ओनन्दाश्रममेस्कतप्रन्थावकिः।

४

अन्धङ्कः ९९

भास्करीयतीजृभणितम्‌ ।

न ८५.

छष्णेव्रदिशनिनन रमस्य सुितम्‌ ।
प्तरपुस्तरय
पषिदेकुरोलन्नेन पिष एनत दतातरेपेणाऽधनन्दा-
भरमस्थपण्डितसाहास्येन संशोधितम्‌ !
५1 ।
बी. र्‌, इतयुपपदधारिभिः,
{यद्र गृणे म
विनायक गणेश ॥ पटे
ष्यरैः ५८
पुण्यार्यपचने

भदादिव चिभगाजी आपटे
इत्यभिपेयमहापरागति्ापिते
आनन्दाश्रममुद्रणालये

आपसाप्रभद्रयितवा
भरकाश्चितम |

1

छाङिषारनश्षकान्दाः १८५२
ङिस्ताव्दा १९३६० ~
{ भस्य सरऽविकरा रानशाप्तनानुपररिण (णयस 2१

मूल्यं रूपकद्रयष्‌ (२);

आनन्दाश्रममृद्रणारयस्यगरन्यानां सृचपत्रम्‌ ।

ग्रन्थनाप।

१ गणेक्ायवशीषम्‌-- प्माप्यम्‌ 1 = ..

म्‌ खदराध्यायः--प्तादणाचा्य॑-म मस्करपरणीत्तभाप्याम्यां सवात; ।

३ पुरुपसृक्तम्‌-स्रायणमाध्योपेनम्‌ | ~~ ~ "^
७ योगरत्नाकरः--वयकशालीयग्रन्योऽततीव पुरातनः | = ^"
५ ईद्यावास्योपनिपत्‌--सटीकशाकरमाप्यादुयेता | ,.
६ केनोपनिपद्‌-पयीकाकरमप्यादुपेता 1... --, ^
७ काठकोपनिपत्‌--दीकाद्वयत्तदितश्चाकरमाघ्योपेतर 17... „^+
८ भ्र्नोपनिपत्‌--सटोकक्चाकर माप्यायुेता |, ,.५ =
युण्डकोपनिपत्‌--प्रटीकशाक्ररथाप्यादुपेता } = „^ _-
१० माण्ट्क्योपनिपत्‌-सटीकशाकरभाप्य-गौडपादीयकारिकायुपेत। ।
११ एतरयापानपतू-- पतराकदाकिरमाप्यादयपता ॥ 4
१२ तत्तिरीयोपनिपद्‌-्टीकशाकरमाप्यादुवेता | ..
१३ तत्तिसोणोपनिपद्धाप्यवार्तिकमू--पुरेधराचा्ृतं सरदीकम्‌ ।
१४ छान्दोग्योपनिपत्‌--पटकशकरमाप्येपिता | =, +

१५ वृद्दारण्यकोषनिपतु--पधिगन्लाकरभाप्येमिता 1 2४
१६ वृददारण्यकोपनिपद्‌ भाप्यवारिकमु--मागगयाप्मकम्‌ । ,...
१७ ग्पेताग्बतरोपनिपद्‌--माप्यदी कादुषेता । =.

१८ सौरपुराणम्‌ धीमददिपायनप्रणोततमुपप्रणम्‌ । „~
१९ रसरनसमु्चयः--श्रीमदधाग्मया वायेवि (चितः) ैदकस्नन्थः ।
२० जीवन्धुक्तिषिवेकः--विदयारण्यविरचितः परीकः | च
२९१ व्रद्यसृुत्रागि-पटीरशाकरभाषोपेतानि मागद्वयास्मकानि । ,...
२२ श्रीरेकरदिग्बविजयः---विधारण्य कनः) ठीकाटिष्पणीम्या सहितः ।
२६ येयासकन्यायमालास्तरः--मारतीतीयैमुमिप्रणीतः । ,..
२४ जेमिनीयन्पायपाखाविस्तरः--प्रीपापवप्रणीतः }... ,..

२५ सूतसंदिता--माधषहृतटीकोपेता भगव्रयामिश्ना |... .
२६ हस्त्यापयुरषेदः--पद्कराप्थमुनिविरावितः |, न ++

२७ दृन्द्मापव्‌ः--धीमदून्ददणीन, सटीक: | पेचक्मन्पः | ,५

मरम्‌ 1
० आर
० ६
१ ६
० ४
५ ०
५ १४
3 ०
१ ४
(4 ०
, १०
# #।
१
१ १२
९.८
५ ०
८“ °
२ €
२ ४
द ७
३ १२
३ १२
१२
९ °
१ १२
< |
५ €
७ ६
६ ६२

` [६1

२८ त्रद्यषुराणम्‌--शरमदुवयापतदिनितम्‌ । थमं महाद्राणम्‌ः ,... - ˆ६
२९ उपनिषदां सपुचयः-श्रीनासयणकषंकरानन्दकृतदीपिकासदितः। ६
३० वृधिदपू्ोचरवापनीयोपनिषद्‌--माप्याुपेता । ... १
३१ बृददारण्यकोपनिषन्पिताक्षस-- शरीनिरयानन्दपुनिनिरकिता | २
३२ पे्रेयवराह्मणम्‌ - प्ायणमाप्यषठेतं मागदधफामकम्‌ | „.. १०
३३ धन्वन्तरीयनिषष्डुः ~ धन्वन्तपिमिरवितः । वैयक्र्पः | ६
३२४ प्रामद्दगददवीदा-सांकरमाप्यपिता | ,, = ˆ २
२४ भरौमद्धगवद्रीत--प्दकशंकरमाष्येपिता। „^ „^ ६

1

९

~

३५ संगीतरत्नाकरः--शरडदेवकृतः पदी द्विपागः 1 गानाम्‌ |
३६ तैत्तिरीयारप्यकषम्‌-प्ायणमाप्यपतेते मगद्यासक्म्‌ | ^.

३७ तैत्तरीयद्नाक्षणम्‌--प्तायणमप्यपतेतं माब्रया्मकम्‌ { „.. १४
३८ रेवेरेयारण्यकपू--तःयणमाप्यतहितम्‌ । >

३९ सेस्ाररत्नमाला-- गोपीनायमद्टविरचिता माग्यसिक | १९
1) मध्याभाध्यप्प्रचयः फण्डराजश्राटृष्णपाण्डत्तादप्रणातेः।
४१ अप्निषुराणम्‌--मदर्फियापप्रणीतम्‌ | महापएरणम्‌ ! ,. ~ , १
४२ तैत्तिरीयसंहिता सायणमाप्यत्तेता मगतवकापिका |. ४८
४ वेयाकरणसिद्धान्तफारिः--पट्रोनदिीकषितकताः सश्काः |; °
ए शरीपद्धगवदरीद-रेराचमाध्यकिता | ~ „+ „~,
४५ शरीमद्धगबदीता-- मधुपूदन-धीषरकृककेपिता। ... „4 ` ¶
४६ या्गेबययस्पूतिः--अपरवकूतरीकाकषहिता मागद्यातमिका ! १६
४७ पृरतद्चलयोगपूञणि-- माप्य -वृततिम्यां पमेवानि ।

४८ स्पूतीनां समुचयः--भङ्धिरःमथतिपदिपतिस््पातमकः 1
९ बापुपुराणप्‌--मदहरवन्यपरणीतम्‌ 1 महपराणम्‌ 1 = „~
५० यदीन्ट्रपरदीपिका--भीनिवापदात। । भकाश्षरीेपित्त 1
५१ सर्यदरनसव्रहः--मापवाच्यमणीतः १ ,.. ~ „^
४२ श्रीमहगेरमीता--नोष्कण्टकृतरीकोमेता „^ „^ „९ +
५३ भरौसूप्रम्‌-प्त्यापादविरमितं भागनवएमकम्‌ | = +
पठे पत्स्पपुराणमू- -ीमददिपायनमुनिपणतिम्‌ । मरहपराणम्‌
५५ पुरपापसिन्तापानेः-- माके दृत्पुपाहविष्णुमटषनः ।

४६ निच्यापोदात्ेकार्भवः--मा्तमरायोकनयीगापनदिनः ।

४७४ सापारमूवणम्‌--रेरपकेश्र्निरमेतेपषप्बा नम्‌ ॥

2 > © > ~ र क ~ व 6 ह 1

क. *
= ८= "न ~+ छ ०

८

~"
* ०१, ८०

> ७

५

५ ^ १

[३]

५८ आचरन्दुः--मय इत्युगहत्यम्बकविरधितः | „..
५९ भ्राद्धमञ्चरी--के्करोगहमापृमदविरचिता । = „~ +
६० यततियर्मसगरदः--विेशवरपरसततीङृतः । ..- ^
६१ मीततमप्रणीतधमैसृत्रम्‌--हरदत्करतदीकाप्तमेतम्‌ । ,...
६२ ईशकेनकठमननदुण्डवाण्डकयानन्दवह्धमृगूषार्मपदः--सरीकाः
६३ छान्दोग्योपनिपत्‌--रङ्रामानुजविरनितपरकशषिकेपेता | “५
६७ वृहद्‌रण्यफोपनिपतु-रडरामातरुनविरचितप्रकारिकेपेता ।
६५ श्ाह्वायनवाष्यणम्‌- ऋषेदान्तगताप्कटशासीयम्‌ । „^.

६६ फाव्यप्रकाद्राः--उयेोतयुतप्रदीपप्तहितः। ..+ ५ -*
६७ व्रह्मसूत्रागे--दीपिका्मेताति । ५ द: 49
६८ वृहट्रद्यसंदिता- नःरदपश्चरत्रान्तेगता | ..+ „ज ५
६९ प्षानाणेवतन्त्रम्‌ -हधरपाक्तम्‌ । तन्यशाखप्रन्पः । +
७० स्मृत्यर्थसारः--श्रीधरायषविरमितः | „~... „^^
७१ व॒दधोगतरङ्किणी--त्रिमहमद्यिरविता मागद्वयोपेता । ,,,
७२ प्ररिभवेन्ट्शेखरः--पैचनायकृतगद्रा्यीकायुतः शू
७३ गायती पूरषरणपद्धतिःश्रीमच्छे परषाधविरविना 1... ,
७४ द्राह्ापणगृदयसूतवुक्ैः-च्यष्कन्दप्रणीता । = „^ „~
७५ व्रह्मसूत्रमाप्यायेरत्नमाला --गुत्रह्ण्यविरचिता । ५५
७६ इाहनेफठोपानिपदः--दिगम्बरानुचरकृनन्याष्यापतमताः । ,..*
७७ बेदान्तसु्रष्टक्ताषाछिः--परसानन्दसरस्वतीप्ररमिता । = „^
७८ तिस्यरीपतेतुः--नारायणमद्किचितः । ५ „+ ^
७९ छनन्दोरपोपनिपत्‌--मितसरन्परहयनमेता । „~ „५“
८ वास्यवु्ति--प्रीमच्छक्याचायस्ता ददी 1 ,ून ८०
८१ आष्वायनभौतस्‌त्रम्‌--नारा णतवृतति्तमेतम्‌ | = ५,
टर्‌ व्रह्मूष्र्विः--हरिदीसितपरचेना 1 ^ ५ १०
८२ रक्षपशरारीरकम्‌-न्यारपाप्तारनं माद्यन्‌ । ५
८४ आतामोद्ः--मम्वेकरोफहवारदेवणानिप्रणीनः 1 ~
८५ उयोतिर्निवन्पः-शरूरमहारश्र.रेवरानविराकेनः | 6
८६ दिधानमाटा--प्रनृभिहमदक्रियिना | ज "न =
८७ अप्निरोत्रषाद्धिफा ीदामनदाक्निभिः छना | = न
८८ निरुक्तमू- दुगा वारय नदृतिममनम्‌ 1 द्वगासम्तमागम्‌ | १५

1, 1

~ = ~= तदव न > ० ५ ~ र ~= ७ न्त
~=

पि
~~ ~
~ 9 न्द = ^ न्द च्छ = ~ ^ ^

9 ५ ~ ० च्ल ७ र

५ ~ ~ न्ख ~ < ७
[1
= ~~ ८ ~ ^

< र १ + र 5 4 न्ट 8

१.

अनिन्दाग्रमसेस्कतम्रन्थावरिः ।
“„ ग्रन्ङः ९९
भास्करीयबीजगणितम्‌ ।

रुष्णदवज्ञविरवितनवाङ्करव्यास्पासहितम्‌ ।
एतत्पुस्वकं
वपरेकुरोतपनेन विष्णुसूनुना दत्तातेषेणाऽऽनन्दा-
श्रमस्थपण्डित्ताहाप्येन संशोधितम्‌ ।
तच ˆ
यी. ए, इस्युपपदधारिभिः
[44 मि न
विनायकं ग्ण अपर
इत्येदः +
पु्याख्यपत्तमे
महादेव विभणाजी भापटे
दूत्यक्भियेयमहाभागधतिष्ठापिते
४ नि ॥ युद्रभा ट यै
अनन्दश्रस्नुद्रगः
आयसाक्षरेयद्रयिखा

परकरा्गितम्‌ ।

शालिवाह्नणकाष्द्‌); १८५२
लिन्तान्ाः १९६०

; अप्य प्धिदास गनकशामनतुारेण भ्वायरीहताः ) ।
मूट्यं स्परद्रयम्‌ (२१।

[>

परास्ताविकं किचिद्‌ ।

. जयेतदविदा्ुवन्तत्रमवन्त आनन्दाश्रमपंङृतप्रन्यावर्टराहक अनुग्राहक महामयः |
यद्रीनगणितं नाम "गगितप्ननथरिरेमणेः पिद्धान्तरिरोमगेहितीयोऽभ्याय उच्यत इति ।

सोऽय तिद्धान्तश्ितेमगिमोरतवरपीयपुपरपितकुश्रषिपणन्योतिरिदवरमाश्छराचर्थिनवै-
रचि। ते इमे मा्कराचार्याः स्वननुषा सिद्धाम्तशितेमगिप्रन्पवतारेण च मही.
मण्डी कदाऽट्मापुिति जिन्ञाप्तायां स्वलवीयप्रःसावतरकाटनिभेयाय स्वमन्ये

भुषुमे गोढापरपयौय प्रशनध्यमि सेवेत सरोल साधनमुपरम्यते | तयया--
रपगुणपृणेमही( १०३६ )प्मश्नृपत्तमयेऽमवनमेत्पत्िः ।
~ रतगुण( ३६ )प्पेण मया तिद्धान्तशिसेमणी रचितः | इति । 1

„ एतावता प्रबन्धेन नयनपितनदु-( १ ०७२ ) मिते शकेऽप्तौ तिद्धान्तशिसेमणि*
रात्मानमस्तदितिं निथिते पति पृषैनिर्िश्छोकान्तगतों मयेति शब्दो मास्करानायौनेव

|~ कत 8

सतीति पाघयि६्‌ बीजगणिताभियि द्वितीयेऽध्याये पमाणे दृयते । तयया--

जनाप्तीन्महूर्‌ इति प्रमितः एषिन्या-
४ क.

माचार्यवर्यपद्नो विदुषा अ्रयातः |

॥।

~ * टठ.वाऽवनो्कटिकरा तत एव चके
तेजेन बीनगभिते यु मारेण ॥ इति । (प° २०३ ) |

धोननवाूकुराभिषाया्टीकायाः की छष्णदैवजञेनापरि टीकया; भरममेऽयमे-
वापः विविदधिवेनार्थान्तेण सेयोज्यापिहितोऽक्षि । तया हि-
~ शण्डिस्यगोन्नभुनिवसवागरतएनवरडिनगरनिवाप्तौ कुम्मोद्धवमूपणदिगमूपणप्कठा-
गमाचाधवपथीमहेशवसेपाध्यायतेनयनितिटविद्यवाचप्पतिगैितव्रियाचतुराननो परमि"
तरणिः श्रीमास्कराचार्ैः " इति ( ० २ ) । उपारेनिर्िे अन्यप्तदभे रीकराद्मरेण
=] ज [^ €:
अन्यकरार्वपततिप्ानतवेन यद्‌ ८ बडनगदुम्‌ " उक्ते त्रैव दिदनगरमानार्थरपि
स्ववसतिस्थानतवेन सूचितम्‌ । तया वोक्तं सिद्धान्तश्षिरोमणिगरनयस्य योल्याये--
‡ आभीन्पयदुखचद्ाधितपुरे ्रैवियविद्ञ्नने 1
नानातप्तञेननवाशन्नि वरिञ्नडनिडे दाण्डिरथगो्ो द्विन, | इति ।
‡ न्ति 4 व
.अनानिदिदविशेषनाम पुरै व्तित्यानत्वेनभिदितम्‌ । तथाऽपि तदू ^ िञ्नडविडे ›

वि ५ भ]

नेम वशेपितम्‌. | तस्य विशेषणम्पायमयं ---क्दि व्दि्तः । नडा मनः |

विद्याहीना इति यावत्‌ । तैरमयर्विडे निविडे भ्या एतादश एर अप्तीदिति । तत्र
विडशव्दं प्रयुद्धानिनाऽऽचर्येण सामान्यतो निरं पुरं छेपविधया बिडमिति ध्वनित
दद्यत्‌ । कच विज्डव्याष्ठत्वादेतःत्पर्‌ सकावज्जडबडमेति नाम्ना न्यव।हुयत इत्यपि
भ्‌।चतम्‌ । यत्छप्णद्वत्तनाऽऽच।यवपतातेस्थानत्येन बेडनगर्‌ स्पषटमुष्िरवत प्राप्रतमहमद्‌-
नगरात्पूषैस्यां दिति चत्वारिश्त्योशान्तरे विमानं यद्चीडाभिषं प दैतदेव तत्या
दति ध्रथम मनस्यापताते ॥ द तयाऽप्याचायान्ववायतस्य तत्प्रणौतग्रन्पस्य च रैन
पुरेण साकं _ संबन्धम्य निदङैवं गृहदो्रादिकं म किंमित्त्रवोदयते | नपि व।
तत्र्मपुरातनकथारो विद्प्रामवृद्धमु्ा्तततंबन्धः श्रयते । श्रिचेतद्धिडनगर # सृष्याधट"
माश्रयतीति कथमेतदाचार्वपति्यानचेनावगन्तु युज्येत । तस्माद्धास्वराचायर्णां 6

पात्स्यानं विऽनटबिटं तेतस्माहीडनगरादन्धदेव किमपि श्यादिति तक्रयामि |

# दै्राव्ादमद्धामण्डले मोदूपल्राञ्यै यः संप्रति चीडनामः महान्प्रामः शरूयते स एषा्वायोगां
निवास दति केचिनिधिन्धन्ति 1 तत्र सदादटाचखाधितपुरे...दिरजकरमिडे,“.६ति श्यकं प्रभावे
मोपन्यस्य स दौडानिधो स्रामो जिनधर्मीयविजलर।जसत्तायामार)दिसेतद्विपये पिचिदतिदासिषं
निर्दस्य तन विञ्जटरबन्ध. साधितः । कद्याचछभ्रित्तववं च यया कया च विधयाऽरोपितम्‌ ! तथा
चेतिदासप्रसिद्धजनराजविरपवानिनि तत्कालग्रचखितव्यावदह्‌!{रेकभापास्थविज्जलश्दरे विरपतो मरौ
दत्तः । सशकुटाचलाभितेति दिशेषणे च दुरु षतं ददते । अस्माकं पुरतो यानि परपपाणि पुर
पतनानि दप्तकिलितानि सुद्ितानि च गोराध्यायपुस्तकानि भासते तत्र “ मिज्जडविडे ' ति स्पष्ट
पाटो वतेते, न तु “ विज्जटापिड ' इति । मरोविरटाकाया तया पाटः प्यारपरं छेखकप्रमाद एव सः+
आचायेस्ु ˆ विज्जडविदे ' इपयेव पटितमिति चयं प्रतीमः । भस्मसुर.स्यितविनडविरे इति पाठा" ,
शरोधात्‌ + न च विर्ञकेनिपादानुखरेण पिञ्जटदेतिपाठ एकव प्रमादष्तः किं न स्यादिति षाच्यम्‌।
यथा तव सते विडश्द, केवरं किकः प्रयुक्तस्त्व यदि विऽजठशब्दो न्यावदहारिकमापाष्यः भयु
क्तो भवेवेदह्स्यापि विडश्ब्दादिव ततोऽययोधोदयावदयंभाविन तत्र प्रमाद।संभवात्को हि नाम
जडोऽपि ताद्शसुवोधस्थते बिज्जटेतिदुरबोधपाटं कल्पयेत्‌ । मम त मते भिग्नदेतिध्ष्दप्य गोष.
णव णी्रयुक्सेन तत्र च मष्यमटस्यपि वौधाजुदयशुमवात्तदनुखारिधैव तादशदुयोधषाटकल्यना
युज्यते । विच ययाकयंचिद्विज्जठेते पाटस्याऽभ्चायोमितरेपषवेऽपि कोरदापूरनगरत्धिधिदन्धरे ण्या"
यखवत्दीमेञयुमाीप पव्यमनि शपदामेदा्यीम तम्बररगरारानयेतपतोसूदति, खध्युपरर्य
शिखषाद्वतीयते । तथ. वाऽइचार्य. स्वनिदासत्वेनोदिषो चिदम्नामः स एवे किन स्यात्‌ । युक्ते
तन्‌ । विडािधम्रामद्वयस्य भिज्रटराजकत्ताितप्वेन स्वनिवास्रतविद्रामविपयै दोकान यः संदे
स्त द्षाश्टरणायं र्यर एाचलाधनितैतति वि पणं दत्तम्‌ । तेष्व विदोपमं करवीरदोध्रनिषटवनिधिटप्ामे
लक्षाद्विधत नि तेन विश्पणेन तषटिडं व्यापसदमेव मिदं निवास येनोपर्मीकतरमाचाव॑सिति ।
किचि गदगाधितोऽये भ्राम दुष्टौ यदि ख प्राम पय्परोान्त्गतो मवति तदैव टक्षणयाऽपि यय.
घ थवित्सोण्किः प्रमा णपद््वामारोनि लोके नान्यधा । सरद सदाद्धिथषे पौदे पारी सष्राभि.
तोच्छि लोकरसद्यं पन्धदारः कथं भयुञज्याक्थमिय ने सा विश्वमनीया भवेन्‌ । न द्याचयैः तनि.
पासभूतप्रामपदरमविदयिकं प्रहृत्तोऽरनिदितं स्वं निरदिद्य सदे जनान्परचयेन्‌ । एषं च यथपि

एव पौडानिधो भाम चार्याय सम्यत निवात स्यान्‌ परंतु टद्विपये स्वटधरमाणाभावारकैचिर्मतं
भां धतु न युप्यत एपपरे प्रहु

^ 4

शद्विजजटनिं फतिन्दे वतैते प्रति च केन नान्ता तदाह्यायत इत्येततिः्या
सशलौधक्रैयतित्यं मवति | ` ~
जवाभतिभि( ११०९ )परिपेते शकेऽकथररान शासनेनाऽऽचा्यविरथितग-थस्य

पररसीकमाषायां मापा्तरे इतम्‌ |तत्र अन्ये माकराचार्याणा ज-भस्यान ववेद इत्य `
भिहितम्‌ ! तद्वरं प्ोखपूरपुरातमाच्पा पिक पाशन््ोशान्तरे सोह्गलरषट वर्तते ।
पतु तदपरि न सष्टकुखाचलाश्चिते मवतीति पारपीकमापस्यग्रनमोऽपि नात्र विषये
प्रमाणत्वेन सरु क्ते । एवं च विटं वा विष्नडाविडं वा नगर कणिन्देद जपती.
दिति यायाततय्येन अतिपादनं स्ेथेदानीं दुक जातमपि । तपाऽ्येतदिपयेऽप्रलक्ष"
मपि व्र्िवपरणपुपटन्धुं योग्ये मवति । लानदेश्चाभिये देशने ' चाछिमयाव +
तैन्तकमहामरामातनैत्यां दिशि प्श्वकोशान्तरे / पाठम 'इत्यमिष एकः सेख्कयामो
वर्तते । तद्म मवानीदृव्याः सुन्दरे मन्द्र एकः शिलेलोऽप्ति 1 स च क्िलटेल
अवार्यो नप्त्रा चह्देवेन = भमव( ११२८ >मितशकाद्न तरमुत्प्र्ोऽक्ति ।
त्स्मिन्श्िणेत्कौमिं ठेते मास्वराचानेप्रणीतद्रन्याध्ययनाप्यापनपरस्पर्‌ प्रचारार्थं मई.
पस्यापनादैकं निर्दिरेय तन्मध्ये जेम्पठनुपः स्वपितरं ददेनीषरनामानं पारणम्रामाक्न-
मन्य नीतवानिच्यष्ेवः क्तोऽपि । एतष्पिंेते प्रा्तनरततानपरमरानीत्रान
पर्णा पृत्परणां नाप्रानि कथयित्वाऽनन्तरं मास्कराचायेठकाशादमिमपेतामपरमरायाः
परिचर्य दुदृानाः केचिच्छ्येका दिताः । ते यथा-- ४

चृषमीतर्योऽखिसपूरिसुपो वेदामैवितार्रिकचकरकरी ।

कऋतुक्रियाक्राण्डविचारप्ारविशारदो मा्छरनन्दनोऽमूत्‌ ॥ २१ ॥

सर्शाल्ेदक्लोऽयोमेति मत्वा एरादतः }

जैश्रपल्ेन यो नीतः तश्च विनुधा्रगीः ५२२१

तपमरासुतः पिद्वणच्रत देवततवरथोऽजनि चदेव; |

श्रीमास्करचारयनिषद्धशाखविस्तिरहेतोः कुलतो मं यः॥ २३ ॥

“ मास्कररचितप्रन्धाः पिद्धान्तशिरोमगिपपुखाः ]
तषटदयष्ताश्वान्पे व्यासमेया पनम मियमात्‌ ॥ २४ ॥ इति }
अघ निशषृटेन राज्ञा छुमीधरः पृरादतः ( पाटणम्रामात्‌ ) नेतिः । अभव

एषमीषरसूनेश्यद्गेवस्य प्िट्धणदाजप्तमाश्नयोऽसूदिदयुचम्‌ । नेरपादोऽचं याद्ववशीवो
राना पतन्‌ त देविर्योमिये नगेरे घ्रयोदशोत्तकादयसत( १११३ नितकप्रमया-
दारभ्य रद्नोततररद्र( ११३९ )परिभितशचकप्यन्तं राज्यं वुरत्नातोत्‌ 1 त्रदनन्तरं
च तपुः प्िद्वणः शकप्मयं॑दृशनेशपरय( ११६ माद्य बगाधिकद्वगुण

[४]

न्तेश८ ११६९ `दैएयशककाटपर्यन्तमय्ैतेति सवषां सत्यतया मान्यमन्ति^ |
माम्कराचायैृनररणटुतृहटामिथप्न्यरचनकाट्श्च तत्रैव शरदिगिन्यु ११२९ )*
युतः शक" प्रदत्तोऽस्ति । तष्मादाचार्याणा जीवितकाटमर्योदा स्ना नाम्‌ शरदिगिन्दु-
पथयन्ता पतवयैव भवति ] तदानी च तेपा वयोमानमेकोना स्ठतिराघ प्श किय.
तीभिरट्पाभिरेव शरादधिस्ते निधृत्ता बभूवुरिति ग्रहीतु प्रतिबन्धकं नासि | तथा पतति
५ आचार्याणां रष्मीधरास्यः सुतोऽयै धयोदशेश्तरेकादशमैस्य( १११३ )शक
मारम्थ द्वा्रददुक्तरक।दश८ ११३२ >मितश्शकाड्पर्म्तं राज्यं॑कुतो नेतपारस्य
राज्ञः समाश्रये तिष्ठति स्म › इति शिदटारेखगतं विधानमाचायेपरतिकारकिपयकेणासु
मानेन पह संगच्छते | तथाऽप्येतच्छिटदेते ° पुराठतः ' इति शब्देनोष्टिखितः
रणाय भाम" अयमेव निडनगरमिति सनिश्यये वक्तुं न प्रयते | रक्ष्मीध्रस्य
तत्पाटणपुरं निवाप्तस्थानममूदिति नि्भिवादमस् | परं च तावता तदपिपतुरमा्कराचाः
यस्यापि तदेव निवाप्तस्थानापीदित्यनुमानकर्‌णं कया विषया योग्यं मवेत्‌ । पाटणा-
हयो आम सद्ुटाचटमाधयतीति कथं कथमपि महताऽथाकर्षणेन क्तु पार्येत । यतः
सद्याचटशाास्तं संनिघयन्ति । तथाऽपि तावता पाटणविर्जडबिटशव्दावेकप्यैव द
नामनी इत्यनुमानं कथं कारणं न द्दयने । $ ध
जआचायैपितृम्यवश्तीयनानन्तदेवेन शके वेदवेदमहीमहीरख्ये ( ‡ १४४ .) उत्कीर्ण
एक शिटरेख उपवम्यते । प्त च ८ चादिनगाव › इत्यमिषग्मामादुत्तरस्मिम्पश्चनं-
श्वान्त्र्‌ सानहट्ताया (गरणानद्य* समप ˆ बहार ' इति प्रापराऽस्त, तत्रत्य प्षारजा.
( श्णारदा देव्या देवालये दर्यते । एतस्मात्कारणाच्चालिप्तगावामिधयप्रामस्य स्तवि
धप्रदश्च आचार्यशाजमण्डटी वप्तन्त्याप्रति पिध्णति | तथा चाऽऽ्वायाणा वप्तति
स्थाने यायार्थ्येन निश्चेतुं ८ चाछि^गाव-प्रण-बहाढ › इत्यादिस्थटेतवितोऽप्ययिकः
सश्नोवनप्रयत्न आवदयक इत्यस्मात प्रतिमाति ।
अपवायेक्ततमन्धाध्यमनेप्रम्पराया अव्याहतं प्रचठनम्य व्यवस्य याद्वर्वशीयस्य
रान्न आश्रयेण सेजाताऽऽपरदित्युपरि कथितमेवान्ति । तयादववंशराज्यं शून्ये
दतथह्र्ये ( १२४० >) शकस्तमये नामशेष मूत्वा ददिरे यावनी सत्त धरय
त्ताऽमृत्‌ । अभोदेव तदारम्य मवठप्य राजाश्रयो नष्टो जातः स्यादिदं स्पटमह्ति।
तथाऽपि तिद्धानतशिरोमणिभरन्यप्रतत सवत्व प्रयितऽऽमीरिति समये प्ये वियात.
रामिभि तेद न्यमरकूणतद्‌यात्द्धान्तमननयरेताव मनं आबध्य टीका [कर्च्ध
1्द्धान्तान्‌ ववदद्न सुटम ववाधघाश्चं कपु प्रयाततामत्युपटल्पट।काग्रन्याषटोक"
नेन वदु पायेने 1 परए तादशप्रन्पाध्ययनप्रम्धरायाः खण्डितत्वात्िद्धाननशिरोमभेः
सदषदेयाभ्यायेपु विदुषा मनः पममदन्यापुं न दवनोति म्म्‌ ] प्रपमोऽन्यायः पादाग.

४८ ° न

-भितापरपयौया कंको पुमा पती नाटये व्यवहरि चातीवोपयुकेति तदुपरि
(म्टुिषटीका न्यरनिप्त । ता सर्वष परातनीषु पुरातनी दीका ‹ यमितरा्तठहरी ?
-नाम्नी नवामयो्दुमिते (१६३९) शफे व्यि ¦ अर्थाय द्वराज्यप्माप्त्यन.
भतरं शतेन पेवसरिशि्ितेति यावत्‌ । एतच्छतके दीकप्न्यो विरात कपि
नाऽर्ष्यते । अयेदेतसिन्छत ङ सिद्धानतकचिरेमणिपरनथप्ययनप्रमराया उच्छित,
त्वत्त दुर्बोधः पेवृत्तः ] ततश तदुपरि योकाकरणमावदयरक प्रजातम्‌ } तदा च प्रय-
ममागात्पसत्र टीकोकृत्कश्चिद्मि नेोषदव्ध इति दयते ] तथाऽपि प्ररस्य राना
शरयमन्तदाऽपि यथा मा्कराचार्थ; केवट प्वकरनयतानुद्धसिमूःवा गणितविषये मर
कृतय च स्िद्धान्तरिरोमाणिममं निखिखयिद्वदुन्वन्यं अरन्यं निर्माय प्रमं यकः
तेषामिति तदरटीकाकरैरमि स्वस्वनुद्धियेमवारुसरिण स्थे स्थले यथोपपननम्ययनं
यथोग्पन्नममे च टीकाकरणक्रमः प्रचाछितिः । राजाश्रयामावादेतादका वियान्यासाद्िना
ट फाकरणजनितमयापूर्यै धनमाद्रो वा यस्विचिदपि रम्ये नाऽऽपरीत्‌ । परु मुख्यतः
परमप्ताफट्यकरासित्वं परमेशवरम्‌ | स च नित्यं जागरूक इत्यस््त्पस्थिमानयेसतत
एवे । कित्व £ व्राहयणेन निवारणं पडद्धो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च, इति महामाप्यकारौक-,
धवमेण्येवाधिकररस्ते मा फेषु कदाचन । मा कर्मफर्हेतुूमा तेऽस्वोऽस्वकरमणि ' 1
इति मगवदकतेथ वाहमगेः स्वकतैन्यतानुद्धिरितैमूतवा वेदशरालप्विषियायाः तेरषणुनर-
एनीतनाचय कंटकरणे बनमनादिकालमवृतं तत्तथैवेदानीमपि तायसः प्रकानतणर । तेन

मवतित्निमहीमित(१ ३३९५) दफप्रमये राभङ्प्णास्पो ज्योतिर्विदः पिद्धान्त्षिरोमाणै-

पथमाध्यायोप्रि टीकाकोदगात्‌ । तथा शकेऽश्िरएवेद्रसापतसय(! ४६३) पूर्वदा्ः

परयपदवितीयाध्यायटीकाकरतेवयपीत्‌ ] अथ च तेन केजमाप्य व्यति । सोऽयं सूये.

दातः स्वपिुनौम स्ञानराज इप्यवि् ट्लिति--

तपपूनु" सूयेदातः मुनननिभिविदा प्रीतये बीजमाध्वम्‌ | 1

चके सूयेपरकाश्च स्वमतिषास्वयादादित स्तोपपा्ते २ ॥ इति ।

* जन्न ‹ स्वमततिपसिवियात्‌+, › इत्येतत्पद्निवेशाद्‌ › बीजमाप्यविर्चनप्रवृति-
कारणत्वेन यदुदधिलितं सातं गणित्तशा्ाध्ययनाध्याप्नपरपर्‌। = विच्छितेति,
तस्येवास्य द्विगुणं ब खञ्य मवति । अर्थाद्‌ गुरमुख विना भीन्ममन्पोषर
दीकात्रिरचनं तनपि तत्तोपपत्तिकमिति यन्महत्वायै तपपूर्ैदातेन सैपादितमिति पूर्य.

न न सः ~
दाप्तरिपये कस्यापि मनप्ति कृतूहटर्दस्योऽवदयं प्ुषठपेयुरेव ।

सुभदापादनन्तर्‌ स्थूदमानतर एकशमन्‌ सवत्सरदतके व्यतीते भीनमितोषे
दैकष्नप्रयलनः छप्णयेवत्तेम इत ¡ सत॒ एवास्माभिः ¶ मीजनवादुकुगर १ इ

४ १.

धपितः सेपवरचाऽननदाश्रममुदरयारये विदुपां पुरतः प्रतप्यते । एतहन्यविरवन"
(समये त्वतीव गणितशास्लाध्ययनप्रम्परा टु भूत्वा क्ञानवृक्षः ` शरुप्कवं गत आपतत }
गं परस्यपि ताद्शस्य दुरूदस्य सिद्धान्तम्म्धस्य यायतथ्येन त्पयार्धै वारं कारं
सुषमया युद्ध्वा विचाये महता परिश्रमेण मनस्याकटय्य तदुपरि प्ोपपक्तिकं दीका. ,
-पिरसनतिति यततच्युष्कवृक्षप्य नूतनादकुरोत्पाद्नमिवातीव दुष्करमभूत्‌ । तथाऽपि
-तत्कायै छृप्णदैवज्तेन विदुषा १२ नीतम्‌ । तदानीं चेतद्िदुषो दुःाध्यक्रयक्रारिणः
-प्िमस्य कौदुककायी तु दुरे, परं पामान्यतोऽवगन्ताऽपि समाने कथिन्नाऽऽपतीदिति
दस्यते । दक्षिमापे पवतर याव्रनतततग्रमाव्य पृ परपराहहमो जना द्विना जपि
यवनमोपास्ययने त्दुधीनतया' यवनततेवाकरणे च व्याटताः सन्त भायुर््ययं कुर्वाणा
ममापनू । तेन कारमैनेद दोक जाश्यदृष्रयवा गुणरारिणः कस्यिन्मानवदेह-
धारिणो टिप्तायाः वद्पनं प्रित्यसयानेन सत्परिधमेण सर्वाधारः प्व्ञः परमेरः
तेतुष्यतीति रेचरणकमटयोरेव अस्तुतमन्थशिरोमणिपतम्पगेन स्वमनसः समाधानकरणै
प्रन्थकारस्या४ऽवद्यकं सेनाम्‌ 1 तदुक्तं अरन्धकरिभेव--

यद्धास्करेण निनधामगुणातिरेक्- 1
सपपादिते सुणवर्मवनं हि नीनम्‌ ।
तत्टृप्णमूमिमिगम्य विचार्वप्रर
सैष्ठित्तमदूकुःरजनुप्यमवत्समर्यम्‌ ॥ ६ ॥
धः शमेरनितोऽक्षिि नवाद्‌ुरोऽ्तौ
तिपाभभित्न इह कः परमात्मनोऽन्यः |
इत्थं विचिन्त्य जगदीश तवैव तुष्ये ४
सक्त ते चरणयोर्निरितस्वतोऽयम्‌ ! ५ ॥ इति ।

सिद्धान्तशिरेमणिप्रन्प्य प्रगेता श्रीमा्करावार्यः, तदन्तर्मेतनोनाप्यायोपारं
सोपपत्तिकनवादूकुरास्यरीकाकता ृप्णदैवत्तशत्यनयोः तेनन्धी समग्रो विवादः
स्वकूनमःरतीयञ्योतिःशाखे कैलाप्तनिवा्तिबाटङष्णतनूनतैकरदीततितः छतो वरी.
यतिं 1 स वाचङरैरवदवं परक्षणीयः । अस्माकमपि मुख्यतः प्त एषाऽऽधारमूनोऽप्ति 1

द्िणदेशग्तमहमदीयरादटस्य ये स्वना. पश्च विभागाः सपाहं भये
दिदरमे (कन्दाड) दैशापिपतिरयवनोऽपि सत्न जात्या यवनोऽपरि तु वर्तः | ज्वाश्च
िटुरवेति तदन्नःकरणगन आयेमतनन्तयाद्रमावः परणं न - शशाक | एत्मात्तत
एव वाऽयकटज्योतिपोपरिितश्द्धागायैनद्ाञये वे्यानिदूर्यरैवतानां के कदू
एमा -टम्योऽमूत्‌ | य

| £

कतेन सवकतयीनषहारायं चतवारः लोक! उदिताः । तत्र सगुरु,
तदसविहः, तहुरम्तितृष्यो ग्रहलयधवकतौ गणेन) तेदुरस्तलिता केशवदैवत्
इत्यव श्वक्रियागुर्परम्पर्धिरय, स्वपिता बहधा › तिता तिमः, तस्षितां रामा
मिघः, तत्ता चिन्तमिनिरं ध्वपितृपरम्परा निर्दिटाऽस्षि । तन्मध्ये कृणणदैव्मितृपरम्य,
रात्तमेतरामामिषदक्तष्योपटिलितविदमाधिषर्येमादश्ाहस्य घलोऽपि पमाश्रयोऽ*
भृत्‌ } परंतु दिद्ीपरतिनाऽकवरेण तेद्विदमैाष् यदा विये नीते तते आरम्यतदवशनस्य
शाजाधयः समा्िमिगात्‌ | तयाऽप्यकबरस्तपुतर जहाणिरथैतयोरेतयन्तो्रयवनषमामि-
मानामावान्ुदूतेजयोतिषविषये विधात चाऽऽयेजयोतिविदा त्क आश्रयो ठभ्योऽमूदि-
सयेतद्धिपये प्रमाणे छेषा; एनि 1तदनुप्रेण दित्ता कीतिं पमाकण्ये जहागिरेण दिहदीधेेण
स्वीयरानापमायमाघ्यं द्रव कृष्णदैवत्त, वेधितः स्यादिति कषणरदवत्त्रतू सहनाय्ो.
केतयति { सूयसिद्धान्तोपरि गृदार्थपकाक्षिकानाम्नी रीकाऽनेन रद्धनायेन दिदिता ४
तेत्र प्रारर्मे प उक्षषान्‌--

4 वितर गोनिबछाौ नयतोऽगबारिवातकी | ,

याभ्यां पर हुता नाता पयोतिः्रहेतयः ॥ ९ ॥

मा्वमौमनह्ामीद्विवापतासदुमापणम्‌ | ४

यम्य त अत्त कने बुधै छृष्मे नगरम्‌ ॥ ३॥ इ +
८ आनन्दाश्रमस्यदस्तरिलितम्रन्यः, ननुक्रमाङ्कः २०९० )

रद्धनायघुतं मुनीथरं प्रति नहागीरतत्मनशदहाजानस्याऽऽग्रयेऽप्ति म्म [ दाहा"
जनस्य रानका्कर्मभि ( शःसनप्मये ) उतरर्ये, तथाऽ ओरगनेनरानस्य राज्य-
केरणक्रा च दिद्छीपतेस्परतरः स्वधपमानमाना जा्मरूञ्ा मृत्वा रिन्दुनात्‌।यञय्‌।[तानद्‌ा
राजाश्रयोऽनशत्‌ । तथाऽपि तक्षिन्नैव समये श्रीशिवरानमूपते राज्यप्रस्प्नस्य
लातन्वष्दडन्दतिपिन्पतययेपभदरानपषक्े कठः 4 तेत दीद्या स्थाने
स्वतन्त्र; केरणगरन्थः स्वात्मानमरमत | तनाम करणकौसतुम इति । स मेनः प्म.
वाऽञनन्दाश्प्न्यावल्ट्या पमु समविितोऽस्ति ।

एतदनन्तर नपाद्कुराटकास्यापपात्तावेष ट।कामरह्त च िनविद्वकतव्यं प्रप्र्।
गतम्‌ } परव मानोपरिगतसूरयदापनटीका नाद्यापि मुद्रिता । तत्पफाशनवेलया
पुखनात्पक।चेनारपस्तरण्या मवाद्‌ दुरचचौकर्णं वरम्‌ ।

यजगणितान्यायगतनदाददुरटीक्रायाः सेम्ररणाषं सहायभूता याति परयन्तर(*
ए्याुसतेषु वधेत पम्तक दे मर्र शपाम घर्मा छत्रेण पर्धववान्यन्यं वरते

. मामगेक्ीपे शक १५ न १८५द्‌

{८1

सभा यकव माण्डारकरपाच्यविद्यापंशोधनमन्दिरान्रगतम्‌ । चरजतफं च काशीत्ित-
महावियाछयान्तीते त्तेयम्‌ । तान्येतानि पुस्तकनि सहायाय ` यैः परहितप्वणान्तः-
करः प्रदत्तानि तेषा स्पाभिक्रारिणां चोपकारमरार्शरप्ता वहामः । अन्यमुद्रणारथ-
मानन्द्‌प्रमग्रन्पतत्रहाटयस्थं कतकं पु्तकमेव मुरूषत उपयुक्तममूतु | मुद्रणाय प्रत्य"
न्तरकरणकांय वै, शा. त, मरठेशालली इत्येतैः पादितम्‌ । स्यठे स्ये विशिएपंशोधन-
कृरमैणि (जानन्दाश्रमस्यप्रघानप्तंशोधकमार्ल्करो पाहशं करशालिभिः' सतीव सहायकः
माचरितिम्‌ । कुद्कं मध्यमाहरणे चैतत््रकरणद्वयस्य यायतथ्येन तात्वयो पौवगमविपये

प्रो पन्ने मिकाजी हर्डकर ` इत्यमियेयमहाशयानामरतिमात्रं साहाय्यं तेनत-
पित्यकदयं निवेद्नीयम्‌ । एमिरईरद)करोपाहमहाशयेराघुनिकनीनण्णितपद्धस्या सदै.
द्ौनगगितप्तरण्ास्ठटना कत्वा क्रियानपि प्रास्ताकिक्रमगो दलितं प्तमारन्ः । परतु
सांप्तारिककतिपयान्यकराथ्यापक्तान्तःकरणतया समारञ्धः प्रन विस्तृत गतः वितु यथाव
स्त एवावस्थितः । अन्यगत्तमचप्यदिविमननं नवाद्‌कुरादीकाकारपरिगृहीतविमागप्तरणगि"
मनुरुध्य कृतमस्ति । तेन दीकारहस्याय्य मनस्यवतरण सुखम मवेत्‌ । यत्र कचन स्ये
टीकाया जवद्थकता न प्रतिमाता तत्र टीकारृता वापतन।माप्योपरि सर्वात्मना विधापो
दृत्तः। त्य च वातन।माप्यस्येदामी चकषुःपुरतोऽव्यतेरमवद्रीनगगितत्तगेतः किया.
नपि गः स्थले स्ये टीकाविरहितावस्यामनुमवति । सेयं न्यूनता मृखप्रन्थं बात्तनामाप्ये-
णाडंङृत्य तत्तहायिन सूथदापतकृतषीनमःप्यार्यटीकरोट्द्नकरणेन दूरं गता मविप्यति ।
सदिदमपि ॐ।य यद्‌। कद्‌।चनाऽऽनन्द्‌धरमपस्य। तिद्ध नेष्यतीलयश्चाप्ते--

मि

"न्न =

1
गणगात्मजा विनायकम्‌ 1;

= ~ ~--~

पृण्यपत्तनस्थमण्दान्रमघुद्रणालयम्‌ । 1 आअप्टेकुटोखभो

अुक्रमणिका ।
--:@:-~

प्रकरणानि । पठकाः ।
१ धनदम्‌ म "न "११६
२ शूलयपह्िम्‌ .. „^ ज, ~, „^ १४-२०
३ कणपम्‌ ~ त न "~ न ~ २१--३४
४ करणीषदधिवमू „^ च च ५ ५ ० २९--१५
९ कद्कविवरणम्‌ † ,., ५ = "= ^ - "^ (८९
६ वर्ततः द न - प ध ९६१६१
७ एकवर्णपमीकरणम्‌ + र „= . „१६२-१३६
< मध्यामाहुरणम्‌ ,.. „~ 4 न ^ ^ १३७-१९३
ˆ ९ जोकोतीकरणम्‌ 2. <<. ~ --१५४-१०९
१९ अनिमपहमीकरणानत्मतं मध्यमाहरणम्‌ ५.० „^ ,-. १७६१९

११ मावितम्‌ ,, „न ० न "०, „१९९२०५९

-हशास्पितपतीना समािः “... „+ न र९०६-२०७

अन्स्रहमणे नमः ।

वौजगणितम्‌ }

---ल----

नवाङ्कुरव्यास्याप्तितम्‌ 1

(९
धनर्भषटूविधम्‌ 1

1, अ [कव 4 ५ ॥ ५
शिवयोमेननाति्ौरवाचत्सृतरीदपितकुनराम्पह्पम्‌ ]
अपनु मभाऽऽन्त तमम्तस्सततननदमयं महो महगः ॥ १ ॥
यदीयचरणाम्भोजस्मैः सकलपिद्धय. ।
सवन्ति वरावािनयः पिद्धेदा तामहं मने (२॥
मिरिशमेव वराहमिदिरं वन्दे संदेहमेदिनं जगकनाम्‌ ॥

„ वोतिश्क्रविभावनहेतुं नगदेकचक्ुरक्च्रम्‌ ॥ ६ ॥ +

; ~ कविवुवननमूभनि मकूरन्तं कविवुविततपैवनी पाशवम्‌ 1
गनितनिषुणतां परवर्तयनत श्रणमत मास्वेरमीप्तितार््िद्धये ॥ ४८

कदाऽपि नैव सश्रमः म्यितश्च भाममण्डले।
जपूवमागेमाश्रयजयत्यपूैमाम्वरः ॥ ९ ॥

भामीदप्ीममुणरलमनिषानङुम्मः वु्भोद्धवामरणदिष्टदनाुद्यभः [ '
(4 3 ८। ^" ^ ~
मदशवाितविरेपकयानुवर्णी शीवेदववः पुगागितागमच्कवती | ६ ॥

मम्मद्भूद्ुवेनमूपणमूतमू्तिः स्ीमानगण्यगुणमपकेव रतिः 1 =
यो तिरमिदगमगस्गरुपप्रद।य. प्रत्ततिशस्हटयः सदया गणेशः ।' ७ ॥

वुः सुतम्तस्य यथायनामा नूह इत्यद्धुतस्षशामः 1
पवर्थेययो जमतामरमीएं ्रहद्माश्चयद्रः पुराणाम्‌ ॥ < ॥

तच्न्यो विष्णुनामा प्त जयतति नगनीनागन्ददः भरटिषटः
शिष्ठानमग्रगण्यः पुभनिनममितमयद्रियाशरप्यः |
यद्दषोनपुरपुचाफरपिमन्वयोवीचिमापगदटन्त,

श्विना; सिद्धान्तचश्या जगति पिदषनेऽततेऽपि मवततमकम्‌ ॥ ९ ॥

२ वौजगणितेमू 1

= ल ~

तस्मादथौप्य विधिवत्‌ तिम्न्ध उयोतिष गुरो ।

छष्णो दयवि शरष्ठम्तुतते वीनपहवम्‌ ॥ १० ||

अग्धक्तप्वादिद बीनमिःयुक्त शाखक्तमि ।

तद्वयक्तीररण शक्य न विना गुषैनु्रहम्‌ ॥ १ { ॥

अप शाण्डिस्यगोत्रमुनिवरवशावतप्तजन्रिडनगरनिवाति उुममोद्धवमूपणद्िमूषणस्तकटा

गनाचयैवयशरीमहेशवरोकध्यायतनयनिद्धिवियःवाचस्यतिगणितविचावतुरननरितर-
गि श्ीमास््रात्रायै सगममितर्पतिद्धा-तक्षिरोषणिं निर सतदुपयोभितेया तदभ्याय-
मूत ग्यक्तगगितमुकत्वा तथामृतमन्यक्तगणितम।रममाण ्र्यूहव्वूहनिराप्ताय क्वा"
रपरिपाखनाय मङ्गकमाचरब्दिप्यरिक्षायै तदुपनातिक्था निब्ताति--

उत्पापक यलसबदन्ति बुद्धेरधष्ठिते पर्पुस्पण साख्याः 1
व्यक्तस्य इृत्लस्य तदेकवीजमव्यक्तमीदं गणितं च बन्दे ॥ १॥
अत्रायमृनवय । तदन्यक्तमीश गणितं च वन्दे | इशपके यत्तदोरिज्विपरिणा-
मेन यदितिस्यनि य तदितिस्यानि त चेति बोद्धन्यम्‌ । अव्यक्तं प्रधानम्‌ ।
साल्यशास्े नगत्कारणतया प्रतिद्धम्‌ । रग्र सच्चिदानन्दरूप वेढन्तेयम्‌ ।
गणितमननाव्यक्तमेव । अग्यत्तपटस्याऽऽवृत््याऽव्यक्त गगितमिति तद्विशेषणस्य विवक्षि-
त्वाद्‌ । तत्तमस्करेण च तदुधिष्ठानी देवता नमस्छना भवति । शाद्प्राम-
शिखादौ तया दृववात्‌ ¡ तर प्रथानपक्े किं तद्न्यक्तम्‌ । स्रया यदद.
रुत्पाद्क प्रवदन्ति 1 बुद्धेस्प्सवविदेपस्य मददारुयस्य । उप्पत्ति नाभिभ्यत्ति ।
यतस्ते सप्कायैवादिन । नतु प्रधानमचेतेन क्थ कारयमुत्पाद्येदित्यत उक्त
इुरुदेणायिष्ठित सदिति 1 यथा हि ठुटाटादिना चेतनेनापिष्ित क्पा्यदि षराचच
साद्क तद्वविव्यथं । अव साख्या स्रा श्रीमत्भगवप्पतञ्ञहिमततुप्तारिमो सेया
निरीश्वर दि षिडमतानुप्तारिण पुर्पनिरपक्षमेव प्रधानमुप्पाद्क प्रवदन्ति । तदुक्त.
मीश्वरङ्ृष्णेन प्तप्तत्याम्‌--
वस्पविव्द्धिनिमित् क्षीरम्य यथा प्रवृतिर्तस्य |
पुरपमिमोक्षनिमित्त तथा धवनिः प्रानम्य ॥ इति ।

नतु तारे प्रधाने कि प्रमाणमिप्यन आह्‌ --डृर्स्नस्य गपक्तस्यरवीजपिति ।
परमसत्य व्यक्तस्य कायेनातस्थेर बीनमुषादानम्‌ । तपा च वियदरादिकार्यनातत मोपा.
दानक कयैषवान्‌ 1 चटवदिष्यनुमान रायवततट्ढृत तन प्रमाणमिति भाव । न चेश्वरे.
गापोतरता । तस्य निनिरारम्णपरिणानितयाऽनुपायनत्वात्‌ 1 परिणिरिषवेऽपि क्य
मुनेतन चेननप्रिणाम स्याति | एरमिति पुरपम्यवच्छरेट । तमृते एस्पम्यानुपादा-

नवाङ्ुरव्याख्यासितम्‌ |

नत्वात्‌ } यतपते वदन्त पुरुपर्ठ॒ पुप्करपलाशवन्निहेप हति । यथा वेदानिमते माया-
ब्रह्मणी द्वे अपि प्रपच्च्योपादाने तद्वदेत्यषैः 1 अयेदपक्ष-- सांख्याः सम्यव्या-
यते ज्ञायत आत्मा यया सा सेष्याऽऽत्माक्रारान्तःकरणवृत्तिः प्ता येषां ते पंस्या
आत्पन्नानिनः 1 सत्पुरुषेण विवेकादिप्राथनचष्टयत्तपत्तिता ¦ अयिष्ठितमादरनैदन्त-
योम्यां श्रवणादिविषयीकृतं सन्ते बुद्धस्तच्तानप्योत्पादकौ प्रवदन्ति । ननु
त्याजनकत्वादूवद्धिननकरतवे मानामाव इत्यक्त आह-- सरम्तस्य व्यक्तस्य कै.
जातस्यैकमसाधारणं बीजमुपादरानमिं्य्ैः 1 ध्यते वा इमान भूतानि जायन्ते” इति ।
(ततपृ्ट्वा तदेवानुप्राविशत्‌” इति ¡ “तस्माद्वा एतस्मादात्मन जकारः पेमूतः"। इत्या-
दिश्रुतयस्तदुषादानल्व प्रमाणमिति मावः। ननु निरधिकारस्योपादानत्वे परिणामितया
कथमुपादानत्वामति वेत्‌ । सत्यम्‌ । उणदानं द्विविधम्‌ । पर्णममानं विवतैपानं
चेति । ततत्र परिणामि विक्रियावत्‌ । यथा मृदादि परदे; । विक्ियाशून्यं विव्तमा-
नम्‌ । यथा शुकत्यादि रजतादेः । तत्र॒ यथपि निर्विकारस्येशस्य प्रिणाम्युपादानता
नोप्पदयते तथाऽपि विवरततेमानोपादानत्वे न काऽप्थनुपपत्निरस्तीत्यरं पृष्ठवितेन । मायाया
उपादानत्वपक्ेऽपि विवतैमानोपादानत्वस्यात्र विवक्षितत्वरदेकापितयत्त म्‌ | अय गणि-
तपते । सरथाः से्याशरिदो गणकाः सतपृपेण स्वह्पयेऽयेनाधिष्ितमम्यक्तं यदुबदधः
कशिरोमगिवरह्माणप्रशनोत्तरायादिन्नानस्योत्पाद्कं वदन्ति । नलु प्रशरोत्तरा्यादित्तान-
स्योत्पादकं भ्यक्तमेवात्ति-- ॥
गुणक्चमूलोनयुतस्य रारोदस्य युक्तस्य गुणार्धत्या ।
£ मूं गुणर्िन युतं विहीनं वर्ने पर्टुरमीशराशेः ॥ ~
~ इत्यादि ] कु्योनतदरतिदताृतश्चकरनिष्नी कुञैव यत्पदं पटमा भवेत्तेति।
दयुज्यापक्रममानुदोगणयुतिष्षिथ्युदधता याहता
स्यादाचो युतिक्रीते यमरुणात्तप्तामराप्त्यानिताः । 4
नागायद्धदिगड़्धः पदम॑तस्तेनाय उनो भवे-
व्यासर्थ्गुणाशिपावकमिते ऋन्तिम्यकाते रविः ॥
इत्यादिवाक्यतो यावत्तावदादिवर्णकरपनानिरपरमुणनमननादिमर्गैः क्रियमाणं गणितं
ग्यक्तमित्युच्यते। तत्कयमुच्यते म्ोत्तरार्यत्ञान्पाया बुदधरुत्पायुकमन्यक्तमित्यत जाह-
व्यक्तप्येति । व्यक्तस्य याव्ावददिवर्णकलनानिर्षम्य रुण्नम्ेनयुतस्य रारोरि-
त्यास्य दुर्यापकरममातुोर्गुणयुतिसतिथयुद्रता इचाहतेत्वा्स्य च गगितस्यकं मीनं
मूलमिति यावत्‌ युज्यापकरमेत्यादिगणितप्रकारम्य वणैकर्यनामुद्त्वादिति मावः] प्रयाति
महुविष्नानीव्यु्तत्वा्मम्कारत्रयमुनितमेव मद्नटएय ममा्िजनकरत्वं विच्नध्वंपतननक्त्वं व्‌]
भ्रक़ृततुपयुक्त्वादुवरन्धविस्तरमयास्नृदामण्यादौ मिम्तृतत्वाचच नेह व्युत्पाद्यते तत्तत्‌ एव

> वीजगणितम्‌ |

द्रव्यम्‌ । दशस्य प्म्तका्ननकत्वै वदता तल्यमणामस्य ग्रन्प्तमाप्तिपरचादिसपे `
कष्ठ कैगुतिवन्ययतव पूनितम्‌ । यतो यो यदिमां वा कं शक्तः स स्वप्ण
तस्ये तदिष्टं ए्द्वट्तदनि्ट च पिदधाति । इ्तु स कय स्मर्यः खवप्रणतस्य
सविं विद्याद्‌ अन्ध्माितप्रनयहपं विमति । अग्र॒ सारूयनेदन्तिमतब्युतपदनं
भरव्पविस्तरभयान्न कृते तत्तत ॒एवावगन्तव्यम्‌ ॥ १ ॥ ।
इदानीं परह्नावलमवृत्तिहतुविपयादिचवु्टये सरगम च श्ाटिन्या दर्शयति--

पू मोक्तं व्यक्तमन्यक्तवीजं ह

भायः भश्ना नो तिनाऽव्यक्तयुक्त्या ॥ ˆ

नातु शक्या मन्द्धीभिर्नितान्तं

यस्मात्तस्मद्रासिमि वीजनक्रियां च ॥ २॥

अस्यायः--तस्पद्धेतोर्बीजस्य यावत्तायदादिवर्णेकलपनादिभिः क्रियमाणस्य गनि-
तस्य क्रियामितिकतैव्यता वन्ध । यस्मादूव्यक्तं वर्भकस्पनानिरपे्ं मणितं पूर्व
भक्तम्‌ । ततः किमित्यत आह--अग्यक्तवीजापरति । अव्यक्तं बीनगणिते बीजे
मृं यम्य 1 त्था च पूव प्रोक्तमपि व्यक्तं तावतपम्यक्तया न ज्ञायत यावदौनक्रिया
नोषपाद्यते । तत्कि ग्यक्तक्ञःनाधुमेवायमारम्म । नेत्याह । यस्माच्च सुधीभिरप्यन्यक्त-
युक्स्या विना प्रश्ला ज्ञातुं प्रायो न शक्या मन्द्धीमिम्तु नितान्तं ज्ञातुमशक्या एवे.
त्यथः । परभाश्चा्न पतिद्धान्तदिरोमणौ त्िपरश्नाधिकारे यक्ष्यमाण भाक सगुणाड्े
जि सते याम्यो भुनख्यङकल इत्याद्यः । परे प्र्नाभयायोचा इतरे शृच्छकवशाद्पि
ते त्तेयाः। यद्वा तस्नन्यक्तं पए प्रोक्तभिदानीं वीजक्नियां च विमि । यम्माद्व्यक्त-
युक्त्या विना प्रभाः प्रायो बहुथा ज्ञात नो शक्याः ! तेनैवमुपटम्यते केवन प्रपा
ग्यक्तयुक्त्याऽमि ज्ञातु शक्यन्ते । वक्ष्यति च प्र्षध्ययि--
पाठया च बीजेन च कृ्केन वर्म्कृत्या च तथेत्तराणि ।
गेन यन्त. कथित्तनि तेषां बाल्यवबोभे किनि वच्मि 1 इति ]
तथा च परक्षोत्तर्ज्ञारसाधनमव्यक्तं च मवति | यतस्तस्मादन्यक्तं प

रोक्तमदानी नानक्रियां वच्मीत्यगैः । ननु प्रोत्राभजञानपतायने ` द्वयमपि
मवेत्यतस्तर्हिं त्वयोक्तमेतत्कयं व्यक्त पूर्प्ोक्तमित्यन आह--अम्यक्तवीनमिति ।
अन्यक्तम्य नि मूं तया च यावटू्यकतगभितेक्तमिनपरिकिमाकैनरारिकािकं न
ज्ञायते त।वद्चयक्ते भवा न मवतीति व्यक्तं पु प्रोक्तमिति मावः । तदेवं व्यक्त.
सपेत्तया मयक्तनन्तरं ब्रहगगनभियुक्तनया गरहगभितत्मागन्यक्त्याऽऽरम्मो मुक्त ईति
मनिः ्रदृ्िता | अर्मगतप्यपो हि प्े्ावतामनवभेयवचनेो भवति । मानया

01,

नवाद्कुरव्यास्यासंटितम्‌। ५

वच्मीति वदुौकवर्णानिववर्णपतमीकरणमध्यमाहुरणमातितरूपमेद्चतु्टयमि त्नं गणितैतरिपएयः
दितः] तदुपयक्तत्तय। धनरणैपद्िषकरणीपदधकुटववभेप्रकूतिचश्छवालान्यपि विष
यत्वेन परदूदितानि । विषयस्य शास्य च प्रतिपा्प्रतिपाद्कभावः सेवन्धोऽपि बाज.
क्रियां वन्मीत्यनेनैव दितः । यद्र ज्ञातेऽपि विपये प्रयोनने च वेदवेह्िरहेहकेरा-
पुनिः कस्ितमिंदमुत पारम्पयोगतमितनि सेदायेन नूतनकल्तितमेवेदं॑शाच्रमिति भ्रमेण,
व्‌} प्रेसावनतः इष्टा न प्रवत्ररनू } तदय पारम्पयटक्षणप्तचन्धकथनमरावदयक्म्‌ । तचः
घीजगणितस्य प्रश्च्ञानप्तायनत्व कदताऽऽचाय्ण कृतमव } त्था 1ह अन्यक्तगेणितं
्र्न्ानकतावनत्वाच्छयोतिपत्वदरिवङ्व्वाद्र्णः सकाशष्विष्ठदिद्वरा पारम्पयैणाऽऽगतत- -
मित्युक्तं मवति । उक्तं च नारदेन “अमति शाच्स्य सेवन्पो वेदाङ्गमिति पातृत्-¶इतिरभः
आचाये।*पं गालध्या4 प्पष्टीकरत्वाप्नायां वक्ष्यतति-- * {~ ` ग
दिव्य ज्ञानमतीन्दिय यदपि व्िष्ठादिमिः
पारम्पयैवशषाद्रदस्यमवरनी नीरत प्रकार्य ततः , ~
नैतद्ववङ्ृतध्दुसनहूयचारा विरावी
स्यादा सुङतक्षयो मुमिङ्ृता सरीमामिमाभुन्मतः ॥ इति 1

प्रयोजनं तु प्रश्चोत्तरायन्ञानं गोरन्नान च।१र्‌ परम्परया जगतः इ्माह्मफराद
य॒त्तो वक्ष्याति गादाध्याय॑--- १

+
= ॥ ~

उमोति.शाखफड पराणमणीरददय इत्युच्यते
नेन टश्चवघयाथत्‌ः पनेरय त॑त्छषएटखयाध्य्म्‌ |
ते भोद्यश्रविणोऽन्तरेण गभिते गोदीऽपि नन्नायते ८

तम्मायो पणित न वेत्ति स कयै गोखादिकं ज्ञास्यति ॥ इति।

मारदोऽपि-- प्रयोजनं तु जगतः शुम्चुमनिरूपणामिति | -पुख्य.च-कदाच्प्रयो-
जनपेवम्य प्रयोजनम्‌ [ यो प्योतिषं वेति मरः प्र प्म्यग्मार्थकामा्ं मते यश्चेति 1
दृदायिगारी तु प्र्नादिजित्तामु परतन्यक्तश । सु च द्विन एव | यदवक्यति. सिद्धा
न्तदिरोमणै- ध

तस्मादद्विमैरध्ययनीयमेततुण्यं रहस्यं परमं च तच्छम्‌-{+ इति । - ~

अपैवकारस्य पाढक्तमेण योनने -उ्यो्तिपम्यावद्याध्यय्नीयता-- प्रतीयते ।
द्विनरेवेति योजने द्वनातिरिक्तरनव्ययनीयता च प्रतायते | द अप्यत्र युक्त
इति } ननु यद्धेगि स्यार्यानि अव्य चीनमिलत्र-. तप्स्थततमति “व्यस्तस्य
छत्छम्य तेकयोनमिति समग्न्यविसोधः 1 कश्िद्व्यक्छमामो ` व्यक्तस्य भीन पाधि
दव्क्तमागो ऽव्यक्तम्य कीजापेतति न विरोध इति चेत्‌ । न 1 एत्त्रपदक्याक्त-"

६ घीजगणितम्‌ ।

स्वात्‌ [ ने च व्यक्तस्य कृत्ल्य तदेकीनमिति बीजस्य व्यत्तमूटक्वेऽप्यविरुद्धमिति
वाच्यम्‌ | व्यतज्ञनेऽभ्यत्ततानमव्यक्तज्ञने च व्यच्त्ञानमिति परस्पराश्चयप्य दुम्तर-
त्वात्‌ । मैवम्‌ । गक्ष शङ्केति यो बरयाचोजनानां शतैरपि ¡ मुच्यते पःपपिभ्य इत्यदौ
सवेशब्दस्येव प्रकृते छृसषदस्य बहुत्वपरत्वातु । इतरथा व्यक्तानन्तरमव्यक्ता म्भा.
नुपपत्तेः 1 अत्त एव कश्चन व्यक्तभागोऽभ्यक्तमूठे कथिदन्यक्तभागो ज्थक्तमूलमिति
विरोधपरिहासे युक्त एव छृत्लपदे संकोचश्यावदयाम्युपेयत्वा्न हि व्यक्तो्पतंकटन-
स्यक्कटनादिप्वप्यव््तं मूढमिति केनाप्युररी करियते । मं तु गुण्तमलोनेत्यादाविव ।
किव इृत्छपदे पंकोषाभवेऽप्रि न कद्धिदोपः | तथाहि यथा गुणघरमृटोनेत्यादिन्य-
क्गणितस्यान्यक्तमृख्कस्वेऽपि न स्वरूपानिर्वाहाय तदपेक्षा किं तूपपत्तावेवे तेदरदलिट-
स्यापि व्यक्तस्याव्यक्तमूठकत्े कुतस्त्यः परस्पर्‌्रय इत्यलं णटवितेन ॥ २ ॥

अव्यक्तक्रिया तावदव्यक्तपद्धिषाथीना तद्दि घषनणैषद्िवाधीनमततः प्रथमतप्तद्च प्रति
पादनीये तत्रापि भ्यवकटनादीनां संकलनपूर्वैकत्वाद्धनर्णत्तकटनं तावदुपजातिक्पू
वर्घेनाऽऽह- ४

) योगे युतिः स्यात्ययोः स्वयोर्वा धनपयोरन्तरमेव्र योगः ॥ ३ ॥

क्षवयोक्रणयोः स्वयोधेनयोव योगे कतैन्ये युतिः स्यात्‌ ] एतदुक्त
मवति । ययो्योगः कव्योऽसि तौ सूपात्मकौ करण्यात्मकौ वा" राष्री यद्ुमाव-
प्युणगती घनगतौ वा मवतस्तद्‌। तयो रादयो्योगः काथेः 1 क्रमदुत्वमतोऽय वाऽ
योग इति व्यक्ताणितोक्तयोमो विधेयः । प्त एवत्र योगो भवति | करण्येोस्ु
योगोऽन्तरं षा योगे करण्येरभहती प्रकर्प्येल्यादि वक्यम.णप्रकारेण विप्रेयमिति द्रष्टव्यम्‌ |
एवे बहूनामपि सनातीययोग उक्तः । यत्र त्वेको रारिर्थनमितस्थ त्योयेगि करनय
किं कुरतम्ये तदाह--घनणयोरन्तरपेव योग इवि । व्यक्तरीत्या यदन्तरं तप्यते स
एव धनर्णयोर्योग इत्यथः । शेषस्य धनणैवशाद्योगम्याि घन्णवं ज्ञेयम्‌ । २ ॥

` अयोक्तेऽ्ं शिप्यमोधमुदादरगचतुषटयमुपनातिक्याऽऽह--
स्पत्रये रूपघतुषटयं च क्षयं धनं वा सितं बदाऽ्रु |
स्वर्णं क्षयः स्वं च पृयकूपृथक्ते घनणेयोः संकरनापत्रीपि ॥ ४॥

रूपत्रये रूपचतुष्टयै चेति । ह्यमप्यणमित्येकरम्‌ । द्वयमपि धनमिति दिनीयम्‌ ।
आं घनमपरणमिति तृतीयम्‌ । प्रपम्रणमिनरद्भनमिनि चतुरेव चत्वायुाहुरणानि ।
€. ~ भि #
धनणयोपिपति । घने वर्णे च धनभैम्‌ ¡ धनं ची धनम्‌ । घन च धरन

नवाद्ङुरध्याख्यासदितप््‌ । ˆ ७

च धरणे { तयोर्धैणेयोः । षनयो्रैणयोषेनणेयोशेलर्थः | चतुधेमसनत्य तृतीयेऽमत-
मृतत्वातपक्षचयमेषोदिष्टिति ॥ ४ ॥

नन्विदं घनमिद्श्णािति वेदं व्यक्तमिदेमन्पक्तमित्यादि वा कथमवयेयपियत जाह

अत्र रूपाणामव्यक्तानां चाऽऽचाक्षराण्युपरुणार्यं चेख्यानि । तथा यान्य.
णगतानि तान्यृध्यैविन्दूनि चेत्ति ॥ ५॥

अतिरोहिवाेमिदम्‌ । यच्प्यृणत्वादिकमादपते एवावगनतुं क्यं तयाऽप्याटापहुतव
चणत्वादी श्रान्तः सेशीतिवा स्यात्‌ । उप्स्थितिठाववं च न स्यादित्यु्व॑विन्राे्.
खनं युक्ततरम्‌ । धनर्भतवं सु व्यवक्नोपपत्तौ विचारयिष्यामः । जत्र प्रथमोदाहरणे
न्यप्तः | 1४ योगे नात ७ | दवति न्पप्तः । ३ । £ योगे नातम्‌ ७।
तृतीये न्याप्तः । २ । 9 घन्णयोरन्तरमेव योग इति जातम्‌ १ 1 बहु न्याः 1
३।४ अनूरमेव योग इति जत्‌ १ । अ्रोपपत्तिोकिद्धैव । तथाहि
देवत्य मुद्राघ्यशणमरकमितरदपि पुद्राचतश्यरणमि्यमिहिते -मुद्ासप्शृणमस्तीति
परतीपिरस्त्यागेषूलापिषपारेम्यो व्यवहारतिद्धा । एव देवदत्तस्य मुद्रां धनमेकमन्यदपि
दराचतषटये धनमसतीयुक्तेऽप्यस्य मुद्रा धनमिति विटपतति सवननीम
व्यवहारः ] अत उक्त-योगे युतिः स्यातछययोः स्वयेर्वीति । अथ देवदत्तयं

चयं धनमस्ति मुद्राचतु्य्णमप्यस्तीतयक्ते नास्य धनमपि करि तृततम्णस्य
मद्रा्रये दत्त एव मुदराऽस्यर्णमस्तीति वरीवर्ति सकरजनप्ताधारणो व्यवहारः
जत दक्तं--यनणयोरन्तस्मेव योग इति ॥ ९ ॥

नतु म्यते भिन्नानाममिसाना च सैकटमव्यवकडनादि परथक्षुयगुक्तम्‌ । अ तु
भित्तानां सेफटनव्यवकलनाद् च न पृयगमिदितमम्ति तत्कये कतस्यमिति तदाह--

एवं भिननष्वपीति ॥ ६ ॥

अयमथः--सच्छेदानामरि रूपाणां वर्णानां वा योग्यं घनभेत्ववकाचोगेऽन्तरे वा
परति योगोऽनमरं तुल्यदसंशकानामित्यादिना योगोऽन्तरं वा विथेयमिति ! एव॑ मिद्ध.
स्यवकङनिप्वपि बेोदधभ्यम्‌ | ६ ॥

यद्यपि व्यवक्हनादीन। सकाटनोपनावकत्वात्तसमाभम्येन सेकटमेनिरूपणं युक्तं नतेया
गुणनप्रायम्येन व्यवने निर्ण युक्तमुपनीव्योपजीवक़मावापावात्तयाऽपि नर्णता-
व्यस्या्मा्चावरक्तणस्य व्यवकटनस्य गुणनपिकषथा सेकसनान्तर्प्वात्वण्डगुणन इ.
मयुष्तेन गुणेन भ्धि इत्यषिन्नपि गुणने तप्योपजीव्यश्वाय्च गुणनध्राधम्येन वननि-
रूपणं युक्तमित्युपनाविकोत्तरार्भेन तदाह--

संश्ोभ्यमानं स्वमृणत्यपेति स्वरं प्षयस्तद्यतिरक्तयच ॥ ७ ॥

५८ ; ‰.वौजगणित्‌ ।

7 २ पसगोध्यतेऽपनयते तत्संोध्यमानम्‌ । स्प वणः , करणी चेति त्रिटिद्धप्ामान्य
नपुप्रकत्वम्‌ । तद्यदि धनपति तर्हि ऋण्वति । यदि क्षयोऽपि तहिं धनत्वमेति ।
-ल्पशाहुकवततदतिश्च " । एतदुक्तं भवति--ययोरन्तरं विधेयमरित तयेमेध्ये संशोष्यमा-
7-नस्य धनर्ताव्यत्याप्त-ः कत्वा योगे युतिः स्यादित्यादिना तवेर्युतिः कर्तव्या ¡ तवव
उयवकटनं फटे मवतीत्य्ैः । अघरोपपात्िः-- ऋणत्वमिह तिधा तावदम्ति । द्राः

7 फ्राहता चस्वुतश्ेति 1 तच्च भेपरीत्यमेव | यत उक्तमाचायर्टाटवत्यां कषेघ्रभ्यवहार--
सद्तपतदेशप्रमौ मुजाभ्त्यस्मनुदाहरणे । ऋणगतानाधादिःैपरीलेनेत्यये इति । तै.
5. करेखा म्थिता द्वितीया दिनििपरीता दिमित्युच्यते । यथा पृवदिग्निपरीता प्श्थिमा
¦ अदृक्‌ | यथा चोत्तरदिभ्िपरीता दक्षिणा दिमित्यादि । तथा चे पृवापरदेद्वायामध्य
| एकतरस्य धत्वे किते त॑ प्रति तदितरम्यणत्वम्‌ । यथा पूर्वगतेर्भनत्वकटयने
~ यदा ग्रहः पश्चिमगतिभेवति तदा ग्रहे गतिवुस्यफ़टा ऋणे मवति ¡ अथवा पश्चिमभर-
~ ~स षन्‌त्वे याणद्भहुः पूर्वतो गच्छति तावत्पश्चिमश्रम ऋणमिति दक्षिणोत्तरदेशाटि-
1 रस्वप्येवमेवर्ेत्दं बोध्यम्‌ । एवे पूतेत्तिरकाटयोरप्यन्योन्यमणत्य वारपरयृच्यादिषु प्र्ि-
“द्धम्‌ ¦ एव यसिन्बस्ठुनि यस्य स्वस्वामिमावपनन्वस्तस्य तद्धनमिति व्यवहियते ।
-दासिनवैफरीत्यं व परस्य स्वस्वापिमावस्तवन५ः । अतो देवदन्तस्वाभिके धने यावदज्षदत्त-
} ~ स्तामिकत्तर तावदेवदत्तस्यणमिति भ्यवहियते । तत्र पूतदेदाघ्य धनत्वै पथ्चिमदेशस्य
| रभैत्वे प्रकरम्योपपत्निरुच्यते । सा यथा--धरीविधेरिषु; रेभोराननद्काननातरंदर-
दिक्षि पश्चदशपु योजनेषु स्वगैतरद्गिणीतीरविलाति वरीवतिं परि पत्तनम्‌ | वर्ण-
द्विश्च, -चा्टमोजनेप्विन्दीषरद्ट्स्यामद्पतद्धवनयातरङनम्विभिः शर्द्धिकाषवडैः

` सुग्नदीयोवकछोैः समृतररिदरमपिरानन्दच्टरीरनुभवज्ञागतिं तर्ेरानः प्रयासः ।
तेयेसतूचावचप्तकखननव्यवहारुकषिद्धमस्ति चरयोर्विंशतिये,जनाप्मकमन्तरम्‌ । तच्च योगे
पिना नोपपद्यते 4 अते विनात्तीययेरन्तैरे प्ताध्ये योगः कर्वन्यः परंतु प्त योगः

ह पिमः वा । तन्न पत्तनाल्प्यायः कन्यां दिश्षीति विचरदि तावदानन्दकाननात्‌
भ्रयागप्न्तमष्टयोजनात्मरो देशो यथा पथ्िमस्तया पत्तनादृपि पञ्चमो मवति कि
स्वानन्दकाननात्‌ पत्तनपर्यनतं पञशचदगयोजनातमकमेकं दायम्‌ | ततः धरयागाववि दिती-

1 यमट्योजनात्मक्म्‌ । शरुख््वयस्य पश्चिमप्यत्वाजातच्मरविश्षत्ियोननात्मदः पश्चिमो
† देशः । एवं प्रयागातूपत्तनं कस्या दिशीति विचर प्रयागादानन्द्वनपशनतं देशशकटं
विपदोतदिके भवतति । तथाच यस्माद्न्तरं साध्प्ने तदवाप दकं विपरीतदिकः
'मवनीत्यत उक्त सेशोध्यमानं च्वरणत्वमेति स्वत्वं सय दति ¡ एवं चन्भयोरन्ते
प्रतिपादितम्‌ । एवं धनयोरपि । तयथा । एद्धः किट काशीतः पृक ददाम न-
नानि मत॑-दृतरेऽपि तस्मिन्नेव प्योननानि गतस्तयेश्चान्तरं योननन्रय॑ स्ननप्र्ि

नवाद्छुरन्याख्यासषितम्‌ ! ९

द्धम्‌ । तच देशयोननगात्श्चिमम्‌ । सपतयोननगत्ूम्‌ । इदमपि प्रयमावनिमूतस्य
खण्डस्य स्यत्यापते कृते धनणयोरन्तरमेव योग इति योगे च कृते पतिष्यति । एवग्रणये-
रपि वोध्यम्‌ । अते उपपन्ने सशोध्यमानं स्वसृणत्वमेति स्वत्वं क्षयप्तयुतिसवचेति |
अन्यदृपि सुर्धीमिरूहनीयम्‌ }। ७ |

अत्रोदहरणचतुष्टवमुपनातिकापूवारधेनाऽऽह--

चयाद्द्रयं स्वाच्स्मृणाहणं च व्यस्ते च संशोध्य वदाऽऽु जेषम्‌ ॥ ८॥

स्वाद्रयत्‌ स्वं दवयमिलक्णाश्रयादृणे द्वयमिति द्ितीयमित्युदादरणवयम्‌ । व्यस्तत्वे
च स्वात्रयादटृणे दवयमित्येकरृणात््यात्स्वं द्यामिति दविवीयमेवं वेत्वायदाहरणानि |
तत्र प्रये न्यस्तः ३। २ । सशोध्यमानं २ छमशरणत्वमेतीति जातम्‌ । ३।२ 1
अनयेधुततिरक्तवत्‌ । धनणेयोरन्तरमेव योग ईति जातम्‌ । १ | दित न्यप्तः
३1२ । जातमुकवदृन्तरम्‌ } १ । तृतीये न्याप्तः २।२ । संशोष्यमानं क्षयः
स्पतवमेत्रीयादिनिा नाते ९ । चतुथे भ्याप्तः ९। २ | संशोध्यमानं स्वमृणत्वमेतीया-
दिनि जात ९ इदमेव परतीलय्थं पूर्वरथिमदेशत्मेन योज्यते! पू. ३१. २ प्पोध्य-
मनिः पुरदेशषः यश्चिमदे्लो भवतीति जाते पू- ३ प. २ । अनयोधेनैयोरन्तरमेव योग
इति तोपमन्तरं ¶, १ । अभैकस्माद्वयेः पूतो योजनद्वयेन रयेण च मरौ तिष्ठतः 1
त्त्र यजिनद्रयगत्तात्‌ पुरा याननेन्नयमा याननमक्र पू॑तलिषठतीतय्ः 1 अच्लादा-
हरणेषु द्वयस्य शोष्यतक्तरयोननद्वयगान्नदन्तर ज्ञत्तम्‌ । अय द्वितीये प, ३१.
२} उक्तवद्न्ते जाते प्‌. १ । पश्चिमतो योननचयगतः पश्चिमतो योननद्यगतकेन
योजनेन पथिमतनतिष्ठतीत्ययैः । तृतीये न्यासः पृ ३ प. २ । उक्तवद्न्तरे नाते पृ,
५ 1 पश्चिमतो योजनद्वयगतात्पसः पूरैततो सोजन्रयगः प्वमिरयोनगीः पृवतानिष्ठती-
त्यः } चतुरे न्यासः प, ३ प्‌, २ उक्तवञ्मातमन्तरं प. ५ । पवतो योजनद्रयगततातप"
धिम योजनत्रययः पञ्चमिर्योजनैः पथिपतस्तिषठतीत्यर्थः ॥ ८ ॥

सथ मागहारादीनां गुणनोपनीवस्त्वा्ुनेगप्रयातपृीपैवण्डेन गुणनमाइ--

स्वयोरस्वयोः स्वं वथः स्वणैवाते ।
क्षयः ॥९॥

ग्योरस्वयोवी वधो गणनम्‌ । एरः्याप्रतुल्याऽद्रत्तिरिति यावन्‌ । घनं भवति |
स्र्णयाते क्षयो वति ! एतदु मवति । यदा गुण्यो गणदेवं दावपि पनख्णे का
भृक्नम्तदरा तटृत्य गणनफडे धन भेदति । यदा स्वतद्धिरा भनश्रणामतरुस्यदा वदटूत्य
गुणनफटमूणं वनोति | ज्र गुगनकचस्य पनणैत्वमापरं प्रतिपादितम्‌ । अद्धतननु
स्यतोखाः पवृऽपि गुणन्रकारा द्रष्टव्याः ॥ ९ ॥

१० तरीजगणित्‌।

अय गुणनोदाहरणत्रयमुपनातिोत्तरर्भैनाऽऽह---

धनं धनेनणपृणेन निन्न दय गयेण स्मृगेन रविः स्यात्‌ ॥ १०॥

क.

ण धनेनेति चतुर्मप्युदाहरण द्रव्यम्‌ । अर गुणक ३ गुण्य २। भथ प्रथमे
न्यपत । २ । ९। उक्तवञउमात गुणनफल घन ६ | द्वितीये -याप्त २।६३।
अस्वयेवैध स्वमिति जातम्‌ ६ । तृतीये नयात्त २ ।३ । स्वर्णघति क्षय इति
जत ६ । चतुथे -यान्त २।२ । स्वर्णघ्ति क्षय इति ६] गुण्येन हते गुणके च
तदेवेति चूभिक्या गुण्यत्वगुणकप्वयो कामचार प्रुत । ननु स्वयेवंध स्व
भवितुम । प्मनातीयत्वादूदएचरप्वा्च । परमृणयो्व॑ध कय धन मवितुमर्हति
विनातीयत्वात्‌ । एव स्वर्णवतिऽपि क्षय क्य मवति । न च विनातीयत्वादिति
माच्यम्‌ 1 नरैषरीत्यस्यापि सुदचत्वाद्धनमेव कथ मे स्याद्विनिगमनाविरहात्‌ । अमोच्यते-
गुण्यस्य गुणकहुर्ाऽऽगृततिहं गुणनफरमिति त वत्मिद्धम्‌ । ततर गणको द्विविध । घन
खण चेति । तत्र धनगुणतर प्ति घनस्य, कणस्य वा गुण्यस्यऽऽवौने त्िंयमागे क्रमेण
धनृण च गुणनफल स्यात्‌ । अत स्वये वैय स्म्‌ | गणकस्य घनत्वे गुण्यस्यगेतव
प्वृणमिति पिदधम्‌ 1

अयगुण्रे विचार --तत्रणेष्व शरैपरीत्यमिनि प्रागेव प्रतिपादितम्‌ ] तथा च

परणगुणको नाम विपरौतगुणक । गुण्यस्य विपरीतावतेनकर इति यावत्‌ | तया पतति
धने गुण्ये गुणनफटृणम्‌ 1 ऋणे गुण्ये गुणनकट धनमिति सिद्धम्‌ । अतान्तिमप
कषेऽम्बयोरवध्‌ स्वामत्युपपतम्‌ ॥ मध्यमपनयास्तु गुण्यगुणर्यारक् तरस्य धनत्वऽन्य्य
णत्वे फटमृणमुत्पद्यत इति म्वणयते क्षय इत्युक्तम्‌ । यद्रा गणितिनोपपात्ति प्रदश्थैते ।
घुनगुणने ताच्टुविवा> एवं | ऋणगुणने तु विचार ।अन्नितावनिद्‌ पुप्रधिद्ध गुण्यगुणकर
खण्डाभ्या ध्थगुणित प्रहितश्च गुणनफल भनतीति । यथा गुण्य { ५ गुणक १२। अम्य
खण्डय ४ । ८ । एवमिग्मेटोनो रदिरपर च । सण्टाम्या प्रयमुणिते गुण्य ९४०}
१०८० । योगे नात गुणनफट १६२० । एकमेव फ त्पतमि्ट ४ | एतदूना राशि
१२ द्वितीय खण्ड १६ । अत्रापि एथरवण्डदयगुणिनेन सिन च गण्येन गुणनकफटेन
च भूवितपम्‌ 1 तत्र वण्म्या ४ ॥ १६ । ए्रयगुणिने गुण्य ९४० | २१६०॥
अनयेर्येगि गुणनफट नोपपद्यत इति । गुणनेफरान्पयातुपपच्या स्वणैवति क्षपे
भवहीत्यवगम्यने ! यत्म्नथा षटनो १९० । > १६० | धनरणेयोरतमेव योग इति
१९०० गुणनत्मुपपथने । अत उक्त मूणयनि स्य इति | एव गण्यवष्टे प्रसेक

नवाङ्ङुरव्याख्यासदितप्‌ । ११

गुणकलण्डगुणिते सहिते च गुणनफटं मयति । तदयथा-गुण्यः १३९ एतस्व खण्डद्वयं
१६० । ५ । गुणक्यापि सण्डद्रयं ४ । ८ 1 गुणकसण्डाम्यां प्रते गुणितं गुण्य-
पवलण्डं १३० जत्ने ५२० ] १८४० | एकव परत्यक गुभितं द्वितीयत्ण्डं १
जति २० ४० | पवेपां योगे जातं गुणनफढं १६२० | एकमेव कृतमर्भीहं सण्ड-
द्यं गुण्यस्य १४० | ९ । गुणकस्यपि १६ । ४ । त्रारि मुणकखण्डाम्यां प्रत्येकं
गुणिते पृवंलण्डं {४० जात ६२४० ] ९६० । अनयोर्योगः १६८०} एवमेव
द्वितीयमपि ९ गुणकखण्डाम्या पृथगुणिते ८० । २० अत्रणैतुणितेमृणं सजातीयत्वा,
दणमेवेति कते गुणनफड मोपपद्यत दृति गुणनकलान्ययानुपपत्या, ऋणगृणगूरितं धनं
मवतोल्यवगम्यते ! यस्तथा कृते ८० । २० | गुणनफठं १६२० उपपद्यत इत्यत
उक्तमष्योर्मैषः स्वमिति ] एवं बुद्धिमद्धिरन्यदप्यूह्यम्‌ । ननु वरस्य प्मद्विषातद्पत्तया
गुणनान्तरक्गतवाद्ननानोक्षतवान्न प्रथमतो निरूपणं युक्तम्‌ } न च ^ मक्तो गुणः
ष्यति » [ टी ९} इत्यादिना गुणनप्रकारेण वर्ृकरभे मननस्ोपनीग्यतया
तस्यैव भायम्येन निरपणं युक्तमिति वाच्यम्‌ } गुणनादग पव॑ तनिरूपणप्रह्ादरिति
वे } वर्मकरणप्रकाराणामतिविटक्षणतया वेगैस्य गुणनं अरति बहिरद्त्वात्‌ । प्रत्युत
बर प्रति पदस्येव गुणनं श्रति मननद्येवान्तर्वत्यावमै ्रत्युपजीष्यत्वा्च श्रयमतरत-
निरूपणस्थवाऽऽवदयकरत्मात्‌ ॥ १०॥

कस्याचद्ुणनप्रकारस्य मजनप्तपिक्षवेऽपि मजननिरपे्षतयाऽपि गुणनस्य तिद्धत्वा

द्जनस्य तु पवया गृणनप्तापक्षत्वाद्रुणनानन्तररमव ताज्ञेरूपणं "युक्तमिति भुनगप्रयात्‌-
पररेपशक्ठेन तदाह--

मागदारिऽपि वैवं निरुक्तम्‌ ॥ ११॥
भागरेऽपि गुणनवदेव निरुक्तमियभः । एतदुक्तं मवति-माज्यमानकयोस्मयेः

रपि धनसे, छणतवे वा इव्िर्पनमेव । यदा त्येकतरप्य धनत्वमणत्वमिततएस्य तदा
एजञ्यमृणमेवेति | अघराप्यङ्कता भागप्रकाए व्यक्तोक्त सेय; ॥ {{१॥

अग्रोदाहरणवशुष्टयमुषमातिकयाऽऽह--
रूपाषटपं रूपचतुषटयेन धनं धनेन णैमृणेन भक्तम्‌ ।
करणै घनेन स्वमृणेन कं स्यादरदुतं ददं यदि पोषुधीपि ॥ १२ ॥
स्प्ोऽ्ः | प्रषमे न्यामः-- ६ स्वयोरभृगहारः स्वपिति जते रच्धिधनं २॥
द्वितीये न्याः ‡ अस्तयेमौगहारः स्वमिति जाता ठन्पिर्पनमेष २ ॥ रवये

१२ वीनगणितप्‌ |

न्यप्र $ स्व्णमागहारे क्षय इति जाता एषि", ऋणं २ । चतु न्यात्तः-
६ स्वणमागहरे क्षय इति जाता ठन्ि णं २ । अरोपपत्तिः--
भाज्थाद्धरः शुध्यति यद्गुणः स्यादन्त्यारफं तत्खलु मागहरि ।

इ्युक्तत्वायसिनङ्के हेरगुणिते माञ्यादपनीते दद्धिभेवति प्ता वि छन्िः ।
तत्र प्रथमे- ई धनेन द्वयेन दरे ४ गुणिते ८ भाग्यात्‌, ८ अपनीते शद्धिभवतीति
धू द्धयं २ रल्थिः । द्वितीयेऽपि € पनदयेन हरे ४5 स्षिन्युणिते ८ मान्या ८
द्र्मादपनीयमाने सेदोध्यमानं क्षयः स्वत्वमेतीति ¢ धनर्णयोरन्तरमेव योगः +! इति च
छते शरुद्धि्मवतीति दवय धनमेव रव्धिः २ । एवं सिद्धम्‌ । स्वयोरस्व योर्वा भागहारे
स्वरिति ( तुतत्ये ठ ई धनद्वयेन हरे ४ गुणिते ८ भाज्याद्स्मात्‌, < जनते
सकशोध्यमान स्वमृणत्वमेतीति ऋणयोयोगे १६ शद्धिर्म स्यदणयुणितेतु हरं ८
शद्धिभेवतीस्यृणदवयं रन्धिः २ । एवं चतुर्ेऽपि £ कऋणगुगित एव हरः शुध्यतीति
चणमेव रब्धिरिति सिद्धं खर्णभागहरे क्षय इति । अत उक्तं भागरहरेऽपि वैवं
निरुक्तमिति ॥ १२॥

ट

एवे प्रकटवरमोप्युक्तमुकरवा कमै तन्मूरं च भुनेगप्रयातोत्तार्थनाऽऽह--
दृतिः स्वभेयोः स्वं स्वमूले धनर्णे
न मूलं स्षयस्पास्ति तस्याछृतित्वाद्‌ ॥ १३॥

स्वस्य, कऋरणघ्य वा वर्ग; स्व॑ मवति | अङ्कतम्तु वर्मप्रकारा व्यत्तोत्ताः सर्वेऽपि
द्रव्याः । अथ मृटमाह--स्वमूले धनर्णे इति । स्वस्य धनस्य मृटे
धने स्याताम्‌ 1 भमेम्यैव वर्मस्य, ऋणमपि मूढे मवर्तात्यथः } अथात्र ॒विदेपमाह-
न मूलं क्षयस्ास्तीति । तत्र ॒देदठनाह--तस्याकृतित्वादिति 1 वमस्य है मू
खम्यते | छऋणाद्रम्त न वर्मः । कयमतन्तस्य मूं टम्यते । ननु, ऋणाङ्कः कनो रमो
म मवति | न हि राजनिदैशः । रिच यदि न वरगम्तर्हि वमैत्वे नियदधुमप्युचितमपर-
म॒क्तः ! सत्यम्‌ 1 ऋणाङ्क वमं बटता मवतां क्म्यस वम द्यते वक्तव्यम्‌ | न तवद्ध
नभस्य { समद्धिवातो टि वैः । तवर धनद्भिन धनादे गुने यो वगो मेत्‌ स
धनमेव । स्वयोः म्वमिवयक्तत्वात्‌ । नाप्यृणादुस्य । तत्रापि पमदिषावार्थणद्धेन-
णोद्धे मुभिते धनमेव वर्गो मवेन्‌ । जस्रयोर्वध स्वमिसमुकततवात्‌ । एवं समि कमपि
तमद्धं न पश्यामो नस्य वर्गः क्षयो मेन्‌ । न चाप्रक्तिः । अद्भुमाद्दयादूयान्त्या
वर्गत्वमप्तक्तः 1 वभेयुक्तरु रुणनयुकतिरेव । मृभे तु व्थस्नविमिरेवोप्पतिः ॥ १६ ॥

नवाद्छुरन्याख्यासदितम्‌ 1 १३

अथ्‌ वगोदादरणद्वयमूपनातिकाूवरभिनाऽऽह--
धनस्य रूपत्रितयस्य वर्गे क्षयस्य च ब्रूहि सखे ममाऽऽ्ु ॥ १४॥
स्पष्टोऽथैः । प्रथमे न्यस्तः । ६ जतो वेः ९ स्वम्‌ | द्वितीये न्यासः र जातो
वर्मः ९ स्वमेव } इतिः स्वर्भयोः समित्युकतत्वात्‌ ॥ १४ ॥
सपेत्तरन मूढोदाहरणद्यमाह--
धनात्पकानामधनाल्मफानां मृं नवानां च पृय्वदाऽऽ््ु 1 १५ ॥
अतिरोहिार्थम्‌ । (्रथमे] मया्तः ९ जातं मूं ३ वा ६ । घमू धर इतयुक्-
त्वात्‌ । द्वितीये नपातः 1९ एपामरकत्वानपूं नालति । घने घनप्दे वा न कश्चिदधनणे-
त्वज्ृतो विशेपः । विंतु सजातीयत्वमेवेति नान्न तनिरूषणमिति ध्येयम्‌ 1 १९ ॥
देवन्तवर्य{णसतततेवयपाश्वषह्ाटतंन्नमणकात्मननिर्ितेऽसिन्‌ ।
बीजक्रियाधिश्ुतिकल्परतावतर स्व्ेद्धवाः पममवन्निति पटप्रकाराः ॥
इति श्रीप्तकटगणकप्ताभौमश्रीनललादैवजञपुतक्प्णगणकनिरविते
जीनविवृतिकदपकतावतारे धनगे (9) पड्विघविवरणम्‌ ।
( अत्र मूं भूलनछोकैः सह अनपय दशाधिकशतत्रयम्‌ । )

२ ब्रूलयपद्िधम्‌।

अथ यथा स्वरूपवणांदिद्धिषोपयुक्ततया धनणेपद्धिधस्य प्रयमतो निप युक्त
तथा खपद्धिध्यापि तदुक्तम्‌ । त्च यदम न्यक्तोक्तशून्यपरिविमा्टफेनार धनण-
पिन च गतार्थपिति नाऽऽर्मणीय तयाऽपि यदत्र नाऽऽरभ्येत ताद शिपय्य
तोक्तदून्यपरिकरममरिभिव शन्यगणित क्रियेत न तु धनणेकृतो विरेपोऽनवधानाद्मा
ति तज्निरातर्थमिह तदारम्भण युक्तमेव । ननु खं हि शू-यभमाव इति यावत्‌ | तम्य
सकटनादिषाड्ष न समवति । स्कठनादिफटस्य सख्याधरमैत्वात्‌ । न च सस्याय
शु-येन सह्‌ एकटनाये कतैव्ये मा मृच्छे सकट्नादिफट रंदु संरपायनिव तद्‌
स्त्विति वाच्यम्‌ । एवमपि खचतुरविधमेव समवेन्न खपद्िध वर्ममूरयोस्तदस्मवात्‌ |
वस्तुतस्तु द्वितीयप्तल्याया अमावारसकटनदेरप्य्तमव एवं | तशय सरूयादरयपताप्य
स्वादिति । भनोच्यते--जम्त्वेव शून्यम्यापरि पक्टनादितमव | न च द्वितीयप
ख्याया अमावात्तदप्तमव इति वाच्यम्‌ । शून्यसतकटनादाववि द्वितीयततरूयाया प्त्तात्‌ |
तद्यथा--पञोत्तरशतस्य १०५ विदात्या २० योगे कतैव्ये त्त यथास्यान कार्यं | तपर
कस्या सयाया दुशक्स्याने श-यमेकस्यनि पञ्च । दतरप्या दशक्म्थाने द्वयमेकम्पनि
शग्यमिति । जस्त्यत् शून्यपतकटनेऽपि सए्याद्वयम्‌ । एव ण्यवकटनारिप्वि नेयम्‌ | एव
प्स्याप्योऽन्त्यवमे? इत्यादिना वमेकरणे ^स्याप्यो घनोऽन्त्यस्य ततोऽन्त्ययमे » इत्या-
दिना घनकरणे च शून्यवगैघनयोरपि समवो द्र्य । ननु शू" र स्यात्तम
मावो वेति य्युत्पादयन्त्या्या | अति ते जिन्नास्ता यदि तच्छरयताम्‌ | सतिशोप्मिद
सरल्याब्युत्पादनम्‌ । तथा हि--इह विट सकल्चराचरानिर्भाता गवापरमरराणिक
स्वयमृम्तत्छपविरोप्विरिवणेमयानि शाखाणि स्वाऽयालपमेधप्रा तदुपलितये मेय
षिना वु तदुपप्ितिटाघवाय पतति विम्मरणेऽन्यनिरपेस्त तत्ममरणाय नाश्चतपरकनग्रन्या
वगमाय च यथा वरण्ञापकािपी सरस्रमै तथा मख्येप्स्पितिट।प्वाय तन्तापान्ा-
नप्यघुनत्‌] तन प्रतिवी लिपि्र्मे वणीनामियत्तया तञ्जापदिपिप्वपि माऽन्तीति लिपिषु
सकेनभरह पशव । इट ह भतिप््यमडप पम्यानामानन््य् नापया पु वर्पशतेना
प्यशकंय प्करनग्रह्‌ । तथा हि- इह युशा्रब्रदधेरपि प्रतिनिन ययाद्यविच्छनपर्यन्त
मयि केतम तदेवचित्ततया शतवर्पपयंनमम्यिन पर्रिशाटसपथ-त मदेन
स्यान्मेधाविन । न तु तदधिकमम्यात्तापकाद्धेप्विति । अत परमर्म भगवा
नविवहुरो नवेबह्ान्तमन । यया १।२1३।४।९।६।७।८।९।

नवार्ङ्र्यास्यासदितपू । १५.

अय चामौत्यानाहवामक्रमेण द्वितीयतृतीयादिस्यानान्युत्तरोत्तरं दश्षगुणानां ` हैख्यानां .
सञाभिदैशशतादिभिरतकेतयत्‌ । प्रथमत्यानं चैकगुणपठ्यास्ानत्वादेकरया } तथा
ति नवैवाङकास्तत्र स्यानततेबन्धात्‌ । स्यानानि गा तत्दङ्संबन्धाचथा स्वान्तानता
सस्या ज्ञापयेयुरिति पकल्प्ख्यायगमः पुग्रम॒ इति । यथाऽमोस्याने निवेकितोऽय-
महः ६ एकगुणायाखित्वठ्याया ज्ञापको मवति । ततो वामतो द्वितीयस्थाने निवे
-कितः स्वसंखयाया देशकन्तापको यति | यथा देदकद्रवज्ञापकोऽयं २३ । एवं घामत-
सतृतीयचहुयेपश्चमासयानानिमेशितोऽङ्क उत्तरोत्तरं दइगुणानां शतप्हसरायुतादाना
यथास्वं जपक्रो मवति । तत्रामीषतंर्याया यथातंमवमेकददयकदाताद्यमावे तत्स्यान-
पूरणायममावयोतकाङ्कः दरन्यसंजञको छिपिनिरोपो मिवेइयते । ययाऽेत्तरदत्याया
दवाकाभावादुद्वितीयप्याने शून्यनिवेशने १०८ | यथा वाऽटोत्तप्हसपतस्यायां दुशाक-
शतकयोरभावदूहधितीयतृतीयप्यानयोस्तत्‌ {००८ । अनयोदाहतषर्ययोरयपाक्रमम-
छकशतकयोरटकपतहसकयोरेव वाऽन १ ८ दवितीयस्याननिवेितस्व दषकज्ञापकत्वा-
द्टादशस्व प्रतीयेते नामोषपस्या । अत, एवात्ायुतर्तादीनाममाविऽपि तत््याने शन्॑
निवेश्यते । तेन विनाऽप्यभीटदसख्या्तप्कस्यानपुरणात्‌ । जतोऽमीएषर्यायामुत्तराद-
पिमूताङ्कस्थानादेष्षिणस्थानानां पूरकत्वात्‌ तत्रोक्ता श्रन्यानिवेशनमाब्यकम्‌ | '
वामस्यानानां स्वपूरकत्वादानन््याच न तत्तथेति । नन्वस्ति किपिपु सल्यकरमः शिम
मत्तो माङ्चदिकत्वादादरणीयश्च तत्कयं त्मपहायापत्ण्यक्तम आदत इति चेत्‌ । न! श्त.
सहसखायुतर्षदि॑स्याया उत्तरोत्तरमम्यहितत्वात्‌ तस्सन्यक्रमस्योचितत्वदितत्करमस्य
युक्तत्वात्‌ { न चाम्पर्हितदख्यातः पव्यक्रमारथमुत्तरावधिततः भरद्तिणकमेणैव द्विताया
दिस्यानानां सेत्ताऽसिविति वाच्यम्‌ । उत्तरावधेरमावात्‌ ] परिच्छिलपए्यापु तत्पेऽपि
त्यानियतत्वात्‌ | प्रयमावषेस्तु नियतत्वात्त्स्यानमारम्य स्थान्तततायुक्ततरत्यरं पठ-
वितेन तदेवं शून्यस्यामावत्वेऽपि तत्सेकरटनादेम सख्याद्यत्ाध्यत्वहानिः } न हि
द्वितीयत््याया उमये सस्ययोदैरक्रा्यमावमत्रिण सरवेया तदमाव इति । वस्तुतस्तु
सयाया ददाकरायमवरि स्वेयाऽप्यमवि वेत्यमावमात्रे यत्पदं तत्लपद्धिधमुच्यते 1
अम्ययाऽनन्तस्य. खहरराशेः खमूटस्य चाक्षभवात्‌ । ननु दितीयप्तल्यायाः सवेयाऽव्य-
मावे फं सक्टनदेः सेमवक्त्य तष्याद्वयत्ताष्यत्वादितयुक्तमवेतिचेत्‌ । न । सप्कट-
नदिरतयु्वातु । ययोः परुयासकरनादिनाः यस्य त्तया सेभवति तयोरन्यतरस्यो-
भृयोवौऽमवि तस्य दूपायाः स्यामास्य वा खह्कटनादिफटत्वात्‌ | यया दूर करा-
न्तितरययोयैयान्तमवे देकनेन व्यवकरनेन चा स्फूटकानन्ितस्या मवतीति तोर
न्यतर्योमयोवौ मावे स्फुटकान्तः प्र्थाया्तदभावप्य वा यथाप्वं स्तकटनव्यवकट-
नषटटतयम्‌ | एवं सुगुणनादवष्वयि बेोष्यम्‌ । त च व्वत्तः सषड्ियामाषे किमनेन

१६ वीजगाणेतम्‌ ।

पारिमाधामात्रेणेति वाच्यम्‌ | अपि महत्प्रयोजनमेतस्याः परिमापायाः । तथा हि--
यदि परिमापा न विधीयेत तदा कन्तिशरयोः पर्वे तयोरेकाभिन्नदिक्वे तक्छरुयासेक-
रनम्यवकटनाम्यां स्ुटकरान्ति्तस्या मवति । एकस्यैव पते तत्संस्यादुस्या स्पुरकरा-
न्तिप्तघ्या मवति । द्वथोरमवि स्फृटक्रन्त्यभाव इति वक्तव्यं स्यात्‌ । एवं प्रतिप
साधकष्याया भमव प्ाध्यप्तस्यायाः साधनाय एभग्वचनावरेयकतया अन्धगौ र
स्यात्‌ । सषद्परिभाषायां त्वेकाभिननेदिशोः करान्तिशरयोः संख्यापेकटनव्यवक
ठनाम्पां ्ुटकान्तिषया मवतीत्येव वक्तम्यं स्यात्‌ । एवै प्रतिपदं तथा प्ति
म्रन्पाधवं मणितपारिच्छेदश्च स्यादिति दिष्‌ ।
४ तदेवं सपद्धस्याऽऽयश्यकर्वा्ु्गभयतिन तदाह । त पृवर्थेन खप्कटनस्यवक-
ठने जह--
खयोगे वियोगे धनर्ण तथैव च्युतं शर्यतस्ताद्विपर्यासमेति ॥ १६ ॥
अस्याः । र्पध्य यावत्तावदादिवभैस्य करण्या वा शुन्येन सहं योगे वियौगे वा
कर्तव्ये रूपादिकं घनप्रणं वा तथेव मवेत्‌ । योगवियोगकतो न काथिद्वशेप इत्यर्थः ।
अत्र सयोगो द्विषिधः । खेन योगो खूपदेः खयोग इत्येकः । खम्य योगो रूपादिना
सयोग इति-दितीयः । शवं सवियोगोऽपि द्विविधः । सेन वियोग इत्येकः | सष्धियोय
इति द्वितीयः । तत्र द्वेऽपि खयोगे पूैसिन्खवियोगे च द्पादिर्कै धनम्रमे वा यथा-
स्थित्तमेव | खाद्वियोगे विरेपमाह । च्युते शस्यत इति । धनग्रणं वा रूपादिकं
शूल्यतः शोधितं सदविपर्यासं वैपरीत्यं प्रामोति । धनं वेच्छूयतदच्युत्णं मवति ।
ऋणं चेद्धनं मवतीत्यथेः 1 १६ ॥
अ्रोद्ह्रणानीन्द्रवज्नापूवर्धिनाऽऽह--
सपूत्रयं स्वं क्षयम च खं च ।
फ स्यात खयुक्ते बद्‌ खन्युते च ।॥ १७ ॥
खाच्च्युतमिति पाटः 1 भने स्पत्रयमूणं रूपत्रयं सं वतश्रयमपि पृथनू पुट
खयुक्तै फं स्या्रद । वेन युक्तं युतम्‌ । ते युक्तं सयुक्तमिलयुदाहणद्रयमपि
द्रष्टव्यम्‌ 1। एव खच्थुतमित्यत्रापि तृतायापचमतित्पर्पाम्यामुद्‌ाहरणद्वय द्रष्भ्यम्‌ 1
खाट रोग उदाहरणमाह--ष्द सखाच्च्युतं चेति । अत्र शरून्यम्य धनत्व श्णत्वे
वान कथिद्धिशेष इति तस्य धनत्वं नोदिम्‌ । न्यप्तः [३1 ० । एतानि
खेन युक्तानि से युक्तानि खेन च्युतानि चागिङृतन्येव 1 द।६। ० | अय वच्छ
धनाय न्याः २ ॥ 1 ° । एतानि खाच्छोयितानि जत्तानि विपमम्नानि ६ | ३।
० 1 सन्यस्य विषयात न काश्द्विेप इति स॒ न छनः । वस्नुनस्तु खस्य घनर्णलं

नवाङ्छरंव्याख्यासदहितय्‌ । १७

नाह््येवामावत्वात्‌ ! न च सए्यागतं योजकरयोज्यत्वादिकं यथा तदमवि शून्य उपच.
येते तद्वदधनणत्वमुपचयेतामिति वाच्यम्‌ | योजकयोऽयवियोजकवियोज्यगुणकुण्यमा-
जकमाज्यत्वधर्मोणां फटे विशेवोपलम्मात्तदुषचारस्याऽऽवदयकत्वात्‌ । सैएयामवे धन-
गेत्वयोस्हु फठे विंशेपानुपलम्मात्तदुपचारस्य व्यथैत्वादिति दिक्‌ ।

४

अथु ख्तकटनस्यवकलनयोरूपपा्तिः । इह योज्ययोनकयोरमयोरन्यतरस्य वा
.यानानुपचयेोऽपचयो वा मवति तावनिव ततपतवठनेऽपीति प्र्षिद्धम्‌ । यथा योऽयः ३
योनकः ४ सैकटनफटं ७ । अथवा योजक्रः ३ संकटनफटं ६ । अथदा योजकः
२ संकरनफटं ९ । योजकः १ फं ४ । एवं योनकः ० यौऽयः ३ | अनर योन
कपल्यायां यावानप्चयस्तावानेव संकरनफलेऽप्युपलम्यत इति योजकतुल्ये योजकरा-
चये सेकरनफलठेऽपि योनकंतुय्येनापचयेन मान्यम्‌ | तथा सति योज्यतुर्यमेव सेक
छनफटं स्यादिति लेन योगेऽविक्ृते सारिः । एवं योऽयापवयवङ्गाद्षि संकरनफलाप-
चथाद्योज्यतुच्ये योज्यापचये सकटनफटेऽपि तावंतैवापचयेन मान्यमिति योजकव्या-
तुल्यमेव सैकखनफडं स्यादिति खस्य येगेऽप्यविकृतो राशिः । एवमुमयापचयवशेन
शूभ्ययोः सेकटनफटं शून्यमिति द्रटनयम्‌, ¡ अथ वियोज्यसंख्यायां वियोजकरंस्या-
तुस्येऽपचेय स्यवकखटनफं मवति । तत्र वियोनकस्यायाः यावानपचर्य्तावनेवे-
पचयो न्यवकठनफके वतीति पियोनकतु्ये वियोनकापचये सतति ग्यवकठनफठे
वियोजकुल्यनोपचयेन भाग्यमिति विोज्यप्तए्ातुर्यं न्यवकरटनफटं स्यादतः
सैन ॒भियोगेऽविङ्ते राशिः । अय श्रियोज्ये यथा यथाऽपनेयो मवति तथा तथा
भ्यवकटनेएटेऽप्यस्तीति प्रपिद्धम्‌ | यथा परियोञ्यः ५ वियोजकः ३ व्यवकरटन्फ> २ 1
अय व्िवरोरयः ४ स्यव्कटनफर १ । वियोऽयः इ स्यवकटनफठं ० } अय प्योञ्यः
.२ अनपि व्यव्कटनफलेने मेनेन म्यम्‌ । तया पति ्यवकटनफरं {1 अप वरेषोन्यः
१ उक्तवद्वयवकरटनफठं २ । वियोज्यः = उक्तवद्वयवकटनफटेन र भाव्यमरित्युपपन्न |
५८ च्युते शरन्यतस्तद्धिपयो रेति ” इति । एवे योज्धयोनकयो प धोऽयविधोजकमोश
धनप्व प्रकरप्य यया युक्तिरुक् तेमये्रौणस्वपि प्रकप्य द्रष्म्या । पकस
घनत्वमततरर्यणीतवमिति कपे तूपचयापचयवेोरन्यमालेने.पपतदरिटमरत्यठे प्त्रे
तेन ॥ १७ ॥

अवोत्तरधन द्गुणनाश्िवुटयमाह--

वधादौ व्रियत्‌ खस्य खं खन धाते ।
खरासे मत्तेनमक्तय र्धः ॥ १८ ॥ ` प.

१८ वीनगणितम्‌।

यया पूर्व सेयोगव्ियोग्ेविष्यमुक्तं तथा खगुणनमननयोरपि वैविध्यमत्ति ।
खस्येति सेनेति च । वगीदिषु तु खस्येत्येक एव प्रकारः मवति यगदिकरणे द्विती-
यत्तेट्यानपक्षणात्‌ । तत्र सस्येति प्रकारेप्वाह । वादौ तियत्‌--खप्येति । खस्य
शृन्यत्य वधादौ गुणनमजनवरतन्मूलादिषु कतैनयेए वियत्‌ स्यात्‌ । मुणनफलाक्षिं
शर्ध मवेदित्यैः । खेनेति । गुणनभकारेण फड्माह । खं खेन धात इति । देन
शून्येन धति कस्यचिदङ्स्य गुणने गुणनफरं खं स्यात्‌ । जत्र « खगुणधिन्तयश्च
शषवियौ » इत्यादि पादीस्यो विरो द्रव्य; । अन्यथा ५ त्रिमज्यदौनमण्डटरद्ु
घातात्‌ ” इत्यादिना यष्टयानयनेन गोढप्तथौ यष्टयमावापततोरेति [दक्‌ । सेनेति
मजनप्रकरे फलमाह । खहारो भवेत्‌ खेन भक्तथ राहि; । इति । सेन मतो
राशिः लहारो भवेत्‌ । सं हारो यस्येति सरहारोऽनन्त इत्यर्थः । उदाहरणा
य्षयति च अयमनन्तो राजिः सहर उध्यत हृति । अत्नोपपत्तिः | गुण्यस्यप्चयव,
शटुणनफकप्याप्चय इति तात्‌ प्रचिद्धम्‌ । यथा गुणकः १२. गुण्यः ४ गुणनं
४८ । अयवा गुण्य; ३ गुणनफटं ३६ । वा गुण्यः २ गुणनफठं २४ वा गुण्यः
१ गुणनफरं १२ । वा गुण्यः \ गुणनप्टं ६ । वा गुण्यः › गुणनफरं ३ | वा
गुण्यः + ‹ुणनफलं १ इति । अनयैव युक्त्या गुण्यस्य परमाये गुणनफरुस्यापि
परमापचयेन मस्यम्‌, । परमचये च शरन्यतैव पवस्यतीति श्ये गुण्य गुणनकठं
शून्यमेवेति सिद्धम्‌ । यद्वा गुण्य एकैकोपचये शुणनफे गुणक्तुरोऽपचयो मवति ।
यथा गुणकः € गुण्य; ४ गुणनफटं ३२ ] एकोनो गुण्यः ३ गुणनफटं २४ | पुन,
रेोनो गण्यः २ गुणनफलं १६ । पुनरेकोनो गुण्यः १ गुणनफठं ८ । पुनरेकोनो
गुण्पः ° अ्रापि गुणनफ़ठे गुणकतुसयेनापचयेन मान्यम्‌ । तेषा सति गुणनफे
शर्धते तद्धा 1 एवे गुणकापचयवादपि गुणनपरलेऽपचयादुणकस्यारि श्यत
गुणनफठं शून्यमेवेति तिद्धम्‌ । नतु गुणकटकषण्यदेकलिन्पि गुण्य गुणन चि-
भयमस्ति तत्करं शूमये गुण्ये गुणकैलक्ष्येऽपि गुणनफडं शन्यमेवेति चेत्‌ । न | अप्र.
योनकत्वात्‌ 1 अन्पयेकातिरिकप्त्याया व॑वगमूषनवनमूरावीनां दैर्ण्कयाररक.
सैरयाया अरि तेषां ैरक््यापत्तः । वस्तुतस्तु गुणक ह्यावहकः । पतति गुण्य गुण्यष्य
गुणकतुस्यावैनाहुणनफटं भवतीति गुणकवेनिभ्येऽप्ति गुगनफाटैविच्यम्‌ | हह
स्वावरतेनीयस्य गुण्यस्याभावाह्ुणकहसरममि दमाचतयेदिति गुणनफदस्याप्यमाव इति ।
एवं भाज्यापचयवजशाद्धननफटापचयोऽस्तीति मान्ये शून्ये भजनफ शून्यमिति पूर्वयु-
नस्थैव तिदम्‌ ] वदि दितीयप्रस्यानिरे्षतवद्वगंदितसयाया अमायाचामाषर इति
सषटम्‌ तदेवमुपपलम्‌ ¢ वादौ वियत्सस्य सं सेन धति १ इति | सदरोपपतितूाह-
रणे व्यते ॥ १८ ॥

नवाद्कुरन्याख्यासहितम्‌ । १९

अत्रोदाहरणानीन्द्रवजोत्तरैनःऽऽद--
द्विपै जिदस्लं खहृतं चयं च न्यस्य वर्म पद्‌ मे पदं च ॥ १९ ॥

त्र द्वा्यां हन्यते तदद्नमिति च्युतपत्तया रुष्य द्वौ हन्तीति ब्युतपत्या शून्ये
गुणके च एषगुदाहरणंद्रटन्यम्‌ । शेप स्पष्टम्‌ । भयमे न्याप्तः 1 गुणकः २ गुण्यः =
गुणनफटं वधादौ वियत्सस्येति जाते । द्वितीये न्यासः । गुणकः ° गुण्यः २ खं सेन
धात इति जातं । अथ मागहारे प्रथमोदाहरणे न्याप्न; | मानकः ३ भाज्यः ०
वृधरादौ वियत्तस्येति जातं मननं ० } द्वितीये न्याप्तः | मानकः ° माज्यः ३
खहारो मवेर्सेन भक्तश्च राशिरेति जातः खद्रः ३ । नमु यो रारिर्येन हियते घ
तद्धे भवतीति राशेः सेन हरणे सहसे भवेदिति स्प्मेवाप्ति । रितु सेन राहौ
हते का ठन्ति अश्रप्य शियुत्रमिलयव आह 1 अगमनन्दो राशिः सहर इत्युच्यत्‌
इति । टन्धिरनन्ते्युत्तरामिति भावः } दतस्यानन्तत्वे शषा युक्तित्वत्ति यथा यया
भाजक्रापचयप्तया तथा ख्व्येरुपचयः | तथा स्तात माजकाद्कं परमापाविते र्येः परमोए-
चयेन भाव्यम्‌ } रन्येश्चेदियत्तोच्येत ताहि परमत्वं न ॒स्यात्ततोऽप्याधिक्यर्घमपत्‌ ।
अतो ङब्रेरियत्तामाव एव परमत्वम्‌ ! त्देवमुपते खहरो राशिरनन्त इति ॥ १९

अयानन्तपद्सेन्यतमगवत्स्मृतिमीगवतेोत्तमः श्रीमास्कराचायैः परसद्धेनापि स्वतो हरिः
कृतधेतां सेपादयतीति ददनिश्ययः खहरराशेरविकारताच्छान्तप्रसङ्गेन श्रीमगवन्तमनन्तै
स्तोति- ।
अस्मिन्विकारः खहेरेण राश्रादपि मविष्वपि निभसृतेषु 1
वहुष्वपि स्याघ्ययसुष्टिकालेऽनन्तेऽ्युते मूत्तगणेपु यद्वत्‌ ॥ २० ॥
उपनातिक्ेयम्‌ । अस्याः । परख्यकराे श्रीमगवत्यनन्तेऽच्युते बहुष्वपि मूतयणेषु
भवि ठीनिष्वपि वा॒निःखतेषु देहादिमत्तया मगवतोऽनन्तात्‌ ध्म्मूतेप्वपि द्व
द्विके नात्ति न हि तेषु भ्विषेषु महान्मवति निम्खतेषु बा दुर्भवति तयाऽसिन्ठ-
हरे राशावपि बहुप्वपि राशिएु प्रविष्टेषु निःपृतेषु वा विकारो नास्तीति | म कं
विकारो नाप्षि। न हीशानिदेश्राः । योगे वियोगे वाऽगिकारस्य व्या्िसिद्धिः स्यात्‌ }
पतस्यप्‌ । पैत्र योगोऽन्तरं वा मच्छेदप्वे मवति ] प्रङतेऽपि समच्छदतां विधायैव
योगोऽन्तरं वा षिषेयम्‌ । प्मच्छेदता च--
५८ अन्योन्यहाराभिहतौ हरांशौ "
इस्थनेन 1 तथा च खरस्य रेरैरेण शून्येनापररासी गुणित श्पभव भवेत्‌ 1
शरन्ययोगवियोगयोश्वादिकृततवं पूवेमेवोक्तम्‌ नगु यचप्यभिन्ञरादिना योगान्तरयोमेव-
त्याषतत्वं तयाऽपि मिन्नराकिना योगेऽनतरे च त्वदु्रीत्या मेदेव विकारः | गण

२० यीजगणितप्र्‌ ।

३] १} अत्ोन्यहारामिहतौ हरांशाविति जाती ठस्यहरै ९ । ° । अनयेयेगि
५९ ३ 6 ०
जातं ९। अथ यदुच्येतैकस्य हरेण येन केनविदद्धेन बाऽपरराश्िदरांशगुणनमापरेण
०
वल्यहरस्वै जाते प्रतः धमो व्ये एव । प्रकृतेऽपि लहरररहरेण शुनयेनापरराशि ‡
हरांशगुणनमन्निण ठुस्यदरस्य जातत्वाचोगेऽन्तरे च न्त्येव विक्रार इति । ताद खहरस्य
खहरेण योगेऽन्तरे च मवेदेव विकारः । यथा राशी ३ | ९ । अनयो्तुल्यहरत्वा्योगे
9 9
जाते ८ | तत्कथं न विकार इति चेत्‌ । मैवम्‌ । अघ्नापि फटतो विकारामावात्‌ | न
1
हि सेन भक्तेषु तिप्वन्यस्फटमष्टसु मक्तेपितरदिति कं तूभयतराप्यनन्तत्वे न व्यमिचार्‌
इति । यथोद्यकाले म्यूनाधिकपरिमिणयोरपि शद्क्ोययानन्त्यै न व्यभिचरति तया
वतमनिऽपमन्काटे मूते मविप्यति च गतकस्पत्तस्याया न्युनाधिकमविऽप्यरननतत्वाव्य-
मिनारः । वचोनतादानीवास्वस्पे शद्धै। यदि दण्यामुनस्तदेे दादशा्लाधिके शद्ध
किमिति ्रैराशिकेनच्छाया सिध्यति । तत्रोद्यकाठ उन्नतजीवाया अभावः | द्या च
जरिज्यामिता १२० । अत्र द्विमिचतुरद्ुलदीनां शद्कूनामुक्तैरादिकेन छायाप्ताधने
२४० । ३६० 1 ४८० । एतदाचाः पिप्यन्ति लहराद्रययाः । न दयितापु॒फरतो
वैक्षण्यमलि । यतस्तप्मिननपि काठे न्यूनाधिकपरिमाणानामपि शङ्कूनां धघ्ययानम्त्य
न व्यभिचरति । र चोद्यकाल एव ३४३८ । १२० | १०० | ९० आम्यान्ञे-
उयाम्यः प्राखदनुपातिन ह्ाद्ाह्टशष्घोखमयाः ४१२१६ | १४४० । १२००
9 | ० | ० |
१०८० | न ह्याप्तां भेदः स्ंमव्यते । नहि त्रिज्यमिदप्रयु्तदछायामेदः | वितु

© ॥
नानातरिज्याम्बोऽलुपातततिद्धा छाया तुद्येवेति प्तकटगणकानामाविवाद्‌ इति सैमव-
यत्‌ \ एप मततिमद्ितल्पलुप्यदयम, 4 चूत वणे, = चरमूर, ० \ एद "वनादि-
प्वपि शून्यतैव ॥ २० ॥
दवत्तवर्थगणमतततेव्यपा्वबद्छाटतत्तमणकात्मननि्ितेऽस्िन्‌ ।
वीजक्रियाविवृतिकद्पटतावतारे व्यक्तिः ऋमादमवद्म्बरपषडिषस्य ॥
इति शरी्कराणकसतावेमीमश्रीगद्ा्यैवत्तसुतङृप्णेवज्ञविराचेते मान विवति-
कट्पटतावतारे खपदूविधविवरणम्‌ ॥
( जन मन्यप्त्या पादोनरतद्दयम्‌ १७९ ) |

च्च

३ वणपडारिथम्‌ ।
अय यथपि करणीयडूविधे निरूपणीयमित्युक्तत्वादुक्तपट्विधस्यान्तरङ्गत्वमिति प्रथ.
मतस्तन्निरप्य बहिरद्धमव्यक्तपदुविधं पशवाननिरपभीयमिति युक्तम्‌ । तथाऽपि कर्णीप.
इविप्यतिकठिनतया तन्निरूपणे प्रयोप्तनाहुस्यादन्यक्तपद्विनिरपणे च प्रयाप्तटाष-
बात्ूचीकटाहन्ायेनाव्यक्तपद्विधं प्रथमतो निरूपयति | तत्र द्विच्यादीनां राक्चीनाम-
व्यक्ततवे सगामेदमन्परेण तत्सकरः स्यादतम्तन्निरापरायैमन्यक्तपन्नाः शाटिन्याऽऽह--
यावत्तावतकाटकौ नीखकोऽन्यो
चः पीतो लोहितथैतदायाः
अन्यक्तानां करिपता पानसंज्ना-
स्तत्संख्यानं कुपाचाैव्यैः ॥ २१॥
याचत्तावदि्येकं नाम } काटकृः २} नीकः ३ । परीतः ४1 रोहितः 4 {
एतदादया हरितशेत्तकविवरकाद्योऽनेकवरणेसर्मीकरणपठिता वणां अच्यकत्तानागन्नातरा-
शीनां मानसं आचार्यवर्यैः काल्पताः । नामकम ग्रयोननमाह--सत्सं-
ख्यानं कर्तुमिप्ते । तेपामज्ञातराशीना ख्यानं गणना क प्रयितुं ज्ञातुभिति
यावत्‌ | २१॥
एवमव्यक्तज्ञा जमिघाय तत्तकटनभ्यवकलने उपनातिकापुवर्धिनाऽऽह--

योगोऽन्तरं तेषु समाननात्योविभिन्ननात्योशच पृथक्‌ स्थिति ।॥ २२॥

तेषु रभु मध्ये स्पेपित्यपि द्रव्यम्‌ । समाननात्यो; समनका नातिर्ययोस्ती
तया तयोः प्माननत्योः पूवक्तो योगोऽन्तरं च स्यात्‌ | अत्र स्यादिति पदयुततरद-
टस्थमन्वेति देहलीदीपन्यायेन । ^‹ एरक स्थितिः स्यात्‌ › इति वा पाठः । समा-
ननाल्योरितयुपटक्तेणे समाननात्तीनापित्यषि द्रव्यम्‌ } यद्वा बहूनामपि योगे दरयोर्थो
गस्येव मुखयत्वाञचुगपत्सैयोगस्य कतुमदाक्यत्वादद्धिवचनम्‌ । नात्तिश्चाच सूपत्वम्‌। याव.
त्ताद्वम्‌। काटकत्वम्‌ | नीढकेत्वम्‌ ।' यावत्ताकदर्मत्वम्‌ } यावत्तावद्घनत्वम्‌ । यावक्ताव-
द्र्भवर्भ्वं च ॥ यावन्तादत्काटकमावितत्वमित्यादिरयोरययोजकनिष्टसकषजातिम्याप्या
योज्ययोनकनिष्ठा च । न स्वद्भत्वं॑वणैत्वं वा । अङ्कुत्वो्तौ विशेषण्वयथ्यीपन्िः 1
व्यावत्यामायात्‌ । वण्त्वोच्तौ वर्णकस्नानयेवयप्रतङ्गः । अप्िकरा्यै हि दः
स्ना । बैत्वनास्या साजात्ये धिविते सकर एव स्यात्‌ । तस्मादु्तविषनात्यैव
साजात्य विवर्तितम्‌ 1 ण्डा प्मानेशचब्दस्यः तुल्या्ैत्वाचोञ्ययोनकयोः स्वस्वनिष्ठप्तक-
उनातिभिः साजात्ये विवक्षितं विभिन्नात्योश्च । चस्त्वर्थे | विमिन्ना जातिर्थयो्त-

२२ चीजगणितम्‌ ।

योवां योगेऽन्तरे वा क्रियमाणे प्रथक्‌ स्थितिश्च | चोऽवधारणे । पथक्‌ स्तर
स्यादित्यथैः । एतदुक्तं मवति । पस्य सश्पेण याव्त्तावतो यवत्तावता क्राटक्स्य
काटकेन काटकरवरमस्य काटकवगेण काटकधनस्य कारकघनेन काटकनीटकमावितस्य
तद्धाकितेन । एवे प्माननात्वोयेगिऽन्तेरे वा कतेदये योगोऽन्तरं बोक्तवद्धवति । रूपस्य
यावत्तावता काटकादिमिर्वा यावत्तावतः काटकादिमिर्योवत्तावतो यावदवर्गेण यावद्घ-
नस्य यावता तदरगेण वा भाक्िादिभिवा | एवं िभिननाध्योयेगिऽन्ते षा करतवय
एयक स्थितिरेव । अत्रैकपद ताविति द्र्टनयम्‌ ] अन्यथा योगान्तरन्नापकाभावादिति ।
अत्रोषपत्तसतु व्यक्ते प्रिदधैव । अन्यथा समच्छेद्विधानपूैकं योगान्तरकथने न
स्यात्‌ | किच विभिन्रनात्ोर्योगः क्रिमासकः । यथा राशिद्धयमेशपश्चकं वेत्यनये-
विभिन्ननाल्लोरपि योगः क्रियेत तर सघ स्युः । ते स्प न राशयो नवा द्वाः।
नहि ग्रहेण ररिद्वयमेशपश्चकं च मुक्तमित्यकते रेण सष राशयः स खवा वा
मुक्ता इति कस्यापि मतीतिरसतयुपपचते वा रितु हेण क्ियदयुक्तम्ीति भे राशिः
दवयमेशपश्चवं च मुक्तमित्युततरस्य सर्वपपरतिपननत्वायुक्तत्वाचच रथविस्थतिरेव युक्ता ।
उत्व सताजत्ये योगो भवदेव । यया-राशिद्वयस्य छवा: ६० पञ्चभिश्च 4 येगि
जातः पश्वपरिटैवाः ६९ । प्रेण राशिद्धयमेशपच्चकं च मुक्तमिप्युकते पच्चपषटिरैवा
मुक्ता इत्यस्त्येव प्रतीतिः पवैतमतेत्यादि सुधीभिरुम्‌ ॥ २२ ॥

नमवे वर्ौप्वमि साजात्य विधाय योगोऽसत्विति चेन्न । गभेमानानामन्नातत्वात्सा-
जात्यविधानस्याशक्यत्वात्‌ । अत॒ एव तन्मानोत्थापनानन्तरं स्तानात्येन योगो
मवत्येव | एवमेव वियोगेऽप्युपपत्तद्रट्या । अत्रोदाहरणानि मुनंगप्रयातेनाऽऽह--

स्वमन्यक्तमेव सखे सेफरूपं धनाव्यक्तयुग्मं विरूपाएटकं च ।
युतौ पक्षयोरेतयोः फं धनर्णे विपर्यस्य चेक्ये भवेर्कि षदाऽऽनु ॥२३२॥

एकस्य रूपप्तहितमेकं धनमव्यक्तमिः्येकः । , रूपाटकरहिते धनमव्यक्तयमतिति
द्वितीयः । एतयोः पक्लयोयुती किं फट स्यात्‌ । अय च प्योधन विपये
फट स्यादिति । अत्र पूर्व॑पतमाघन्यत्यापादुत्तरपलमात्न्यत्यापरादुमयपलव्यत्यापाच
प्रश्षत्यम्‌ । व्यत्याप्तामावे यैकमित्युदाहरणचवुष्टयम्‌ । घनर्गे इत्यत्र मवप्रधानेो निशः।
यद्वाऽव्यदधे रूपे इत्यघ्याहा्ै योजना द्रव्या । एकमव्यक्तामिदं १्८या द एकं
सूप िदम्‌ रू { अनयोयेगि द्ये न मवति 4 भिनन।तितवा्‌ । गतु पृक्तौ यक्‌
स्थिति नात एवाः पलः । या १ र १ एवे धनान्यक्युगर या २ भत्माधरपाएफे
शोध्यमाने ंशोष्यमानं स््गत्वमेतीति नातं सरूपा्कं ८ अनयो्नभेयोर्नर-

नाङ्कुरभ्यास्यासाहतम्‌ । ९१

मेव योग इति णगताः पट्‌ ६ म॒ भवनि । श्िचैकप्तौ पयद्‌ लितिरेव । तथा
इते नते दवीयः प्रतः (यार ङ्‌ ८ येोगार्थुमवेन्यपोया १ स १।अन
द यार ष््८
योयेगि करये प्माननाेरेव योग इति । अवयक्तमवयक्तेन रूपं रूपेण च पयोज्यम्‌।
तभा छते जातं या ३ } रूऽ भादपसे पनरव विपर्यस्य म्यात्तः या १ रू १ अनयो.

यार
सुफवधयोगे नात या{ रु ९.। दितीयपतव्यतयते न्यातो या! ह १योगे नात॑या
यारष्८
रू ९ उमयपपनर्ण्यत्यतत न्यापतोया १ द्‌ { ! येगेनातंया ६८७। घ

या रू८
हयोभिनातिवे स्युकहरणान्ुक्छानि ॥ २३ ॥

अप याणा वनस्य सलयुदाहरणं मुनंग्रयातपूता्पि55ह--
धनाव्यकतयर्ेत्यं सतिरूपं क्षयान्यक्तयुगमेन युक्तं च प स्याद्‌ ॥२४॥

तरिभी समैः सहिते धनमव्य्तवगनयं सम्रिरूपम्‌ } याव ३ स ९ अयं पक्च
जया्यकतयुमेनानेन या ९ योजयः । इदमवयक्तयुभं = कः सुच्यते नागि समैः |
मित्जातितवात्‌ । त्मालदूकतौ एषक्‌शिररिव ¡ त क्रमर्ठं आरि धनस्य । ततो
पेवृस्य । तते धनस्य । ततो प्रप्य । त्तोऽव्यक्तस्य । ततो स्पाणामित्यािः ।
तया स्वितौ नातू । वाव द या र एवं काल्कादिपयि बोद्धव्यम्‌ ॥ २४ ॥

अयेत्तरधिन व्यवकलनेदाहुरणमूह--

यनाभ्यत्तयुग्मारणाव्यक्तपद्ं सरपाटकं मोज््य शेपं यदाऽशचु ॥ २५ ॥

सेोऽयः । भय न्यपत | प्रसश्छमृणाव्यक्तपदमुक्तबज्नातम्‌ | या ६ ह ट
एतद्धनाग्यक्तयुभादस्मात्‌ या २ विशेष्यम्‌ तत्र सेोध्यमानं छमृणत्वोतीत्या-

विना जातः शोष्यः । या ६ र < । एतष्ये स्यक्तेव प्रनातीयतवाद्नयकते
योयम्‌ । स्पाणो यदूत्ितिरषेते प्रया छते जातम्‌ । या ८ र ८ ॥ २९ ॥

९४ पजमाणितप्‌ । ॥

एवं सेकठनम्यवकलने अभिधायोपजातिकोत्तरापेनोपनातिकया च वणैगुणनमाह--

स्यादूपवणाभिहतौ तु वणो द्वित्यादिकानां समजातिकानाम्‌ ॥
वधतु तद्रगघनादयः स्युस्तद्धापत चासमनात्षाते
गादिकं रूपवदेव शेषं व्यक्ते यदुक्तं गणिते तद्त्र ॥ २६ ॥

अस्याथैः--वणेगुणनं त्रिधैव संभवति । रूपेण सजातीयवर्णेन विजातीयेन वा |
तत रूपेण गुणने । स्यादरूपवणौभिहतौ तु वर्णः इति । रूपवामिहती ठ॒ वैः
स्यात्‌ | अयमथः । रुपेण वर्ण गुणनीय वर्णेन वा श्म गुणनीवेऽङ्कतस्त॒ गुणनफठं
मवति | नाम घु वणस्यैव ] अथ सजातीयेन गुणने समभातिक्ानां द्वि्यादिकानां
वर्णानां वधे तु तद्वगेघनाद्यः स्युः । एतदुक्तं मवति । यावन्तावता यावत्तावति गुणिते
स्मनात्य्योर्घात इति यावत्तावद्मैः स्यात्‌ । स वेत्पुनयौवत्तावता गुण्यते तदा प्तम-
तरिघातत्वायावततावदूषनः स्यात्‌ । अयमपि चेत्तेन गण्यते तदा समचतुतत्वायावत्ताव-
्वगैकों भवेत्‌ 1 अपतावपि तेन गुणितशेत्यशचवतत्वायावदवगैषनये परीतः ।

एवं षदूघति यवि्धगैघनो यावदुध्रनवरगो वा भवेत्‌ | इत्यादि 1 कालकादीनामपि स्तम-
द्वि्यादिवधे काटकादिवरगघनादयो ज्ञेयाः । जथ विजाततीयवर्गैन गुणने | अप्तमनातिघाते
तद्धावितं स्यादित्ति। विनातीयवणेये्ति तयोर्वर्भयोमोवितं स्यात्‌ 1 यथा--यावता
कालके गुणिते यावत्कालकमातरते मवति । काटकेन मरके गुणिते काल्कनीटकमा-
वितं भवतीत्यादि | याषत्काटकमातरिते यदि काटरेन गुण्यते तेय यावत्काटकषवरगमा-
वितं मवति 1 इदमपि यदि यावतहावता गण्यते तदा यावद्रर्गकाल्कवरगमापितं भवती-
स्यादि सुीभिरू्म्‌। एवं गुणने विशेपमुक्त्वा मागािकिमाद-रेपं मागादिवः माग.
वर्भमूठवनघनमूढादि यदृवयक्ते भित्‌ उक्तं तद्र स्पवन्तेयम्‌ । ^माञ्याद्धरः शुध्यति
यद्ुणः » इत्यादिना मननफटं त्ेयम्‌ । भ पमद्धिवातः रृतिरुच्यत” इत्यादिना वर्गो
जेय इत्यादि । मागा्ठिकानां गुणनपूर्वकत्वादूगुणनपरतताविशोपस्य चोक्त्वाथ दोपि
विशेषो वक्तव्यो नास्तीति मावः । इदमुपलतणम्‌ 1 अ्रात्तकरायं गुणनफठपतततामात्र-
मुक्तम्‌ । भदकतस् गुणनाकं पयकते मथिते यदुक्तं तद ज्ञेयभित्यप द्रव्यम्‌| २६॥

एवमत्र “'ुण्यान्त्यमङ्कं गुगकेन हन्यात्‌ 1 इत्याद्टेना गुगनफटपिद्धावपि दिष्य
कयै “ुण्यसत्वघोऽपो गुणखण्डुट्य ” इत्यादव्य्तोक्तवण्डगुणनं वमन्ततिटकया
विशदयति--~

युण्यः एथग्गुणकखण्डसमो निवेदय.

स्पेः खण्डैः ऋमद्तः सटितो यथेक्त्या ।

` नवाङ्कुरब्याखूयासहितम्‌ । थु

अध्यक्तवर्गकरणीयुणनास् चिन्त्यो

उ्यक्तोक्तखण्डगुणनाविधिरेवमञ्र ॥ २७ ॥

गणकस्य यावन्ति खण्डानि तावत्तु स्यनेषु थर गुण्यो निवेश्यः ¡ अत्र सण्डानि
सत्मेदेनावगन्तम्यानि | यया गुणक्ते या ३ द २ | अत्र सेज्ञा्वयाद्रुणकरस्य खण्ड
ह्यम्‌ । यथा वा गुणक याव २ या २का९ ।अनर संन्ाघ्ाद्रुणकस्य सण्ड्रयमिलयादि ।
अय प्रयदूनिवेक्षितो गुण्यसतैमुणकखण्डैः प्रथमस्थाने प्रथमखष्डेन द्वितीयस्याने
दवितीयेन चृतीयस्यनि तृततीयनत्येवे कमेण ^स्याद्रूषवगोमिहती चु वेः" इत्यादिना गुणितः
पन्यथोकृत्या पृवोकतप्रकारेण “योगोऽन्तरनतेषु प्माननात्योः'” इत्यादिना “योगे यति
स्य्ययोः स्वयोरबा इत्यादिना च प्रहितः । अतर्क्तगणगितेऽग्यक्तवगेकरणीगुण-
नासु यथा त्था व्यक्तगुणनाघु वरग्ियुणनापु करणीगुणनाघु च व्यक्तोक्तखण्डगुण-
नाविधिरेवं चिन्त्यः 1 एवमन्येऽपि गुणनाप्कारा द्रव्याः ॥ २७॥

अत्रोदाहरणानि क्षाटिन्याऽऽह--

यावच्तावपश्चके व्येकसूपं यावत्तायद्धिक्िभिः सदिस्पैः 1

संगुण्य द्रागरहि गुण्यं गुणं वा यस्तं स्वश कर्पायेल्वा च विदन्‌ ॥२८॥

गण्ये गुणे वेति व्यप्तपवरणीिति च पाठमभेदात्पसत्य प्रिद्धमन्ति । ततर पूषथिक्ेत-
पदि तावदिये व्यार्या । स्वी गुण्यं ववर्म गुणकं वा व्यस्तं करपाथेरदोति । गुण्ये गुणे
वेति पडि गुण्ये विचारं स्वर यथक्तिमवं॑स्वसणं यवत्कारकरूपादिन्य्ते कपये.
सवेति 1 दयं गुणेऽपि | अय व्यस्तस्व्भमिति पठे गुण्यं गुणं वा व्यस्तप्वर्णं करपयित्वा}
व्यस्तं स्वर्ण यथाप्मर्वं स्वमरणं च यावदादि यत्र तं तादृशे कल्पयित्वत्यथ; । अत्रे“
सर्वत्र ““ सविशेषणौ हि विपिनिेथो विशेषणमुपप्तकामतो विशेष्ये बाधकं सति
हति न्यायेन स्वर्णत्वयेरेव व्वस्तत्वविपानं द्रव्यय । शेय सवम्‌ । अज यथास्थित
गुण्यगुणक्येरिकमुदाहरणम्‌ । गुण्यमात्र्यत्यते द्वितीयम्‌ । गुणकमात्न्ययति तृतीयम्‌ ।
चकारादुमयम्यत्याने चदुर्यमिति चत्वावुदाहरणानि । सत्र रूपोनं॑यावत्तवत्पशचक
गण्यो या 4 ख १। सपद्रययुतं यावत्तवत्रयं गुणकया ३ र २1 ^ गण्यः
परयसुणक्पण्डप्तमो भियः ” इत्यादिना गुणनं म्यति या ३।या९२्६।

ङ्२।या ५१)
अव्र यादिश्ेपेण यावत्तावत्पश्चके गणितेऽङ्कतः पदश्च १९ । अक्षरत ^“ द्व्या
दिक्रानां समज.तिक्ानां षषे वु तद्वभवनादयः स्युः” इत्याद्ना जाता यावत्तावदर्मा, 1

तत्र याव्तावतो वर्गस्य चाऽऽयाक्तसेषटःे रपू च्नखिने सपनन याव, १९ 1 जव
॥१

#५. वीजगगितेप्‌ ।

एवं सुकठनम्यवकलठने अभिधायोपनातिकोत्तरार्धनोपजातिकया च वर्णगुणनमाह--

स्यादरूपव्णौमिदतो नु वर्णो द्वितयादिकानां समजातिक्ानाम्‌ ॥
वये तु तद्र्मनादयः स्युस्तद्धारितं चासमजात्िषाते ।
गादिषं रूपवदेव गेषं व्यक्ते यदुक्तं गणिते तदत्र ॥ २६ ॥

अघ्या्थः--वणगुणनं त्रिधैव संमवति । रूपेण सनातीयवर्णेन विजातीयेन वा |
तत्र रूपेण गुणने । स्यददूपवण(मिदतो तु वणः इति। रूपवर्णामिहतौ त॒ वै
स्यात्‌ | अयम; । ख्पेण वर्णे गुणनीय वर्णेन वा स्ये गुणनीयेऽद्कतस्तु गुणनफलं
मवति | नाम घु वभेस्ैव । अथ स्ननारतीयवर्भेन गुणने समनातिकानां दवियादिकानां
येणीनां वधे तु तद्वमैधनादयः स्युः । एतदुक्तं भवति । यावत्तावता यावत्तावति गुणिते
समजात्वेद्भैयोघात इति यावत्तावद्व्गः स्यात्‌ | स चेत्पुनर्यावत्तावता गुण्यते तदा सम~
तरिषातत्वायवत्तावदूचनः स्यात्‌ । अयमपि चेत्तेन गुण्यते तदा समचतु्तत्वादावत्तव-
द्गैव्मो भवेत्‌ । अक्तावपि तेन गुणितयेत्प्चचातत्वाचावद्वमैवनयेोधौतः

एवं पद्धति यावदधमघनो यावदुप्रनवरगो वा भवेत्‌ | इत्यादि । काठ्कादीनामपि प्रम
द्विऽयादिवधे काल्कादिवर्गयनादयो ज्याः । अथ प्रिनातीयवरभन गुणने | अप्तमनातिथति
तद्धावितं स्यादिति । विनातीयवणैयोर्घाति तयोर्र्मयोमावितं स्यात्‌ । यथा--यावता
कारके गुणिते यावल्काख्कमाविते मवति । कालेन नीडे गुणिते काटकनील्कमा-
वितं मवतीत्यादि | यावत्कारूकमावितं यदि कालकेन गुण्यते तदा ॒यावत्कालकरवर्गमा.
वितं मवति । इदमपि यदि यावत्तावता गुण्यते तड यावदरम फाट्कवर्गमावितं भवती.
त्यादि सुधीभिरहयम्‌ । एवं गुणने परिशेषकुक्त्वा मागादिकमाह---शेषं मागादिकं माग.
वर्मूखयनघनमूादि यदृव्यक्ते णित उक्तं तदत्र रपवस्तेयम्‌ । ^८माञ्याद्धरः शुध्यति
यणः? इत्यादिना मगनफरं जेयम्‌ \ “तमद्िषाततः कृतिष्च्यत? इत्यादिना कँ
ज्ञेय इत्यादि । मागारन गुणापू्वकत्वादूगुणनत्तत्तातिकपस्य चोक्तन्वात्ततर कोऽपि
विषो वक्तव्यो नास्तीति मावः | दृदमुपटक्षणम्‌ । अत्रात गुणनफटकतततामात्र-
मुक्तम्‌ । अद्तस्तु गुणनाद्कं व्यक्ते गणिते यदुक्तं तदुतर ज्ञयमित्यपि व्यम्‌| २६॥

एवमत्र “ुण्यान्त्यमहकं गुगकेन हन्यात्‌ । इत्यादिना गुणनफटरिद्धावपि रिष्यत.
काच धुण्य्वपोऽपो गुणएण्डदुस्य ” इत्यादिव्यतोकलण्टगुणनं वमन्ततिट्कया
विशिदयति--

युण्यः पृथग्गुणकखण्डसमो निवेदय.
स्पैः खण्डकैः कमदतः सदितो ययोक्त्या

` नवाङ्छुरब्याखूपासदितम्‌ । |

अव्यक्तवर्गकरणीयुणनासु चिन्त्यो

च्यक्तोक्तखण्डगुणनाविधरवमत्न ॥ २७ ॥

र

गुणकस्य यावन्ति खण्डानि तावत्सु स्यनिषु यश गुण्यो निवेदयः | अत्र खण्डानि
सक्ञाभेदेनावगन्तम्यानि । यया गुणको या ३ रू २। अनर स्ञद्वयद्रुणकस्य सण्ड-
द्यम्‌ । यथावा गुणक याव २य/ ३का९ भत्र संज्ञालया्रुणकस्य खण्डत्रयमि्यादि।
अय॒ एृयदूनिवेक्षितो गुण्यकतैगंगकलण्डैः प्रथमस्थाने प्रथमखण्डेन द्ितीयप्याने
दवितीयेन चृतीयस्यन वृतीयनेत्येव रमेण ^स्यदरूपवणोमिहत ठ वणः? इत्यादिना गुणित
सन्यपोक्त्या पृवो्तभकरिण धयोगोऽन्तरनैपु परमानत्योः इत्यादिना “योगे युति
स्यल्लययोः स्वयोर्वा, इत्यादिन च सहितः । अराव्यक्तगणितेऽव्यक्तवगैकरणीगुण-
नासु यथा तथा व्यक्तगुणनापु वमार्थयुणनाघु कणीगुणनाघु च व्यक्तोक्तखण्डगुण-
नाविधिरेवं चिन्त्यः । एवमन्येऽपि गुणनापरकारा द्रव्याः 1 २७॥

अत्रोदाहरणानि शाटिन्याऽऽ्ह--

यावत्ताबलश्वकं व्येकरूपं यावचावद्धिच्िभिः सदिरूैः ।
संगुण्य द्राग्बूहे सुण्यं यणे बा उपप स्वथ कस्पयित्वा च विदन्‌ ॥२८॥
गुण्ये गुगे वेति व्यतस्व्ैपिति च प(ठमेदासाखत्रय प्रतिद्धमपिति । तत्र पएृवेलिक्ित-
पठि तावदियं म्याष््या | स्वण गुण्य सवण गुणक वा ज्यस्ते कस्पायेस्वेति । गृण्ये गुणे
वेति पठि गुण्य किमान स्वर्ण यय्तिमवै स्वसृणं यावत्काटकर्पादिन्य्ते कल्पय
सेति । दवं गुणेऽपि | अय व्यृ्तस्वरणेमिति पठे गुण्य गुणं वा व्यस्तस्व्म कल्पयित्वा |
म्यत स्वर्ण ययाप्तमवे खण च यावदरादि यत्र तं तारौ कल्पयिलेच्भैः । जत्र
सतर ८ सविशेषो दि विपिनिमेतौ विरेपणमुपपिकरामतो विशेष्ये बाधके प्तति *
इरि न्यापेन स्णवयेरेषः व्वप्त्वाकषथानं पथ्यम्‌ ॥ रेपः रम्‌ ॥ जण वपल
गुण्युणकयेरिकमुदाहरणम्‌ । गुण्यमाघ्र्यत्याते द्वितयम्‌ । गुणकरमाप्रनयतयपि तृतीयम्‌ ।
चक्रारादुषयग्यत्याति चषुर्ममिमि चत्वानुदाहरणानि । अत्र रूपानि यावत्ताकत्पश्चक
गण्यः या ९ रू १। रुपद्रययुतं यवत्तव्च्रयं गुणकोया ३ र ९) ^ गण्यः
ए्यसुणद्सण्ड्तमो निवेदेयः १ इत्यादिना गणना न्यन्ते या ३।या५९क््‌ {1
स ]या१द््‌द१्‌।
अथर यादधयेण यायत्तावतप्चकर गुणितेऽ्रुतः पद १९ । असरत ^“ दिन्या-
हदिकानां समन, तिद्यनां दषे घ तदवपनादेयः स्युः " इत्यादिना नाता यावत्ता्र्गः ।
सन्न यादत्तादने। पर्गस्य पाञऽयक्षरेरटलनपुवेके च्पिने त्पतर याथ.१९ 1 अय्‌

॥

रद सौजगाणितय्‌ ।

यवघ्रयेण स्षयस्पे गुणिते « स्वति क्षय ?' इत्यङ्कत ३ | अक्षरतसतु ५ रूपव
णौमिहतौ वणे स्यात्‌ ' इति नातो वभे एव या ३ । एव प्रभमषदुक्तौ नाते
याव १९ या | अय द्वितीयस्याने द्वितीयेन गुणक्वण्डेन रू २ यावत्पश्चके गुभितेऽ
ङतो दश १०। अश्छरतप्तु ५ रूपवणािहतौ वण ” इति जातो वर्णो या १०॥।
रूपद्वयेन क्षयम गुणिते ¢ स्वर्भवाति क्षय »! इति नात २ । अवाक्षरपज्ञा व्यक्ते
परपिद्धैव 1 नहि ग्यक्ते द्वि यादिति सत्तामेदोऽप्ति ! खूप तु व्यक्तमेव 1 अतो रूपस्य
रूपेण गुणनेऽक्तरतो रूपमेव । तथा सति नात ख २ । एव नात द्वितीयपद्क्ती गुण
नफ या १० रू २। एवमुमयपद्क्तयोन्योत्ो याव १५ या | अन्न यथोकत्या
या१०र्२।
सहित इति ० योगोऽन्तर तेषु समानाल्यो ” इत्या तेत्र प्रथमपङ्क्तौ यावत्रय

मणम्‌ । द्वितीयपद्क्तौ यावदशषक धनम्‌ । अनयो स्ताजात्यायोगे « धनर्णयोर-

न्तरमेव योग इति जात या ७। इतस्योर्भन्ननातित्वाषटषव्‌ स्थितिरेव ।

तथा कृते नात गुणन यावे १९ या ७ रु २ { अय गुण्येन धनर्णव्यत्यापं छरत्वा

द्वितीयोदाहरणे न्यप्नो याद ।या५९ रू १। गुणक्खण्डम्या गुणिते न्त
रूर ।या५रू१।

यावृ १९ या ६ । यथोक्तया योगे जातत गुणनफट याव १५या ५रू२|अय

या १५ द ।

गुणके धनर्णताव्यध्याप्त कृत्वा तूतीयोदादरणे न्याप्ो या ३।या१ द १।

खम्।या९रू१।
गुणने जात॒ याव १५ या ३ | योच्तयेगे जातत गुणनफर यव १९ याप
या १०
रू २। अयोमयोत्यत्याते चतुरपोदाहरणे न्याप्रो या ३।या ५ १। गुणि जात
च््या५ १॥
याव १९ या ६। यथोक्तयोगे नात गुणनफल याव १९या७न्द्‌ ! अन्नो.
या १८

पपात्ति 1 चप स्धेषु गुगितेपु रूपाणि मवन्नीति प्रपिद्धम्‌ | रूपेण वर्ते गुणिते च्छं

9: क
का मन्द्रो तो ] पिनिगमनािह्‌ पनि र्थ वर्णं एवेत्युक्तम्‌ | उच्यने ] अन्नाततराशि-

नवाड्छरुरव्यास्यासटितप्‌ । २७

मानं तावचचु्धैव संभवति । रूपस्मूहप्तद्वयवो रूपं रूपादयवो वेति । तत्र स्पसमू-
हत्वमत्तातरारेरद्ीकृत्य युक्तिर्व्यते । अपति रिचिद्धान्यंसणादकमानेनैं
मानं १। इदे प्ततगुणितै जाते ७ । एतस्य गुणनफाठस्य॒हगात्मकृतवं समृहात्मकत्व
वेति विचार्यम्‌ } तत्रास्य रूपत्मकस्वे सएाढकधान्यमिदृतिति स्थात्‌ | न वैत
युक्तम्‌ । गुणनातपूवेमेव साढकस्य पान्यस्य विथमानत्वात्‌। गुणनोत्तरं त्वेकोनपडाश ~
दाढका माव्याः ! अतः समूहात्मकत्वं वक्तन्यम्‌ । तथा सतति सादकथान्य-
प्मूहाः सेतयुपपततं ° स्याद्रूषवणौभिहतौ चु वर्णः ! इति । अथाज्ञातराश्चौ रूपपतूहाव,
यत्रत्वपुररीछत्य युक्तिर्च्यते । असति सष्ठादकस्य मानस्य व्येशमिते मानम्‌ 1 अनेन
मनेनाल्ति पान्यमिति १ । इद तरिगुणिते ३ । अप्य रूपात्मकत्व मादक्नयमेव स्यात्‌ |
तचायुक्तम्‌ । जटकपक्स्य ये हि विगुणित जादकतषकेन मान्यम्‌ ! ञव एव
तस्य समूहयवयवात्मक्रत्वम्‌ । तथ। सति त्रय आदकपतठकव्यंशा इति स्यात्‌ । एवमप्युप.
चनं ‹ स्यद्रूपवर्णाभिहतौ हु वणे ? इति । अय र्पावयवत्वमक्तातराशेरूररीकत्यो-
ख्यते | अ्त्यादकचतुथीकषमितं मानम्‌ । एतन्मितं धान्ये प्रस्यमितं १ मवति | षदं
निभिगुभिते ३ । नेदं रूपात्मकम्‌ । अस्य रूपात्मकत्व आडकतरयं स्यात्‌ । न चतय
क्तम्‌ । तसा्रूषाक्यवात्मकत्वमस्य वक्तव्यम्‌ । तया प्त्यादकचतुरथौशाचय इति
मवति ्रस्यतनयम्‌ | एवमप्युपपनने ‹ स्पवणाभिदतौ वणः इति 1 जयान्ातरादे रूपत्व
वर्णर्पयोरमेदादूणनफठे व्भैताऽपि युव } न च गुणने स्पत्वमेवा्तु | तस्यापि
युक्तर्यादितति वाच्यम्‌ । अज्ञाता रूपत्वे वर्णसपस्वेनावगमामावातू । अवधूते हि राशे
रूपत्वे गुणनफले रूपत्वमपि युक्तम्‌ । अत्र व॒ राररताना्रपत्वानवघारणातू । म चैवं
गुणनफठे वणेत्वमपरि कथं स्याटरूपप्मृहस्वादिना राशेरनवगमादिति वाच्यम्‌ । नाहि
सूपव्योणनफटस्य वत्वे सूपसमूहत्वादिनाऽप्यबगमो राशेरावदयकरः । कितु तस्य
चतुएयप्ताषारणत्वाचतुटयान्यतमव्वनैव रासेरवगमोऽपेितः । प्त चास्त्येव । चत.
यन्पस्य रारोरक्तमवात्‌ 1 अत एव टाववाद्वण॑तवषुरस्कारे$ीव भ्क्ृतगुणनश्चटम्य वर्ण-
स्वमुक्तमावररि्युपपत्नं ° स्याद्ुपवरणाभिदेती तु वरणैः ' इति ¡ क्रि स्पं हि
व्यक्त्या 1 तया गुणनेऽद्भत एव गुणनं स्यान्ाह्तरतः ¡ न च सूपत्यक्तप्ंस्ययोरभेदे
सेरयान्ञापकाद्चदिएनमेवाम्तु रौ स्ूपपयमाज्ञरटिपनेनेति वाच्यम्‌ | अष्टकस्य मेदुका-
मवि वणोद्धमनिघानिन कदानितपेकरः स्यादित्यत करायै सूपाक्षरटिलनत्‌ । अत शव
सति रेदि भेदके नासत्येवाक्षरटिषनोषयोगः } िु शीमोपास्थि्तये सत्‌ 1 वं
यायद्वगदोनामपि रूपगुण्नेऽक्रतो न पिका इत्यादि पुधीमिरन्यदृष्ृह्यम्‌ । अय
समनातिवर्णगुणने तत्र यर्भम्य स्व्यममूहेलमुररीटन्य युक्तिर्च्यते | यपाञऽदकमषक-
स्थैः पमृहः १ अनेनेवाम्मिन्युगिने जानं १ [ जम्याऽढदरकमषन्नणम्मूहात्मकतव एक

२८ वीजगणितम्‌ ।

गुगितप्तमूहस्य समूहगुणिततमृहस्य चामेदापाततिः । न चन्र्पततिः। एकलिन्गुण्ये गुणः
कमेदादुणनफलभेदस्याऽऽवशयकत्वात्‌ । अतो गुणनफट्य समृहवगात्मकत्व वक्तव्यम्‌ |
तथा सत्येक्नोनपश्चाशदादकाः स्युः । युक्तं चेतत्‌ । अतः समाननातयोदवोव्यवैषे
तदर्गो मवतीतयुपपन्नम्‌ । एवं ्मृहावयवत्वादिकमप्यङगकृत्य युक्तिदरैटव्या । एवं
व्यादीनां समजातिकानौ वये धनादित्वमप्यू्यम्‌ 1 तदेवमुपपननं दविञयादिक्ना पम्‌
जाततिकान वपे तु तद्वगेधनाद्यः स्युः ' इति 1 अथाप्तमजातिधात ृदकपतकात्मकः
-समूहः १ आदकपश्चात्मफोऽम्यः १ | जनयोषे नातं १ । नायमदकप्त्कात्मकः समूहः ।
तस्यैकगुणस्य समूहगुणितस्य धामेदापततेः । नायं प्मूहवमेः। समूहस्य स्वेन गुणने मू
हान्तेण च गुणने गुणनफडस्याभेदापततेः । भतः समृहयोरमधोऽयमेकः । तथा सति
प्च्रंशदाढकाः स्युः । युक्ते चेतत्‌ । तप्माद्तमनातिधति तयोधौत इतयक्षरतो मवितुं
युक्तम्‌ । तव्ायिषौत्य भावितमिति सेक्ञा कृता 1 वधशब्द्याऽऽचाक्तरटिलने यावदा. -
पिवर्भेण संकरः स्यात्‌ । चातरब्दस्या्यक्षरटिखने कदाविद्धनेन सेकरः स्यात्‌ । गुणन-
शव्दपरथमाक्षरटिखनेऽ-छीढता स्यात्‌ । इति शब्दभथमाक्षरटिलने कदाचि द्धारेतकवर्भभरमः
स्यादिति । अथ यथपरः कशिच्छन्दोऽपति ततप्रयमाक्षरिखने सेकरादिदोपो न स्यात्‌ ।
अस्तु त्रिं तद्िखनं न क्दागिर्षतिः । कित्वाचर्येणाऽऽ्याक्षरानुरोधाद्धावितमिति संज्ञ
छृतेत्युपपन्न "तद्धाविते चाप्तमजातिघाते ' इति । खण्डगुणनोपपत्तिः स्पटेव ॥ २८ ॥

अय ^ माच्याद्धरः शुष्यति '” इष्यादिना मननफटकषिद्धावपि वर्णपज्ञावधानाये
मन्दावनोधायै च पुनः शाटिन्या विश्नद्यति--

भाज्यच्छेदः शुध्यति प्रच्युतः सन्ये स्वेषु स्थानकेषु करमेण ।
येर्यषर्भैः संगुणो यैर स्यैमीगाहारे टन्धयस्ताः स्युरत्र ॥ २९ ॥

छेदो हरः स चैर रूपै गुणितः सन्माज्यात्सवेषु स्वेषु स्थानेषु यथासं
समानजातिषु प्रच्युतः सन्चुद्ध्वति न शिप्यति ता अत्र छन्ययः स्युः ।ते
वर्णस्तानि च सूपागि खन्पयः म्पुरितयधैः । अत्र यगुणितो हरो माञ्याच्छुध्यति
तेष्वधिको रव्धिर्भवतीति द्रव्यम्‌ । अन्यथा न्यूनगुणोऽपरि हरः शरध्यतीति न्यूना
अपि टन्ययः स्युः । यद्रा माज्योऽपि श्वुष्यतीति दरष्टन्यम्‌ । ता न्ध्य इत्यत्र
तच्छब्दस्य विधीयमानषदनता ‹ शत्यं हि यत्प प्रकृतिजैटस्य › इत्यादौ प्रसिद्धा 1
4 दवे युगसरहसे द्वे बाह्यः करपी तु तै नृणाम्‌ ' इत्यस्य व्याएवावते टितं च
कषौरस्वामिना ‹ स्तवेनासनां विधीयमानानू ध्मानण्ग्रहणे कामचारः › इति । अत्रो.
दाहुरणार् पुदैगुणनकटस्य स्वगुणच्छेद्स्य न्याः । ततर मान्यो याव १५९ या ७

नवाद्ह्धरन्पाख्यासहितम्‌ | २९

रू २) माजकोया ३ रूः २] अन्न भाज्ये प्रथमतो यावदर्गाः सन्ति तेम्यो याबद्वगो
णामि शोधनं युक्तम्‌ । पमनाश्नि्वात्‌ । अत्र हरे सु भरयमतो यावत्रयमस्सि । तप्य रूपेण
गुणने ° स्यादरूषवणोमिहतै चु वभैः ` इति वण एष स्यात्त तदम .| याकता गुणनेऽपि
पमानजातिघातत्वायदयपि यावद्भमो मवेत्तयाऽप्यङ्कतस्लयमेवेति तच्छोधनेऽपि माज्येन
यावदधगाणं न शुद्धिः } अते यावत्श्वकेन माजके गुणिते पश्वा यावद्रगा मवेयुः ।
तया सरति शुद्धिमवेदिति यावत्पश्ववेन या ९ चेदोऽयेया३ रूर गणितो याव
१९ या १०। अ्षिन्माज्याद्सात्‌ याव {५९ यार २ ययास्थानमपनीते जातत
या ३ ङ २) यावत्पशचमेन गुणितद्ेदः शुद्ध इति यावत्पवकं उन्िः-या ९॥ जय
माण्ये यावततावद्रयमत्ति यते हरे स्ेण पुभिते तस्वाच्छेधिते क्स्य इद्धिः
स्यात्‌ † परं घनस्येण गुणेन ‹ संशोध्यमाने स्वषरणत्वेति › इति द्वयोत्रणत्वायोगः
स्याति न द्धिः । तस्मादणरूपेण गुणत तत्मच्छोपितस्य शुद्धिः स्यादिति
ऋणरूपेण रू १ हरोऽयं या ३ रू २ गुणितो या ६ ख माज्यशेपाद्स्मात्‌
या रू २ ‹ च्युतः शुष्यति ' इति स्पदे छ्च्यी स {। एवं जाता रन्ि
या९ रू १] पृव॑गुण्योऽयम्‌ } जय द्वितीयोदाहरणे माज्यो याव १९या७९२।
मानदो या दरू २ उक्तवन्नाता छन्धिः-या ९ दं १ ! भय तूतीयोदाहरणे
माञ्यो याव १९ या७ रू २।मानको या रू २।उक्व्टन्विः-या९रू१॥
अय चतुरयोदाहरणे माज्यो याव १९ याद्प। मानकोयादे रुर। उक्व-
छन्िः-या५ र { । जघ्नोपप्तिः --माज्यरा्चिस्तावत्कयोधिटुष्यगुणकयोगुंणनफटम्‌॥
मानकस्तु गुण्यगुणकयोरम्यतरः । तेदितये उन्धिश्वेति स्ितिरसि ! तलतिनयुणन
फृखेऽरिमश्च गुणे सवि को गुण्य इत्य्मिनयुण्ये प्ति को वा गुणक्र इति
खन्िः प्शना्पः । तत्र गणको येन गुणितः सन्‌ गुणनटष्षमो मपेत्स, गुण्यो वा
येन गुणितः सन्‌ गुणनफटस्तमः स्यात्स गुणक इति स्यैव युक्तिः ! ननु तयाऽष्य
तावदेव वक्तव्यं यदुभि हसे माज्यप्तमः स्यादिति न वु ^ प्रच्युतः सन्डुष्यति "
इति { गोरवात्‌ । सव्यम्‌ । अघम समताघ्रमनिचन्धनोऽदन्यौ उञ्धिभरमः स्यादिति
तनिराप्रथं “ प्रच्युवः सन्डुध्यति " इत्युक्तम्‌ । मन्यथा माज्येऽस्ित्‌ याव १९ या
७२८२ प्ति षरेश्िन्‌यार२ अनेन या कू १ गुणिता यत्रे १९या ०
सू २ मास्यततमताश्नमेण उच्ििि या५९ रू १ इमि यमः स्यात्‌ । शोषनेवु
4 ससोष्यमाने रवमृणत्वमेति › द्व्युमयेपं यावद्धमौणां यक्त च धनत्वा-

नवाङ्छृरल्याख्यासहितम्‌ ! ३१

^

इत्यृणयोयेगि शुद्धिनं स्यादिति द्वयोरन्यतरस्यत्वं कर्ष्यते ] तथा प्ति दयोरामेहति-
द्विगुणिता या ४८ ८ सरध्यमाने स्वश्गत्वमेति › इति धगत्वे ^ धनर्भुयोरः्तरमेव
योगः इति शुद्धिः स्यत्‌ | अत्तोऽस्यया ४६ अस्यवायाष्टरू्‌ ६ कोऽ
याव १६ या ४८ ङ ३६ । ननु रूयपटृकयुतस्य यावत्रयस्य या ३ रू ६ वर्गोऽयं
याव९्या ३६ रू ३६९! अत्र ‹ छृतिम्य आदाय पदानि › इत्यादिना पतेभ्योऽपि
मूटसामाच्छेपामावे द्वयोद्वयोराभिहतिं दविनिघ्ी कुवः शोध्येति चेन्न } यावतां या ३६
मूलामावात्‌ । नटि यायदात्मकः कस्यापि वर्मः सेमवतनि यदस्य मूलं प्भवेदिति स्व.
मवदम्‌ † अन्नोपपाततिः। समद्धिवातो हि वर्मः 1 तथा च यस्य वैः क्रियते प्र एव गुण्यो
गुणकश्च। ततैकसण्डात्मके वे कस्यायं समद्धिषात इति प्तमद्धिषातान्वेपणे मृह्छावयमः
सुगमः | जथ खण्डद्वयस्य वर्ग्य न्यासो या ४।या४ र्‌ ६] अन्न प्रयमपङ्कक्तवेकस्य
ख ।याश्द६।
खण्डस्य वगैः खण्डद्रयाभिहपतिश्च 1 द्वितीयपड्कावपि सण्डद्रयामिहतिर्हितीयखण्डव-
मश्च ! जनन पटूकतिद्धयऽपि खण्डामिहतिरस्तीति योगे द्वियुणिताभिहतिः स्यत्‌ 1
अतः खण्डद्धयस्य रवर्ग खण्डतरयं मवति खण्डवर्मौ द्विगुणिता सण्डद्या-
महति याव १६ या४८ रू ६६ ¡जथ खण्डयर्वेया।याद३काष्टनी ९.
काथ [यादकाष्नी९।
नी९।यार्काषनी९।
अघर प्रथमपड्क्तै प्रयमखण्डवभैः प्रयमदटितीयषण्डामिहतिः श्रथमवृततायलण्डाभिहातिश्च ।

2 शव =

द्वतायपड्‌ त्य दद्रतायखण्डवमः; भथमरह्टित(याभहाते। दतीयतूतीयाभिदातिश्च 1 तृतीयषद्क्तौ
तृतीयलण्डवगैः प्रथमतृतीयाभिहति््रतीयतृतीयाभिदति्ेतति । एवं चतुरादिखेण्डव-
गेप्वपि । ता च वर्गे क्रियमाणे खण्डानां वगौ द्रयदयोधगणानिहातिश्च स्यात्‌ । -
तर्मात्पुष्टक्तं ‹ छृतिम्य जादाय › इत्यादि । ननु वगेरत्राववदये स्ण्डवर्गो भवन्तीति
छत्तम्यः पद्न्यादायेत्यंननैव चसितिर्भत्वाृदवयद्रैयोरत्यादि स्यभैमिति चेन्न | तथा
सति यत्र रद्रौयावश्या ८ रूर एवमम्ति तस्यापिमृरंया द छ ३ स्यत्‌ |
न बेतद्युक्तम्‌ { थतोऽस्य वर्गोऽयं याव ९ या १८ छ ९। तस्मायदि मूलेषु गृदीतिषु
द्योयोर्ियुणामिहतिः शिप्यते तर्वत्र तस्य वर्मत्वमिति नियमय दवयोद्धयोश्चामिहतिं
द्विनि्री शेषा्यमेदित्युक्तम्‌ \ ३१ ॥
एवमेकवणेपद्टिषोदाहरणान्युक्स्वाऽनेकवणेपङ्किद्‌ाहरणानि ्रद्षयति । तत्राऽऽय-
याऽनेकवणसेकलनन्यवकलनयोरुदाहरणमार्‌--

३२ वीनगणितपमर |
यात्तापस्काटफनीटकव्णालिप्वसपषथनम्‌ ।
दविन्यिकमितिः क्षयेः सहिता रहिताः कति स्युसतेः ॥ ३२॥
धनं निपश्वसप्त याचत्तावत्छालकनीटकवर्णाः क्षयोौित्येकवितैसतयावतता-
वत्काटकनीटकवरणैः सहिताः काति स्यू राहिताश्च कति स्युरि्ुदाहरणढयम्‌ | अन्न
यावत्तावत्कालकनीख्कवणनिां मिन्नजातित्वालयृयाकिस्यतिरेव । यादेका ९ नी
एतैः क्षयौदवि्येकमिरतेः-यार्‌ का ३ मी { सहिताः प्यनर्णयोरन्तरमेव योगः+
इति ‹ योगेऽन्तरं तेषु प्रमाननात्योः ' इति जाताया कानी ९। रहिताश्े-
ततद्‌] तेश्चोध्यमानघणं पने मतीति धने पाजात्याचेगरे जता्या९का ८नी८
॥ २२ ॥
अपानिकवर्णगुणनादिचवुष्टयोद्‌।हरणानि मन्दाक्रन्तयाऽऽह--
यावत्तावच्च पम्रणपृणं काकौ नीलकः सवं
रूपेणाऽऽदथा द्वियुणितमितैसौस्तु तैरेव निघ्नः ।
कि स्यातां गुणननफले गुण्यभक्तं च किं स्वा-
टरण्यस्याथ प्रकथय कृतिं पूलमस्पाः कृतेश्च ॥३२॥
सुटोऽ्ैः । ऋणे याक्तवत्रयं या ३ ऋणं कारकौ का र धने नीख्को नी !
एते स्पेणाऽऽद्या जातो गुण्यौ या का रनी १ङ१। एत एव द्विगुणा नातो
गुणको याश्काष्टनी२रुर। अव्‌ गुणन न्याः 1
या९] याद्‌ कार्‌ ग! इ!
का] याद्‌ कार्‌ नी! ह!
नी२। या३ कर्‌ नी ङ!
रुर) याद फम्‌ नी{ रू
‹ स्यादूपवणोभिहतै घ वर्णः › इत्यादिना गुणनेन जतै पदि चष्टे गुणनशषख्मक्ष-
रतोऽङकतश्च | अत्र यदवयोस्तियेकषियताना ने क्रमेण सराजत्याधोमे वाटपवर्मादुगि
याव १८ यारामा १२ यनमा या
याकामार्र्‌ काव ८ कानीना का

यानभा ६ कानीमा £ नव २ नीर

या ६ का ४ मी २८३

नवाद्ङकर्यास्यासंदितम्‌ । ३३

तिर्यग. स्थितानां कार्कनील्क मा ४ का ४. कमेण प्रानात्य्योगे नीटकवगौदपि
तिर्यगधःश्ितयोः नी २ सानात्यायोगेऽन्येषां एथकरि्यतौ च जातं गुणनफडं यपि १८
याक्ताभा २४ यानीमा द्रया १२काव<कानौमा<का< नीवर्नीष्स्
२ । जयेद्‌ गुण्यमक्तं किं -स्यादिति भागरहारायै गुण्यन्छेदस्य गुणनफटस्यः न्याप
यावं १८ याकरामा २४ यानीमा र्या {२ कव (कामीमा <का ८ नीवर्‌
नीष्षटरे | याकार नी १ रू {| जत्र ' माज्यच्छेदः शुष्यति प्रच्युतः
सन. ° इत्यादिना रुव्धि्रह्या । अन्न माज्ये प्रथमतोऽशददय यावद्वगौः सन्ति माजके
प्यावत्रये य ३ | अस्मिन्यावत्वदुकेन गुणित ऋणम्टादशच यावद्रा मवन्ति । एते

यदा-शोध्यन्ते तदा -धनं स्युरिति स्ाजात्यायोगः स्यान्न शुद्धिः । ऋणयावतद्केन दर
गुणने ुशशदधिः स्यात्‌ । सतोऽनेन या ६ हरो गणितो जातो याव १८ याकामा
१२ यानीभा ६ या ६} असिन्यथास्यानं माज्याद्पनीते रेषे ठव्विश याकामा१२
यानि ६ या.६ कव < कानीमा का <नीविर्चीष्ष्२।याडदकार्‌
नी १ {1 ठुव्िश्च या ६ } अय माज्ये यापतकाल्कमापितमश्षि । ऋणकाखकै
का ४ ह्रगुणने तस्य श्राद्ध स्यादत्ति रुषि; का £| एतद्रा भाजका जातो
याकामा १२ कव ८ कनीमा ४ का ४ | अद्लिन्माज्यद्पनीते हेष यानामा €
या६ कानीमाश्काष्टनीवर्‌ मी षर | अन्न मग्ये यवत्तीटकमाविति-
मातत | नल्कद्यन माजक्र गृणितत पस्मादपनत श्ाद्ध स्यादिति खच्पः-ना ३
एतदणो माजक्रो यानीमा ६ कानीमां 8 नीव २ नी २1 जक्िन्भाज्याद्पनीते शप
याद काष्टनीर९रू२1 जय्‌ माज्ये यावत्पट्कमप्ति। हरे स्मद्वयमुणिते तस्य
शुद्धः स्यादिति ठन्धी रू २ । स्षदवयगुगिते हो या ६काश्नीर२रू।.
जसिन्भाज्याद्पनीति प्वैहूुद्धिरिति जाता पपूणां सन्वि~-या ६ काषटनीरेरूर२।
अथ शुण्यस्य प्रकययेति गुण्यस्य सेन गुणनार्ं न्याप्ः--

चा६।याद्‌ कार्‌ नी र!)

फार ।याद्‌ कार नी१ स १।

नी१।या३ कार्‌ नी ह!)

रयाद्‌ कार्‌ ना१ ₹१।

उक्तबद्ुणने योगे च जातो वमे यावे € याकम १२ यानीमा ६ य़ा वाद

[

३४ चीनगमितम्‌ |

४ कानीमाका४ नीव१नो र्‌ { | अपास्याः कृतेमूठं कपयेति मूल"
दाहरणम्‌ । अत्र॒“ कृतिम्य आदाय पदानि ? इति गृहीतानि पदानि या द कार
नी१र१ । जत्र द्योयोरमिहतिं दविनि्ी यथाक्रम याकामा १२ यानी
मा६या ६। इयं वर्मडेषाच्छो्येति ‹ सेशोष्यमानं स्वखणत्वमेति › इति ययि
यावत्कालफमावितानाणत्वे श्वनर्भयोरम्तरमेव योगः ? इति मवति शद्धि्तथाऽपि
यावन्नीककमावितानां यावतां चेते सानात्याोगे द्वैगुण्यं स्यान्न शुद्धिः । भतो
यावततावत्रयमू सूरं करपयते (° स्वमूले धनगे इत्युक्तत्वात्‌ ¡ तथा प्ति दवयोदवयोर-
मिहातिर्निघ्ठी याकामा १२ यनीभा ६ या ६ । अत्र यद्यपि ^ संशोध्यमानं
स्वूणत्वमेति " इत्यादिना यावेन्नीखकमावितानां यावतां च मवति शुद्धिस्तथाऽपि
यावत्काटकमावितानां द्वैगुण्यं स्यान्न शुद्धिः । तस्मातपूेस्याममिहतौ यावनीटकमागि

तानां यायत च म्यत्याप्तायै नीकरूपयोचरैणत्वं कट्प्यमथवाऽस्यममिहती यावत्काल-
कमाितानां व्यत्यास्ायै कारकस्यर्णत्वं॑कर्प्यमिति द्विधैव गतिरस्ति । तथा सति
मृलान्येतानियाई३ कार नी {रू १।एत्रानि का या देकाद्नी१ ङ
१ । उमयेषामपि परसरं दरयोदयोरमिहतिर्दिनित्ती तस्यैव । याकामा १९ या.

नीमा या६ कानीभा काट नीं २। अस्याः श्ाधनन मवति सर्वहद्धि-
रति द्सस्यपि पदत्वं पतिद्धम्‌ ॥ २३ ॥

दैव्घवथगणपततततेन्यपाश्वनहारकत्॑तगणकात्मजानिर्मितेऽ्मिन्‌ ॥
नीनकरियाविवृत्तिकखल्तावतारे वणद्धवाः समभवलितिं षट्‌ प्रकारा; ॥

इति धरीप्कटगणकततर्वमौमश्रीबहन्डवक्पुतङृप्णगणकविरतिते बीनविषृतिक-
स्पर्तावततरे मर्भपदूनिषविवरणे पमाम्‌ 1

८ जत्र अन्यस्या (वशस्याकषरतत्रयम्‌ २९० } ।'

|

४ करणीषडूविधम्‌ ।

जथ कणीप््ं व्याल्यायते । मेदमवगन्तन्यम्‌ । मूटरादयर्वगद्ारा यत्वं
तत्करणीपद्विषमिति । जस्य पडिपिस्य वरगत्वपुर्कारेणेव प्रवतः । अत एवासिन्पद्धि
मूष्दराशावपि करणीत्वन्यवद।र्‌ः। करणीत्वपुरस्करिण गणितेप्रवत्तावये न स्यात्‌] करणी-
पापमिति सजना तुकरणार्चोवतस्य गगितस्याऽऽवदयकत्वादद्र्म्या | त्न यस्य रोपू
ठेऽपषिते निरग् मूठ न सेमवतिं करणी । न त्वमूखद्रशिमात्रम्‌ | तथा प्ति
दवीपपशचपडादिषु सवैदा करणीष्वव्यवहार्‌ः स्यत्‌ [अपु प इति चेन्न । तथा सरति ततम.
युक्ते का स्यात्‌ । यपा--अजष द्वि्ेयुता अद्रव स्युरित्यादि । नेन्व्तु षार.
मापामात्रपदं तथाऽपि वकेमनेन कणीपदषिनिषूपणश्रमेणे । न दसि येके करणीमिव्यव-
हारः कष तु तदासत्नूहैरेव \ तत्पदूविधे च सूपपदूविधेनैव गतार्थम्‌ । रि च कृतेऽपि
करणीगणितेऽन्ततस्तदात्नमहेनैव न्यवहारपतदवरं प्ामेव तदादर इति वेनमैवम्‌ । प्रागेव
स्यूटमूलमरहमे तहूणनादावतिस्थूखता स्यात्‌ 1 छते उ पूष्मे करणीमाणिते पश्वात्तदातन्नः
मूठ्हगे कंचिदेवान्तरं स्यान्न महदित्यस्ि महानििशेष इति करणीयदूविधमवरयमा-
रम्मणीयम्‌ } तयि व्यक्तपद्विधान्तरङकत्वादरभपद्विषात्यगिवाऽऽरव्ं युक्तं तथाऽप्ये-
तस्य निरूपणावगमयो; प्रयागौवात्पूत्रीकटाहन्यायेन वेषद्विधानन्तरमप्यारम्मो
युक्त एव ।

त्र तावदिन्द्रवज्ञोपनातिकाभ्यां भकारदरयेन करणीपकटनम्यवकटने गुणनमननयो-
विसेपं च परतिपाद्यति--

योगं करण्यो्महतीं करूप पातस्य मूर द्विगुणं छं च ।
योगान्तरे रूपवदेतयोस्ते वर्गेण वर्ग गुणयेद्धनेच ॥
खष्न्या हतायास्तु पद महत्या सेक निरेक स्वदतं लयुप्नम्‌ ।
योगान्दरे स्त; ऋमरुस्तयोवौ एथकूस्यितिः स्यादि नास्ति मूलम्‌ ३४

करण्योयोगेऽन्तरे वा कर्त्ये खूमचर्छृतो यः करणीयोगः प्ता महती करणाति
कस्येत्‌ । करण्योर्या्स्य मृं दविगुणं सा दुः करणीति कल्पयेत्‌ | तयोपरुमहत्योः कलि"
तकरण्यो रूपव्छरते ये योगान्तरे ते ध्रयमकरण्योर्योगान्तरे स्तः 1 अथ ‹ अध्यक्तवर्ग-
करणीमुणनासु चिन्त्यः › इत्यादिना * माज्याद्धरः सुभ्यति " इत्यादिना च करणी-
गूणनमननयोः सिद्धावपि ततर विशेपमाद--* वर्गेण वर्म गुणयेद्धने्च ' इति |

३६ सीजगाणितम्‌ ।

एतदुक्तं मवति । करणीगुणने कर्तन्ये यदि सपाण गुण्यत्वं गुणकर्त्वं॑वा स्या-
त्करणीमजने वा कर्वव्ये यदि रपाणा माज्यत्वं माजकत्वं वा स्यात्तदा रूपाणा बग
कृत्वा गुणनमजने करये । करण्या वर्गरूपत्वादितति | वरगस्यापि समद्धिघाततया गुणन.
विशेषत्वादुक्तवास्तिदध. } ‹ स्थाप्योऽन्त्यवर्मो द्विगुणान्तयनिघ्नाः › इत्यादिना व्यत्तोक्त-
प्रकारेण वा करणीवर्गस्यापि सिद्धि स्यावि तु शवर्गे वर्म शुणयेद्धनेच ` इत्युत.
त्वदुद्धिुणान्त्यनिन्ना इत्यत्र चदुगुणान्तयनिन्ना इति द्वयम्‌ । मूलत्तानाथं तु पत्र
वक्ष्यति । अय प्रकारान्तरेण योगान्तरे दघ्या इत्यादिना निरूपयति-खष््या करण्या
हताया महत्याः करण्या यत्पदं तदेकत्र सेकमपरभे निरेकमुमयमपि वर्भितं॑रधुकर-
णीगुणिते च कमेण करण्योर्योगान्तरे स्तः | अत्र खल्या महत्यां मागे यदि मिन्नता
स्या्द्ा मूलालाभे मूख यासंभवमपवरो द्य, । अनय युको महया हराया
टल्याः पदेन रूप युतोनं वगत च महतीध्र योगान्तरे स्त इति केयम्‌ । अत्र॒ कर्‌.
ण्योम्ये याऽद्भतो ल्घु. सा यपुर्यीऽङ्कतो महती सा महतीति स्तेयम्‌ । नमू
पूव॑पत्रोक्ता करण्यो्योमो महती चातम्य मूर दविगुग्र दथुरिति | अन्न दल्या अमहत्येति
व्याख्येयम्‌ { अय च महत्या र्या इति व्याख्येयम्‌ 1 अन्यथा करण्योः साम्येऽनेन
बरे योगान्तरिद्धिरं स्यादिति । अच्च द्योर्म्य एकया भक्तायाः प्रकरण्याः
पदस्य रूपेण योगान्तर्येवे भानरकरणीप्रौ योगान्ते स्त इति वङ्ं साधीयः ।
ननु पूवस घातस्य मूटामित्यन पदग्रहणमुक्तम्‌ । द्वितीयमूत्रऽपि ख्ष्व्या हताया
महत्याः पदनिप्यव तदुक्तम्‌. । तवर यदि पदं न उम्यते तर्हिं योगान्तरे कथं पर्तये
इत्यत आदह--"पृथविस्थत्तिः स्यायदि नास्ति मूलम * इति । स्प्टोऽथैः । ॥६४॥

अत्रोदाहरणान्युषनातिकयाऽऽह--

द्विरएटमिल्योस्िभसंस्ययोय योगान्तरे ब्रुहि सखे फरण्योः ।
तरिसप्तमित्योथ चिर विचिन्त्य वेत्पदूरिधं वेत्ति ससे करण्याः॥३५॥

स्पष्टोऽ्ैः ] प्रथमोदाहरणे न्याप्त -क २ क ८। अनयेरयोगो महती { ° | करण्यो-
पौतस्य १६ मृं ४। दविगुणं ८ ब्पुः 1 करमेण टयुमहत्योन्यीमः-ख० क० ८ म० कर
१० 1 अनयेर्योगन्तरे स्पवतछृते १८।२ द्विकाषटमिन्योः कर्ण्योयेमोऽशदश्च १८।
अन्तरं द्वये २।यो हि द्विका्टरये्ूटयोः प्त एवाशद्शाना मूढम्‌ । यतु दविका्टक-
येभूरन्तरे तद्वव दविकमूरमित्यथे. { अयग्ध द्वितीयमूनेण योगान्तरे ख्च्या २ ताया
महत्याः < न्त्यै ४ । अम्यष्डंभेके निरेकचद | १ । द्मोरपि कों ९।'१।
स्पुंर्पनौच १८) ९ परमेण जनि ते एव योगान्तरे | अप दवितीयेदाटरम

नवाङ्ङुरन्याख्यासहितिम्‌ । ३७

न्याप्तः-क २ क २७। अनयो्येगि महती कं ३०} घातस्य ८! मूं ९ द्विगुणं १८
छवः । अनयोरयोगान्ते ४८ । १२ । अय द्वितीयप्रकरेण । रष्त्या हृताया महत्या
र्न्यै ९ । अस्य पदं ३ तैकं गिरेकं च ४।२ श्वहतं १६९।४ ल्घु ३ गुणं
४८ । १२ नते ते एव योगान्तरे । अय तृततीयोदाद्रणे न्यासः-क ३ क ७ } अन-
येयेन महतती १०। करण्योरधातः २ १) जस्य मूामावात्‌ '्यकिस्यतिः स्यायदि नात्ति
मूढम्‌ इति जाता प्रयकि्यतिः [येगे क ३ क] अस्ते कक ७] प्रो
पपतिः--करण्योमूलयोमो य्य मूं स किक कार्णीयोगः। प तु मूढयोयंतिवमं
एव | कथमन्यथा तस्य मूं मूढ्युतिः । श्वं करण्योभूखन्तरं यस्य मूलं तत्किल
करण्यन्तरम्‌ { तसु मूलान्ते एव । कयमन्यया तस्य शूं मूलन्तरं स्यात्‌ { त्त्र
करण्यः दि मूलवरमो | यतः करण्योमृह गृहीत्वा तयेधततिवमैः कर्ेम्यः । स एव करणी-
योगः स्यात्‌ ¡ एवै करणीमूलयन्तरवमैः करण्यन्तर स्यात्‌ । प्रं करण्या मुं न रम्यते |
अतोऽन्या यतितव्यम्‌ { अत्र ्रिल युतिवरगोऽन्तरवगो वा साध्यः | प्न तु वर्मयोमोप्‌-
टम्मे सुबोधः ! वरगेयोगम्तु करणीयो एव । करण्योर्वररूयत्वात्‌ ।

नच वरभयोगावगमेऽपि कयं युतिवरगोऽन्तरवरमो वा एुबोषप्तयेग्रैटकषण्यादिति चेदुच्यते ।
बर्भयोमो हविगुभित्तयतिन युक्तो युतिवर्मो मवति। यथा रारी ,३141 अनयोर्वरयोगः ३४।
द्विुणितघतिनानेन २० युतो ९४ जो युततिवमैः । वा रा्ची ३। ७ । अनयोर्रगयुतिः
५८] दविघ्घातिन ४२ युततो १०० जातो युति १ ° वैः । एवं स्रवे । तथा वगेयागो दवि
ष्नधतिन हनोऽन्तरवगों मवति । यथा रदी ४।२ | अनन्ोर्वर्गयोगः २० | द्विलघतेन
१६ दनो नातो४ञन्तर २ वर्गैः ४ | वा राशी ३।८] अनयोर्व्गयोगः ७३। द्विनधातेन
४८ हीनो जातोर4ऽन्तर ९ वर्मः । एवे सैन । तम्बावर्मयोगो द्वि्नघातयुतो युति-
वगो मवति द्विश्नघातेन हीनोऽन्तरवर्मो मवतीति सिद्धम्‌} अन्न मृलयेर्वमयोगः करणी-
योग एव ! अतौ करणीदवयमूटघातेन द्वेन योज्यो युतिवगोयं वियोचज्यश्वान्तरव्गा-
म्‌ | त्न यः करणीमूटयोवोतः स एव करणीधात्तमूरम्‌ } अतः घषक्तं ष्योगं
करण्योमदतीं रकर्प्य घतम्य मूर द्विगुणं रधं # । योगान्तरे रूपवेदेतयो प्ते इति 1

ननूपप्या विना वगैयोगो द्विवनयततिन युतो हीनो वा युतिवरमोऽन्तरवगें वा मवती-
त्येतदेव वथ{चिते] छविदैनं स्वश्रयोनकम्‌ । अन्यया चतुर्ण रादिष्रातो युततिवरयो
मवतीत्यवि सुवचम्‌ 1 तस्यापि कचित्तया दशनात्‌ । तेयाहि-रा्षी २१२} जनयोरघातः ४
नलुगुणः १६१ अयं जातो युति ४ सरमः १६1 बा राशी ३1३ ] अनयोषात्यबगुमः
३६ । अयमेव युति ६ वर्गश्च ३९ ।वा राकी ४ ।४॥ अन्येनः १६1 चदुगुणः
६४ | अयमेव युति ८ वरैः ९४ इत्यादिषु 1 तम्मात्कविदसनमप्रयोनकं कविद्रयामि-

नवाङ्छुरन्याख्यासहितम्‌ । ३९

मतरं त्यादि पुधीभिरुहाम्‌ } अय करण वर्गं गुणयेत्‌ इयत्रोप्‌*
प्तिः } इह दि करणीषह्धिपेन तम्मूयेरेव प्रदं साध्यते } यथा द्विका्ट-
मित्योः करण्योयोगस्य दशस्वे सत्यपि मूटयोगाथं॑तस्या्टादश्त्वमेव निरूपि-
तमि्यदि । तद्वदिहापि करण्या दवयादिगुणत्ं त्या सपाद्नीयं यथा तत्पदं व्यादि
गुणं भवति । तत व्यादिभिरेव करणीगुणने ततद व्धादिगुणं न॒ मवति ररि
व्यादिकेण तदूगुणने । यया राश्चिः ४ । एतस्य दविगुणतवेऽभीप्िते चेदस्य वर्गो १६
द्वियुणः २२ क्रियते तस्य पदं द्विगुणो रान मवति । राशिवग १६
वि्कोण ४ गुणिते तु ६४ तत्पदं ८ मवति द्विुणो राशिः । एवं त्यादिगुणलेऽपि
र्यम्‌ 1 अत उपपन्नम्‌ ‹ वर्गेण वरन गुणयेत्‌ ° इति । एवं मननेऽप्युपपतद्टम्या ।
अति चाऽऽर्यिण पास्यामुक्तं ^ वग छती, घनविधौ तु घनौ विषयौ हरापयो-
रपि पदे च पदुप्रतिद्धयै' इति । उपपादितं चास्माभिप्तन्याए्याकपरे ॥ ३१९ ॥
अथ गुणन उदाह्रणद्वयमुपनातिकयाऽऽह---
दियष्ठसंस्यागुणकः करण्योगौण्यक्चिसंस्या च सपशवरूपा ।
सधं मचष्वाऽऽद्यु विपश्चरूपे गुणेऽथवा उयर्कीमिते करण्यौ ॥ २६ ॥
जघ्र पचचरूमसदिता तरिसंख्या करणीगुण्या | शुणकस्तु द्वियषटसंख्याः
करण्याः पचचरूणेने व्यरकमिते करण्यौ वा । अत्र गुणकट्रयादुदाहरणदयं त्ेयम्‌ 1
अ प्रोदाहुरणे न्याप्तो गुणकः क २फडद्‌ के८ ।गुण्यो रके
' वेण वर्ग गुणयेत्‌ ! इति करण्या वर्मरपत्वारूपाणामपि को ते नाते रुण्यः
क २९ क ६॥ यथा सण्डैः एथमुणित्ः सहितव्य गुण्यो गुणनफलं मवति तथा
सण्डयोगेनापि गुणितो मवत्येवेति ध्रपिदधम्‌ । जतो गुणके द्िकटमित्योः करण्यो-
येगि इते नातो गुणकः क १८ क ३४ गुण्य यगुणकसण्डतमो निवेश्यः '
इति गणना न्यात्--क १८।क ९९ क द| गुणनेन नाते क ४९० कमक
क ६।क२९क३।
७९ क ९ 1 करणीनवकंस्य मूले टम्यत इति मूख गृहीते जातं शुणनफ्ठं र इ के
¢ ६९. क९४ क७५ ] अय द्वितीयोदाहरणे न्यासो गुण्कः स ९ कड,
क १२ | गुण्यः क २५ क ६ । अत्र गुणे त्यक॑मितयोः करण्योयेगि
जति कं २७॥ ३६ ॥
‹ करमेण व गुणयेत्‌ › इति रूप्व कन्ये कृतिः स्व्णयो; स्वमिति प्शवविश-
तिकरण्या धनव प्रहे विशेषमुषनाविकयाऽऽह---
क्षयो भवेच क्षयद्पयर्मथेत्सयभ्यतेऽसौ करणीलदेतोः 1
श्रुणात्मिकायाथ तया फरण्या मूलं क्षयो सूपविपानदेतीः ॥ २७ ॥

४० वीजगागितप्‌ |

कषयरूपाणा चरति क्षयो मेत्‌ । अतौ सयर्पवगैशचेत्करणीत्वनिमित्त साध्यते ।
न मुर क्षयस्यास्तीत्यस्यापवाटमाह-- छृणास्मि्ाया, › इत्ति । कऋणाम्मिकाया
कण्या भूल तरह क्षमो मवेचेमू रूपविथा "निमित्त सा यत॒ इति । ज्रोपपत्ति ।
अत्र कि रूपवर्ग करणीगुणनारथं क्रियते | स॒ यद्यपि धनमेव तथाऽपि तम्य मूग
णमेव । श्वमूटे धमरभू" इत्युक्तप्वात्‌ । करणीयोगेन च मूढयुतिवर्म साध्यते । तव
सयरूपवर्गकरण्या यदि धनप्व कर्प्यते तद्‌।ऽयया॒घनकरण्या सह॒ योग स्यात्‌ |
तस्य च मू मृलयुनिरेव । मान्य च मूखान्तरेण । ‹ धनर्णयोर्‌नतरमेव योग ` इत्युच
प्वात्‌ । तस्मात्वरण्या ऋणपत्ना मूरस्यणप्वनोधारथमेव छता । बाटावबोधार्थमिदमु
दहते -रू \ छ ७1 अनयोर्युति ४ वग १६ स्तावद्यम्‌ । स च करण्या नले
किते स्ति न सिध्यति । यथा--उदाहतल्पये। क्रण्यो क ९ क ४९।
५ योग करण्योमहतीं प्रकरप्य › इत्यादिना नात्ता योग॒ कं १०० | न ह्यय युति
वर््तस्मादृणप्व करुप्यते 1 तस्मा्यटि करणीयोगाठ्क न साध्यते तदा क्षयङूपवगें
धनमेव } अनं कंर्णात्युपरुक्षणम्‌ । यन वर्मयोगात्वर्णीये।गवदुततिवर्गौ क्‌ साध्यते तत्न
्षयरूप्वगे क्षय एव कर्पनीय इति ध्येयम्‌ । अलमतिनिस्तरेण । प्रकृतमदेपतराम ।
गुणक रू९कदक १२1 करणीयोग क २७। रूपव क्षय क २९। एष जतो
गुणक क २५ क २७ गुण्य क २९क्‌ द| गुणार्थं -याप्त क २९।क्‌ २९ क|
क २७।क२५क ३
गुणनाञ्नात क ६२९ क ७५ कं ६७९ क ८१ ध्रयमचतुरययो कर्णयोर्मे
रू २५ रू ९। अनयाो्योगो रू १६ । इतरवरण्योरतर्‌ क ३०० | एव जात गुणनफठ
रू १६ क ३०० | अथ मजनोदाहुरणम्‌ । पू्वगुणनफटत्य स्वगुणच्छेनम्य "याप्त ~

क्क ४९० कं ७९ क ५४ मान्ते द्विकाटमित्यो करण्योयोगि नातो मानव
कम्‌क६क<

क्क १८] अथ । मास्यच्छेन शुध्यति › हृष्यानिना टवि््ह्या। अर
माज्य प्रथमत रेरणीनवयमन्ि | भाजकरे त्रिगुणिते तदु येदिति मानकखिभिु
णित करक 48 } अम्य श्षोधनेन श्रथमचवु््यो्माम्यङ्रण्यो शद्धि | अतो
ठल्धि के । अथ माज्यशेप क ४९० कं ७५ पुनमनके प्विदािगणे क ७५
क ४५० माज्यशेपा्यासमवमपनीति दुद्धिरस्तीति नात्ता रब्वि कं „९1 एतम्था
मू छम्यत इत गृहषतत मृ ५ [एव नाता टचि न्द कद] जय द्वतायानाहुरप

नेषाद्रन्याख्यासहितम्‌ । ४१

मान्यः क २९६ क ६०० | मानकः क ९९ क ६ क ६२ करण्ोयेगि नात
मानकः क २९ क २७ | त्र पूर्वुण्येनानेन क द के २९ ठण्ध्या माव्यम्‌ |
अतद्धिगुणो भाजकः + पशोच्यमानं स्वमृणत्वमेति ` इति नतिः क ७५ क ८१ | जन
माज्यमाजकततयोधैन्करण्योरन्तरं न मवति पू मावात्‌ । अतो माज्यसानकषन-
करण्योः क ६०० क ७९ परणकारण्योश्च ९९६ क ८१ योगे जाते माज्यरोप
फ २६७९ क ६२९ । जप्सातप्विशतिगुणे मानके क ६२९ क ६७५ अपर्नति
शुद्धिरस्तीति नाता खन्षिः क ३ क २९ | मूठ गृहीते जाता ख्यः किख्या घ
सपञ्चस्पेति < ५ क़ ९ ॥ ३५ ॥
अने दवतीयोदाहरणे मानकः कियणो ‹ माज्याच्छेद्‌ः शुष्यति › इति दु.लबरो-
धमतः एरमकारगिकैराचार्थैः रिप्यगोधार्मुपायान्तरमुपनातिकादयेन निरूप्यते--
घनणताज्यत्ययमीस्तितायाश्छेदे करण्या असङृद्धिषाय ।
तादकिछदा भाञ्यहरौ निदन्यादेफेव यावत्करणी हरे स्यात्‌ ॥
भराज्यास्तया भाज्यग्यः करण्यो छन्धाः करण्यो यदि योगनाः स्युः ।
विचछेषसूप्रेण पृथक्व कायौ यथा तथा गृषटुरमीप्तिताः स्युः ॥३८॥
छेदे ईस्सिताया एकस्याः करण्यां धनर्णताकिपयापसिं इत्वा तादरोन च्छेदेन
यथाशि माज्यद्रौ गुणयेत्‌ । एवं कृते करणीना यथोवत्या योगे च छते भाऽय-
माभकौ स्तः | अपाक्षन्तपि माजके यदि न्यादीनि कर्णीलण्डानि स्युस्तदाऽत्रापि
एकस्याः करण्या धनर्भत्ाविपर्य्तं कृत्वा तादशमाजकेन पूुणनपतप्नौ माज्यमाजकौ
गुणयेत्‌ । तेत्रापि यथात्तमवं करणीयोगे ते तै माज्यमाजवौ स्त. । एवमप्कृ्न-
द्विभ यावद्धानके एकैवकरणी ममेत्‌ । जय ॒सेपत्तया मानकरकरण्या तपनमाञ्य-
करण्यो रूपवदेव माज्या ! यम्यते ता छव्धिकरण्यो मवन्ति { अथ यदि रन्धाः
कण्यो योगजाः स्युने पनः भ्टरमीम्ितास्तदा वक्षयपाणविक्पूप्रेण तपा शयक्ायो
यया प्षटुरमीम्तिताः स्युः } दितीयोदादरणे माञ्यः क २५६ के ६०० भाजकः क
२९ क २७ { अन्न पञ्चविंशतिकरण्या श्रणत्वस्यत्याततं छृत्वा जातो हरः क २९
क २७ अनिन हरेण चथान्यितौ माज्यहारौ गुणयेदिति , गुणनार्थ॑न्पाप्तः
९1 क ११६ क ९००} के २९ क २९ क २७)
क २० ।क २९६ क २००1 क२७।कर९।क२७॥
भाग्ये गुणिते जातं क ६४०० क ७५०० के ६९१२ क ८१०० प्रपमचलुये-
दितीयतृतीययोश्च योगि जातत माग्ये करणीदरयं क १०० कं १२९] भाजके गुणित ना
क ६२९ क ६७९ क ६७९ क ७२९ । अनपि पूममचुम्योषितीयतृतीययो्

४२९ वौनगणितमू |

सगे जातफ४ क ०] एव ह्रे जाता कष्येव क ४ ] अनया माज्यकरण्यौ
क १०० क १२ मक्ते रन्धि क २९ क ३। एव पूर्वीदाहरणेऽपिन्यापत । मान्य
क९ क ४९० कद क १४ । भानके क १८ के ३] अत्रच्छेद्‌ त्रिमितक.
रण्या णत्व परकलप्य ता्शच्छेदेनानेन क १८ क ३ माऽ्यमाजकयोगुणनार्थ न्यप्त
करक ४५० क ७९ क १९४ |क १८॥। क १८क३।क १८]
कक ४९० कद क४।क ३। क१्८कद।क ६।
माभ्ये गुणिते नत्त क १६२ क ८१०० क १६९० के ९७२ क २७ क्‌ १३९०
क २२९ क १६२। अन तुरययोभनणैकरण्योयेगिन शुद्धौ सत्या शेष करणीचतु्टय
८१०० क २२५ क ९७्‌ कृ २७। अब्र प्रथमद्भितीयपेस्तृतीयचदु्योश्च येगि
जात्‌ भाग्ये करणीदय क ९६२९ क ६७५ { एव माजके गुणिते जात क ३२४ क
९४ क १४ कं ९|अानयो क ९४ क१४योगे नाता द्ाद्धि | इतरो ६२४।

९ योगे जाता करणी २२९ । एव हरकरण्यकरैव त्ता क २२९ । अनया माजक-
करण्या हते छ्च्थि क ९९ क ३ | एव ल्या करणी यदि योगा स्यात्तदा विन्छे
पुत्रेण प्रयकतायो 1 तयोदाहरणम्‌। माज्य क ९ क ४९० क ७५ क ९४ मानकः
क२९ क ६} अत्र माजर तिमितकरण्या णत्व प्क्र्प्य तादृशाहरेण माग्यहरयो

गणना "यासन
क२५ [क ९, क ४९० क ७९ क ९४। क २९।क२९क३।
क ¡कर क ४९० क ७५ क ९४। कं ३। २९२५ क ३]

भाज्य गुगितेके २२९९ क ११२९० क १८७५ कं १६९० क २७ क
१३२९० क २२५ क १६२॥। अत्र धनभक्रणीना प्तम्यान्नाशे शेषकरण्य क्‌ २७ |
१८७९ क ११२९० कं {६२। आस्वनयो क २७ क १८७९ अनयोश्य
क ११२९० क १६२ योगे जात माग्ये करणीय क १४९२ क ८७१६)
एव हरे गुणिते जात क ६२९ क ७९ क ७९ क ९ | अनापि बुस्ययोधन
करण्योनाशि परयो क ६२९ क ९ येगे जतरैव माजर्क्रणी क ४८४ |
अनया भाञ्यङरुण्योभैनने जति ख्म्थि क दक १८। अव क्रि द्विः्य्सख्यगु-
णक करण्रण्यक्चिप्तए्या च पपश्चरूपा । अनयो्र॑षो माज्यत्वेनोदाहूत । तयेरिक-
रेणास्यभननेऽ-यतरो रव्धि स्यान्‌ । प्रते च॒॒प्तप्चरूपया त्रिपर्वया हियततेऽतो
दिज्यश्टकरणीभि फेन भा-यम्‌ | उक्तरीत्या स्वय ठनि क १८ क ६ एतमध्ये

इय के ३, अभष्टा । इतेरत्क रणाद वमपात्ततम्‌ 1 अने इय योगक्रणी क १८ ए्यका्यौ
३ ॥३८॥

नवाङ्ङरव्याख्यासदितम्‌ । ४२

अतः धृयक्करणं यप्नन्ततिटकया निहपयति --

वर्गेण योगकरणी विता विच्ुध्येत्वण्डानि तक्छतिपदस्य यथम्तितात ।
छत्व तदीयकृतयः खट पूषैटन्धया शरुण्णा भवन्ति पृथेवमिमाः करण्य॥३९॥

योगकरणी येन वर्गेण विहृता सती विदुध्येत्त्ृतिपदस्य यथेप्सित्रानि
खण्डानि कृत्वा तदीयकृतयः पूत्ैटन्ध्या श्ुण्णाः पृथक्रण्यो भवन्ति । मा
चाप्त कृतिशेति करमधारयो द्रव्य } षुतटुक्तं मवति । योगकरणी येन वर्गेण विता
सती निष मवेत्तस्य वगेस्य मूरं ग्रहम्‌ । तस्य सण्डानि शरषुयौवन्त्यमीशानि
तावन्ति इत्वा तेषां खण्डानां वगौः कर्ेव्याः | ते वर्गाः पूववा ष्णाः । केण
विह्तायां योगकरण्यां या छड्षिः सा पुचदन्धिः | तेया गुणित्तास्ते वगा परथक्रण्या
भवान्त 1 भरकृत्ादाहरण योगक्ररणी क १८ इयमनेन वगंण ९ वहता सतत शुध्यात।
दन्धिश्च २ । वेश्य ९ पदं ९ [जस्य ण्डे १।२। अनये १। ४ | पृव॑ल्ष्या २ मु-
भित्तौ । ८1 नाति करणीषण्डे क २ कं ८। एवं पूर्करण्या क ३ सह्‌ जाता यट.
स्या रन्पिकरण्यः | एव प्रषूयद्‌ खंण्डव्यमभौएं स्यात्ताहि वेपषदस्याम्य्‌ द
खण्डत्रय १} १} १} एभ्यः पृववज्नातानि करणीस्रण्डानि२।२।२। एता-
सामि करणानां योगे करणी सव मवति क १८! एव प्र्टारच्छ्यवेश्चादन्यान्यपि

खण्डानि कायांणि । एवमन्यत्रापि द्रव्यम्‌ 1

अय्‌ ध्वनणेतान्यवयमीम्तितायाः” इलव युक्तिः } तुल्येन नापवरतितयेर्ुणितयो्ा
माज्यमानकयोः फठे वैषम्यामावं इति तावस्मिद्धम्‌ । तत्न हुरकरणी। यप्रैका मवति
तथा माज्यमानकौ गुणनीयावववर्त्यौ वा॒। तथा सति मननं सुगम स्यात्‌ । तच्ापर्व्ते
विघारगौरवमस्ि ! यया मानककरण्योः केनाप्तं कृत एकैव करणी स्यादिति विचा-
रणीयम्‌ । एुनस्तेनङ्केन माज्यकरणीनामपर्वतः समति, न वेति विचारणीयमिति 1
अतः केनचिद्धाज्यमानफी मुणनीयौ । तन्न मानस्तुस्पो गुणकः छतः । तपा सति
भाजकगुणने वर्मत्वात्छण्डवर्म खण्डामिहतिद्धये च स्यात्‌ । तेप बगेरूपयोः करणात.
ण्डयोगूटलामादृक्द्यं॑तयोयेमि एकैव करणी स्यात्‌ । परं सण्डामिहतिदवयमवरिषटं
स्पात्‌ ! अत आनर्यिमैकस्या गुणक्करण्याः धनेणेनाव्यत्याप्न उक्त; 1 तथा सति
खण्डवधघयोर्भृघ्य एकस्य धनत्वमितरस्यर्णत्वमिति त्येेगि नाशः स्यात्‌ । ण्यं
स्वेतैव करणी स्यात्‌ | हरम्य गुणितत्वद्धाग्यगुणनममिदयसमिल्युपपननं घनर्णीताच्यत्यय-
मित्यादि 1 एवं ध्यादिषण्डेप्वप्यद्म्‌ । तत्र वण्डमाह्त्यादुगपत्तस्ादो न मवनीत्यमकू-
प्रत्युक्तम्‌ । अथ 1विदद्पतूत्र [पपत्तः } साव करणीयोगद्धितीयमद्यव्यत्यामन यंथाकर्‌.
ष्यौ वर्ण्यो बा केनचिदपव्यं तनमूखयुतिवरमोऽपरह्िने गुगिनः सन्‌ योमररणी भवति|

६1

४४ चरीजगाणितप्‌ ।

तथाचयाया योगकरणी सरा स्रा युतिवर्गाषवर्ताङ्योराहतिः । अतः प्ता र्वो
विदत विशुष्यदेव } रव्धिसस्वपवतोङ्क एव स्यात्‌ । येन वर्गेण विहता विश्य
युतिवगे एव । तस्य पदं मृलयुततिः स्यात्‌ । युतेः सण्डान्यपवर्तितकरणीनां मुद्ानि स्युः।
तेषां वग अपवर्तितकरण्यः स्युः | एता अपवर्तगुणिता यथास्थितकरण्यः स्युः { अपव
तास पू्वरव्धिरेव । अतः भुषटुक्तम्‌ ‹ वर्गेण योगकरणी रिहता विदुष्येत्‌"
इत्यादि ॥ ३९ ॥

वस्य गुणनपूष्रेेवो्त्वा्तदुदाहरणानि सररपोपनातिकयाऽऽह--

दविकिपच्चममिताः करण्यस्तासां छर द्वित्निकरसख्ययोश ।
पदुप्वकद्वित्रिकसंमितानां पृथक्‌ पृथद्मे कथयाऽषु विद्रन्‌.॥
अष्टादश्चाष्िकसंमितानां कृती कृतीनां च ससे पदानि ॥ ४० ॥

स्प्टोऽः 1 पूरोदाहरणे करण्यः क २ क ३ क ९ ] वर्गस्य समद्विातर्पत्वाद्य-
मेव गुणयो गुणकशयेति गुणनारथ म्याप्तः

कमफ २क के ९] कं के ६ क १०
कद,[कर२क२क५९। गुणितेनातं क ६क ९क १९।
क५।क कक ५९ क १०क १९ क २५

्राऽतं क ६ क ९ क २९ मृषानि २। ३ । ९ ।षएपां योगः
स १० [ अन्यां करणीनां मध्ये द्वयोदरयोष्दस्ययोयेमि जाताश्चतुगंणाः करण्यः
क २९क ४० क ६० | एवं जातो वर्गो र १०क२४ क४० क१०।
अयवा ' स्याप्योऽन्त्यवरगो द्विमुणान्त्यनि्नाः › इत्यादिना वर्गो वियः । तत्न कर्‌.
णीरवो नवुर्गुणान्त्यनिष्ना इति बोध्यम्‌ 1 प्वरगेण वर्ग गुणयेत्‌ * इत्युक्तत्वात्‌ 1 न्यासः
कर कं ३क ९ ‹ स्थाप्योऽन्त्यवमैः › इत्यादिना जातानि वर्मखण्डानिकथ कर४
कध०क९कः ६० क २५।अ्र व्गोणां मूदानि गृहीत्वा २} ६1९ रेकं च
छत्वां जातो वर्गो १० कर४ कश्न्क ६० | अय द्वितीयोदाहरणे कर्‌
क ३ ‹ स्पाप्योऽनत्यवगैः › इत्यादिना क ् क १४ क ९ वर्गयोभूरैक्ये कृते भातो
वर्गौ रू९ क २४। अय तृत्तीयोदाहरणे न्यप्तःक६क९कर्‌ क ३ [उक्त
वञ्नातानि वम॑खण्डानि क ३६ क १२०कश्८ क कर्९क४०्क१०
कृषक २४ क ९। आघ वगेरूपाम्यः करणीम्यो मूटानि गृहीत्वा योगै च कृत्वा
जातो्व्गों र १६ क !२०क ४८क ७२४४० क १०क२९। अप
्दुपोदाहरणे न्याप्तः क १८ क ८ फ २। उक्तवव्यातानि वर्गसण्डानिं कृ ६९४

८४

नवाङ्ङरग्याख्यासदहितम्‌ ।

क ९७६ क १४६क ६९४ क दष्क ४। स्वयं वर्मरूपत्वाल्ातानि मूखनि १ ८।
२४।१२।८। ८} २। वा योगे जादो वगो र ७२। यद्रा प्रयमतत एव याया
करणीयोगं कृत्वा पश्वद्वर्मः कार्यः । या-क १८ क < क २ द्विका्टमित्योर्योगः
क १८। पुनरप्याः के {८ पूरकशण्या क १८ योगे जाता करणी क ७२] अस्या
व जात्ता करणी ९१८४ [अस्या मृं नातो वर्गो ₹ ७९1 एवमुदाहतकररणानां शण्ड.
गुणमेनापि वगाः साध्याः । एवं सण्डद्वयस्यामिहतिरित्यादिभकारदवेनापि वगो
साध्याः ॥ ४० ॥
अय्‌ कगे दे कस्यायं वर्ग इति मूरक्ानर्थमुपायमुपनातिकादयेनाऽऽह--

वर्गे करण्या यदि वा करण्योस्तुरयानि रूपाण्यथवा वहनम्‌ ।
विशोधयेदूपशृवेः पदेन शेषस्य रूपाय युतोनितानि ॥

पृयक्तदर्धे फरणीद्रयं स्यान्पूटेऽय बह्वी करणी तयोय ।

रूपाणि तान्येवमततोऽपिं भूयः शेषाः करण्यो याद सन्ति वर्गे ॥४१॥

यँ फरण्यास्तुस्यामि करणयोर्वा ठल्यानि वहूनां करणीनां वा दुल्यानि ख्पाणि
सूपकृवेः शोधयेत्‌ । अक्र सग्रहणं योगवियोगयोः“योगं करण्योमहपी ्रक्प्य' दृत्यादि
भकारस्य व्यावृतम्‌ | चपस्य पदेन सूपाणि एथ युतोेतानै इत्वा तदर्थे कर्थं ।
भूछ तत्करणीदयं मवति } यदि पुनर्मे शेषाः करण्यः सन्ति तहि तयोमूटकरण्यो-
मेष्ेऽ्पा मूलकरणी य) महती तानि रूपाणि प्रकरप्यातो सम्यो मूयोऽपयेव
करणीतुस्यानि स्ूषाणि र्पकृतेर्विशोधयेदिस्यादिना पनरपि मूखवतर्णादयं स्वात्‌ 1
पुनरपि यदि शेषाः करण्यो मवेयुश्तदैवमेव युन: कुयोत्‌ 1 अघ्र महती ख्याणी्युषट-
क्षणम्‌ । कनिन्महती मूटकरण्यरपर ठु रूपार्णीत्यपि द्रव्यम्‌ । वशयति चाऽऽचार्थथ-
स्वारिशदशीतिरित्युदाहरणावतरे } अथ च महती सूपाणीत्युपटसणं तेन काविदल्पा-
पीति 1 अय पूर्विद्धवरगस्य मूल्य न्याप्नो सू १० करेषटकषटनक ६० | अ
स्पकरतेः १०० एककरणी ुस्यस्पसोधने शस्य पदामावः | करणीधित्तयस्य तुस्यर्ूपाणि
वे न शुष्यन्ति } अतः करणृद्धयतुल्यरूपाणि शोध्यानि । करणादयं त्वभीष््‌ ! इदं
के २४ क ्०् इवा क २४क६९ण्द्द्‌ वाकःष्०्कः ६० । तच प्रकरणी
दिशोध्य मृं पराघ्यते । रूपकृतेः १०० वरणीद्वय २४ | ४० पुन्यरूपाणि विशोष्य
दपं ६६ अस्य पदः ६ अनेन रूपाणि १० युोतितानि १६ 1 ४ अय ८।२। को
मयोऽपि करण्यसति क ६०1 अतो महती मृट्करणी स्पानि ८1 एषा वैः ९४।
संप्मच्छपरूरणातुल्यसूमाणि ९० पिरोध्य शेषश्च £ पदेन २ समानि ८ युतोनि-

४६ तरीजगणित्तम्‌ ।

^ -#

तानि छृत्वा १०१६ अर्घे ९।३} एव जातामृरक्रण्य करक् क ९|एवद्धिती
यतृतीयकरणीद्वययो प्रथमञ्चोधनेनाप्येता एव मृरकरण्यो मवन्ति | अय द्वितीयो
दाहरणे व्याप्तो रू ९ क २४ | हूपषरते २५ करणीटूत्यरूपाणि ९४ विशोध्य देप्य १
मूहेन १ रूपाणि ९ युतोनितानि ६ । ४ तेपे ६।२ जति मूल्कर्यौकप्क
३। अय ततीयोदाहरणे न्यास्तो रू १६ क १२० कञ्द्क६०कष्८ क
९० क्‌ २४। द्पङते २९६ दरणीनितयस्यास्य १२० | ७२। ४८ एस्यानि
रूपाणि विशोध्य रेपस्यास्य १६ पदेन ४ रूपाणि १६ युतोनितानि २०। १२ तवे
१०।६1 अनयेोरस्पा मूछ्करणी क ६ महती रूपाणि १० । एषा कृते १०० करणी
द्य ०1२४ जपस्य द्ेपस्य १६ पदेन ख्पाणि १० युतोनितानि १४।६ तदर्धे 9३।
अनयेोरस्मा ३ मूख्करणी । महती७ रूपाणि । एपा छते ४९. करणी ° तुस्यानि सूषा
ण्यपास्य हेपस्य ९ षदेन ३ रूगणि ७ युतोनितानि १०।४ त्यै 4।२ नति
मूख्रण्यौ क ९ फ २। एव नात्रा सवाँ मूर्क्रण्य क ६कयेक५क२। जथ
चतुरयोदाहरणे न्यापस्त । रु ७२क ० | रूपक्ते ९१८९ करणी विदध्य शेषस्य
९१८४ पदेन ७२ रूपाणि ७२ युतोनितानि १४४ ।० तदर्थे ७२ । ० एव जाता
मूखकरणी क ७ । नन्वि ति र ७२ जष्टद्शाषटदधिकसमिताना करणानाम्‌ ।
तस्कथमस्या मूल द्वि्तपतिकरण्य इति चेदुच्यते । इय तासामेव युतिकरणी क ७२।
अत प्रतीत्य विदटेधसूपरेण प्रक्रियते । यथा--द्य योगक्रणी ७२ वर्गेणानेन
६९ विहता उव्धि २ । कृतिपद ६ पूमै सेण्डनयमाप्तीठिति खण्डय छतम्‌ ३।२।१।
एषा कृतय ९1४।१ पूवेलब्या २ गुणिता जाता प्रथकएण्य १८।८।२} अ्रोप
पृत्ति --करणीवेस्तावदेव भवति स्त्याप्योऽ^व्यवगीश्चतुरणा प्यनिन्नाः इत्यादिना । तम
प्रयमस्याने प्रथमक्रणीवर्गं । तत॒प्रथमकरणीद्धितीयादिकरणीपाताश्चतग्णा । ततो
द्वितीयक्एणीवगे । तते द्ितीयकरणीतृतीयादिकरर्भघाताशचतुरणा । एव्रऽपि ताय
रणीवर्गादि । एव यावा^तं क्रणाखण्डान तावतामवदय वमा रयु |] कवगेस्वात्तेम्याऽ
वश्य मृलटाम । तानि च मृदानि करणीतुल्या येव । तथा च व्राश्ौ यो पमण
सएव पख्करणायागं 1 पर्‌ ख्परत्यान करणार्या} यदेत केर्‌ण्‌।र।चसव्‌ करण
योगो ज्ञायेत तदा ‹ सर्गेण योगकरणी विहत विशुध्येत्‌ ” इत्यदिना पएथक्तरण सुट
मम्‌ | प्रकृते तु स्पद्यलया करणायाग इत्यन्यया यतितव्यम्‌ । तेद प्रदम्‌ । (चतु
गुणस्य घतस्य युत्तिवगंन्य चातम्‌ । रादय तरछतेम्त्यम्‌ › इति । इदमेकवर्भमघ्य
मारणे मूल एव स्फुट मविप्यति। पिवरिप्यते नाम्मामिस्तनैव | न तु यानि रूपागि
स करणायाग 1 जन्त पवग वरणायुतत्रिगणं ] नगराश्चा कानिचत्करणाणण्डान
भ्रपमकरणीह्ितीयाटिकरण ॥वताश्चतुमुणा {तेपा यामे प्रथमक्रण्या द्वैपक्रणायोगएय

नवाडूहुरन्यास्यासदितम्‌ 1 ४९

भ वत्त्चतरुणः स्थात्‌ । युतिकोऽवि प्रयमकरण्यःगेपकरणीयोगराेशचासति । जत.
स्वयरन्े प्रयमकरण्याः शोषकरणी योग्य चान्तवर्गः स्यात्‌ | अत उक्तम्‌ वं
क्या यदि बा करण्पो्तर्यानि स्पाप्यथवा बहूनाम्‌ । विदरोधे्रपकतेः ! इति 1
ए जञतोऽनतदवरमैः | तस्य मूढं प्रयमकरण्याः शेषकरणीयोगस्य चान्तरम्‌ । दृपाणि तु
तयेरिव योगः । योगान्तरे च नते ° योगोऽन्रेणोनयुतो तः ' इति सैकमणपूतरेण
त्न सुखभम्‌ । तदिदमुकम्‌-- रोषस्य पदेन रूपाणि शयुतोनितानि सदे कर
दवं स्यादिति । एवं जाता प्रथमकरणी 1 अवरिष्टकरणापोगश्च ] जन मे करणी.
दवयमागततम्‌ । ततन का वा प्रयमकर्णी } को वा रेषकरणीयोगः । तत्र करणीयो मह-
त्वयेक्रकरण्यां स्वल्यत्वस्य चौचित्याट्परुफरणी प्रथमा । महती लुशेपकरणयोगः { अप
दितीयादिकरणीयोगादृद्ितीयकरणीतूतीयादिकरणीधाताचतुगगाचो कवद्ितीयकरणी
एकया । जन उक्तं वही करणी तयोयनि रूपाणि तानीति । एं दृतीयादिकरणी-
नामि पुथक्प्णम्‌ | इदमत्रावपेयम्‌ मूरे बहु करणी तयोर्यानि रूपाणि तानि च्यत
छविद्धयुकरणीसूपाणि । वधुकए्णया अपि देषकरणीयोगत्वपतमवात्‌ | यत्र हका करणी
महौ इतकरणीरण्डानि चतिवमूनि तत शेषकरणीयोगः पूवैकरणीतो खपुरपि
स्यदेव | यय्‌। करण्यः क १० क ३ क २1 सप्रेतकरणीयोगः पूर्वकरणया दुर
पति । अनर प्रतीत्युदाह्रणं क १६ फ ७क दव २। स्प्येोऽन्तवीर्णा-
मत्यनिघ्रा इत्यदिना जातो वर्मः क १६९ फ देष्एक १९६ फ १०४ क ४९
क ८४ क९६कर९करषकः ४ | वरमह्पणा मूानि १३।७।३।२।
ए योगः २९ 1 एवं नत्ति वगो ह २९ क ६४क {१५६ क {०४ क ८४
फ ९६ क २४] अग्र सपङृतिः ६२५९ । अत्र चतुयुणान्त्यनिघा त्यादिना चतु-
गुग्रममकरणगुमितं करणीमितयमेवात्तीति चहुैणात्त्त्तदेव शोष्यम्‌ | जतो
रूपङ्तेः ६२९ करणीक्रितयमेतत्‌ ३६४ । १५९९ । १०४ अपास्य शेपल्य !
पदेन १ स्पाणि युतोनितानि २६। २४ अथं १३। १२। अत्न व्युः परयमकरणीति
यक्तुमदचितमुदाद्ोकरणी§ तस्या जमावात्‌ 1 नापि महती रूपाणीति । त्याः रोपकर्‌-
णीयेगत्वामावात्‌ । अतोऽ दुरेव छप्राणे १२। एषां ठति: १४४ उक्तवचुप-
तर्स करणादयं ८४ 1 ९६ अपास्य शेपस्य ४ पदेन २ युतोनिताभि स्पागि १६।
१० अर्धे ९! ७ । अत्रापि पू्वनन्महती मूखकरणी ७ सत्री ९ सपाण ९ । एप
छतः २९ कृनणीं २४ जपस्य यपस्य पदेन १ पुतोनतानि पानि ६1 ६।
तदै ६।२। पुषे जताः सवा मूफण्यः के १३ कज्वः क र।
तेमान्महतीकपाणीति न नियमः । यत्तु मही हपाणाल्युकत तहूनमितमे

४८ पीजगणितम््‌ ।

ससूयाबाहुल्यस्योसगौत्‌ । वस्ठुतस्त॒ करण्या प्राथमिक्त्व॒ काट्पनिकमिति पैव
करणी प्रकट शक्यते पैव कायौ | तत्र ल्पुकरणीखण्डाना शोषनेन
ल्घु ्धग्मवति । वृहस्छण्डशोधनेन महती प्रयग्मवति । ततन यदि
वृहत्सण्डाना शोषनेन महती पृथग्भवति तयाऽपि प्ताधितमूकरणीद्वयमष्येऽध्या
न महप्वनियम । इतश्करणीयोगरूपाया द्वितीयमूलकरण्या अपरि महत्वप्तमवात्‌ ।
यपरुखण्डद्ोषने ठु दु पएरथग्मवति 1 साधितकरणीदयमष्येऽप्यस्ति तस्या परुत्वगि
यम्‌ | इतरकरणीयोगरूपाया द्ितीयमूटकरण्या ररुत्वाप्तमवातू । अतो उपरुलण्डके
शोघनपूरवक मूखग्रदणे चमुमूटकरणी महती रूपाणीति नियमे द्रटम्य । वृहत्लण्डङो
घनपूवैकः मूलग्रहुणे प्वनियम । अथ च महती रूपाणीत्युपलक्षणम्‌ । तेन कचिदरपाऽ
पीति भप्ठन्योदाहियन । च वारिंशद्शीतिदविशतीुर्या करण्यध्नत्‌ । सषदशसपयुक्ता
इति वर्गेऽपि ट एलण्डशोधनपूवंव्र मूल्प्ररणे टभुभूलकेरणी महती रूपाणीति नियमस्य
न द्वो 1 तयाहि--उदाहतवग-यापसति स १७ क ४० क ८० क २००१
अन्न रपर्ते २८९ टुक्रा ४० । ८० अपास्य शेषस्य २६९ पदेन १६
रूपाणि १७ युतोनितानि ६० । ४ अर्थे १९।२॥। जत्र छुपटफरणी २ 1 महती
रुपाणि १९] एपा छते २२९ करणीं २०० अपा हेपश्य २९ मृरेन ५ स्पाणि
१९ युतोनितानि २० । १० अर्थे १०। ९ एव नाता मूढकरण्यस्ता एव क १०
५क२। अत शिप्याणा गणिततकयौधै सपुलण्डशोषनपू् मूख ग्रा
भिति नियमो वद्ुमुचित । अन्यथा द्धुमहती वा मूरकरणीति न्याकुरता
ध्यादिति 1 शोध्यकरणीनियम त्वरे व्यति । एकादि्ररितमितभरणीखण्डानीत्या.
दिना ॥४१॥

अथ यन व्गराद्चावृणक्रणी मवति तव मूटमहणे विदोपमुपनातिकयाऽऽह--

न्णापसिका चेत्करणी कृतौ स्याद्धनास्मिका सां परिक्रप्य साध्ये ।

भूरे करण्यावनयोगभी्ठा क्षयाप्मरैका सुधियाभ्वगम्या ॥ ४२ ॥
यदि वर्गे करणी ऋणास्मिरा स्याति ता धनात परिकरप्य मूढे
कृरण्यौ साध्ये 1 अनयोभूरररण्योषयेऽभीषटिका चरणी रुपिया प्षयातिमिपा
शिया | जन सुधियेति देतुगम॑मुत्तम्‌ 1 तेन वगु ययेकैव क्षयकर मवति तथ्ैङम्या
मूखकनण्या क्षयप्वम्‌ । यनि दु्यान्यो मवन्ति तरैकम्या दोहना वा मूटक्रणीयां
युक्या या समवि तथा सयत्व कन््यम्‌ | यत कगे मव अवि धनकरण्यम्तधापि
सर्वाघ्ामपि मूलपरणीना परे क्षयत्वमतरगन्त-यपिति | अमेपपत्ति । य एव ऋण
करणीवमे स॒ एव धनरग्णीवरमं | पग्मणर्रमीव्े करुण्यृणासमकरा प्रत्र घुनामिके

नवाश्हुरव्यास्यापदितम्‌ । ४९

. स्येव श्प: । ता सति वग करणी सिका भनासििका वा मदु भूं तुतः
प्ममेवोदितम्‌ | उक्तविषिना स्पकृतेः क्षयरणीडद्धौ त॒पशोध्यमानमूणं घने
ष्यादिति योग एव स्यात्‌ । सुपवर्गदधनकरणीदुदधौ संशोध्यमानं स्वगणे स्यादि-
न्तरं स्यात्‌ । अन्तरे च मूला्पिदधिरदैव | अतो पनात्मिकौ तां परकषयतयु-
क्म्‌ । प्रेव धनवर्गःयव पदं स्वात्‌ | अत उक्तं क्यास्मवेति ॥ ४२ ॥

अत्रोदाहरणानि पाषोपनातिकयाऽऽइ--

त्रिसक्ठभितमोषैद मे करण्योविश्टेपमश डितः पदं च ।

दिकभिपशवममिताः करण्यः सवसवर्णया व्यस्तधनणेगा वा 1

चासां ति ब्रूहि तेः पदं च चैत्पदधिं वेत्सि ससे करण्याः ।\४२॥

जल मूलहण एव विरेपोकतेयदयरि तिद्ध कंषुदिश्य मूरशरश्च एोनितेस्तथाऽपि

यदि कशचिदुया्ग सयकरणी न सैमवत्ये्ति ते प्रति विपत्तयः करण्योरददटेपक
वूीत्यादिरम्रत द्रष्टव्यः । शेषं स्पष्टम्‌] न्यास; क कं ७ वा न्यासः क ५कञ
अनयोर्धमः प्म एव छः १० क ८४ 1 अघ वँ णकरण्या यथास्थिततवे उकतबरगप-
दामावः ¡ तया हि--हपतेः १०० करणी ८४ अपाय सपं १८४ । मस्य
पदामातननोक्तवःमूढरिद्धः । भतः क्षयकर घातितं प्रतकिटप्य मूढे आयम्‌ 1
तेया एति स्पतेः१ ० ० करणम शेपं {६ जस्य पदेन ४ रूपाणि १० युतोति-
तानि १४।६ अर्दे ७ जति मूल्करण्यौ कं ७ क़ ३ अनयोरेकाऽमीष क्षया-
केपि मति मूख्करण्यौ क ७ कर्वाक७क द] अय द्वितीयोदाहरणे न्यातः
कर क १ वा ९ | व्यप्तपनर्णवेन सृतीयोदाहरणे न्याः । क २
कद्‌ कं ५4 [ अनयोः पहयोनौतो वणः प्म एव ह १० क २४
क ० क ६० । अप्राप्युणत्वे ययापित्न उक्तवन्मूटामावः । तस्मत्‌
(करणाति सेक्करणी कृती स्याद्धमात्मिका त पिरपय प्राध्येः इति कृते करण्यो;
४५ । ६० तुल्यानि रूपाणि १०० स्पष्टतः १०० अप्त्य शेए ° अस्य पदेन०
रूपाणि युतोनितानि १०} {० ये ९। ९। अनयोरेकस्याशमत्वमयदयं करम्यम्‌ ।
अन्यया वग क्षयकरणी न स्वादिति । तेभ मूदकरण्याः क्षयत्वगितिरम्या धन्वं भ
भरकरप्य तावुदहरणे रिस्यते ¡ क ९ इयं मूखकरणी । रेषकरणीरपाणि ५ । एतेषं
धृतेः २५ कणी २४ अपास्य शेषस्य १ पदेन स्पागि ५ युतोनितानि ६ {
अधु जति सृर्करण्यौ फ फ२॥ अत्रोमयोधैनत्वमेव युक्तम्‌ । एक्म्या करणत्वे कँ
' दोपकरण्याः कं २४ घनत्वं न स्यात्‌ । तयेश्चतुगघाततपकत्वत्‌ । अस्याः. मघो;

५७

[१
५० वीनगणित्‌ ।

[~

कषयत्वे यद्यपि रेपकेरण्या, समवति धनत्व तयाऽपि पूवैकरण्णो क्षयप्नं न स्यति
पूर्मूल्करण्या क ५१ चलुगणया क २० गुणितयरितयोमूढकरण्यो क ३कर्‌
धघनम्वात्‌ के ४० क ९६० एव जातप्दक१ ककर | अथ मूरकरण्या धनल
प्रक्प्योदाहरणम्‌ । मूदकरणी क ९ शेपा ५ रूपाणि सूपकृते २१ शेपकर्णीं ९४
अपास्य पूववि मूलकरण्यौ क ३ क २ अन्नमयो क्षयप्वमेव युक्तम्‌ । एकस्य
एष क्षयप्व उन्कुवत्या शेषक्रण्या क॒ २४ धनस्व न स्यात्‌ | उभयोधैनत्व उक
युक्त्या पु्वक्रण्यो, क ४० क ६० शयध्वे न स्यात्‌ | एववा जातपद्‌क्५९क
३ कं २ तस्मादुक्त भुधियेति। एवमनयो धं २४ क ४० अनयो्वा क्‌ २४ क ६०
प्रथमत शोषनेनापि पददभय व्रष्टव्यम्‌ । न^टुणकरण्या धनत्वक्सन विनैवाप्ति मृ
तद्धि । यथाहि-२क६क५९वाकर कद क 4 ‹ स्थाप्योऽन्त्यक '
इत्यादिना जातो वग कष्करेष्क ० कर्क ६० क २५ ^स्वमूढे घरण
इति वर्मक्रणीना मलानि रूर२ख्दरू५९वारूर्रू३ र ९ उभयेपामपि योग
समणए्वू० एव जातो वरग रू० क २९क ४० क ९०। अत्र र्पक्ते ° कर
णीद्वयक २४ क ४० अपर्य देपस्य १६ पदेन ४ स्पागि ° युतोनित्तानि ४।४
अर्थे २।२ एका मृटक्रणी क २ अपरा २ रूपाणि । एतत्ङ्ते ४ शेषकरणी क ६०
अपाम्य शेषस्य ६९ पदेन ८ स्पाणि २ युतोनितानि ६। १८ अरे १९।९ नता
मूर्रण्य क्रेक३कः ५] जय यदि पर्‌ मूट्क्रणी क २ आद्या २ रूपामि ।
एतसकृते ४ रेपकरणी ६० पाप्य शेपस्य ६ पेन ८ रूपाणि २ युतोनितानि
१०। ६ अर्म ८ । ३ एव जाता मूढफ़रण्य कक दक ष्‌ | यवा रूपे
० करणीय क ४० के ६० अपास्य शेषस्य १०० पदेन १० सूपाणि° युतोनि
त्तानि १०१० अर्भे ९। ९ अनयोराद्या मूटकरणी क ९ प्रा ५ स्पाणि । एुतःते
२५ दपकरणौः २४ अपाम्य परापम्य १ पदेन { स्मागि ५ युतोनितानि ६।४ भर
३। २ ण्व नातामूल्परण्य क ९ कर्क अथयदि प्रा मूटफरणी क
आद्या ९ रुपाणि १ एतत्टछृने २५९ शपङ्रणी क २४ अपास्य हेपम्य १ पदेन!
रूपाणि ९ युततोनेतानि ६1 ४ अर्धे ३।२ णव नात्ता पृफ्रप्य क९कदकर।
एवमनयोरपि क २४ क ६० शोधने षटद्वय दर्व्यम्‌ । एव पर्गकरण्याः धनत्वक्यन
विनैव मूरदिद्धावपि म्बयमशदध य हला तम्यो्तयन्मूट नाऽऽयत्तीति श्रणामिमिका
चेत्करण छत म्याद्धनासनिका तता परिक्रप्य पायाः इनि विद्ोपममियाय पूनरयूरकर-
णनो म्ये क्षपत्वस्ल्पनेऽनुयमामावात्सुपियेत्यारि वटक तदयुच्त पिरेपत्तानामावार्याणा-

-नवाद्षरन्यार्पासहितम्‌ । ४५१

सिति बेदुच्यते ¡ विषछृतगुदरसस्य पिततोपहतरप्तनस्य गुडं भकषयतततिक्तं र्तमनुमकतो
देवदत्तस्य मधुरोऽये गुड इति यथायैवादिनि पवतेऽपि यथा भरान्ततवनिश्चयस्तथाऽऽचाथे
तथापि स्न युक्तं एव । ननु कथनिदमवगन्तम्यम्‌ । शृणु तर्हि ) एता हि मूटकरण्यः
कक ९ एतावाकदक्‌ द केद एतराप्तामाप्तननमूाने गृहात्वा तदैक्ये च
कृत्वा इते वो बरमैकरणीनानिवाऽऽदौ वग कृत्वा पश्यादाप्न्नमूलानि गृहीत्वा क्रते
योगे .दुल्यतयेव म्यम्‌ । करणीपदूविधप्य स्वमूरपडूविधाय अवृतः । अन्यया
योगं कारण्योरित्यादिना छतः करणीयोगो नोपषयेत । तत्ाऽऽपरामापत्तमूदानि
1 0
२९१४४ 1 १४ । बा २५ 1 ४४! {४ । एषां यागा धनन) ९4 ।क्छ्णवा०।
९९ | अनयेमैसवुल्य एव० । ९० धनम्‌ । अयाऽऽचा्यैः प्रथमतः कतस्य करणी.
४ ६
व्स्योस्य र १० क २४ क ष्ट० क० ६८ करणीनामसन्नमृढयनि ९४ । १९।
७
४९ । स्पेषु १० प्रयोज्य जातो वर्गः। प एव० | ९० | अथ यदि तत्कृतस्य वमस्य
० क २४ क ४० क ६० आश्॒न्नमूढानां तेषभिव योगः क्रियते तदाऽ
स्यात्‌ ९ | अयमशुद्धो बमः । ऋणत्वादप््द्धिः । न स्वृणे वर्मः सेमवतीति निरू"
मिते न मूष क्षयस्यासि तस्थाक्ृतिसवाषित्यने ! अथ॒ यदि भूढस्य सावयतत्वादसिः
वग त्तव न स्फुटा प्रतीतिरस्ति तदीमुदादरणं रू २ र ७] एतेषं योग्य रू ४
वरगेणानेन ख १६ माल्यम्‌ । अथान त्वदुक्तरीत्या यादि करणीवर्गः क्तिमते तदैता-
वात्न मवति | तथाहि--कर९ क ४९ | अच्च ‹ स्याप्योऽम्तयवगैः ? इत्यादिना
जातो वर्मः क ८१ क {७६४ फ ९४०१ ) अत्राऽऽार्योक्तमारगेण मूखनि रूर
रू ४१ र ४९ एषा 'यौमे मवति वर्मः प्त एव रू १९ ¡ त्वदुक्तमर्गेण मूलग्रहणे
जातानि मूढानि रू;९. ४२ रू ४९ । एषा योगः ₹० ८२ । नेयं वगः समवति ।
न॒ तह ‹ स्वभू घन › इत्यम्य का यतिः । धुणु तरि } मृढमरहणे हि ‹ स्वमूटे
घनं › इत्युक्तम्‌ । प्ते ठ मूटकरणीवरमे कर्णना स्पनाततितवेन स्यापनमक्ति । न तु
मू गृह्यते । अत एव कृततेष्वपि रूपेषु "करणीविगं इत्येव व्यवहारोऽस्ति न बु करणी
वगमूडमिति । एवं सालामपिकरंणीजःतित्वेन स्यापनि सेति वगेविधानं नाम्नि । जत
दप सस्वनां करणीतेन स्थोपने कथकरण्य एव र्योप्यन्ते । वर्मविधाने च क्वं

नवाद्कुरव्याख्यासरितम्‌ । ५३

मितानि करणीखण्डानि यथाकम स्युः ] अय यदुदाहरणे तावन्ति न वन्ति तदा
योऽय योगकरणीं शिशछेप्य वा तावन्ति छृत्वा मूं आहमित्यभेः । वर्गे करणी.
धितये करणीदवितयस्य व्यरूपाणीत्यादि सायमिति । जत्र करणीं रक्तौ
स्पैरवश्यं मवितस्यम्‌ । एककरण्या वेग रूपाण्येव | द्रमोः स्पैमेत्यायी कल्प
यित्वा सूत्रमध्ये पठन्ति त्वद्धम्‌ । करणी तिमूणो तिल उइत्यदिरभिमथन्थस्यान.
न्वयात्‌ } नदयेकमेव वाक्यं शछोकनूर्िकात्मकमिति रीतिरस्ति । पूवे छन्दम्नाच्च ।
सेकाेतं च “ सैकपदघ्नपदार्घमयेकाचङकयुतिः क्रिड सकटितासया ” इत्युक्तं पाव्यम्‌ ।
तस्मान्मे ययेतावत्प्भृतीनि करणीतण्डानि । त
^

२।९४। ९।६।७।८।९।१०११।१२।१२।१४। १६ ` '
१।६1६। १ ०।१५।२१।२८।३९।४५१ ५1६ ६।७८1९ १} १०५।

तदा वगराश्ौ तावतप्मृततीनि करणीलण्डानि । शेध किंचिन्मया व्याल्यायते उत्पत्य.
मानेति । वराल्पयत्युपटक्षणम्‌ ¡ यन महती मूलकरणी, अदा कपि तत्र महत्या
चतुगंणया गराप्नामपवर्तैः स्यात्ता एव विशोध्यः 1 आचार्यमृते सवरपत्वे पारिमापरिकम्‌ 1
यतोऽस्य भूस्योदादरणे या मूखकरणीं रूपाणि भ्रकरप्यान्ये करणीखण्डे साध्येते प्रा
महतीत्यरथ ईति ग्याकरिष्यति । पुनर्नियमान्तरमाह---अपर्व इति। अर्यया कावैन्म--
हत्या वा चतुुणयाऽप्वते ते याः करण्यो रस्यास्ता एव पूरकरण्यो भवन्तीति
वस्तुस्थितिः । अय यादे शेषध्रिधिना मूरऽथ बहौ करणी तयेति वा न
भृबन्ति तदा तन्पूटमसदिति । अत्रासषयेत्युपरक्षणमिति यद्वया्याते तदबहत्वण्ड.
शोधनपूवेकं मूट्रहणे । स्भुखण्डशोषनपूकं मूरगरहणे ,त्वद्पयेत्येव,। भतनोपपततिः?। 1
यद्रकैव करणी तन ‹ स्थाप्यो$रत्यवर्गः > इति वरम॑एव्‌ स्यात्‌ | तस्य च मूढटामा-
ग्रूपण्येव स्युः| यत्र लु कटणीद्ववं तत्र॒" स्याप्योऽन्त्यवमैः › इतपररुकरण्या- वु; ; -
तदुत्तरं ‹ यतुगान्त्यनिननाः ' इति रेपेैव चतुुणान््यनिप्ीति. वे सत्रप स
तेत्र ‹ स्याप्योऽन्त्यवरमेः › इस्येककःरण्या वर्गैः । तदुत्तरं ‹ चतुगुंणान्त्यनिघनाः › इति
शेपकरणोद्यं चुर्ुणा्त्यनिघरम्‌ । ततोऽन्त्ये त्यक्त्वेति शोषं करणाहयम्‌ 1 तवापि

८ स्याप्योऽम््यवर्म; › इति द्वितीयकरण्या वर्गः । चतुगणान्त्यनि्री चापरा । एवं
यत्र करणप तन्न स्याप्योऽनत्यवगैः * इति भ्रयमकरण्या वर्मः! ततः पच पकर.
प्यशचतमणामत्यनि्य इति पश्च करणीखण्डानि पुनरुनत्यत्यगे द्वितीयकश््या वगैः ।
दिषाशथतसश्तुरुणान्त्यनिःन्य इति चत्वारि सण्डानि । पुनरन्त्यत्यामे तृततीयकएया
कमै: | रेषाल्तिस्श्तुगुंणान्त्यनिश्य इति श्रीगि सण्डानि पुनरन्त्यत्थगिं नतु्य्रण्या
वर्मः | ततः रेष करणोदरयं॑चतुुणान्त्यनिपनमिति स्ण्डटयम्‌ । एुनरनत्यत्यामे

धद बौनगणितप्‌ ।
् ~ ~ 1 ८ ययोर
अप वगर पटु्मृतिषु करणीलण्डेप्वम्येवमेवेति व्याति प्रदशयिदुपुपनातिरेवादाह
रणमाहं

चहगणाः सूयतिथोपु स्दनागैवो यत्र कृतो करण्यः ।
सविन्वरूपा व्र तर्पदं ते यद्यस्ति वीजे पटुताभिमानः ॥४८॥

अत्र रुद्रा इति पदि नागतैवश्चुणा इति न प्रतीयतेऽतो रढनागर्त॑व इति प्रः
साधीयान्‌ । स्फुटोऽपेः | न्पाततो रु १६ कष्८ क६०कर०क्४्क २४
क ३२ | अन्न करणीषटके तिदणामिति नियमपूकंकं मूं नायातीति नाय॑वैः |
यदि तु नियमे विहाय मूटं गृह्यते तदयैपत्‌ । तथादि-- सूपकृतेः ११९ करणी ४८
अपस्येक्तव्नाते मृठे करणीद्यं १२ । १ पुनमहतीरूपाणीति तत्ते: १४४
कं ६० के २० अपास्याक्तवउ्नातं मृटे करण दयं १० । २ । पुनरपि म॑हतीरूपा.
णीति तत्कृतः १०० कष्ट क ३२ क ९९ अपास्योक्तवञ्नातं करणीयं ५ | ९
एव नात मृ के {कमक के ९ तदिद्मप्तत्‌ । यतोऽस्य वर्गोऽयं रू १६ क
८कर०कर०क ४० क ४० क १०० | जघ प्रततमितकरण्या गृर्टामत्त
मुखं १० स्येषु १६ प्रक्षिप्य जातानि रूपाणि २९ । प्रमकरण्यो्येगि जाता चतु
गणिता ८० । १६० । एवं नातो वनो ख२६९क८क ८० क १६० | अस्मा
दर्गनमूलप्रहणे खणडत्रयमेवाऽऽयाति | जम्ति च मठे करणीचतुष्टयमिति योगकरणी
विश्लप्या | ननु प्रथमं वे करण्या यदि वा करण्योरित्यादिना नियम॒विनैष मूदम.
हणमुक्तमिदारनीं ते तं नियमं विना मृटग्रहभे प्दपतदित्युच्यते तत्कथं प्रथमत एव
नियमपृक्कं भूरप्रहणं नोक्तमित्यत जाह-- येरस्य मृटानयनस्य नियमो न एतस्तेषा-
मिद दृपणामिति प्रपत सवे्ाघाएणयेन मूखब्हणमु्तमिदानी तावममत्रण मूखम्रहे मूटा-
शुद्धिरिति स्वथ भिशेप उक्त दति _ भावः । नन्‌दटवीम्य उ्तषिधिना तु मूलं न
रम्यतेऽथ यदि तादृशवगाणां मूपा स्यत्तदा किः विषेयमित्यत आह ~ ए्वविपे
षम करणीनामातनमूढकरमेन मूरान्यानीय स्सेषु परतिप्य मूष वाच्यमिति । तद्रूप
सेख्याकाः करण्यो मूरमित्य्ैः । शेषं स्पष्टम्‌ ॥ ४८ |

कविदस्पाऽपि स्पागीत्यत्रोदाहरणमुपरगात्याऽऽह --

चल्वारिशदेशीतिद्विशतीतुरपाः करण्यथेत्‌ ।

~ सक्दशसूययुक्तास्तन कृतौ कं पदं द्ूटि ॥ ४९ ॥

अत्र चमुयैचरणे ‹ यत्र इनी तप्र कि पदं बृहि इति १ठेऽप्राुदरीिर्तेया ।
अशीतिरिति रेषनन्तः पाटो न युक्तः । म्पे्यः 1 म्यात्ो र १७ क क़

र. दं च्ुवण्डदोवनपृुकं

मृट्प्रहूएे मरत्यव र्पाणीति परामेव भ्रति
५ >?!

नवाद्ङुरव्यास्यासरितम्‌ । ७

पादितम्‌ | ओय बृहसण्डशोपनपूरवमूरहमे महती स्पाणीतयुक्तविधिना यदपि मूलं
गाऽऽयाति तथाऽपि नाप्त क शति रकुमनुनितम्‌ 1 रिं त्वस्या स्पाणीति प्रदसपेऽपि
यदि मूहे ग ठम्यते तदैवावगैतवं युक्तम्‌ । शकृते तु॒हपकतैः २८९ करणादयं
९०० । ८० अपास्य शेषस्य ९ पदेन ३ स्पाणि १७ युतोनितानि २० । १४
मर्थं १० । ७ जति मूट्करण्यौ | अनरापया ७ चुर्मुणया २८ ब्रोधितकरणयोः

^ ६०५ | <० अपवत न भवतीतयेतवत्ता न मूढष्ुद्धिः । रिंतसवा सूपाणीति
| भ [ क [> जका >9 ५५
रद्य यत्या चदुगुणया अवतोप । तप्मात्पारिमापिकिऽससमदत्वे न सर्मेण | त

एवाऽऽचर्यिण रको यत्र काण्यस्िपिविश्हुतादनैश्चद्नौणितैः, इत्यस्तिसुदाहरणे निह.

९ पित्‌ } या मूलकरणौ रषागि भकर्यान्ये करणीखण्डे पत्येते सा महती भकध्ये

त्यय॑ इति । एवं हृतपरिभाषया ग्रक्तेऽलषा १० मूच्करणी महती ७ सपान ।
एतत्छृतेः ४९ करणी ४० अपास्योक्तवति मूरदरण्यी ५ । २ । एवं तं भूर
फ १०फ५ क २ | अध्य प्ैनियमपु्कत्वच्छुद्ता मवति | तस्य वर्गैः स एव
रू 1७ क २०० के (० क ४०। एवे मतिमद्धिरन्यदप्यहयम्‌ |
दैवक्तवयैग्णप्ततरैनयपाश्चह्यट्तमणकात्मननिर्ितेऽसिन्‌ ।
मी्क्रियाविशूकितिलरकावतारे व्याकतेः कमेण करणीभवपदविधत्य

[प

इति भरपतकलगणकक्तावमौमश्ीबछल्यैवतपुतहप्णगणक्मिगविते वीनि"
कस्पटतावतरे केरणीपद्विधारिवरणम्‌ ]
(भष भूख प्रह अनपय पनवत्यधिकचशतातर १९९ 1)

एवं षटं पद्वु जाता मर्या एरदरशतानि १४०० 1)

न ¡754

५ कुटटकषिषरणम्‌ | ` `. ^ 1,

५ ~+ <

*. एव सामान्यतोऽनयक्तकियोयक्तं प्वियचतुष्यमुकत्वाेकवेपरीकरण्क्रयो-
युक्तं कुद्कमाह--माज्यो हारः लेपकं इत्यादिना । ॥ पः
नलु नेह कु्करयाऽऽरम्ो युक्तः पारा तस्य निरूपितत्वात्‌ । न च भ्म.तयोनितौ
कु्टविधेगुणाप्ी ! ते माज्यतद्वानकबणमाने ! इत्यनेकवर्णभकरियोपयुरतत्वात्स्याऽऽर,
म्भोऽत्र युक्त इति वाच्यम्‌ 1 उपयुक्ततवाविेषाद्धिन्नामिन्नपरिकर्मादितैराशिकादिकप"
प्य्राऽऽरम्येत | अय ‹ पाव्या च वीमिन च वुदरकेन वर्मम्रकृत्या च तथोत्तराणि '
इति भ्र्ताध्याये कुद्कस्य एद्‌ निदेशात्‌ 1

५
1.

परिकर्मविशशतिं यः संकलित परथनिनानाति 1 ध
अष्टौ च व्यवहारान्तयान्तान्मवति गणकः पः + - ~

इति ब्रहमगुमादिपादीगणितारम्मे पीस्वरूपकथनेऽग्विद्ाच न त्य ध्य्तानेभूतः
स्वमिति व्यक्ते तदारम्भो नाऽऽवदयक इति चेदिहाप्यनन्तभूते्वाविदेषाद्नरम्म एष
युः इति । अवरोच्यते । 4 चु्यदिपल्यान्तकाटकटनामानपमेद्‌ः प्रमाचारथ युपा
द्विषा च गणितम्‌ ` इति सिद्धान्तरक्षणकथने द्विविधमणितमुक्तं व्यकतमव्यक्ततततिति ।
पिदधन्तपाठाभिकारिनिरूपणे च गणितस्य दवैविष्यभ्रवणाद्म्युेयमेव तद्रविष्यम्‌ |
प वुदकम्य कुत्ान्तभौव इत्यस्ति सेशयः। तम पादी्वरूपयने ` तदृनिदृशाद्‌ व्यक्ते
तप्यानावदयकत्वाचच न तच्रान्त्ूतिः किं त्वच्यक्तेऽनेकवप्रपनियायां तस्याऽऽवह्यकत्वा-
चवान्तमौवः | अनेकवरणेम्यमादहुरे व्व चेनुल्यशुद्धौ शृतायां पकषस्पकस्योत्तदर.
मुखम्‌ | वगृत्या परपल्मूटम्‌ इत्यावदयकतव्वहृतेरिव व्यक्ते तदभिधानं तव्यक्त
मागानपे्ष्वाद्न्स्तगाणितानभिन्ञाना तज्ज्ञानाय यथा " मद्धि म॒राटकुटमूच्दद्यनि पष्ठ"
इत्यादयुदाहरणनातस्यकरणमध्यमाह्रणातिपृयस्य वितैवाव्यक्तमार्ग सुतेन ज्ञानार्थं शुणप्रण
मूषेनयतस्य' इत्यदिः । * पाव्य। च वैनं च वेन › इति प्रयद्‌ निरदुस्त॒ तदति.
याथः | यया पमाणयेत्यादिन्यायपत्र ्रमेयान्त् ततवेऽपि पमाणादूनां एषर्नद.
शम्त्या वा न॑ जचतटयनिरे्तयेव भभीत्तराधंत्तानरेतुसवाद्रा । तदेवं यु्कोऽर द्वा,
र्मः त्र कुटकी नाम ण्वः | हिावाच्वरवदुगनामयुषमात्‌ 1 योग्यच
गुणव (वप्यायम्‌ । क्द्रारिचन गुभित उदिषटरेषयुतोन उदिषटेण मत्तः चनः.
तो नकः तिप म
रिव च साटिन्या निरुपयति ॥

५

नबार््रन्पाख्यासदितम्‌ । ५९

, भाज्यो हारः हप्कथापवत्यः केनाप्यादौ सेभव कुकार्थम्‌-। ~ - -

; ˆ येनःच्छिन्नौ भाव्यष्ठारौ न तेन तेपत्रैतदूदषटुदिषमे ॥ ५० ॥ - -

--कोशद्ािर्न गुभित उदिटतेपयुतोन उदि्टहरेण भक्तः संिःशेपो मवति तप्य
गृणेकस्य बुं इति ्ञेयक्त प्राक्‌ । अवाऽऽगतः खाश्चढन्धिपतैव। हसे हरस एव ¡
सेषोऽपि कपप एव॒ । अनव्कञाचेताः । यो सशिगुणयते तस्य भाज्य इति
क्षा । भजनयोगात्‌ । ज्य कुषकस्य ज्ञाना्थमादौ प माज्यो हारः कषक शनापरि
मच्येनद्ेनापवत्यैः | माण्यहारसेपा एकेनेवापवत्या इत्यथः | कमिन्पति । अपदर्न-
सेमे सति ] अपवर्तनं नाम निःशेषमननम्‌ | तत्चैकातिरिकिनामिमेन बरट्यम्‌ । अन्थथा
सति समव इति विरुभ्येते । एकेन मितेन वा केनाविद्केन स्तैव्ापवर्तनप्तमवात्‌ ¡ ‹ ती
माज्यहारौ ददप स्तः ! इत्यस्य विवरणे “ददर इत्यन्ता । पृननापवतेनते न,
क्षीयन्त इत्यथ इति व्यारुयातवद्िः शरीगणेरादैवज्ञचरगैरप्युक्त एवायमथे, । यदर्थ.
नापवत्थत्यादि कंविद्डयते तदूदिुणतवा्िपरमू ! माञ्यहारेपाणाभपवरवनसंमये सत्य.
कश्यमपवत्यो एव । अन्यया कुद्कपिद्धिमं सतमवततीतय्ैपिद्धम्‌ । उदेश्य विरल.
जानाथमाह--येनेति । येने्धिन माज्यहारौ छिन्ावपवरतितौ तेतैवङ्धेन सपत्र
च्छिल्नोऽपवर्ितो न स्यात्तदा तदु एच्छकेन ष्ठं दमेव । अय माज्यो येन केनापि
रुभितस्तन क्षेण युतोनस्तेन हरेण मक्तः सन्कदाविद्‌पि नि.रेषो न भवेदित्यर्थः ०॥

` सयापवतद वुदकेतिकर्न्यता चोपनातिकानयेणाऽऽह--

` परस्परं मानितयोधयोयैः शेपस्तयोः स्यादपवतेनं सः 1

तेनापवतेन विभानितौ यौँ तौ भाज्यहासै दस्रौ स्तः॥

मिथो नेत्त दृदभाज्यहारौ याबद्विभाञ्य यतीह रूपम्‌ ।

फठान्यधौऽपस्तद्धो निवेश्यः प्षेपर्तथाऽन्ते खञुपान्तिमेन ॥
, स्वोर्ध्ये इतेऽन्तयेन युते तदन्त्यं त्यजेन्युहुः स्यादिति रागरियुग्मम्‌ ।
¡ , \ कर्ध्वो विमान्येन दृढेन तटः फलं गुणः स्यददपसे दरेण ॥ ५१ ॥

ययो रायोः परस्परं माजितयोः तोये; शेषोऽङ्कः स॒ तयोरपवर्तनं स्यात्‌ । तेन

तौ निमेषं मृज्यते एव 1 एतदुक्तं मवति । दूरेण भाज्ये मक्ते यच्छेषं तेनापि पत हमे
भागनीयः ! तेच्छेपेणापि माज्यकरेते तेनापि हररेपमिति पनः पुनः परस्परभनने किय
मागे चयनते रूपं शोषं स्यात्तदा तौ नाप्त एव । षम्य शेषत्वात्‌ [ तेनाप
माज्यहारस्षप णामविकार एव । यदा छु शून्ये शेवं स्यात्त हरीपूतं यतरा शेषम;
स्पापिते तदेव माज्यहरयोरपवरतनं म्यात्‌ | शेषो दयपवतङ्धः । तम्माटन्तिमोयोऽदर
एषापवौनाद्कः 1 शुन्यं शेषमिति बु देपामावपरम्‌ | अन्ययापवरतन नाम्‌ (निशरोषम

# 0१} [ग |

६१ मीनगाणितम्‌ । -

जनमिति विरुध्येत । त्रापि शूलयशेषत्वात्‌ । एवं ज्तिनाप्वतद्धिन यौ माग्यहारै
विमाजितौ तौ दद॑ततकौ स्तः । तेतैव सेपोऽप्यषवत्यैः । ‹ भाव्यो हारः पकाः
यत्य इत्युक्तत्वात्‌ । सोऽपि ददसंजञ. स्यात्‌ । टदा" इत्यन्वय | पुननपवतने
स्यन्त इत्यर्थः । ‹ ददौ › इति सां वदता इतेऽष्यपवतं यावद््यदुपवर्त सैपवति
तावदपवरतनायाति ज्ञापितम्‌ । पुनरपवर्तेनै च स्वकसिता्धनाप्ते छते | अन्यथा,
परस्परं मानितयोरित्यादिना स्ञातेनापवतङ्किनापवे पुनरपवतैनापतमवात्‌ । अय ती द्द.
माऽ्यहारावुक्तवन्मियः परम्परं तावद्भनेत्‌ । तावत्कयम्‌ 1 यावद्धिमाज्ये माज्यत्ते
सूपं मवति । देषु पररमननेष्वागतानि फठान्यपोऽपो नविदयानि । फलं च १४
घ प्टानि च फलानि । दरद्ैकरोषः । एकमेव फठं रणन्ध्वा यदि रूपं शेषं स्यद्‌
तदेकमेव फठंस्था्यम्‌ । द वेतत दव म्याप्ये । महूनि चेति बहूनि स्याप्यानीतयपैः।
तेषां फलानां व्ीवद्धोऽधः म्थापितानामषः केषो निवेद्यः | इद इति पूवोनुवृतिः ।
तयेति पदाद्रा इत्वं तेपस्यावगन्तम्यम्‌ । असिनपते तयेति पदस्य नग्रेऽन्वयः | तणाः
तेपामप्यधोऽन्ते सं निवेद्यम्‌ । एवे वी नायते । तत उपानिमेनाद्भेन सो स्वो-
धलितेशद्धे हतेऽन्त्येनङ्न युते च पतति तदन्तं स्यनेत्‌ । इति महरमान्ििन.
स्वोध्यं हतेऽन्येन युते तद्ये त्यजेदिति पुनः पनः इते रारिवुरम॑स्यात्‌।
तनर्वराशिष्देन विभाज्येन तटः सन्फलं मवेत्‌ ] फटं नाम रञ्धिः | अप्रोऽप्तन'
रादिदेन हरेण तष्ट सन्युणः स्यात्‌। तप्‌ त्व तनूकरणे । करमणि कः । तषटस्तनृक्ृतः
छृशीकृतोऽवपित इति यावत्‌ | मकत्वाऽवरेपितरारि्रदयो न तु ठन्धमिस्यषैः ।
तेन गुणेन ददभाज्ये गुभिते इवेषयुतोने द्वहरेण मक्त शेषं न स्यादिति । उदे
ष्वपि मायहारकषेषेषु ते एव गुणरच्यी स्त इत्यर्थतिद्धमविरिषात्‌ ॥ ९१ ॥
अयाऽऽगतफटेषु विषमेषु सत्सु विेपमुपनातिकयाऽऽह--

पवे तदैव यद्‌ समास्ता; स्युछन्ययसद्विषमास्तद्‌। नीम्‌ ।
यथागतौ रग्पिगुणौ विशोध्यौ स्वतस्नणाच्छेषमितौ तु तौ स्तः॥५२॥
एवे तदेव स्यात्‌ । यदाऽ परस्परमनने ता आगता टन्वयः पमाः स्युदर चानः
पडित्याद्यः । यदि तु ता दन्यो विषमा; स्ुरेकरा तित्तः पच्च वेत्याद्यस्तदानमु्त-
प्रकारेण यपागरौ रन्विगुणी ततौ स्वतक्तणाच्छोध्वौ शोपतु्यौ तौ ख्न्धिगुणौ स्तः ।
तक्ष्यते तनूक्रियतेऽनेनेति तक्षणः | तक्ष्णोतीति तक्षण इति वा । स्वश्वापतौ तक्लगश्च
स्वतक्षणस्तम्मात्‌ । गुणो ददहाराच्छोष्यो ब्धि्दमाज्याच्छोध्येत्यर्षः |

भ्माज्यो हारः सेपकश्चापवत्यैः इत्यत्र तावद युकिः-अनपवितयोोरमोरयमान-
~ 5 व ५ दितिं
कयेय।दशी टङषम्तयोः कैनचिदकनङ्किन गुभितयोरपवुर्पितयोवौ तादृगेव दन्िरिति व

नवादङुरन्याल्यासदितम्‌ । ६१

्िद्धम्‌ । शर्ते तु सितमाश्यः केनविदणकेन गुणितो धनेेपयुतः प्रनमाऽय;
स्यत्‌ | मानद्सु यथास्थित एव । तथा चतर माज्य्य बण्डदवयम्‌ | गुगुणितेः
कलितमाज्य एक पो द्वितीयम्‌ | अनयैयेगि म्ये तिद्ध माभ्यमानकयोरपयत'
कृतेऽपि नात्ति ठज्वौट्तष्यम्‌ । वमयेन मानकोऽपवर्विवतेन सण्डदययोग-
णो माज्ोऽप्यपवतयैः } कतर योगाधवनिऽपवरिएष्डकयोवगि क दल्वौव्‌
यात्‌ } यथा पा्यमाजकौ भ तरिभिर जातौ ६। हा माज्य्ण्डे ९।१८ अनयो
लिमिदपवते ३९ योगे च जातः स॒ एवापवतितमाज्यः ९] एवमृन्याटरगवि सण्डद्यं
महूनि वा सण्डाति विधायपत्य तद्ोगोऽपवतितमाज्य एव स्वति । तएाद्दानकस्यापव-
ने शुणगुभितकलितमज्योऽपवत्यः केपोऽप्यपदलयः | तथ यद्यपि गुगस्यत्ातवा-
णसुणितमा्यस्यप्ज्ाने तप्यापवरतनमसक्यं तथाऽपि कोलितमाज्येऽ्रतिति प्राहु.
केन गुभिते गुणगुितकरसितमाज्यच्मो मोज्यरण्ड ,एवापवितः यात्‌ । युधि.
स्यपवौनेऽपदरितप्य बा गुणनेऽविमोषात्‌ । तथा च कलितमा्यो येन गुन गुणितः
न्‌ माज्यलण्डं भवस्यपदतितमाज्योऽपि तेनव गुणेन गुणितः सतरपवरिते माग्यसण्द
मेत्‌ । भवितत द्वितीयम्‌ । तदेवं मा्मैहारतेपाणामनर्य्तितानामपव्नितानां चे
गुणरन्प्योरविशेषाह्यवाश्च ‹ मार्यौ हारः कपकशापवत्यैः! इत्युक्त 1 अपकोनभाव
स्यदं न येति ‹ मिपो मनेरो ददमाज्यहा › इत्यदेर्पततौ विचपप्यते ।

भष्‌ तिदोणनिः । इह मा्यमाकयोपपवतं यथपि > त्यि तथाऽपि
शस्य तदसयेद | शपवातितयोः शेपमपवतङ्किन गुणिते सदनपवितयोः रें स्यात्‌ ।
यथा मार्यमामकौ २, प्िमिरपवर्पितौ २ । अैकशुणे माग्ये सश्वहरमकते प्तिक्षेे
६।२ द्वभिते सग्ये ख्वदरमक्ते सति ददे {२.४ श्ुशिवस्य षे ३१ पतु-
गभितस्व ९।६ पश्चगुणितंस्व ०१० पदादिमुणने पनपतानयेव शेपाणि छु: । तमाः
द्र गुणकमघ्निऽवरितदोऽसिन्‌ ९ शेप ०। १।२।३। ४ ए्योन्यन्न स्यात्‌ ।
अनपवरिवहरे १९ तु केष ०1 ३।१। ९11९ दएम्योऽन्यन्न स्यत्‌ | अत्र
पदैपापमि केपणमिकादिगुगितापवतेङ्ककत्वाव्पवतैः स्वदरव। भय केपविनारः 1
ततर श्यो गुणके तेशमाव रकादिरुभिवहरृसये च कषेदे श्यं शपे स्यन्नन्य"
लिने ; कथा च हरत्वापकगतमप पप्य प्ुतरामपवतैनपतमवः । अपान्यरयेषु सक
दुणतेषु षतुख्य शरणे शेपोनहरतसय धनेषे वैा्ुणिरयुतवोमपर
शत्यं शेत स्यात्‌ । ना्पासिनेपे 1 जत रोपतुशय्य पोनहदुस्यप्य का क्षेपस्यो-
सषयवान्तमसि दपः स्यादेव! यपं केवरस्यापवततेमवे इरयुतम्प कप्य पत.
रपव मयः ! केतं म कमित क्ष पदयामो सो मयहरापवतङ्धिन नाप

८

६२ बरीजगगितम्‌ ।

९

तेत } तस्माय शषषेऽपवतों न स्यात्‌ तादृशे प्रन्यरोपत कथपरमि म, स्यातू। ,
शुन्यरे षकषपाणामुक्तरीत्या नियतत्वादित्यं पहवितेन । तस्मात्‌ "येन च्छत्री" माञ्य- १
हारौ न तेन केषधेतदुदष्पुिमेव' इति परषततम्‌ । अयापवतों्गत्तानायै युक्तिः } अप्‌"
वरतङ्शवात्नापवतङ्धिए महान्तञातव्यो येनापवर्तितयोमोज्यमानकयोः पुननौपवततः
स्यात्‌ । अनेनापवर्वितयोेदसवोक्तेः 1 जय तज्ज्ञानायमुपायः | तत्र माज्यमजकयोस्त-
दयते तन्मित एव महानपवर्तङ् इति मनदैरप्यवगम्यते । तयो्ै्षण्ये तु प्र विचार-
पदवामारोटुमरति । तत्र द्योः ९९६, मये यः १९९ दुप्तताऽपिकोऽपवता्ो नैव स्यात्‌.
तेनाद्ेन रेवत्य बाधितत्वात्‌ सुदुसयसतु स्यत्‌, यदि लधुना महति मक्त शेपं,
न स्यात्‌। नि.शेपमननस्पत्वात्तस्य। चदि च दपं २६ स्यात्तदा न टयुतृस्योऽपवतोः ।
कि स्वथिकस्य बाधितवायोरपि टधुहानपवताह्क म्यात्‌ । तत्रापि विचारः ।'
अच [हि महते राशेः खण्टदरयम्‌ । याव्लघ्रुना भक्तं तावदेकं १९१ दोषतुर्यमपरं
२६ । एवं सतति ख्धुतो न्युनाङ्ेष मध्ये य. शेषतः २९ अभिकस्तस्य ना्तयेवापवते-
क्वम्‌ | तेन यथाकयेचिदपो, ९.१ अपवर्त शुराशिमक्तस्याभरिकराशिखण्डस्य
१९५ अप्यपवतेः स्वान तु शेषतुर्य्वितीयलण्डप्य २६९ । तथा च रघुत १९५
्यनादूकेु यदि महानपव्तङक, स्याह रेपतुल्यः २६ तया च दधुः स्यात्‌ | पर
हेेण २६ दधुर १९५ भक्ते यदि शेषं न स्यात्तया सति देपतुल्याङ्न र्पोर
पवर्तनस्य जातत्वाह्ुमक्तस्यािकरा्िखण्डस्य १९५ शेषतुल्यद्धतीयसण्डस्य ९६
शप्यपवक्ः स्यात्‌ । यदि तु रेपे प्यात्तहं पूव॑शेपतः २६ स्थून एव मह्ानपव्ाङ्धः
स्यान्नाभिकः । भभिकस्य बाधितप्वात्‌ । अय तत्रापि भचर: | टपर तण्ड
१८२-। १६ यावस्ू्शेेण मक्तं तावदेकं " १८२ द्वितीयशेपतुरयं दतां १६ ।
एवं सति पू्वरोपन्नयूनादेषु ये दितीयरोयादधिक. स्यान्न स्याद्यमपवरतोङ्कः । तेन्‌
येयाक्येचितपूरव्ेषस्य २६ अपवत शेपमच टधुसण्डकम्य १८२ अपवर्तः स्यान
द्वितीयकेषतुध्यद्वितीयखण्डम्य १३ । तया परति ल्धुराशेरनपवयतैनाछमुमक्तस्याधिकराशि-
खण्डस्य १९९ अप्यनपर कयाप्यपव्तो न स्यात्‌ । नस्मातपूशेपततः २६ न्यूना-
दकेषु यदि महानपवतांधःस्यार्ि द्ितीयगेपतुसयः २३ एव म्यात्‌ । प्र द्ितीयशेपेण

~ १३. पूरेषे २६ भक्ते यदि पपन स्यात्‌ । यस्तथा सति पूरवशेपम्य २६ अपवर्तम्य
जातत्वात्‌ २६ तद्क्तस्य टथुपरशिषण्डस्य १८२ अय च द्ितीयरेपतुसयद्वितीयत.
ण्ड्य २६ अप्यपरे; स्यात्‌ | तया सति उपरे: १९५ अपवर्तनम्य नात्वा;
छधुमक्तम्यापिकराशिखण्डस्य १९९ जप्यपवतैः स्यात्‌ । पू्वरेपुल्यप्य द्विती
यलण्डस्य २६ अप्यपुवतेऽनुपदमेव प्रं यदीति ग्रनयेन परतिाडित इत्यधिकरगशेरप्य
पवः शयादेव यदि च द्विती शरोपेण पूदेमे मक्त दषं म्यातनयैव्‌ युत्या तृतीय-

नव ङरव्यारूपासदितप्‌ । ६१

यशचेपतु्यो महानपवताङ्धः म्यात्‌ | एवमनयोपपस्या पूर्पृक॑रेय उत्तरोत्तरेण येन शेयेण
' भक्ते शेषं न स्यात्तच्छेपं महानपवतेद्धः स्यात्‌ । तदैवमुपयन्म्‌ परस्परं मानितो
येः शेपस्तयोः स्यादपवर्तन प्रः! इति । र
क

" भथ "प्रयो भजेततो खदभज्यहरौ इत्यादतुपपत्तिः । तेपमवे तधच्छन्येन माज्यै
गणिते इरमकते रेष न स्यादिति शरनयमेव गुणो एव्थि्च । यदि षा हरसे गुणे
गुणहस्यास्तुस्यत्वाक्नाशे भाज्यतुरया उच्धिः स्यच्छैपं च न स्यात्‌। एवं द्वयारि.-
गुणितहतुर्ये गुणे हरेण गुणहरदयोरपवत गुणस्याने द्ववाद्यः स्युिति दयद्विगुमित
* माभ्यतुस्या रन्धिः स्याच्छें च न स्यात्‌ । तेस्मस्सेपामपि बरन्यमिटहतहरो वा
गुणः । छषन्धस्तु शोन्याप्रछाहतभास्यो वाति | एवमत्र हुरतुस्य) गमोफचयो भाज्यतुस्या
रढध्युपचय्‌' सत्रे | अत्‌ एव वकष्याति | ' इशहतश्वग्वहरेण युक्ते ते वा मरैता बहुधा
गुणा्ठी इति । अथ पर्यपि क्षपे हरतुस्ये दयादिगुणितदरतुस्ये वा तस्िमूर्वक्त एव
शृन्यादिको गुणः स्यात्‌ । सति हि पूरयोत्तगुणके सेष्वशादिके शेपं स्यात्‌ ] केपोऽपि
ययेकादिगुणितदहरतस्यः स्यात्त रेपे कुतः स्यत्‌। तस्मदितादृशे के सत्यपि षो एव
गुणः । न्यौ पु समक्त भे यम्यते तावदधिनं स्यात्‌ धनेमे। अये तु तावन्न
स्यात्‌ } त एव क््यति ¦ तेपामवोऽपत्र यत्र केपः करुष्येद्रोद्धुतः । जेयः शल्यं
गुणस्तत्र कषिपो हरहतः एकम्‌ › इति } अधान्यया किये माज्यखण्डदवयेनोपपन्निः ।
हरेण याच्यं तावदेष रेषमपरम्‌ 1 यया माज्यभानफौ १६ उक्तवति माज्यतण्डे
१४।२॥। अनर पूर्वेलण्डश्य हरेण निःरेपभननेदयेन केनापि गुणकेन गुगितस्यापि
त्य निकेपमननं स्यादेव । अपोदिषटेपः - परसण्डेन मक्तः सम्पदि शुष्येत्ल या
ब्धः प्त एव गुणकः स्यात्‌ पर वियोगे । यतेन गुणकरेन गुगितस्य माज्यपृर्लण्डस्य
षेपप्मत्वनियमासेपियेगे नाशः स्यादेव . } अय यदिन प्येसरछंश्रवयो शुणकाष्‌-
गमः } अतोऽन्यथा यतितम्‌ । माजकेन प्राज्य मक्तेयदिं रूप शेपं स्यात्तां दवितीय
एषण्डमपि सं स्यात्‌ । तथा सरति येन फेनावि क्षेपेण तस्य गुणने केपमत्कियमाद्ु-
क्तयुबत्या रेपसम ९व गुणः परे वियोगे । योगे उ केपोनहरो गुणः । यतस्तेन गुणितं
भाज्यापखण्ड सपो न हरस स्यादस्य च तेपयोगे हरसमता स्यादिति हरेण निभे
पनं स्यादेव । रसतु फेवटमाप्ये हरभक्ते या स्यारतैव शुणगुगिता सतती शुधि, -
तभाभ्ये स्याद्‌ । पं कियो यगि तु तादश भका 1 प्रलण्डन्य दद्धयमवद्धरतुस्य,
शेयत्वाच । अथ यदि भाजय हरेण म्॑ते सूपं पंन श्यात्ादं गुणकावगमो दुर्गमः [जतत
, पाज्यरेपरेण हं भेत्‌ | अत्र च हरो भाज्यः। भाज्यरेषे मामः | अत्रापि यिं
प स्यात्त कषणतुल्यो गुणो ियोगे। योगे इ सेपोनरो गुणः पूप । उक्युकत,

[१ - 4
-६४ - बौीनगाणितप्‌ ।

रविशेषात्‌। अ्रापि यदि स्यं शेषं न स्यात्तं नात्ति गुणकाचुगमः सुगमः तल"
दस्यापि रेषेण हरीमूते रेप मनेत्‌ । तत्र यदि सूपं शेप स्यात्तर्हि तलतिन्माज्य
उक्तयुक्त्या ्ेपड़तुरयः सेपोनहरतुर्यश्च गुणः स्याद्वियोगयोगयोः । अत्रापि स्पा
धिके देष गुणो दुमैमः 1 तप्मात्परस्रमजने सति कुतरचिद्प ° शेपमेतितम्‌ । तच
सत्यपवैनपेमे माभ्यमाजकयोरमपवते कथं स्यात्‌ । कि तु तधापवतांडतलं शेष
भ्वात्परप्परमननेऽनत्यरेषस्थवापवत त्वात्‌ । कृते त्वपरे शेषमप्यपवतङ्खिनापवर्ततं
यात्‌ । अन्त्यशेपं स्वपवतेदतस्यम्‌ । तचेदप्वतद्ेनापवर्ितं स्यद्पमेवान्यरीषं
स्यादिति जात माग्यमानकयोरपवर्तस्याऽऽवशयकत्वम्‌ । ननु यदयपयुपान्तिमशेषतष्य
मापे पूदोदेण मकते सूपं रेपे स्यादिति ज्ञातस्तसिनुणस्तथाऽपयुदिटमाज्ये कयं गुणक
सिद्धिरिति चेत्‌ 1 व्यन्तमिषिना तमवगच्छ । तथा हि--माग्यमानकेप"
मा १२११ कहे२१।
ह ४९७
घ्र परस्परं माजितयेोमौज्यमाजकयेरन्त्यरेषै ७ । अनेनापवर्भिता माप्यहरसेपाः ।
मा {७द्े३।
ह ७१
अत्र ददयेरितयेभीज्यमानकयोः परस्परमननाठन्धिशञेषयोरवर्टयौ
न्र्‌ शी
११
९
1
द

0) ^ ~ ~>

कमेण भाञ्यमाजकोश्च जातीः

मा १७३ | मा ७६} भा ।मा९

ह ७१ । ह ३१ । ह ९ हई ४
अवान्तयमाज्ये सण्डद्वयम्‌। यावद्धरमक्तं तावदेकं शेषमपरम्‌ । एवं लण्डे ८ । १।
उक्तयुक्त्या वियोगे जातः जेपप्तमो गुणः ३ केवलमाज्यटन्धगुणगुणिता सती ठन्धिः
स्थादिति पभ्ङृतेऽन्त्यमाञ्य्थिः २ गुणेननिन ३ गुणिता ठन्विश्च ६ । तदिमुकं
९ मियो मने ददमग्यहातै यापद्धिभग्येमवीह्‌ र्षम्‌ । कदान्पपोऽधस्तदषे

नाडु स्याेहितम्‌ । ॥,

4 ५,
विविर्यः हवः ` इतिं 1 , <
4 ( }

4
५ ५ ~ ५ + ~

५ स २ ४ व ५६
द्‌

अय्ितरेव कवेऽस्ापूव॑मग्यिऽसिन्‌ ५
~ ध मा.५१ . य
ह ९,

गुणो परिचायते ! अन्नाप्युक्तवत्छण्डे २७ | ४ भत्र पूण येन केनारि गुणितं हर.
मक्तं निशेषं स्यदिव ¡ अतोऽपर्खण्डददेद मुणविचारो युक्तः । अतो नाती माभ्यः
मानक ६ । अत्रान्त्यमाउ्यमाजकवोव्येतयाप्रोऽम्तीति गुणरन्भ्योरपि व्यत्यापतपात्रम्‌ ।
"तर युः | माञ्ये९ मुणेन २ गुणिते २४ कपेण "३ वियुक्त.२४ हरेण ४ मक्त
५ सतति टन्िः ६ भवति ¡ अतो व्यस्तविधिना दक्षया ६ हरे £ अम्मिन्‌ गुणिते २४
केप ३ युते ९७ माध्य ९-मकते उवप गुण. ६ । तदेवं पर्वम्यति ! अवे मारय

४ तस्य उञ््या € गुणितः २४ तेन केपेण ३ युतः २७ म्बहरेणानेन ९ सक्तः सदु

ध्यत्ीस्यन्त्यमाज्यरन्धिरेव ६ अब्र गुणक दन्धिश्वन्तयमाञ्यगुणः ३ । एवं चस्या जवे

#

17 २
#

६६ 2 धीनगणितम्‌ |

परमन मभ्य पूवैलण्डलन्धिरणगुणिता पतती स्यात्‌ । गुण्याथ्र वर्याुपानितमः ६
पूरेखण्डलान्धश्च तद्वै तिष्ठति \ 1 अत उपान्तिमेन स्तो हते आता पू्सण्डठ.
ष्धिः १८ द्ितीयलण्डलन्धि्व वल्स्यामन्त्या ६ अतस्तया युता पूवंखण्टरब्िः १८
अस्िन्भाज्ये सकट न्धिः स्यात्‌ ९१। वं नात षरा

द्‌
२.
7),
गु ६
ख ३

अस्तिम्पा्ये गुणरुर्ष्योः ह्िद्धस्वाद्षःस्यख्च्येः प्रयोजगामावादपममे जाते वरस्या

#\
४
ख ११
गु ६

तदिदमुक्तं {उपान्तिमेन स्तो इतेऽन्त्येन युते तद्तवं त्यजत्‌ इति । एवरसिन्माज्य
२ व्यस्तविधिना नातौ खम्धिगुणौ २१। ६ योगेऽ तदूष्वमल्येऽलिन्‌

मा ७१
इ ३.१

तस्मनव क्षिप ३ गुणो विचार्यते । अ्प्युक्तवत्वण्डे ६३ । ९. पू्वलण्टं एयके-
स्याप्य जाती माभ्यह्रौ २६ अत्राप्यनुपदं भदश्नितयोाज्यमानकयोर्गयत्याप्ालन्िगु"
णम्यत्याप्तमत्रम्‌ । व्यश्तविभेसतुल्यत्वात्‌ ] तथा जातं वह्छ्या

द

२

गुर

ख ६
जनामि पू्॑लण्डषन्धरमुणगुणिता स्पात्‌ । गुणोऽभपयुषन्तिमः } तपूव च पूर्वतण्टड-
न्धिः २1 भत उपान्तिमेन सोहे नाता पूवैखण्डटन्धिः ४२ इयं ्वितोयण्ड-

मषाश्कुरव्याष्टिापदितपू ।

3॥

टम््याेनान्तेत ६ युता जो पपौ न्धः ४८ । एं भत कलं

क्‌
ठ्४८
गुर
श €

अत्राप्यषःस्यङन्पैः परयोजनामावाद्पमे मातत

९
४८
गु २१

एतमलिन्माञओे ५१ स्यतत विधिना जाती वियोगे कन्थिुणौ ४८ । ९१॥ जय दू
प म्य मस्पेऽसिन्‌ १७३ पुणविषारः । जन्यक्त्छण्डे १४२ । ३१ इत्वा
'जातौ भाज्यमानकौ 2 | सत्रापयनुपदं तरिद्धमुणयोमोज्यमानकयोव्येयतराछन्धगुण-
योः सेषप्य च व्यत्ते नाकौ षयोग उन्पिगुणौ ९१ | ४८ । नाते प्यं

९
गुं्८
खर

जवामि शूवसण्डटब्धययमुपान्तिमेन ४८ स्वं २ हते ९६ पकरन्ध्यपमनेन

२१ युते ११७ नातं वस्या
र ११७
शु ४८
ल ११
अषः्थदष्यः परयोशनामावादेषगमे माते

ख ११७
गु ४८

<

ते ुह्यमस्येऽलिद्‌

मा {७६६

त= = १४ 3

४९ 1; पनरपि ,

१

हेपयुतौ जातौ रन्धिगणौ १ १९।४८ । तदिदमुचच सुहु हपति राशिषु इति ।अप्‌
विनाऽनत्यमाज्य सेरु भ्ये पूरंसण्डरन्यिप्तने गुणस्योपनितम्वादुान्तिमेन वर
हत इति । पकलरन्धि्राधनधिमुतरसण्डरनधयातमरेऽनत्येन युते, इति च वन्यम्‌ ।
अन्यास तु गुणस्यम्तिमलवादुत्रसण्डख्वमेमावाच । अन्त्येन हते से, इलव
वक्तव्यं स्यादत आचार्येण तद्तेऽपि शून्यानिवेशनमु्छम्‌। यतस्तथा कृते सर्े्ीपान्तमन
£ पोषे हतेऽन्येन युते तद्य ्यनेत्‌ † इत्यनुगमः स्यात्‌ । एवं तिद्ध टन्धिुमी

ट ११७ ‰~<
गु
यु ४८.

अत्न हुरतुत्य गुणीपचयं भाज्यतुरया डन्वर्षचया = भर्व्ात्युक्त श्रवु | तथेव
यकया हरवुल्ये शुणापचये मग्यतुश्यो र्ेरपचयः स्यात्‌ । अगे हापि
गु यय्तिमकमेकादिगुणो हर्तसमादपनेयः । प्न द्रुतरो यणः, स्यात्‌ । एवमेव
तद्टन्धिश्च । अत उक्तम्‌ । उक्यो विमाज्येन दृदेन तटः एड गुणः स्याद्पे हेण ›.,
इति 1 उक्तयु्थैव वक्ष्यति । गुणरञ्ध्योः पमे ग्रहन भीता तक्षणे फटय्‌ › इति।
म्‌ दि रुणस्यैकगुणहरुट्यापचये द्विुणमाव्यतुस्यो श्येरपचयः संमवतीत्यादि ।
विवं सिद्धये ृख्यमा्यस्य रुन्धिगुणयो वँ गजत्वे वियोगजत्वै वा कयमवगन्तव्यमनःयो"
पन्तिमादिषु मयेषु गुणस्य सोगनविये्रनत्वयोरनतुगमादिति चेदुच्यते । अस्य माम्य
ेपतुर्यो वियोगजो गुण इत्युक्तमपष्त्‌ | अते भ्यस्तविधिन। योगनो गुणः स्यादुषान्ति
मभ्य । पुनरतो ग्वसूतविधिना तृततीयभाग्ये, वियोगो गुणः स्यात्‌ । एवं चतुय
योगनः पदमे चियोमन 'ह्यादिनाऽन्त्यमा्यादारम्य समज्य योगम विषममाभ्पे दु
क्रियोगजी गुणः स्यात्‌ | तेतर पुस्यभाज्यस्य विषमता प्मता चा परस्पर्‌मननेदन्धीनौ
विषमतया समतया वा नियता मति । तस्मात्परस्परभजने यदि ठन्धयः प्रमाता
योगनौ रुल्धिगुणे। यदि विषमास्तेदा वियीगजौ रन्धिगुणौ मुरूयमाभये स्यातम्‌ । तत्र
वियोगनयोरेन्धिगुणयेरवष्यमाणत्यादत्न येगेनयेरेव भतिषादनं युक्तम्‌ । अत॒ उक्तम्‌
4 एवं तदवा यद्‌/ समाप्ताः सुन्ययः › इति । विपमठन्यिपु पुमर्ियोगजी.टन्धि*
गुणौ पिप्यत; । अकषिती च योगजे अत उक्तम्‌ ' स्युटञ्धयशेद्धिपमास्तदानीं
यथामी रिगु विशोष्य । प्वतक्षगच्छेपमितौ तु तौ स्तः ` इति } विपोयनो
गुणो हराच्छद्धः मन्योणनो मरेदित्यत्र युक्तिः प्रागु्छा । जयघ्ाञन्यपोच्यते | यो
भाज्य येन गुणेन गुणितः ्वहरेण सक्तो निप्राषः यत्पर तदूणखण्डाम्बां
परपरुणितः पषग्मानकेन मक्तः शुष्येवे.। खखिियोगध रव्यिः पयात्‌ | यद्रा ठु
पृथमुणितयाभध्य एक्तरा हरण मक्षः सदेपः' स्याचद्‌। परोऽपि टुरमकतस्तावतुव

नवाद््करन्याख्यासदितम्‌ । ६९

शेषेण न्युनः स्यात्‌। कथमन्यथा ्यमुणितयोयेगो हरमक्तः शुष्यत्‌ । तत्र माज्यो द्र
त्यगुणेन गुभितो इरभक्तः श्ुष्येदेव । गुणहस्योप्दुल्यत्वाचतम माज्यतुल्या खल्धिश्च ¦
अन्न गुणहरयोस्तुयत्वाद्धानकखण्डे एव गुणछण्डे । तत्रैकसण्डेम माज्ये गुते
हरयक्ते यावच्छेपं तावदेवापरखण्डगुणे माञ्ये न्नं स्वात्‌ | यथा

मा ७
ह १५९

हरदस्यगुण } ९ गुणित माज्यः २९१५ हरेण १९ मक्तो रब्षिश्च १७1 अय गुणखण्डा-
म्यां १।१४ पृयगुणितः १७।२६८ । अघ प्रयते हरमक्ते शेयं २। अव दवेयमथिकापिति
तावता क्षेपेण वियोगे निः ेषमनन मवति छाभ्धिश्च । अपरखण्डे दु तावति २ किते
१४० हरेण मक्ते निःशेपमननं भवति टन्धिखे १६ । भवा गुगलण्डाम्या २।१३
पृथगुणित्तः १४।२११ एको हरमक्तः शेषे ४ एतच्छुद्धौ ३० गुणः १२ छव्धिश्च २।पय््
२२१ तावत्येव ४ क्षिप्ते २२५ निःशेयमजनाद्परखण्ड १६ गुणो रन्धि १९ 1
अथवा गुणलण्डाम्यां २।१२ पुथुभितः ९१।२०४ ¡ अत्राऽऽदः पदनः परश्च
पदयुतः शुष्यतीति पर्ष योगविचोगनौ गुणौ गुणलण्ठे एव १२,३ माज्यण्डे एव
तदव्धी च १४।३ । अत उपप्म्‌ ‹ यथागतौ छन्िगुणौ विदशोध्यो सवतक्षणात्‌
§तति । अत एव वक्ष्यति “ योगजे तक्षणाच्छुदधे गुणा स्तो वियोगने * इति । तदेवं
५ मिथो मजेत दृढमाज्यदारौ ` इत्यादिना ‹ स्वतक्षणच्छेपमितौ हतौ स्तः"
इत्यन्तेन गुणकन्धि्ताधनपुषपनर्‌ 1 स्यदितत्‌ । आचर्येण बुद्धकार्थं यद्पव्तनावधयक-
त्वमुक्तं तत्कयम्‌ । अनप तदप्निदधेरिति चेत्‌ । तथा हि ययाऽपवर॑ममे सत्यपर्वते
ते प्रस्परमनने सूपं शेपं स्याद्षिश्च स्ेषरुगिते केपमतया वियोगे शुद्धिः
स्यादिति । था ठेवो कुणस्तथाऽनपयते प्रस्पाममनेऽपवताङगितेऽनयरोषे पिष
गुणिते कषेषतुल्यता न स्यादिति न क्ेषदुल्यो गुणः । सत्यम्‌ । तयाऽप्यन्त्यशेपेण पेषे
भक्ते यद्धम्यते तावति रुगे ्षषत॒स्थं रेप स्यादिति । तस्य गुणत्वे नाघकामावात्‌ 1
न च य॒त्रानत्यङ्रेपेण तपो न रुष्यति तत्र कयं गुणः स्वादिति वाच्यम्‌ | तत्र तिल-
त्वस्य निरूपितत्वादाचा्ो कतत्वाचच । न च यथाऽपर्वते ‹ यावद्विमाज्ये मवतीह्‌ सपम्‌?
इत्यनुमः सुक्चोऽपि । न तथाऽनपरवते यावद्विमाच्येऽमुकं मेदित्यनुममः पुवचोऽ-
स्तीति । क्रियावतारो न स्यादिति वाच्यम्‌ । यावद्धिमास्ये शून्यं न मवेदित्यजुगमस्य
पुवघत्वात्‌ । अथवा ‹ यावद्रमाज्ये मवत्तीह शून्यम्‌ " इति वक्त्यम्‌ ¡ अन््यहरेण
षे यक्ते यम्यते तद्म्त्यशटदेशेन न्विश्ये तदथः शून्यं निविद्यामिति च वक्त-
व्यम्‌ । यतोऽगयन्त्यमाज्यः शन्यमन््हस्सवपवत्ः 1 अतत; शून्यमेव गुण इति तदधः

७४ घीनगणितम्‌ |

स्यप्यम्‌ । शून्यगुणान्त्यर्िः तेपत्षणलमाठचा रठ्िरिति सा ठन्िस्याने
स्थाप्येति युक्तं मवति । न च खापवाधेमप्यतं इति वाच्यम्‌ | अनपपर्तितयोरषवरति. .
तयोश्च इरमाऽ्ययोः पर्परभनने ठल्धिप्ताम्यात्‌ । अपवारितयोधुत्वाहापवमिति चेतन ।
अनपवर्तितयोः परस्परमजनस्यापवर्ेह्धक्ञाना्ेमाव्दयकतया प्रतयुतापवततितयोः परस्र
मजनयोगौसवात्‌ । न च सकद्गुणलयमाथैमपवतेनावदयकरत्वम्‌ | तथा हि--व्यप्त.
विधिना रच्पिगुणशतिद्धौ ' उरवो विभज्येन दृढेन तटः फं गुणः स्याद्रो हरेण
इत्यनेन मवति धगमो ठव्िश्च । अनप्वत्िताभ्यां तक्षणे तद्ये न स्यात्‌ । १ इ.
हतस्वप्वहरेण युक्ते ' इत्यन गुणेने्टहतहरो रत्धायिष्टाहतमाज्यश्च किपवुक्तौ । तत्रा"
नपवर्तितहरतुस्थे तादशमाज्यतुस्ये च कमेण गुणहरयो. तेपेऽवा्तरगुणरल्छ्यवगमश्च
न स्यादिति वाच्यम्‌ । मवत्वपवर्तितयोप्तक्षणत्वं क्षपत्वं च । तथाऽग्ि गुणरब्षयोः
भरागेव ीद्धतया ‹ पियो भनेत्तौ हढमाज्यहारौ ' इति कृटकाथमपवतानावयकत्वात्‌ |
म च नोक्तौ वाऽपवतौवश्यकतेति वाच्यम्‌ । ‹ माञ्यो हारः क्षेपकश्चापवर््यैः केना.
प्यादौ समवे कुदा ! इत्यन्न ‹ समेन केनाप्यपवत्यं हारमाउयौ मनेद्रः › इत्यत्रेव
८ मिथो हराम्यामपवततिताम्या यद्रा › इत्यत्रेव च वाकारृश्रवणात्‌ । ‹ यावद्विमाज्ये
भवतीह रुपम्‌ › इति रूपशेप एव कृद्धकनिधानाच्च । किः च माउयरेपेण क्षिपे निः
शोषमक्ते या खव्िः प्ता प्रयोगे गुण इत्यस्य कपे प्रम्परभजनं सर्वत्र नाऽऽवहयक-
मित्यस्ति खधवम्‌ | तथा ३--

मा१ सि १६
ह १३

अत्र माञ्ये दरेण मक्ते शेध ८ । अनेनक्ेमे १६ मक्त ट्धिनातो वियोगने गुणः२।
* गुणगुणित्ता माज्यरुन्विेव्िशचेति जाता ठब्धिः २ । आचा्योत्तपरकरे तु ¢ मिथो
मजेत्तो इत्यादिना वर्हीयं

~= ~= ~ „~> „~न

७४ पीनगणितम्‌ ।

स्याप्यम्‌ | शून्यगुणान्त्यलन्थिः रेपत्षगलामादया रर्धिरिति सा छउन्धिस्यने
स्थाप्येति युतं मदति ! न च छाघवाथमपवते इति वाच्यम्‌ | अनपवरतिदयोरषवर्ति- -
तयोश्च हरमाज्ययोः परस्परभजने न्धिसाम्यात्‌ ¡ अपवर्तितयोरनुतवाह्यपवमिति चेन्न ।
अनपवर्तितयोः परस्परमननस्यापवतोङ्त्तानायेमायङ्यकततया प्रत्युताप्वर्तितयोः परर.
म॒जनयोरगौरवात्‌। न च सकलगुणलामार्थमपवतैनावहयकत्वम्‌ । तथा हि--व्यसत.
विधिना ्न्धिगुणधिद्धौ ‹ ऊयी विमाञ्येन दृदेन तष्ट: फं गुणः स्याद्पतते हरेण
इत्यनेन भवति खगो वधिश्च { अनपवतितम्यां तक्षणे तदद्य न स्यात्‌ । ‹ इ्ट-
इत्तस्वस्वहरेण युक्ते › इत्यन गुणेनेष्टाहतहरे रुब्धाविष्टाहतमाग्यश्च कषिपाुक्त । ततरा-
नपवर्तितहरतुस्थे तदशमाज्यतुल्ये च कमेण गुणहरयोः केपेऽवान्तरगुणल्ञध्यवगमश्च
न स्यादिति वाच्यम्‌ । मवत्वपवर्तितयोस्तकषणत्वै कषेपत्वं च 1 तथाऽपि शुणटब्धयोः
प्रागेव तिद्धतया ‹ मियो भजेततो दृटमाज्यहारौ ' इति वुदधका्थमपवत्तीनावदयकत्वात्‌
न च नोक्तो वाऽपवतीवस्यकतेति वाच्यम्‌ | ¦ माज्यो हारः सेपकशथापवत्युः केना
प्यादरौ सेभवे कु्काथम्‌ ' इत्यत्र समेन केनाप्यपवर््यं हारभाञ्वौ ममेद्रा " इत्यत्रेव
८ मियो हराम्यामपवर्तिताम्यां यद्रा ? इत्यत्रेव च ॒वाकारश्वणात्‌ ¦ ८ यावद्धिमाग्ये
मवतीह रूपम्‌ › इतति रूपोप एव कुकविधानाच । किं च माग्यरेपेण क्षेपे निः
शेषमक्ते या रव्िः सा ॒वियेगि गुण इत्यस्य क्षेपे परस्रमजनं स्त्र नाऽभवदयक-
मित्य्ति छाधकम्‌ ! तथा दहै--

मार२१ १६
ह १३

अनर माज्ये देण मक्ते शप € । जनेनक्ेमे १६ मके ठन्चिनातो वियोगनो गुणः२।
^ गुणगुणिता माभ्यरव्िलेल्धिशवेति जाता ठव्षिः २ । आचार्योक्तप्रकारे बु ^ प्रिषो
मने * इत्यादिना बयं

४
छ फ „~= „= => ~=

९६६ वौजगणितम्‌ ।

ठब्धिविपमत्वा्स्तक्षणाच्छषेने जातौ रुन्धिगुणौ योगनौ तवव ६ । ६। एव
स्मलदषेऽप्ति खायवम्‌ । तदेवमपवतवरयकत्वे गौरवमेवेति प्रतिमाति । अरोचयत ।
्कारान्तरेणापवरतदधोपश्थितौ तेनापवते कृते माज्यभाजकयेमुतवादसत्येव कुके
छायवम्‌ | किं चाविदुषामाचार्ोक्तपरकारे ययाऽस्ति गितसौकयै न॒ तयाऽन्वप्करे 1
अन्यधरकारे हानपवतितयोभाञ्यहरयोः परस्परमजनादिना गुणलन्धिक्ाधनमपवर्वितयोसत
तस्णत्वं पल्वे चेत्यनुसंधानेऽस्ति गौरवम्‌ । किं च नायमारम्मो रौकिकिगगितफ.
ठकः । च तु अ्रहगागितफख्कः । त्र हि विकलशषिपादुप्रहानयने विकाशं शद्धः ।
पषटिमो्यः कुदिनानि हार इति प्क्षरप्य य कुठिधस्ता विका यो गुणस्तत्कटय"
शेषमित्यदिरस्ति प्रकारः । वक्ष्यति च । (करप्याऽय दरद्धिर्विकलावकेषं पटश्च माग्यः
कुदिनानि हारः । त्नं फठं स्युविकटा गुणस्तु रि्तग्रमसमाचच कलालवामम्‌ । एवं
तद्व॑ च' इति । तत्रपस्य विकलाद्य्ष्यानियतत्वा्परतिभश्नं ततस्तते। विकलः
प्ा्ुदकमकरणेऽप्ि मूयान्मयाप्तः। अतः सुला पल्रकुधको वक्ष्यते । क्षं विदि
परिकरप्य सूपं एयक्तयेयै गुणकारटग्धी । अभीप्ितकषेपिडद्धिनिधने स्वार
मवतस्तयोसते › इति । एताटशः स्थरकुषकक््वपवते एव पमवति । अनपरव रूपते"
परयामावात्‌ । यद्यप्यनपवतऽप्यपवताड़ तुच्यक्षेपेण सैमवति स्थिखुद्धकल्लथाऽपि यच
प्यपेवतीङ्ककषेप एते गुणाी त्चेभी्ेपे क इति तरराशिकेऽपवततद्ध हारः स्यात्‌ ।
रूपसेपत्रैरारिके तु गुणनमात्रमितयतति लाघवम्‌ । यद्वा सुधियः साधयन्तु यथा कय॑'
चित्‌ 1 जज्ञानुराहकेराचर्यिरवपानलावशोयापवतीवश्यकत्वमुक्तमिति न कोऽपि दोप
इत्यं पद्छवितेन ॥ ५९ ॥

तदेवं माऽयहारेपाणामपवर्प्तमेऽपवतै एतयैव करकः काये माच्यह्‌रयेरेवा१-

वर्ततमवे लिखृत्वं चेति भरतिषादितम्‌ । अप क्षेपमाउ्ययोे कषिपमानकयेरेव वाप
समवे कं कायै तदाह--

भवति कुद्षिषेषुतिभ।ऽपयोः समपवितयोरपि बा गुणः ।
मवाति यो बुतिभाजकयोः पूनः स च भरेपदवर्वनसंगुणः; ॥ ५३ ॥

युतिः केपः । युविमाञ्ययोः समपचतिततयोः सतोरपि “मियो मनेन्तौ ददमान्य-
हारौ, इति यपोक्तसकुटकावषेवी गुणः स्यात्‌। अपिः समुश्वये। वा प्रकारान्तरे | कषप
माज्ययोरपकतैन ्मयेऽप्यपवरतेनमक्त्वाऽपि गुणः शिष्यति | यद्वा तयोरपर्तितथोः
सते।रमि योक्तकुकविधिना प्र एव गुणः स्यादित्यथैः] तेन गुणेन माऽ संगुण्य केपेण
योज्य हरेण विम्य उञ्धिरर नेथा । भववि य इति पुनिसेदे । युतिभान-
कयोस््वपयतनतमव सत्यपवरियोः स्तो्ैयोचुकविभिना यो गणो मवि स

नवाड्ङ्रन्याख्यासहित्‌ । ७३

च भवेद्‌ । परमपवर्तनसंगुणः सलनपवितयोरपि गुणषिष्धिमवति चकारात्‌ । यद्रा
अपिवाशनव्दताम्योदध्याहारेण योजना । स्ता यथा--युतिमाज्ययोः प्तमपवर्तितथोयी
खव्धर्मवति । अपरि वा युतिमाजकयोरतवपवर्तितयरयो गुणो भवति स्ता रन्धिः । प
च मुणोऽपवतैनर्ंमुणः स्तन्मवेत्‌ । लिद्कविपरिणिमेन रुव्धिरपवर्तनसतगुणा सती भवेदिि
योज्यम्‌ ! युततिमाज्ययोः प्मप्वतितयेदन्धिरपवतेङकेन गुण्य । गुणकष्ठु यपागत 'एव 1
युत्िमाजकवेस्त्वपवर्तितयोगौणोऽपवततीद्केन गण्यः । ठडिधर्यथागता वेव्यधैः] भत्र यदधेत्या-
दिनि व्याख्यातोऽरयो युक्ततरोऽस्ति । परं न तथाऽय॑श्ब्दकम्यः } आचार्याणामपि
नायमर्थोऽमिमेतः कं वु प्रथमः। यतः शश हते येन युतं नव्या, इत्यदाहरणेते वक्ष्यन्ति!
अन्न रञ्धिमै अचिति । गुणघ्रम्ये पषयुते हरमक्ते छन्त च गुणनमननान्धि-
शेति च।

अननोपपत्तिः ¡ येभ्यो भाव्यह्रसपेम्यो ‹ मियो मनेत्तौ ददमाग्यहारैः इत्यादिना
ये गुणाष्ठी स्यात तेषु मज्याव्ि ते गुणाही पूर्गकतयुक्त्योपपतते एव । अपि च
माभ्यमानकयोर्थधालितोः केनाप्य गुणितयोगैक्तयोवां नाकि फटे मेद्‌ इति तु
प्रधिद्धतरम्‌ 1 प्रते तु माञयस्व सण्डद्वयम्‌ । गृणगुभितः कलितमाऽ्य एकं पोऽप-
रमू | हर एव हरः । एषु शिष्येकस्यापि पुणनेऽमीटे त्रयाणामपि गुणनमावश्यकस्‌ ।
उक्तयुकतेरेव । तत्र गुणगुभितकरिपितमाज्यस्य गुणने -पकारघये 'तंमवति 4 .यणमे,
नाऽऽदौ संगुण्य तादशेन'युगेन कलितमार्यो युण्य इत्येकः-श्रकारः { "-कालितभाज्य-
मेवाऽऽदौ तेरण्य पश्वाद्यात्ितेन गुणकेन तय॒णयेष्ठिति द्वितीयः} युणसुभिते कलि.
तमाष्यं गुणयेदिति तृतीयः शरकरः । अय 'माज्यादित्रयमपवरत्यं कुंडकेनन्येन णापर
साधिते ते जपवर्तितेपवेव माज्यादिष युक्ते अपेक्षिते तततदिष्टमाज्यादिपु 1 अतोऽपवरतित-
माज्यादिकमपवरताद्केन शुण्यत्तदुटिष्टमाज्याकं "मवति 1 -येम्यः कुषटकः कृतस्तु
यणितेषु सकतेयु वा फल्भेदौ नास्तीति जति ते एव गुणाप्त उदिष्टमज्यादिष्वपीति ।
अप यत्र माग्यततेपविवापवर्तितौ -न हरस्तत्रापि तुत्ये शुण्ठी तेषु युक्ते एव ।
अपेते तूदिष्टमाज्यादिपु ¡ तत्र हरस्तृदि एवास्ति ।1 भाउयकेपौ त्वपवरताद्कगुणि-
पुष्टो मवतः ! प्रं हरोऽप्यपषतद्किन.-युण्यः । भाज्यस्य“युभितत्वात्‌ ¡ याधिते च
हरे न स्यादुदिषहरः ।*तयः सत्युदि्भाच्य्ेपयोरे "युणाितिद्धिनेदिष्ठे ! अतोऽ.
भे हरो न गुणनीयः परं माज्यशकठवेगुणनेन माज्यमा्रसय युणनाहन्धिरपि भृ,
तेऽयवत्तौद्क्यभिता सती मवेत्‌ । अत उक्तं युतिमाज्ययोः प्नमपवर्ितयोर्यो खान्धिः
साऽपवरतषय॒णा गुणस यथागत पर्वति | अथ यत्र भाजकेपावेवापर््यं कुटेकः कृत-
त्रापि ये सिद्धे रुगन्पी ते तेप्यव भवतः { अेिते -तूैएमाञ्यादिषु 1 भृते

च 1

७४ वौनगणितम्‌ ।

कसिितमाज्यसतदिट एवापि । इरतेपौ त्वपवतोद्केन गुणिताबुदि्टौ मवतः । पं
षेषरेक्षणमाभ्यएण्डस्य गुणित्तत्वदरपरमपि माज्यखण्डं गुणनीयम्‌ । परसण्डं च गुण-
गुणितः कलितमाज्यः । अतोऽपतावपवततद्केन गुण्यः । अस्य गुणनं तु त्रेधा समवा.
युक्तम्‌ । तत्र॒ कल्पितमाञ्य्य गुणने उदिषटकलिपतमाञ्यो न स्यात्‌ । सतो गुण
एव गुणनाहो मवति । जत उक्तमू-*भवति यो युतिमानकयोः पुनः स च भवेदपयतै-
नपतगुणः ! इति । अथ यत्र केपमाचमपवत्यै कुक; कियते नापि तसिन्तेप ते
गुणा युक्ते । अथ प्त सिपतनपव्ताडूफेन गुणितः सतदिष्टेपो मवति । परं भाग्य"
खण्डस्य गुणितत्वाद्परं माज्यखण्डं गुणनीयम्‌ । हरोऽपि गुणनीयः । गुते च गुणे
माग्यलण्डमरिं गुणितं भवतीति गुणकोऽपवतांद्कन गुण्यः । एवं जातं भाज्यत््डयोः
गुणनम्‌ । हरस्य गुणने तु नेोदिष्टहरकषिद्धिरिति भाज्यभातनस्य गुणनाष्टन्धिरपवरतीद्क-
गुणिता स्यात्‌ । अतः क्षेपमात्रम्यापवर्तने ये गुणी तथोरपवतीद्कगुणमे पतयु
दिषटयुणाििद्धिः 1 अपवताद्क््यात्रोदैषल्षपदुरय | स्वेन स्तस्य पदाऽपवतनप्त
मवात्‌ । जतोऽ्पर्तित्षपोऽपे स्मेव ) अनधवोपपरया श्यति श्ेपं कदि
परिकरप्य रूपं यत्तयेय गुणकारटन्धी । अभीषिपत्तेपिद्धिनिने सहारे
मपतस्तयोस्ते ' इति । जथ यत्र हारभाग्यवेवापवर््य नुक; क्रियते तत्र पिदधे ष
गुणा ते भपवर्पितयेरेव युक्ते । उदिष्टपिद्ध यप त्वपवतद्धिन गुणने केपगुणनस्याप्याव.
श्यकतया नादष्टतप।ताद्धरत एवत्र घरत्वमुक्तम्‌। अत्त एव प्रयाणामपवर्तेनपंमवेऽपि
यदव हरमाऽ्यावेषापकत्यं छिवगुणौ प्येते तदा नोदिषटमिद्धः । अते एव भाय.
मारस्य मानकमघ्रस्य वाञ्पवतेनेन सिद्ध्यां रनिवगुणाम्थं नोदिरिद्धिरिवादि
सुधाभरूद्यम्‌ ।

अप प्ररणसेपे ऋणमाग्ये वा मति विरीपमनुषमाऽऽट--

यने तक्षणा््टद गृणाघ्ठी स्तो परियोगने ।
धनभ।ज्योद्धवे तदद्वेचामृणभाज्यने ॥ ५४ ॥

योगजे घनेपने ये गुणा ते स्वतक्षणाच्युदध प्रियो भव
प्ुद्धः रर्टन्धिरदमाज्यच्छद्धा सदी छरणतिप्‌ भव्नीत्यथः | एवं चनमाज्योद्धव
गुगा्ठी तदवन्तरणाच्ुद्धे ्वणमाम्यने मवतः ] अ्रोततराय श्रममाग्यदध
च्वेताद्रणमानके ' इच्यदि पाठः एनिद्दयने । अम्यर्धः- योगने गुगा्ठी
स्यत्षणाच्युदधे पियोगने भवतः । तददणमाग्द्धमे भवन । तद्वदणमानकरऽपि
गुणा भषतः । कपमान्यहागणामन्यतमे छण मनि पूवद गुणाद सनकणच्छो-
ध्ये इत्यपः । वेदौ नेदृणगनी लदा दुनरपि म्बनक्षणाचछेभे शृसयर्यः । यवं प्रदः
भामप्यृरतते पलवार ग्वतनोन्छाध्य दल्यथः | जनमपणाटः | नटि भानदम्य धृन्

गुणो द्र

नवाद्सुरग्यास्यासहितम्‌ । | 1

ऋत्वे वाऽत्ति कथिदद्तो विशेपो येनोपायान्तरमारम्येत } छिंढु भनरभेतान्यत्यास-
मात्रं ठन्पेः । मध्यस्य सु घनत्वे ऋणे ने कषेपयेगि करियमगिऽसतयङ्कतोऽपि विष
इति तस्यर्णेत्व उपायान्तरमारम्मणीयमेव । आचारयस्याप्यनमिमत एवायं षाठः { यतो
॥ अष्टादद्रा गणाः केन देङाच्या गा दञ्लोनित्ताः ¡ अद्ध साय प्रयच्छन्त सषयौकादनलो्धु
ताः इत्युदाहुत्य मा १८ क्षे १० | अनर माजकेस्य धनत्वं कृते गणर्ञ्थी ८ ¦ १४।

हं ११

ऋणेऽपि माजके एवं श्रतु ठन्धिर्दणगता कर्प्या माजकस्य्णत्वात्‌ ¡ ८} १४
इति ककष्यति } असिमिनपाटेऽय्ुद्धिरप्युदाहरणविवरणावसरे मतिपादयिष्यते । वस्तु
पस्तृत्तराथेमनपेक्ितमेव । पृवोर्धेमैव मतास्मात्‌ । तथाहि -योगने गुणाक्ी वियोगने
मवत इति हि तदै; ¦ तत्र माग्यक्षिपयोभनत्वे ऋणत्वे वा ये गणा्ठी ते योगने । यत्त
उभयोर्धनत्ये ऋणत्वे षा ‹ योगे युतिः स्यात्‌ । क्षययो; स्वयोवं ° इति गाहति कथि.
दङ्कुतो विशेषः । यद्‌ पुन्ाउयक्षेपयोरन्यत्तरस्यर्णत्वं तदा । चनर्णवोरन्तरमेव योगः
इत्युक्तत्वादन्तरे क्रियमाणे मवस्यङ्कतोऽपिं विशेष इति तद्थमुपायान्तरमारम्मणीयम्‌ ।
तदथैमुक्तं ‹ स्वतक्षणाच्छुदधे वियोगे मवतः इति । जस्मातपू्ीवोदुतिर्तः को वाऽप
उत्तरारथेन प्रतिपा येन तदपेक्षितं स्यात्‌ { अयमयों ‹ यद्रुणाक्षयमपष्टिरनित्ता
इष्युदाहरणे ‹ धनमाभ्योद्धवे त्धपेत्ासणमाञयने ' इति मन्दावनोधनायै मयोक्तम्‌ |
अन्यथा योगजे तक्षणाच्छुदधेरित्यादिव तस्तिदधेरिति वदताऽऽ्चारयेणैव प्रतिपादाधेप्यते।
वस्मासिद्धान्तान्तमेतवीजमृपुत्र पृवधैमात्रमु । दवितीयम ठु तद्विरणसपेऽसिन्वी.
जाते बालाक्नोषायेमुक्तमतस्त्पृथगगणनां नाईति | अतः कु्टकसूत्रप्वनु्टुमां चतुष्ट"
यतेव न प्रां ततु । अलुष्टष्तयोका च गायेति क्पनस्यान्यायत्वात्‌ अनुपपततेर"
मावादित्यङं पषठवितैन 1

सूत्नोपप्तिमतु ५ यथागततौ खन्धिगुणौ विशोभ्यौ स्वतकतणाच्छेपमितौ तु ती स्तः *
इत्यस्येपय्तिनिरूपणावस्तर एव निरूपिता । जथ क्षेपे हरमात्रा्ान्यमात्राहवा हरमा-
ऽयाम्यां वाऽन्युने कविद्धिरोषमुततरर्थनाऽऽह--

गुणदन्ध्योः सम॑ ग्राहं षीम तक्षणे फलम्‌ ॥ ५५ ॥

५ उभ्या विमाज्येन देन तटः फं गुणः स्याद्परो हरेण ' इत्यत्र गुणर्न्धिप-
मन्धिनि तक्तमे क्रियमामे प्त्युमयतर क्षणस्य फलं तुल्यमेव प्राहयम्‌ | केन षीमता
अद्धिमता 1 हेहग्ममिदम्‌ ! तथादि--उममत्रं तक्षणे क्रियमाणे यत्रायं तक्तणफं
छम्यते ततुस्यमेवान्यत्रामि आह्यम्‌ ¡ न्वयि परा्मप्यभ्योपपत्तिः " द्वो विमाज्येन

७६ वलिगाणेतम्‌ 1

देन तष्टः फं गुणः स्यादपरो हरेण › इत्यस्य युक्तिनिरूपणे निरूपिता | उव
पुस्तकेषु * गुणब्ध्योः समं प्रायम्‌ › इत्यादि-छोकाधेस्य ^ योगजे तक्षणाच्छुधे '
इत्यतः प्राक्‌ पाठो दर्ये । स तु रेखकदोषज इति भ्रतिमाति । पस्तकपाठकरमप्वी-
करर तु ‹ गुणब्धयोः पमे प्राहम्‌ › इत्यत्र प्रकारान्तरार् घृतस्य हरते धनके !
इत्येतस्य सूत्रस्य न्यवधानं स्यात्‌ । उदाहरणकरमविरोषशच स्यात्‌ । छीरावतीपुसु
पुनररमाडिखितक्रम एवास्ति । युक्तश्चायमिति प्रतिमाति ।

सपात्न गुणछन्ध्यो्तक्षणे फटयोरतुरयता यथा म॒ मवति तया प्रकारान्तरमनुष्टु
माऽऽह--

हरते धनकषेपे गुणखब्धी तु पूर्ववत्‌ ।
पिपतप्रणलाभादधा रुत्िः शुद्धौ तु वाजता ॥ ५६ ॥

य तेषो हरादयिका्तत्र हरेण कषपस्तक्षयः । तदतेपमेव सपं प्रकर्प्य पूववदरुगटन्धी
साष्ये। तप्र गुणो यथागतएव रन्धि तपतक्षगद्यमाद्या कायो पस्य तक्षणमवशेपणं
तत्र यो छामः फं तेनाऽऽचा युक्ता । एवं धमकेपे शुद्धौ ऋण्ेपे ठ रते के
सति पूवयोगने तक्षणन्छुदे गुणात स्तो वियोगमे इत्युकतपरकरेण ये गुणा
तप्त रन्धिः ेपतक्षणराभेन वामता काया । यदा तु माज्यादन्यूने हराने षे
गुणरन्ध्योसतक्षगे कचित्फतरयमये स्या्त्रैतस्य पूत्स्यध्रवृत्तेः 'गुणदञ्ध्योः समं माहम्‌
इत्यादमिव तक्षमफरं आह्यम्‌ | यथा मा ३ क्षे ३ भनोक्तवज्नातं राशिद्धयं ठ १

ह शुष
अत्र गुणतसगे चिन्न रम्यते | रब्धितक्षे त्वेकः प्राप्यते प नग्राह्यः । एवं षेप्य
हरेण त्क्षणेऽपर माज्यादन्यूनतया यदि कवितफल्यैपम्यं स्या्तरापि गुणन्पयोः सम
ग्ाह्यमित्यादिनव तक्षणफठं आद्यम्‌ | यथाञ््र॒ मा ३ क्षे ७ एतादश्चस्पटेफ्

इ ४
योषा तेषम्यं न वति तया प्रकारान्तरे न दयते । अत्रोपपिः | सेपस्याध सण्डद्रय
रतम्‌] एकादिगुणहरतुल्यमक देषमपम्‌ | तप दोपमित्रे सेवे यः साधितो गुणस्ेनगुणेन
माज्ये गुणिते तेन कषपेण युते दरेण मक्ते च देप त स्यात्‌ । अपेदिषकेपायमप्रत-
ण्डमपि योऽयम्‌ ] तेनापि युक्ते तस्मिन्माज्ये हरमक्ते शेषं तैव स्यात्‌ | तस्यैका्युग-
हरतु्यत्वात्‌ । कंद हरेण तक्िन्सेपसष्डे मकते यम्यते तावश्टन्यावधिकं स्यात्‌ 1
एव्णषेमे तावदेव न्यूनं स्यादित्युपपन्नम्‌ ।

नवास्हुरन्यास्यासदितप्‌ । "७७
अथ माज्येऽपि हरादुिके विोपमाहतुषुम-- †

अथवा भागहारेण तषटयोः स्िपपाञ्ययोः ।
गुणः मराग्बत्ततो रन्धिमीज्याद्धतयुकोद्धतात्‌ 1 ५७॥ `

यर भान्यकेपौ हरादपिकौ ततन पृ्ैषदरा हेपमत्रतक्षणेन क गुणा स्ये |
अपवा माज्यतमौ दावपि हरेण तक्षयौ | तषटयोः सेपमाज्ययोः प्रदेव गुणाघी
साध्ये | तत्र गुण एव प्राहमो न ठज्धिः ! कथं तर्हि लन्थतेयेति । तदाह-‹ मान्याः
इतयुतोदधृतात्‌ › इति । हतश्वासौ युतध् हतयुतः) प्र चापावुदतशचेति हतयुतोदृतस्त-
स्मात्‌ । गुणेन युभिवा्सेपेण युताद्धाजकेन मक्तदुदि्ाद्ाज्याद्या छन्िमैवति प्ता
ेयेत्यथः । अश्त्यन रब्धज्ञाने प्रकारान्तरमपि । तथाहि--माभ्यतक्षणलमो गुणेन
गुणनीयः } पश्चात्सेपतक्षणामेन से्काथैः `। सस्छेतेन तेन॒ गगिततागता छन्धिः
सेका्या सा रन्विर्मवतीति । गौरवादिदरुोक्षतमाचर्थैः ¡ अचोपपत्निः ¡ यया हेषस्य
सण्डद्ं कृत्वा पू्ैमुपपत्तः प्रद्रितता तथाऽत्र माज्यस्याप्रि सण्डदयनोपपतिर्म्ा |

अय क्ेपामाव एकादिगुणहरसमे वा कपे विशेपमनुषुमाऽऽह--
सेपामावौऽथवा य॒त्र क्षः शध्येद्धसेदुतः
ज्ञेयः श्यं गुणस्तत्र सपो दरहतः फलस ॥ ५८ ॥
स्पष्टोऽषैः ¡ उप्पक्िरपि कु्टकोप्पतति्रारम्भ एवोक्ता |
अय गुणर्ञ्ष्योगनेकत्वमुपजातिकरपृवना55ह--
ईइष्टाहतस्वस्वदरेण युक्ते ते वा भवेतां वहुधा गुणाप्ती ॥ ५९ ॥
स्वस्य स्वस्य हरः स्रसहरः टेनाऽऽहतश्वासौ सवस्वहरथशहतृस्वघहरः) गिन युके
गुणा बुषा मवेताम्‌ । इष्टेन गुणितं हरं गुणे भर्षिपेत्तनवे्ेन गुणितं माज्ये उ्ज्ौ च
भ्कषिित्‌ । एवमेते गुणाषठी इषटवकराद्भवते इत्वर्थः । अप्योपपाततिः ‹ पिधो मनेत्ती इट-
माज्यहारौ ” इत्यप्योपपत्तिकयनोपक्रम्‌ एव रदित 1
अथोक्तसूत्राणां क्रमेणोदाहरणानि शिप्यनोधायं निरूपयति ।
तेषु यत्न अयाणामप्य्व्तैः तेमवति ठज्घयश्च समास्तादमुदाहणं रयोद्धतया
तावदह--
एकर्विशतियुतं शतद्वयं यद्णं गणक पञ पायुर्‌ 1
पच्चनर्जितश्चतद्रयोद्ते शुद्धिमेति गुणकं वदाऽश्शरु तपू ॥ ६० ॥

नवार्ङ्करभ्याख्यासटितम्‌ । ७९

प्रथमे छच्येः ७ अप्वङ्ेन १९ गुणने जातौ र्व्धिगुणौ ९१।८० | द्वितीये गुणकं ९
अपवर्तेन १३ संगुण्य जातौ छञ्धिगुणौ ७४ । ६९ । तृतीये केपमाज्यापव्तेन १३
ठचि ७ पुगुण्य सिपमानकापरवरतन ९ गुणे १६ सेगुण्य जतौ रल्धिगुणै ९१ 1 ८०।
चतर त्ेपमानक्रापवतेन ९ गुणं १ सगुण्य जातौ रन्धिगुणी ६1 ५ 1 एवं यथास.
भवे पवत प्रकारा उदयाः] वक््यमाणालिरकुद्छप्रकपरेण गुणटव्विप्राधने परव्र बोध्यम्‌ ।
अथ त्रयाणामनपवते मवति कुषटवियेरिति सूत्रस्य स्वतनतरुदाहरणं योगने तक्षणा-
च्छुदध इत्यस्य च क्रमेणोदाहरणद्वयमुपनातिकयाऽऽह--
शतं दतं येन युतं नवत्या विवर्जितं वा विहत नपय ।
निरगरकं स्यष्द मे युष ते स्पष्टं परीयान्पदि कुट्केऽपि ॥ ६१ ॥
शते येन गुणेन हतै यवत्या युते किप््या विद्धौ निरपरक स्यन्ति गुणमाह वद |
जप्‌ त्रियो उदाहरणं निर्जितं वेते । शतं ॑येन हतं नवस्या विवर्भितं तिष्या
विहतं लैर स्यात्तं गुणं च वद्‌ । यदि त्व कु्के पटीयान्‌ पटु्सेऽप्षि ।
म्यापःभा १०० क्षे ९० ¡ अन्न रहेर्माञ्ययोः परसरं भक्तयोः शेपं १ | भतं
द ६३
इदमपवत्तेनम्‌ | अनेनापवतैनेऽयादनपवते एव । अव प्रागवद्रही १ जते राशि

= „७ ~ = र

दये २४३० स्वस्वहारेण क्षणे कृते जातौ रन्पगुणौ ३० । यद्वा माज्यतेणौ दश.

१५६० १८
मिरपवस्वं न्याप्तः मा १० क्षे ९। पर्बद्टी ° पू्ेबद्राशिष्धयं २७ ततक्षे जातं ७
ह ६६ १७१ ४९

1० © =

८५ वौजगगितम्‌ ।

न मे ५.५

रेन्धेयो विषमा इति स्वतसणाम्यामाम्यां १० दोपितौ जातौ रन्पिगृमौ ३।
६३ १८
अव्र रुन्धत आर्या । रिं गुण्नमाष्ये सिपयुते हरमक्ते रन्िः ६० | यद्राऽ-
पृषेन १०गुणिता टभ्थिः २ ध्यं नाता २० ! एवं नाती तविव लन्थिगुणौ ९०
१८
हृदमधाययेयम्‌ ! इशदतम्वस्वहरेणेति सपे कतवये यदि प्रथमत उतत्तयोरेव्धिगुणयोः
क्रियते तदा यारशाभ्यौ भाग्यर्राम्यामुत्पन्नौ रम्िगुणौ तथिवेटगुणौ पपौ मवतः | य-
पाऽमेकेनेरेन १ पथाठन्धिरपधतंड्ेन ए ० गुण्य एषं नातेकेमटेन रन्धिगुणौ १ १०
८१ ८१
एष युतिमामदमालापधर्ऽपि सिषानन्तरमपतद्धिन गुणो पुणनीय, । एवमेव गुतिमा-
उ्ययोयुतिमानरयेशापव्त सेपानन्तरमेव म्यम्दावदेन उन्थिगुणै) गुणनीय | यदि तु
पवदिरतिदधयोरटश्चुणयोः सेषः प्रियते तदोदि्टमाञ्यहरयिरेएगुगौ कषिपो भवत, ।
यपा उब्धिगुणौ ६० एफेनेटेन तेप १०० भम्दहेषयु्त जति एष्वियुणौ पविव
१८ ६६
१६०} ध ध परवणापप्पपवरतः रिषे से्रष्टगुणयोरेदमास्यहारयोरेष यद्‌ पद्धापि
८१
तेष्व प्तमदनीत्वादि पुषिः प्रो | अपना ट्रतेठी नकमिर्पकयं न्यप्र.
भा १०० से {= । पूरदषदरठी {१ नानं रारिद्रये ४९० तक्षण जानं ६० हरसे.
ह॒ ७ १ ६० द
१९
ै
ापषनहिनि ९ गुं भरुष्य वा मानी एन्विुन नेविव ३० | सयवा मान्यसे
१८
ह्रसेदी बावर्यन्यामःमाशन्से १ पटा १ नर गनिद्रव ३ अर
टु ७

1

म्‌
४

® न

भोरदधेषापयनेन १० सन मेटुध्य हर्तेदयशनून ९ गुणं म्‌ सयुप्य गो ज्य)
खन्दिनुगौ ततेव १८
१८

नकाद्कर्यास्यासदितश्‌ । ८१

एकेेगोक्तवन्धगुणौ १३० केन व २६०} अनन परथमन्यततेततीयन्यत्त चदह्र्‌-
८१ १४४
तष्टे पनसेष इत्यमि प्रकनरः पेमवति । मथवा भागहरेण तयोः तेपमाव्यवेरित्यपि।
भय द्वितीयोदाहरणे न्यप्र; पा १०० से ९० धमन तसगच्छुदधे गुणा सते तो-
ह
यने, इत्ुक्तवाधोगनौ रन्विगुणौ ३० स्वोक्षणाम्यामाम्यं सोमिहौ नातौ नवतिविेमे
। १८
खष्थिगुणौ ७० । एवं पैप्तपि प्करिवु वोध्यम्‌ । अन्नापि तपपदादानन्त्यम्‌ ॥६२॥
४९
अथ न्धनमाऽगरद्धवे तदत्‌ इत्यस्योदह्रणदये रषोद्भव्याऽऽह--
युद्णाभ्षयगपषटिरन्विवा वर्मित च यदि का मिभिस्ततः
स्याचभोदसहुवा निरपरका तं गुणं गणक मे पृथग्बद्‌ 1 ६२ ॥
ेपस्व भनततकदरणतेन द्वितीयमिरुदाहरणद्रयम्‌ । शेपं रषष्टम्‌ ।
न्याप्तः माई ण्श्ि कही ४ जातं ६९ त्ये नात ९ । र्ययौ परिपा इति

। ह {३ १ १९ य्‌
४ 1
॥ प
र ट
#,
॥ 1
स्वतक्षणाभ्यां ६० विशोष्य जत ठन्धिुौ ९१ घनमाधये धनतेरे च { यनमाग्यो-
1 ९१ ।
जते तद्दितयुक्तवाच्छतक्षणुदयौ नातव्रणमाम्ये घनम च दधरुणौ ९ । अत्र
४
माज्यमानकयोिनाततीययोर्मागदरिऽपि 24 निरकतमिस्युस्छन्कछ्समरेकणत्वं तेये ९ ।
४
पुनती स्वतक्षगाम्यापाम्य। ६० श्षोधित। जोवृणमान्यनतपयोनन्धगुणौ ९ १। अग्रा

१६९ ११
|

< जनग्रतपर।

इरमःञ्ययोविनतीयत्वालव्ये्रैणत्वमितति जतौ ९१ । ,
११
अथिदमवमेयम्‌ प्रथमतो माञ्यमाजकसेपाणा चनत्वमेव प्रकप्य खन्धिमुणौ सफ्यै-।
अय यद्युधि माज्यकषेपयेभरनत्वमृणसं वा स्यात्तदा सरापितगुणा्िम्यप्निवोदिपषिदधिः,।
यदा तु माञ्यकषेषयोरन्यनरस्य धनत्वमृणत्वमितरस्य तदा यथागतौ खन्धिगुणौ स्वत
पृणाम्पा शोष्यै( ताम्यामुदिष्टसिद्धिः । हरस्य धन्व ऋणष्वे वाः न॒ कश्चित्ुह्के
िञ्चपः; । उक्तरात्या गणाप्त्यापनेव्वमव । माज्यभानकयामध्य एकष्यैव श्प्रत्व
दुहिमात्रस्यभेत्व ज्ञेयम्‌ । मागहुरिऽपि नैवै॑निरु्त मित्युक्तत्वाठिति संत्ेषः । एवमे
कव।रशाधनेनिवो दिषटपतिद्धिमैवति । यत्त॒ भाञ्ये करणगते स्बतक्षणाच्छोधनमेकं क्षेप
ऋणगते पुनद्वतीयभित्यु्तं तहाटबेोधारथम्‌ । भयमथ जना्येरीत विपृतः } ५ घनमा
उयेदधवे तदवदधवेतामृणमाउयने इति मन्दावनोधारथं भयोक्तमम्यय] योगजे तक्तणाच्ुद्धे
इत्यादिनैव तत्सिद्धेः । यतो धनणेयोगो वियोग षव | अत एव माज्यमानकक्षेषाणं
घनत्वमेव प्रकम्य गुणा साध्ये | ते योगजे भवततत स्वतक्षणाम्या शुद्धे पियोगने
करय ५ इत्यादिना । एवमूणमा्येऽप्यप्रयातेनेव कृकतिदधौ पत्यामप्यन्यवंा प्रयाप्तः `
छत इत्याह "` माग्ये मानके वा॒कऋणगते परप्तरमननाटट्धय ऋणगता; प्पाप्या
इति किः प्रयासेन इति ] अत्र कप्वेतवे घनत्वे वोपान्तिमेन म्ब्व हत इत्यादिकरणे
धनणेस्वावयानेन प्रयासगौरवं द्रव्यम्‌ {न केवलं प्रयः | जपि तु ठन्पौ व्यभिचारोऽपि।
तयाहि-प्ररतोदाहरणे न्यासः मा ६० से ९ उक्तवद्रटो ४ नातं रारिद्रयं ६९
ह १६ ॥ १९

४

= र * > +

~

9 ५५

तेकषणे न्ते ९ ठन्पपम्यास्ततसषणशुद्धौ नात रन्धिगुणावृणमास्य-घनकेपे. च, ५.१।
1 ॥ षद

न्प च्य [प क भ क श य
अघर रुन्ध स्यमिचार- 1 यतोऽनेन १ १ माज्येऽम्मिन्‌ ६० गुणिते ६९ ° सप, युते

२ = ~ “ ~~ [4 षः
६५७ ह्रभक्त ल्यु १० रप च ७।नन्वुचर शेपमसटुणोऽपि स्यभिषारी 1 त्क्य

नवाद्हरन्याश्यासंहितम्‌ । ८३

मुक्तं रब्धौ व्यभिचारः स्यादिति ¡ सत्यम्‌ । न घत ठव्धविवेत्यवधारमभर्ति
तु उन्धावितयुपटक्तणम्‌ 1 तेन गुणेऽपि उ्यभिचारः स्यादित्यर्थः | ष्का व्यभिवार.
चिश्वयाहव्धौ ग्भिच।रः ्यीदिदयुक्तमिति | नन्वत्र नामिति व्यभिचारः । तथाहि--
जत्रोक्तवजातं राशिष्टये ६९ तक्षणे जातौ रन्धिगुणै। ९ अनेन २ भव्येऽ्मिन्‌ ६०
१९ र्‌
गुणिते १२० क्षेप ३ युते ११५ हरमक्ते छन्धिरिये ९ इति चेन ! तत्कि विपमट.
न्विप्वारि स्वतक्षेणाच्छोधनमपाकतुमरचतोऽपि । तथा सति माज्यमाजक्सेपणां धनत्व
लब्धीनां विमते च व्याभिचारप्तावतस्यात्‌ । यथाऽसिन्ेवोदाहरण उक्तवर्डन्धिगुणै
९ अमेन २ माञ्ये ६० गुणिति १२० केप ३ युते १२३ हर १३ भक्ते निःशेष
९
न स्यात्‌ ] जय यदुत धघनविपम्भ्धिपु स्वतक्षणाच्छोषनमावदरयकं न लवृणङन्षि.
पिति चे प्यमिचारतवतसयात्‌ । ययौ पलितेकोदाहरणे इरमाव्रन्यणत्व उक्तोतो
कन्वी र अनेन ९ माये ६६ गुणिते १२० हेष ३ युते १२६. हमक्ते र
#:
तथा अमत्‌ 1 कि च संमटेषवन्यपति व्येमिचारतेवः । ययाऽदशगुणौः केने
त्वददवमाणीदाहरणे। तंयांहि-- मे १८ १८ अरहो १ जति रद्य
ह ११ १ ९२

तक्षगे १४ अघर गुणेन ८ माज्ये १८गुण्ति ४४ हेष १० रुने १६४ हर ११
<

क्ते ख्व: १२ शेषं २ इत्यम्‌ 1 अव्र एमरन्धिषु हरम्य्णतये प्ति तिवमरचििषु

माज्यस्यणेत सति वा पूवो कके स्यमिनाग इति निष्कः ॥ ९९ ॥

८४ प्रीजगणितप्‌ ।
, अध माजकस्यणत्वेऽनषटुमोद्‌(हरणमाह--

अष्यदश्च युणाः केन दश्ादत्ा बा दशोनिताः ।
शुद्धं भागं यच्छन्ति क्षयकादोद्धरताः ॥ ६३ ॥

अष्टादशेति च्छेदः । स्पष्टमन्यत्‌ । न्यस्त" मा १८ क्षे १० व्ही १ रारिदधय९०

११ ॥ ६०
‡
१
१०
9
क्षणे जाते १४ जयाणं धनल नातविततौ रुच्िगुणौ । हुरमात्रस्य्णतवेऽपयेतावेव न्धिः
८

गुणौ कतु टव्विमाघमृणं मागहरिऽपि वैवं निरुकमित्युक्ततात्‌ । एवग्रणहंरे जातौ रन्धि.
गुणो १ ४ । जणे भयोगजे तक्षणाच्दधे इत्यादिना जातौ ४ । अत्र हरस्य घनत ऋणतमे
८ द
वा ठल्धिगुणवितवेव । गरु हरस्यर्भत्वरन्धत्रणत्व ज्ञेयम्‌ । जत्र परवत ऋणत्वानिमित्त
यत्छतक्षणाच्छीधनं तद्धाज्यक्षपयोरेकतरस्यैव ऋणत्वे । नान्यथा । तथा माज्यमानक-
येरिकतरस्थवर्णैत्वे रव्चेश्रणत्वं न त्वन्यथेति निप्कषः | केचित्‌ ५ ऋणमाज्योदे
तद्वदधवेतामणमानके' इति पाठं कल्पयित्वा मानकर्णेतेऽपि स्वतस्षणाच्छोधने कुर्वन्ति
तवसादिति प्रतिमाति । यथाऽसमिनुदाहरणे त्रयाणां धन्वे जातौ रन्बिगुणरौ १४।
८

४। अनेन ३ माऽयेऽप्िन्‌ १८
२

गुणिते १४ तेप १० युते ६४ हर ११ भक्ते टन्धिरियं ६ । रेप च ९ । तस्मा.
दिदमसतत्‌ । यचुच्येत भाज्यो मानकर वा यादृश उदिषस्तादशस्यैव तक्षणत्वमिति

स्वतस्षणाम्यामाम्यां १८ शोधिती नतौ न्िुणौ ४ | रध कोऽपि दोप
११

अथ हरमा््यणेत्वे स्वतक्षणाम्यां शोषित जति

भवाद्कुरन्यास्यासहितप्‌ । ८५ `

हृति | न । ‹ परसोध्यमानं पषति ह्यादिना शरोषने एते नाते गुणः १९ ।
सोऽ्यमक्तत्‌ । न च तक्नणश्यणेले तक्ष्यस्यप्युणल्वमिति प्रथमतो गुणस्य

८ ऋणत्ते संशोष्यमानमूणं घन मवततीतयाद्िना जातोऽपमदुक्तं एव गुणः ३।१
दप्ावपर्निति वाच्यम्‌ | तक्छि नीनान्तरमषीतवानकषि | न हयसिन्मीन ईद्योऽैः कल्ति-
रपि सत्रे परतिपादितोऽस्ि | अयाए्वाचायोमिप्राय्ञः खत; करपको ब मवान्‌ । इदं व॒
एच्छयते। यधोराशि्हरेण तष्टः स्न्‌ योगसो गुणो यवेहुत क्षयहरेण तष्ट समू । ततर
्यतक्षणे मवन्मते गुणस्यापि क्षयत्वम्‌ | न द्य ८ योगजत्वमस्ति } मनने निर.
ग्र्या अमवत्‌ | अस्य ८ अयोग्ये ‹ योगजे तत्षणच्छद्धे ' इति सूत्रे कये परवतेत
येन त्वदृभिमत पुणः हि्येत्‌। भरनतकषणे तु गुणस्य भनत्वे ८ पशोष्यमानं स्व्‌.
णत्वमतीति यत्वे नपतो < तस्षणस्य १ १ घनत ऋणत्वे च लोधनेन जातौ कमेण दमौ
द} १९ | अनयोदुछ्वं स्टेषेलङं षलकषतेन ॥ ६२ ॥
८ भय गुणल्ब्ध्योः प्म मयम्‌ ` इति ° हरते भनक्ेपे ” इति ८ भेषवा माग.
हारेण तष्टो; › इति वेतेमूदाहरणमनुषुमाऽऽह--
येन संगुणिताः पश्वे अरयोवि्ातिेयुतताः ।
वर्मित वा तरिभिर्भक्ता निखाः सुः प्त फो गुणः॥ ६४ ॥
सणेऽ्मः | न्याप्तोमाप५ पते ९२६ प्राद्र १ रशिदवयं ४६ | अत्र तक्षमेऽ
हद ; नद
२३
बोराशौ प्र उम्यन्ते 1 ऊर्वी चु म्व } ते नव न अष्याः | ‹ गुणटन्प्योः से
आद्ये घीमदा कक्षे एढम्‌ › हत्यत; पैव ग्राह्या इति नात) रन्बिगुणौ १ १ योगनौ।
५.
अनयोः स्वस्वतक्षणाच्छोषने जातौ वियोगनौ रञ्धिगुणौ ६ । वियोगे घनटन्ध्यवेसा
१
वेरं" इष्टहतश्स्वहरेण युके * इत्याना द्िमनेटेन नाती व्िनुणौ ४ ॥ एवं

प्य ! सधवा ‹ हरते धनसषे ' इतिम्पप्रः मासे ष्टी { गरा

हर ॥
१, |

1

८६ धरीजगितप्‌ ।

द्वयं € द्री योगौ रच्धिगुणौ ॥ -तक्षणदोनेन जातौ वियोगनौ १ । अ
६ १
‹ तेपत्षणलामाश्यः न्धिः शुद्धौ ड वर्मित ' {ति हिपतेसणरमिन ७ चोगनटे-
न्वि४ युता ११ शुर ठ रन्धिः १ वनिता ६जातौ तवेव दंन्धरगुभौ ११।६।
२।१
‹ उपवा 'मागहारेण तथ्योः › इति न्याप्षो मारके व्ही ° शिष्यं २ ।
इ ३ ; द्‌
र्‌
9
उत्रोपि जत्तः पूं एव॒ गुणः । स्विस्त ‹ माच्याद्वतयुतोदधृतात्‌. ' इति रुण ९
गुणितो माज्यः ९ नातः १० केष २३ यतः ६६ हरेण ३ मतो जाता न्धिः
व ११ । अथवा मदुक्तप्करिण रन्धिः । गुन २ माच्यतक्षणलामो { गुणितः २
षपतक्षणटामेन ७ सैसछृतः ९ गगितागतरन्ध्या च सेस्छत; ११ जाता तैव उन्धिः।
एवं सर्वत्र ॥ ६४ ¶
शथे \ क्ेपार्मावोऽ्वां यत्रे किपः शरुष्येदधरोदृतः › इत्येनयोसद णे रपो"
द्तयाऽऽह--
येन पश्च गुणिताः खरसैयुता! पश्चपष्टिस्हिताश्च तेऽथवा ।
ध्युश्ठयोदशच हतां निखरकप्ति गुणं गणक कौयाज्नल चे ॥ ६५1
स्पष्टोडयेः । उदाहरणद्येऽरि स्यापो भा ९ के०। मा ९ ते ६५। परथमे तेषा
ह २, हर
माऽति । दिवीये केशे हरोदतः शुष्यतीत्युमयत्ापि श्यभेव गुणः । षो
हितः फरेमिति दषोरपि रव्यी ५ 1 ६॥। द्वं जतै रन्विुणौ ०1५41
[1.0
श्ाहत्वम्बहरेण युक्ते इत्यद्िेनेरेन १ नाती ५ । १०] एवमिषटवशादानन्त्यम्‌ ।

१३। १३
भपवाऽन् प्रथमप्रकरेण * द्रत षने › इत्यनेन च गुणा र्ये 1 ६९ ॥

पबाद्ङृरू्याषमासतिप्‌ । ८७
अथ्‌.गरह्गणिते-विरेपेप्युकत,स्पिरकुद्वुषततिवोतरपुषीपीमपमाह--

सिषं षिद्ध परिषरप्य. स्प,पृथक्तयोर्ःगुणक्रारकन्यौ +
अभभस्तितपषपश्िुद्धिनिघरे स्वहारतषटः मपस्तयोस्ते ॥ ६६ ॥.
पं घनकपम्‌ 1. विश्ुद्धिमहेपैस्पं पररिफिरप्य तयेपिर्णकषपयोः.पृथगयुणकाः
रलन्धी ये स्यात ते अभीम्ितकेषविद्दधिगुणतेःस्बहारतषटे च तयोः केपिशुदधयोः
सो गुणा भवतः । पएतुक्तं मवति"! * मिपो मनेती ददमाज्यहारी ' इत्यादिना
फणन्यधोऽपो निवेश्य त्रेय; केपप्यने ससं निवेश्यन्ते सं च निवेदयोपन्तिेनं
स्वो हत इत्यादिका पने चगि. च. युगदरवपरी.एयकरगक्साध्ये.। अयाभीरतः
सेषो.यदि धनमक्ि तरिं धनप्ेपने, गुणास. अभीष्करितक्षमेणः गुणनीये । यदिपत्वमी-
तिपतेपः क्षयोऽपि तहि ऋणततेपनेः गुणा अभूपिततिनकमेणगगुणनये ॥ पशा्छ्‌
स्वहीरेण पूर्ववत्ये ।' ते उदिषएटयुणाष्ठी.स्तः । भ्र मदविधापरारथमुदाह्णणं
भरद्षेयति, । प्रथमोदाहरणे दरम्रयहास्यो. स्पतेपप्रोनपसो। मा; १९. ते, & ।
ह १९
अतरक्तवटुणाघ्ठी ७.1 ८ }.एते अभीष्पश्वगुणते, ३५. } ४० ।. स्वहा, जते
९] ६.1.ते-एव -गुणाठी,। अय सपदरौ मुणाघी,८। ९ एते पश्मुगे, ४० 1.४५ ।
स्वहारते, शरयमोयाहरणे. शुद्धिने गुणी १८ ।; ११ (दव सश्नेति सऽ ।
प्वि्तरं तु ‹ एषठ, सिनः सलाप्नागनप्राणतुपूमिद्लम्‌ ' ए्यादरिताः तिनद्र;
त्वरुद्को गोलध्यमि द्रिततः । ग्थितकुकोपतिप्ठा ' मक्र ुद्वियवुतिमाभरये)
इृपत्योपपततौ, प्रदकषता। अपवादे, य्रत-गुणापी ता्‌. समीक्ष, ३, ति
मैरिकेनोषपनन्रएव्या । नठु करिमरषैमये, सििरवुद्क उक्तः। नदि प्रतिपक्ष, तवेव
माञ्यमानदौ येन शृते स्िरकुदके खायवं॑स्यादिस्यत आद--भस्य अरहगणिते महा-
सेप्योग इति) अयमृपेः । यद्यपि टोक्िविु यु्कमकनषु प्रति्रशनं॑माञ्यमानकमेदामन
स्िरवुदकोपयेपोऽस्ति । तपाऽपि म्रहगागेते विषियहेपेषु तविष माञ्यमामकौ मवत्‌
हति तप्रप्तयेव ध्िरदधकोपये" इति ॥ ६६ ॥
अप यद्वि कथिदूबूषादरहगणिते क्िगुकोपयोगः कुषम । तदयुपदेशप्यानेन
चस्स्टुपनातिरोक्रधिनोपनातिकया न द्रौपति-- ।
करस्याऽय-शुदिदिफ्छायशेपं पणि भायः कुदिनानि.्रः [
सनं फल स्पर्धिफला गुणम्तु लिप्ताप्रपस्मास्व फलालवप्रम्‌ 1
एवं तदर्प च तथाथ्पिप्रासातप्रगरभ्मो, दिविस, रपीन्धः ॥६.॥
अग्यायः स्वयमेव पियृणोनि ॥ ^ प्रहध्य विवन्यशोषरततदपहह्गगयोरानयनम्‌ क्र

८८ वौनगागितप्‌ |

पिमाञ्यः मुदिनानि हारः । विकटावरेपं शुद्धिरिति प्रकरप्य गुणा स्ये । त
रव्ि्षिकलाः स्युः | गुणस्तु करावरोषम्‌ । एवे कावप शुद्धि प्रकरप्य । तत
खन्धिः कल्यः 1 गुणो मागङेषम्‌ । मागशेपे शुद्धििशद।ज्यः कुदिनानि हाप
फं मागा गुणो राशिरेषम्‌ । द्वाद्षमाज्यः कुदिनानि हारः । राक्षिशेष शुद्धिशतत्र
फ़ठं गतराश्चयः । गुणो मगणश्चेपरम्‌ ! कल्पमभणा माज्यः कुदटिनानि हारः । मगणरप
शद्धिः। तत्र फटे मत्मगणा; । गुणोऽहगणः स्यादिति । अप्योदाहरणानि प्रध्याय ।
एवं कलपाथिमाप्ता माज्यः 1 रविदिनानि हारः । अधिमाततशेषं शुद्धिः 1 फलं गता
माप्ताः । गणो गतरविदिवस्ताः । एव य॒गावमामि माच्यः | चन्द्रदिषछठा हरः । अकम्‌"
शेषं शुद्धिः । फठं गततावमानि। गुणो गतचान्दरदिवप्ता "› इति । अ्राऽऽचयष्याहयान्‌
युगाबमानि माज्य इत्यत्र वन्स्वशब्दम्धाने युगेति टितनं देलकम्रमजं द्र्म्यम्‌ । यदा न
कवे कडपमेर्गणकुदिनाषिमातावमादिभिभेहादर्गमादयानयने विकलारोषदिम्तदानयतं
तु युगनैरपि कुादनाधप्तःप्ताधने तेदुरपन्नादिकलश्पाचगनमाञ्यमाजकेम्योऽपि तताः
धने सवतीति सूचनाय युगावमानैील्युक्तम्‌ । एवं यथापषवर युगचरणजरपि कुदिनादिनि
्हादिप्ताघने ताद्दामाञ्यमानकेम्यः कुदो ज्षयः। अत एव सूत्रे कुदिनानि हर इत्येकत
म सु करपकुदिनानीति । अघर मन्दुप्रतोलयय कल्पितानि कद्पङदिनानि १९ प्रहुमगणाः
वद्पे फरसिताः ९ । अहगैणः १६1 अघर कल्पङुदिनैः कल्यभगणाम्तदा रगणवुल्यः
किति परेराशिकेन १९। ९ । १३ * युवन्त दिनतेैचयः एदल मगणाि
पठ प्रहः ° पये पिद्धो भगगाद्रििहः ६। १।२६।५० 1३} विकाणय
न्तम्‌] पिका शेपे न ११1 जम्माद्िरोमगत्याप्रहेऽमणश्चाऽऽनीयने ¢ कल्याऽप
शदिरविकावरोपम्‌ ' इत्यादिना । जत्र कुका्य न्यामो मा ६०क्ते ११ पटी

ह १९ ६
११

[,

जातं शरियं २०९ तक्षणे ना रव्विगणौ २९ " योगने नक्णाुधे "8

९६ ९
जातौ टन्बिरुणौ ३६१ अके जत्र टध्विः ३१ प्रिद | गुणाः कयो १०।
१०
र = (9 “५ 49,
इदमृणकषेप १०1 अप कनानयनार वृद न्यामो मा ६० ति १८ | उव

८१९

नवाद्कुरन्याख्यासरितप्‌ | ८९

रन्ध ९० । १६ । अवर ठन्थः कठः ५० । गुणो मागर १६.।-एनम.
गरं एद्धिरिति ठव कके न्यासो भा ३० से १६। अप्राघयुरुयहन्धएणौ २६।
। इ १९
१७ । उतर छन्धिमागाः २६ गुणो राशिशेपं १७। रिदष शुद्धिरिति शरित्ा-
-नर्ं नयापते मा १२ पे १७] अत्राप्युक्तहन्विगुणौ ¡ ३। अब खन्थमितो राशिः
हे १९.
१ 1 गुणो मगणकेपं ९ । मगणरोषं दधिः । कससमगणाः ९ माग्यः कृपकुदिनानि १९
हर शति न्यो मौ ९ ति ६। अ्र्युतवहन्धु्ौ ६ । १३ । अतर ठन्थतम-
इ १९ ।

` गणाः ६} गुपोऽमैणः १३} एवं मनदपतीतयथपरिणन्कसतीरदिवतान्कतयायिमाोध
प्रकरप्याधिमाप्तेषद्वतायिमाप्ीरदिवक्षा दश्चेनीयाः ! एवमवमाग्रद्रतावमनान्दरदि,
चप्ताश्च । अस्यत्र अ्रहगिते श्िरवुदकप्य मदत्मयोजनम्‌ । तथादि । विकखाप्रदरहा-
नयो पृटिमौस्यः । कर्पुदिनानि हार शति माज्यानकौ नियतसव । विकरारेषमृ-
` णपः स वंनियतः 1 अन स्थिु्काकरणे पतिप्नं दष ूतयोधेन्िगुणयोः
प्वनेऽसति एवम्‌ । सिरु ठु स्पठणकषप प्रकरप्य रन्धगुणो स्थिरौ कृतवा
तदिकलकषेपेण तयो सति स्वघहरेण त्षणे च एति प्लामीप्पिररानवण-
` िद्धिदियतिदघवमस्ति 1 अत उक्तमस्य अहगणिते महादुपयोम इते ।

¢.

अय कल्याभ्य द्धिविक्लव्शेषम्‌। 1 त्यदादुपप्िः] अच श्युचप्वदरदतेो दिन.

चेय? इत्यादिना प्रहनयनेऽणः १३ केत्पमगणे" ९ गुणितः १ १७ कलपुदितैः १९
मक्तो सधं गतमपणाः ६ रेपे मगणेपं ९ तश्ादेशगुणं २६ कुदिनैम॑कं स्वपे ६ राशयः।
शेपं राकिशेपं १७ तात्रा गुण्य ९१० विमत रव्यपरशाः २६ रेषमेवरें
. १६ तेत पष्या सेगण्य ९६० पुदिनैयक्तं उत्थं कयः ९० रीं कलदरेपे १०
तुनः पष्ट तैगुण्य ६०० कुन्तं रव्यं विकटाः ३१ दोषं विकडारोषं ११।

अथ व्यत्तगियिनो किकराशेषायप्दानयनम्‌ । तथ युतिः | अत्र कलशेये {० प्या

गुणिते ६० ° कुदिनमतः यच्छे तद्विकदशेषम्‌ १ ए | तेचेत्पटिगुगितत्कलरोादपनी-

यते ५८९ तदा क्ुडिनमक्त निःशेषे स्यात्‌ । दव्विश्च निकः स्युः है प्रम

कलाङेपप्सान्नाने पशटिगुगितस्य पुरामक्ञानटुर पिरम क्षिप्यति । अतर बया गुरतं

कटश्चिपं कटश्षेपेण वा गुणिता पिः समैव 1 एष्युणकयोरमदात्‌ । तेस्मयिः
॥,।

९ दौजगगिततव्‌ ।

काशेषेण गुणिता विक्रेपेणोना कुदिनमक्ता निःशेपा स्याछन्धिष्ठं विकराः धुः
प्रकते पषिविकलाोपं च ज्ञायते ! फेवछं कठाेपं न तायते । तन्तानाधेगुषायः।
प्टियेन गुमिता सतती पिकटारोयेणोन। कुदिनमक्ता निःेपा मवेततदेव कठाशेप स्यात्‌।
अयमर्थश्च कुदकस्य वियः । पष्टिः केन गुभित्ता विकठरेषेण रहिताः कुदिनमक्ता
निमेषा स्यादिति प्रम प्ैवपतानात्‌ । अन्न यो गुण्तदेव कटशिषमृक्तयुक्तेः । या
छच्पस्ता विकला उक्तयुकतरेव । अत उपपक्म्‌,चकट्प्याऽय श्रुद्धिविकटावेषं पिश
माज्यः कुदिनानि हारः । तज्जं फं स्युर्विकट गुणस्य दिषरामम्‌ † इति । अथ कलः
शेषात्कलात्तानम्‌। तत्न भागेपे पटा गुणिते कुदिनक्ते रन्धिः कटा भवन्ति । ष
च कटदिपम्‌ । अत उक्तयुक्त्या पटमीगकेयेण गुभिता कूलशपिणोना
कूदिनमक्ता निनदा स्याहन्धिश्च कलाः स्युः । तत्र भागरोपद्पस्य गुणका"
ज्ञानाद्यमथेः दुद्कभ्यैव _ विपथः । पटिः केन गुणिता कटशिपेणोना
कूदिनमक्ता निग्ोपा स्यादिति भरन पथवत्तानात्‌ | अत्र यो गुणः प्त एव मागः
कपम्‌ । या ठन्धिस्ताः कलः { उक्तयु्छः । भत उक्तमस्माच्च कलाटवाप्रमिति । अ
मागरेपाद्धग्ञानम्‌ । तत्र र्रिरमे मिशता गुते कुर्मकते छन्धिरशा भवन्ति 1

शेषं च भागरेषम्‌ । जग्रध्ुक्तयुत्यैव निदाग्वेन गुणिता मागतेपोनाः वुदिमरा

निःदेषाः स्युरिति कुटृकमिपयतःञस्ि । अ यो गुण, प्त एव रािशेपं सयाया

खव्धिस्त एव मागाः युः । अय रािरेषद्राकिन्नानम्‌ । त मगणरोपे द्वादशयुणिते

युदभेक्ते छज्धी राशयः । देयं च राशिरेषम्‌ । जन्नापि ादृशकेन गुणिता, रिः

योना कुना निमेषाः स्युरिति उ्कहिपन्ताऽपति । जघ्र यो गुणपतदरव

मगणरेषं या रल्षिम्त एव॒ गतगाशयः स्युः । जप मगण्ेपाद्रतमगणाहमैणये्त.

नम्‌ । तत कल्पमगणा . अह्गेणरुःेताः शविभक्ता रधिमिरमेतमगणा मबन्ति | ररे

ख मगणशेषम्‌ । अतोऽ्रापि कल्ममगणयः कैन गुभितता मगणदधेपोनाः कुदििर्मरा निदु"
ग्रकाः स्युरिति कुदकषिषयताऽम्ति । अव्र यो गुणः घ एधाहमणः । या टड्धिसन एव
गततमगणाः । अत उक्तम्‌ + एवं नदृध्दं न › ति | एवं ब्लपीरदिवपरः करसायिमा"
सास्ते पैरिः च््यन्त इति प्रराधिप्रेन कल्पायिमापैचि्टमारदिवदगुभिनेषु शल्यः
सैष या उन्यिरते गतिना गः ६ यच्छेप ददिमासोपम्‌ | नोऽपि कला.
पिमासराः कलिता अभिमापरयोनः फलार निदोपाः श्युरिष्यनि
दुदकमिपयत। 1 अत्र यो गुगम्त एवेष्टमरदि्ाः | या नलिन एक गनागिमासाः।
एदे बसयानैः व्यावमानि नदनन्दैः ियनतीचयनुपतिन कस्यावेप्िवाद-
गुणिने कह्प्नानरपतु या दब्िष्ानि गनायमानि मन्ति सेर चावमाधरम्‌ |

॥)}

मवाद्ङुरन्यास्यासेदितप्‌ । ९१

सतोऽदमामद्ववस्तविधिना गतावमचन्दाणामानयनयुक्तयकत्या बकेन प्िषयदेष । उतत
उक्तम्‌ *तयाऽपिमापरावमाप्रकाभ्यं देवता रवीन्द्र" इति । उमेदपरववेयम्‌] वकिलोशेषाद्‌
्हानयने किथाशषम्णतेषः पिौजयः गृलयकुदिनानि हार क परकरपय कष्केन ची
शट्धिगुणौ तपि्ठहत्वष्वहुरण युक्तौ > विेयौ । योजने हि रव्धिः पितोऽधिका
पाुगश्च कुदिनतोऽपिकः पयात्‌ ¡ न यैततोमवपरि गतो दिका गुणश्च
-वरकिपम्‌ । भ हि विः पर्ितोऽपरिकाः तेमवम्ति 1 न वा कटरिषे कुरिनतोऽ*
पिकं दभति । कु्िनानां दृरतवात्‌ } अग्यैव युक्त्या मगणशेषपरयने गुणलब्पयोः
क्षिपो १ देयः] भणयादतमगणादयेणयोरनयने तु कपदनि त्र बाधके न स्यतत
त्राद्शः शेपो देयः । 7रपा्िस्यकेषदहानयने रदफादहो तयते एव । गततफाणाः
हतैगयोवनियततवभिति पिद्धम्‌ । एवमपिपासानमाम्राम्यं सौरवन्धदिनागयनेऽ्यनि"
यत्वम्‌ | मतिर्वदिरन्यप्यूय्‌ । भ पटमितेच ॥ ९७॥

एवमेकलिन्युके सति राविलवमभिषायाय दवयादिषु युगेषु पतु राशिह्ानुप"
मात्याऽऽह-- ^

एको दर्थेद्रुणको विभिन्नौ तटा युभीक्यं परिकरप्य माभ्यम्‌ ।
अपरषयमग्र छत उवः संश्वषसं्ः स्फुखृदकोऽत ॥ ६८ ॥

देवौ हरः स्याुणकी व॒ षिमित! गुणकावि्ुरलम्‌। तेव यययो भा
षकः स्यः । एकस्यैव राशेः प्रथय गुणढौ घवशचतुराद्यो ब शुकाः
वः 1 पवतर हरस्येक शय स्यातद तेषं द्र्ादीरना गुणकानायं माज्यं परकि-
ए्यो्् यदमक्य तदभमृणतेर परकटप्याथीद्धरमेव हरं पकह्प्योकवयः इतः प्ठुट-
यषकोऽरी सेदिव स्यात्‌ । पदिव्शमुफुदकः 1 चन्वेतेषम्‌ । ताहि
कुदो गुणकः । सैविानमिकीमूता शरणौ पेमनधो सुरो वित्तः दकः एदि.
दुष्टः । प्र एव राशिः स्यादिलियासिपिद्धम्‌ | अत्र रन्धि आहमा । प हि
यपोदिकतुणकः प्रममुते र्षी हते सति या जागता दक्पयसतद्ाणा चैक्य
हरत सति या ठन्धयस्तापमिवयं तदन कुषे रन्थकपमुत्पदते । भरयोभनामावात्न
आह्यम्‌ { अवेदपततिः । यथा रुष्य मायं कयाथित्वा दकेन गुणकः स्ि्यति
तथ। गुणक मायं प्वरप्य दुकेन यो गुणः प्त पुष्य पव कियति ।
अतर एव पूरू “पठ माजवः इत्यच्‌ । सव यमेन शुणकेन गुणतो शिः
हमको यच्छेद तेनोनितः म हरम्तः शुष्यति तथाऽनयेरपि गुणकैः पृथक्युय
मुतो हइरमक्तो यानि शेषाणि तरयपासवं रहितो हरमक्तः शष्येदेव । युक्तय"
लात्‌ | तत्र प्र यधेक़ एव ह्रः स्यात यपा पृथमुभितः सवदेषोनो हरम

षद वीजगाभितम्‌ |

हष्यति तथा पृथगुभिते युक्तश्च रेभिषरयेनोनो हरभक्तः शुधयेदेव । ततर गुणक
एमगगुणिततो युक्तश्दुणकयोगेनैव गुणितः स्यात्‌ । अतो गुणकयोग एवात्र गुणः 1
शेपयोग एव शेषम्‌] यथा दशा १० द्वयादिमिः २।३।४ गणिताः २०।३०।४०] हर
१९. भक्ताः पृथकपृथक्‌ रन्धयः १।१।२ शेषाणि च १।११।९ । एत॑यास्मूनाः
१९।१९।३८ हरमक्ताः दुष्यन्ति । एवं गुणैक्येन ९ रुणित्ा दृश ९० रेपिकयेन
१४ रहिता ७६ पएकरोनविशत्या मक्ताः बरध्यन्ति | न्ध्य रड्थियोग एव ४ । जते
गुणकयोगस्य गुणकत्वाडुणकयोगो मान्यः । अ्ैकये शरुदधिहुर एव हरः । अग्र बुधे
गुणः पतिष्यत्म् गुण्यराशेरेवेत्युपपन्नम्‌ (एको हरथदरुणकौ विभिन्नौ" इत्यादि ॥६८॥
अोदाहरणमुपनात्याऽऽह--

कः पर्चनिघ्रो विहतच्चिपषटवा सप्तावशेपोऽय स एव रारिः।
दशाहतः स्याद्विहतास्ेपएटया चतुदेशाग्रो बद रा्ठिमेनम्‌ ॥ ६९ ॥
स्पष्टोऽमेः | अत्रोत्तयन््यापो भा १९ के ९१ । पुर्वज्नातो गुणः १४ | अयमेव
हे ९३

राशि; 1 अन्पदप्युदाहरणं गोदाध्याये ‹ ये याताधिकमापद्ीनदिवप्ताः ' इति । बहु
रुणकोदहरणमपि तमेव ‹ चकराप्नागि प्रहाग्रकाणि * इत्यादिन्छोकटयेन । भत्र मग
`"णरर्यादाना रपेप्वहणस्य कमेण गुणकाः | क्मगणा; ई द्वादशा रुणाप्ते
पएयमिकशतन्रय ६६० गुणास्ते ६ खलन्पक्षि २१६०० गुणास्ते ४ खलस्य
नन्दतरणि १२९६००० गुणाम्ते ९ | एवमन्येऽपि गुणका उदयाः । अत्र गुणैषयं

भास्यं प्रक्प्य या गुणः [नध्येत्स एवादगेणः | ६९ ॥

देवत्तवथंगणसंततते्यपार्धबह्ादत्तगणकात्मजनिरमितेऽसि
नीनक्रियाधिवृतिकसपटतावत्तारे युक्तेरिकतिरिति कुट्कि

इति भ्रीपकटगणकसवपोम्रीमछन्ैवजतमुतशरीङष्णौव्तविराभिते
नीनविवृत्तिकससषटतावतरि कुद्रकविवरणम्‌ ॥ ९ ॥
अत्र मूलकः प्त सख्या ८०० |

६ वर्गप्ररुतिः। ‡

५ ध" 1
एवमनेकवणे्रकरियोपयुक्तं वृद्वमुक्तेदानीमनेकरवणेमध्यमाहरणोपयुक्तां वरमू
निरूपयति | तत्र प्रथमत्तत्सस्पे दाहिन्याऽऽह--

इषं हवं तस्य वर्मः भरत्या शुष्ण युक्तो वर्जितो वा स येन ।
" मूलं दयास्सेपकं तं धनं पूरं तच च्येषठमृषं वदन्ति । ७० ॥
अनेकवणेमध्यमाहुरणे पक्षयोः स्मरीकरणानन्तरेकप्ष्य पदे गृहीति प्ति द्विती
यपि यदि स्रूपोऽन्यक्तवर्मः स्यात्‌ | यया--कावि १२ टः १। तप्र परवपकषदुस्यतया
द्वितीयपकषेणापि पूल्देन माव्यम्‌ | अक्ति चात्र काट्कर्वगो द्वादकषगुणः सरूप ।

अत यस्व वर्गो द्वा्शगुणः सपः सन्वमो पवेत्तदेव आटकमानमित्यरपान्तिन्यति 1

यथात्र पद्‌ तत्पूरवपक्तपदप्तममुमयपक्योस्तुर्यत्वात्‌ । सविस्तरं वु तत्रैव परतिषादाधिम्यते ।

वगः प्रङृतियैत्रेति वशतिः | यतोऽस्य गणितस्य यावदादिवरगः परकृतिः } यद्वा याब्‌-
ददि्मषु प्रकतिमूतादङ्कादिदे मथिते प्रमततं इति वरेति; । अत्र यदर्यो
भ्रकृतिभूतो योऽङ्कः स॒ प्रङृतिशब्देनेच्यते । स चाव्यक्वरमगुणक एव । अतोऽन

.पदसताधने वर्गस्य यो गुणः स धरकृतिदव्देन स्यवदहियते । आदाविषटं द प्रकल्प्य तेत्य

वगेः ्रछ्तिगुणो येनकेन युक्तो वर्मित वा मूं दचयात्तद्ध ऋमेण घनमूणे च षकं

वदन्त्याजार्याः। तन्मूढ जये्टमूटमिति वदन्ति ! श्रयमतो यदिष्टं पदं प्रकल्पितं तेच हस्व
पिति वदन्ति । अन्वयध्िताः सन्नाः | यत्र तु क्ेषवियेगात्कुत्रयि्मयेष्पदं हुस्वपद्‌-
द्ष्पे मवि तेत्नापि मावनया स्वपदाद्धरिकमेव मवति ॥ ७० ॥

एवोकेषु हस्वग्येटपकेषु तािप्वनेकत्वापेमूपायं शारिनात्येगाऽऽह--

। हस्वज्येधुषेपकानन्यस्य तेषां तनन्यान्याऽधो निवेदय क्रमेण ।
साध्यान्पेभ्यो भावनिक मृल्दन्येषां भावना भोच्य्तेऽतः ॥
चज्ाभ्यासी ज्येष्टकष्वोस्तैक्यं हस्यं रुष्वोराषतिथ पत्या 1
कण्णा उ्मषएएर्यासयृर््यठपुनर तव्राभ्यासिः क्षेपयाः पषपकः स्यत्‌ ॥
हस्यं बजाभ्यासयोरन्तरं वा खध्वोयातो यः प्रत्या एवानिष्नः
धातो सश्च उयेष्टयोम्तद्वियोगो ज्येष्टं सेपोऽ्रापि च सपाः ॥ ७१

प्रयमातिदधान्‌ दभ्यञ्येएटपेपकान्पद्‌ क्तौ विन्यस्य रेपाभृपरस्तानन्यान्वा दत्व
येषटसेपङान््रमेण नितरेदनेम्यः पटक्तद्यम्पापिनेम्यो हम्दययषेककेस्यो यनो माद्-
नामिरवटूनि सूतानि साध्यान्यत एवा भावना शरोयने 1 अन्वन्तर नस्यमिष्‌

९४ वीजगणितष्‌ ।

प्रकृताविति ज्ञेयम्‌ | यथपि मावनामि केषा अपि बहवो मवन्ति तयाऽपि नालति
मियम । रुप्षपपदनामु मावनाघ्रु व्याभेचारात्‌ | अते क्षेपा बहव साध्या इति
नोक्तम्‌ । इष्टकषेपे सिद्धे तेषामृदशयत्वाचच । तेत्र मावना द्विविधा । स्माप्तमावना^
भेतरभांवना वेति 1 तत्र पदयेम्तेऽपेकषते समापभावनामार्‌-ष्वजञ।म्यापतौ ज्येष्टो !
इत्यादिना । ज्यष्टलप्योयो वजाभ्य(सौ तकं इस स्यात्‌ । वज्नाम्यासो नाम पि
मुणनम्‌ । वज्स्य तियैवपरहारस्वमावत्वात्‌ । तस्माद्ध निषठेनाष स ज्येष्ठ गुणनीयम,
ध स्यवनिठनो््म् ये गुणनीयम्‌ । तयेक्य हल म्यात्‌ । टष्वोराहतिः भ््त्या
गुणिता ज्ेषयोषेन युक्ता व्ये्ठमूढ म्यात्‌ । केपयोरम्यापत षक स्यादिति ।

अथ पदयेैनुप्येऽमीम्तितेऽन्तरमावनामाह-हस्व नजाम्याप्तयोरन्तर वा' इति ।
वजञाम्याप्तयेरन्तर वा हुभ्व स्वात्‌! देवयपेक्षया क्कि | भन य्॒रङतया गमितो
खो यश्च केवरो स्येयोर्घातत्तद्ियोगो भ्ये स्यात्‌ । अग्रापरि पषात
सेपक प्यातपवैषदेव । न प्रथमपूनोपपत्ति स्पषटतरा | अथ॒ माघनेपपततिरुच्यते ।
तत्राप्करर्थमादयद्ितीयदिपदप्रपमक्ेपर्तणपुेक नानकिया टिल्यते 1 यथा^~~
कनिषठ्ये्ठतेपाणा प्रक््योन्योप्त = आक १ मन्ये १ अक्षे १

विकि १ दिज्ये१ द्वके १
प "षवदत केष पेष म्यात्‌) इति वकषयमाणपूोक्तेन सष श्षष्ण ष्ण कदा
् ~ पन न =
यदे » $त्यनेन प्रकारेण परम्परयष्मि प्रकरप्य पर्कत्योनता कनिषटतेपा ।
विये जक १ द्विग्ये अन्ये १ द्यैव० आते १।
आभ्य्टिक १ द्विम आन्य ( अभ्धिवन द्वे १।

अप्रोणपद्‌चौ द्वितीयन्येवमगुणिन जआवेपोऽम्ति । तत द्िनीयसयेषवगोऽन्वया
पाध्यते | द्वितीयवनिष्टवमै पष्टनिगुणो द्वितीयक्ेपयुतो रत द्वितीय्येठकी ।
दविक० भरर द्विति १ अनेन युभत जाधकतेपो नात सणटद्र्त्मक स्प १ द्विदव०
पर" ओते १ दिके आसे १॥ जन प्रभमगण्ड आयतेतोऽन्यया प्राप्ये । जेठ
गे हि फष्डदयमन्ति । प्रनिगुग गनिम ण्वम्‌ | सगोऽपरमु । तत्र येष्ठा.
सष्टीयुणे कामक शोधिने सष ण्याविच्य ] अन आदनिष्वमं शरहतिुण
आय्यषठर्गादूपनीतो जान आद्य प्त =
विन द्वितीयके गणिन
्ण्डद्भयात्मकम्‌ ।

प 1 भक्रवि० प्र १ आग्येव {1 अयग्र्-
मप्रस्न~पा्यण्ण म्वरितिं जानयाद् षण्ड

द्विव ध अन््वन् द १ दविक ध० आपव १।

मवाद्र्यार्यासरितम्‌ । द्भ

अत्र प्यमखणडे क्त्या वादं गुणनाजातं मरकृतिवरगेण गुणनम्‌ । तय प्ति जाते
प्रममखण्म्‌। द्विकव० अकव ° प्रव १ । एवमृषनपड्चौ जतः सण्डत्रयात्मकः रेपः ।
दविकव० कव प्रव १ द्विकव० प्र० आच्येव १ द्वमि> जघ्ने १। ,
अनयैव युक्त्या द्वितीयपद्क्तावेपि नातः सण्डत्रयात्मकः क्ेषः |
दविकव० आकण प्रव १ आकवर प्र० द्विज्येव १ द्विके० अषि १1
एवं पड्कतदधये नाता कनिष्ठरयष्ेपाः ।
्विज्ये० आक १ द्विज्ये° आन्ये १ ४
आत्येर द्विक ! द्िज्ये आभ्य ‡
्विकव० आकव० प्रव { द्विकव० प्र आन्येव १ द्विसे अते
द्विकव० आकव० प्रव १ आकव० प्रण द्िज्येव १ शवसे" आते १
अतर पयेषठरषवोरकोऽभ्यात्त उर्वपद्ी फनिष्ठम्‌ । जपरोऽम्यातेो द्विवीयपद्कतौ रनि-
छम्‌ | ज्येष्ठ तृभयत्र उमेष्ठाम्यापरूपमेकमेव । अनर प्रत्येक वजभ्यतत्य कनिष्ठत्वकर-
सने क्षेपो महान्‌. स्यादिप्याचररन्यया यतितम्‌ । त्यया । वजाम्याप्तयोगः कीट
कल्पितम्‌ । दविज्ये° आक १ आभ्य दिकं १ । जम्यतैः ।
विजयेव ० आव १ द्विम" आक० जग्ये० दिक २ अश्येवण द्विव ।

प्रकृतिगुणः ।
द्विभमेव °आाकव० प्र १ द्विज्येजाकन्जान्येर द्विक० म २ जाज्येवनष्किव भ्र ६।

अये केन केपिण युत. सनमूख्ट. न्याहिति विचायते । तत्रास्य खण्डद्रवम्‌ । ए्कौवाव-
जाभ्याप्ननम्यष्ठवमतुस्यमेरम्‌ । शेपमपरम्‌ ए तव कनिष्कः शछृतिसुणः सेपयुतो जयेष्ठ.

< न
वुः म्यादिति जातौ पडुक्तद्ये सयेषठधमो ।

दविज्येद० भक्वन श्र १! द्विकव क्व व 2 द्विक्थ अ अन्यद १ द्विभ" मासे१1

भाग्येवन दविक्वन प्र १ द्विकवण आकवण व ९ जआक्वन मरन द्विज्येव १ दक्षे भरे;
पडक्तिदट्रयेऽपि ग्े्ाम्याप्दक्षणम्य उयेष्ठन्य तुटयत्वदेतौ उयषठवगौवि इलव ।

तृतीयोऽयमपि 1 दवि्येव< आन्येव १ { जथ वज्ञाम्याप्तयोगरूपकल्तितकनिष्ठस्य वर्गा,

त्मह्ृतिगुणाद्म्यत्‌ ॥

दिन्येव०आाववनप्र १ द्विजयेनआक० आशये द्विक० म्र २ अआन्येवशद्िकवन प्र

एगरेष्ठवमंदयेऽपि पृथक्पृषमपरनीति शोषं तुल्यमेव 1

५ } [3
:९६ वौजगणितम्‌ ।

1
द्वि° जाक० आस्ये दविक पर ९ आकषण ह्िकिव० प १ भ्ति° दिति १।

^) ^ 4 क तर
द शोधितेन स्येषठण पुनयि योध्यते तरह कितकगिषठवगः रहृतिगुणे यथा
४. [क नकि [ चि
सितः स्थात्‌ । जथायममि ग्येष्ठमगेः । दविज्येव ० भभ्थिव १ सोधितेन्‌ सम्‌ इति ।
नेन योगे जातः कलिमतकनिठवमङृतिगुणः । ्विेव ० आज्ये ६ द्वि° आक्र

४

आस्ये० द्विक प्र २ आकव ° द्विव ० भव १ जेर द्विषे १।

अस्माततेषततिन यूक्तात्‌ ‹ छतिम्य आदाय पदानि › इत्याधिना ` पदमिदं
्वि्ये० आस्ये १ आक° द्विक० प्र १ रम्य इत्युपपत्ं र्ोगहतिश्च पर्या
ष्णा व्य्ठभ्यासयुग्येष्मूखम्‌ ' इस्यादि । एव वन्ञाम्यास्योरन्तरं कामि कल्ये.
क्तयुरर्याऽन्तरमावनोपपततिरपि द्या । एवं सण्डसोदेन बहुविधा उपपत्तयः समि ।
प्रन्थविस्तरमयान् टिस्यन्ते ॥ ७१ ॥

एवं सावनाम्यामिषटतेपनपदक्षिदधौ तेम्य एष ्ेषाम्तरनपदरानयनमृथ च य॒त्र कुत्रपि
-सेपपदिद्धौ स्र वेदिषटवगेण गुणित मक्त वोदिषकेमो भता तेम्य एवेदिष्ेपः
जपदानयनमनुषुमा$ऽह --

इषव्गहतः सपः कपः स्याद्ष्टिमानिते ।
मूरेते स्तोऽथ वा सेषः प्ुण्णः श्ुण्णे तद्रा षदं ॥ ७२ ॥
य्सिन्ेये कनिष्ठे तिदे स सप दन्य कोण भक्तः सयदि कषे भवी
„दा ते ष्ठे इमे पती पदे पतः | यदि चिव्वण गुणितः स्मो मवति ता ते
पदे इषगुणिते सः । यये को कषपो गुणित-तेन परे गुणरनयि इत्यैः | अत्रो.
प्पात्िः । वर्मराशिवगेण गुगितो भक्तो वा चरमत्वं म जहातीति सु पतिदधम्‌ । श्रे
कनिधवरमः कव १1 कनि्ठवमः श्र तगुणः केपयुरो पये मवतीति नते व्ये
दमैः दवण्श्र १ क्षि 1 अपोभवोरपीरगेण गणितयेोन्यासः ।
इवऽ कव दवन कव०्प्र° { टूवण्क्ते१|

९५

अव्र सनिषटभ्ेष्ठव्योरिटवगुणनातत्ययोरषमेव गुणकः ध्यात्‌ | यतो यवे
प्दनिषटवगेहतिः सर श्षटकनिष्ठादातिवः 1 एवे येष्टोऽपि । इन्दिवर
पदे विषटकनिष्ठहतिरेव स्यात्‌ । एवे गष्टर्गयापि । अवात्र सिपदिवारः । प्र
तिरण्य कनिष्ठस्य केवरस्य उयेवगह्य च यदृन्तगर म हि सेषः | प्रष्ठ
तदन्तराटमिष्टकीहतः पृषषेपः । एवमेषवकोण ऋनिष्ेषटकयोररगेऽपि । तेवमुपप"
मू ‹ इषटवगंहनः सेषः ` इत्यादि ॥ ७२॥ । ।

मेवे द्ङुरन्यारूयासतितम्‌ | ९७,

¢ ' प्यत्र कुवराप्युदिषेपे खपसेपनपदाम्या मावनया पदूलेकरतवं मवतीति रूप.
पनदषयधनं भकारन्तरेण सष्ानुषटुमाऽऽह-- 2

1? ˆ 5 ~ इष्टवगमृ्योरयदिवरं तेन बा मनेव्‌ । [4४
† ~^ ˆ द््मिषट कनिष्ठं तपदं स्यादेकसंयुतौ ।
15 > तततो सयेषमिहानन्त्यं मावनातस्तयेषतः । ७३ ॥

॥। व

< इष्विप्रत्योयद्धिवरं तेन दविवममिष्ठं भजेत्‌ । पदेकयुतौ स्पकषेपे कनिष्ठं स्यात्ततः
कनिषठाज्ज्येषठ स्यात्‌ “इटं ह्वे त्य वगः अछ्त्या शुष्मः इत्यादिना । इह कषठ.
स्येठयो मोंवनावराततयेषटवशादानन्यमति 1

"“ "अत्रीपपर्तिः । इटं हस्वमिलयतरवे्ं कनिषठमित्यु्म्‌ } तेचेदृद्िप्ं तद्‌। कोमिष्ठवम
शतु्णः स्यात्‌ । मसी चतुर्गुणः कागिष्रमभृत्योश्चव्युगे घातः | अये केन युते मुरप्रदो
वतीति विचार्यते) ‹ चतुरणस्य घातस्य युतिवरमैष्य चा-तरम्‌ । रादयन्तरङतेसतु्यम्‌ ›

इति रायन युतश्चतुगणितो घातो युतिवर्गो मति 1 तम्य चावद्यं मूखन्ममः
अद्र तु कनिष्ठवन्रङृत्योशचतुुणो धातोऽत्ति 1 कानिषठं तिवष्टमेव | जत इष्वरग्ृत्योयतु-
गुणो धृातोऽयम्‌ । असाविष्वमप्रृत्यन्तरवर्गेण योनितथयेदवद्य मृख्दः स्यात्‌ । तथा
च द्म कनिष्ठम्‌ 1 तस्मादिषव्मपरकृत्योरन्तरवगेतुल्ये क्षेपे पयेष्ठं पदमपि हिष्यति ।
अपेक्षित च रूपके । तत्र युक्तिः । इषटरगहत. कपः सेषः स्यादिषटमान्ति } मूले
,तै स्तः 2 इत्यनेन । जग्रे्टवगेप्रत्योरषिवरतुल्यमि्ं॑कालितम्‌ । तद्वरगेण तेये मक्ते
रूपमेव स्यात्‌ । कानिदं विटवरगग्रकृतयोरधिवेरेगैव मान्यम्‌ } प्रहृते कनिष्ठ तु द्विघमि.

, र्‌ | अत उपपन्नम्‌ ‹ इषवगप्हृव्योवदधिवरं तेन या भमेत्‌ | दविघगिष्टम्‌ '

इति + ७३ ॥
अय वगेपरकृतावुदाहरणद्वयमलमाऽऽद--

६, धो वर्गोऽटहतः सैकः कृतिः स्पाद्णकोर्यताम्‌ ।
एकादक्षगुणः फो वा वर्यैः सैकः कृतिः ससे 1 ७४ ॥

स्टोऽयैः । प्रथमे न्यासः प्र < से \। जग्ैकिं हुं भरकटप्य मति मूढे ।
छ श्व्येर्क्षे१ एतेषा माना न्याप्ठः प्र ८कष्च्येरेक्षे} यर

क १य्येदप्ति१

सुत्रम्‌ ‹ वृन्ञ।भ्याती उषटस्वोः ! इत्यादि । प्रथमरनिष्ठ १ द्वितीयन्यष्टमृदध 2 अम्याम,
६ | द्वितीयफनिषएपरथमञ्येठवोः १ 1 ३ अम्याप्त २ । अनयरिक्यं ६ दनिरटपद्‌

धते

५

९८ वीजगणितप्‌ |

स्यात्‌ । कनियोः १ । १ आहतिः १ प्रकृति < युणा < व्य्ठयोः ३।६
अम्या्ेनानेन ९, युता १७ प्येष स्यात्‌ । पयोः १ | १ गाहति; केपः !
स्यात्‌ । प्रादमूखकषेपणमेभिः सह मावना्ं न्याप्त-- प्र ८कषश्च्ये ३के१।
क ६ग्ये१७्षे!
अत्र बञ्राम्याघ्ौ १७ । १८ अनयेरिकयं हृस्व ९९ । टोराहति; ६ प्रत्या ८
षण्णा ४८ ज्यष्ठाम्याततेन ९१ युर ९९ य्यष्मूटम्‌ । सेपयोरम्याप्तः केपः १। क ६५
ज्ये ९९. क्षे १।एवं मावनावशादानन्त्यम्‌ । अथ द्वितीयोदाहरणे न्याप्तः भ्र १ १ े१।
रूपि कनिष्ठ प्रकरप्य तद्रगोत्म्ृतियुणादरषद्वयमपास्य मूं वयषठ ९ मावनार्ं न्यप्रः।
भ११क१य्य ९ से २ व्येटर्ोथजराभ्याप्ती ३।३ अनयेरकयं ६ हम्‌ । रधो
क १य्ये९ क्षे

राहतिः १ प्रकृत्या सुषणा ११ उयेष्ठाभ्यत्तन ९, युक्‌ २० पयेषठमूम्‌ | कषश्योः ९।२
अम्याप्तः ४ केपः। क ६ग्ये २० ४ दृष्टवरगहतः सेषः इत्यादिना रूपद्वयमि् प्रकरप्य
जति रूपिपमूञेक द ष्ये १० कि १] पमाप्नमावना् न्याः क्ये १०१

कद ज्ये १० ते

भति पूरे क ६० भ्ये १९९ क्षि १ एवमत्र मावनावक्षादानन्त्यम्‌ । अथवा स्प.
पिष्टं कनिष्ठं प्रकरप्य जति पशचकषिपपदे क १४ सि ९। अनयोस्ुस्यमावनया
मूले फ ८भ्ये २७दे २९ ‹ इषवः केपः › इति पचक प्रकर्य जति
रूपेपमूरे क < प्ये ९ के {1 अनयोः पूरवभूाम्यां षह माबना् न्पाततः
प्र१्क {ज्ये ९७!
क३प्ये १०१
भावनया ठन्धे मूरेक ६६१ व्ये ९३४मे {। अवा श्वं वजाभ्या्तयोरन्तरम्‌
५, ९
इत्यादिना इृतयाऽ्तरमावनया जति मदे क 3 उ ६ सि १। एवमनेकचा | दृष्टवप्
कत्योयंद्िवरं तेन षा भनेत्‌ इत्याद्ना पक्तान्तरेण पदे रूपके भरतिपयिते । प्रथमोदाह
रे रूपत्रयमिषटंपरकरप्य यथोक्तकरणे कनिष्ठे ६ अस्य कौ; ३६ प्रकृति ८ गुणः
२८८ को २८९ भस्य मूं १७ पयेठपरम्‌ । एवं द्वितीयोदाद्रगेऽपि स्पप्रयः
मिष्ट प्रकरप्य जति कनिष््ये्े. क ३ य्ये १०्े१ । एवपरि्वरात्समाप्तान्त
मावनाम्यां च पदरनामनन्त्यम्‌ ॥ ७४ |

नवाडुङुरव्यार्यासदिवम्‌ । ९९

अथ कानष्गयषयोरभिननत्ं चकरवाास्यां मरगृतिमनषुम उततरर्थनानुहुन्िते-
मनुषटुपपूवधिन बाऽऽह--~

हस्वज्येष्ठपदक्ेषान्माज्यधक्षपमाजकान्‌ |

छेत्वा करप्यो गुणस्तत्र तथा तितशचयुते ।
युणवरगे भङ्त्योनेऽयवाऽपं शेकं यथा |
तन्त सेपहतं प्ेपो व्यस्तः ङ़तित्दच्युते 1
गुणलन्िः पदै हृस्वं ततो ज्येष्ठमतोऽसकृत्‌ 1
त्यकत्वा पूतैपदप्तपांषक्रवारुपिदे जगुः }
चतुदकयुतायेवमभिनने भवतः पदे ।
चतुद्वि्ेपमूलाभ्यां रूपकेपायभावना । ७५ ॥

. प्रपमतः “इष हं त्व वर्गः? इत्यादिना इ्व्येतेषनकत्व पश्चात्तानहुप्तग्यष्-
सेषान्कमेण माञ्यक्षेपमानकान्छ्त्वा कुदकेन तथा गुणः साघ्यो यथा गुण्य वये प्रङ-
तित्च्युते शरकृत्योनि वा रेपकमस्पं स्यात्‌ ¡ तत्त॒ शेषं पृ्॑मेपहतं॑सत्रेपः स्यात्‌ ।
गुणव परकृतितसचुते प्ययं क्षेमो व्यम्तः स्यात्‌ । धनं चेदृणमूणं वेद्धनं म्वेदित्य्ैः ।
ग्य गुणस्य कोण श्त्या स्हान्तरं छृतं तप्य गुणस्य या उन्धिप्तत्कनिशं पदे
स्यात्‌ । ततः कनिषठाजछयेष्ठं पूववरप्यात्‌ 1 अथ प्रथमकनिष्ठ्येठपांसयकत्वाऽधुना
मापितिम्यः कीषठगयेठपद्ेम्यः पुमः कुदकेन गुणाष्ठी जआनीयोक्तवत्किषज्येषठपव्‌"
कषः प्ाध्याः 1 एवमपरत्‌ । आचार्यौ एतदवाणिते चक्रवारपरिति जगुः 1 एवं चक्रवा-
छेन चवुद्रधकदुती चघुःकेमे दविकषपे एकमे चामिते पदे मवतः । इदमुपलक्षणम्‌ ।
यत्र कुनप कषेपेऽभितने पदै मतः । युत्ावित्युपठक्षणम्‌ । तेन शुद्धावपीति ज्ञेयम्‌ ।
सथः स्तेषपधानेयने मारान्तत्मण्वस्तीत्वाह-- चद्ठसिषमूधान्याेति । चपुःतेप
मूटाम्यो द्विसपमूखाम्यां च रूपेपायं सावना रूपकेपार्थमावना । करिति शेपः ।
षतुःकषेपे ‹ इषवगीहतः केपः › इत्यादिना द्विशेषे ठ तुस्यमावनया चदुःलेषपदे प्रष्त्य
पृशात्‌ इष्टवरगेहतः क्षेपः › इत्यादिना रूपकषेपने पदै वा मवत्त इत्यर्यः । श्वं भव-
न्यादिकषेपमूटाम्यामपि दपेमायेमावन द्रष्टव्या 1 अस्िन्ल्पकेपपदानयने तयोनामि-
जत्वमियमः। चलुदिेषमूखम्यां तु स्पतेषायेमावनाया कानि्ये्ठयोदयं हर इति श्रयो ,
सूपसेपपदयोरभिन्नत्वं पिध्यततीति चरुद्िषिपमूटाम्यामित्युक्तम्‌ । यदा तु मावनयाऽ
भिततत्वं न सिप्यत्तदा पुनश्चकव्निव पडे पध्ये इति परमपि पुषामिरुदयम्‌ { अत्रो
पपातिः ! ‹ इष्टवीहतः नेपः ' इस्यादियुतस्या उ निषटमि्रुणिते वेदिषवेण केपोऽरि

इ-^ 2०९५८
नवाद्कुरव्यारुपासदितम्‌ । १५६

तस्मादत्राविकं ५० ० क० ष्ये र कव० प्रवर प्र० के १ ।अतः प्रृतिुणे
॥ ध छिव १ ॥1

कनिषवमै एतावल्तिपं स्यात्‌ । प्याय तु पूवं युक्त्या गुणवमैः सेपभक्तः किपणीये
मवति । तद्रधृमधिकस्य सण्डद्वयं कृतं प० १० कण्य्येर्‌क्व ° भ्रव !

किव १
इमेकम्‌ । अन्यद कषे प्र १ | अस्िन्माग्यमानक्योः क्ेपेमापवते नातं भर ३।
षिव १ कि

।
उनिनाधिकेन किषमक्ता प्रकृतिः क्षि स्यात्‌ । प्षेपणीयस्ु क्ेपमक्तो गुणवैः । तद
गुणरवृत्योरन्तरामगि कषिपम॑क्तंकषेप्यम्‌ | तया प्ति कषेपमक्तो गुणवगं एव जि
मवेत्‌ ¡ अतत उक्तम्‌--“तथा प्रृतितदच्युते ! गुणवमे प्कृत्ोगेऽपवाऽसपं शकं
यया ! तस सेहत सेषः * इति । तत्र भृतितरेुणवगे ऽधिको मतिं तदेव केपम्तं
गुण्रत्यन्तरं योज्यम्‌ । जिय न्यूनत्वात्‌ । यद्‌ चु गुणव नयूनस्तदा केपमक्तं
गुणकेभत्यन्तरं शोभ्यम्‌ ] तिषठप्याषिकत्वात्‌ } अत उक्तम्‌ °्यप्तःपरकृतितरचसुते
इति । यन्तु गुणवर्गशृत्योरन्तरमल्पं यया स्यात्तां गुणः कर्प्य इत्युक्तं तते,
पस्य रमुतवर्यम्‌ ! ननु तयाऽपि ्यष्ठवर्ेऽपिकमिदमस्त्येव ॥
पर क० इ० ज्ये र कव० प्व १।

ह षेव १
यस्य व्यस्य वों हदमाधिकं तपमयेष्ठ तु ₹० भये १। अस्य वरगेऽसिन्‌ इव० ज्येव १
ते १ किवं ई
0
अधिके सिदे सति जातत इव० व्येव ए प्र कर णये २ कव० भरव द अत्राभिके

किव १

मतिऽपि ‹ कृतिम्य आदप्य पठानि › इत्यादिना पदूमायाति इ० च्ये १ क्य ग।
9.
तमद्यभणि ज्येषठव्मो मवति } एतावास्तु विषः 1 इष्टगुणं कनिष्ठं कषक्त प्रि
कत करप्यते तकवग; सेपभक्तः सन्लेो सवति 1 इषुं उठ सेपणक्तं सत्तम"
प्येष मवति । यदा व्वशगुणं कन ज्येटयुतं केपमक्तं सत्कनिठं कर्पते तदा गुण.
वकृृत्योरन्तरं सेपमक्तं प्पसेमो मयति । इटुणं प्येष अष्तिपूणकाठेन युके
्षपमक्तं स्त्र ऽये मवतीति 1 अन यथपोष्टवरादिव पदंपिद्धिरस्तीति कुकस्य

१०२ 1 वीजगणितपू ।

नपिक्षा तथाऽप्यमित्नत्वाय ककः कृतः । मत उपपन्नं इ्वन्येषपदेपानितयादि ।
=, ८ भ
अत्र तु ततः कनिठा्मये्िति पूववत्‌ पयेटमुक्तम्‌ । अन्यमाऽि प्येठापेा चेदा
गुणशुिते पयं ्रहृतिुणेन कठिन युतं मक्त येष मततीत्यस्दुक्तमरगिण ण्ये
यत्‌ ७९॥
ह अत्रोदाहरणं वप्तनततिखकयाऽऽट--

का सप्तपधणुणिता कृतिरेकयुक्ता फा चैकपष्टिनिहता च सचे स्पा ।
स्यान्मृदा यदि ृतिभकृतिितान्तं स्वचेतामि मवद तात तताकरतादद्‌
॥ ७६ ॥
स्यटोऽषः । प्रथमोदाहरणे रूपं कानिष्ं खप्यम्रणकषपं च प्रकरप्य न्याः भर ६७
ह१य्ये८ ति \। अब्र हस्व माज्यं सपं मानकं व्ये क्षेवं च प्रकटप्य कुकर
न्यप्नः मासे ८। अत्र ' हरते धनकषेप ! इति कृते नाता षह्ली °
हु २
भ ९
न्धिुणौ ० रज्धिमषभ्या्स्वतक्षणशुद्धी १ केपतक्षणटामा २ दया ठन्िरिति छनि
3 4 १
मौ २ । हर्तवे ऋतवे छते नतौ सेपौ के १ ठ ६
१
गु!
अस्य गुण्य १ कम अतेः ६७ विशोधिते शेपं ६६ अदं न स्यत्‌ | अतो रूष
यमृणमिएं २ श्रकसपयेटाहतघछस्वररेणेत्यादिना वा नाती उन्धिगुणौ \। ज्य
गुणस्य ७ कगौ ४९ प्रकृतेः ६७ शोभिते शेपं १८ पूेणानेन दो र्न्य६
अय कषिपः । गुणरको प्रकृतेः ७ विशोधिते व्यन्तः स्यादिति थने केपः ६ टन्धिषतु ५
कनिष्ठ पद्‌ | अ्वर्भतवे घनत चे हवं तम्य वग इत्यदृुततरकर्मणि न विंेषोऽ"
स्पीति जतं घने कानषठं ९ । अस्य गे परहृतिगणे पदूयुते नातं मूं ष्यषठं ४ १ । मधरा
मदुकप्रकरेण प्येष ८ गुणक ७ गुणिते ९६ बन्षिन १ प्रकृति ९७ शुगेन ६५
युत १२६ कषिपेण ई मतं ८१ जातं जये्ठम्‌ । सस्या कन्येव धनिनि
जति तदैव स्ये ४१। एवं नाता हख्वन्येपरेपः हु ५ भ्ये ६१ 8 ६।
कुट न्यासः मा ९ के ४१।अब पूबटन्वु् पपौ ति ९ ल ११। मरे

क तेग
गुणस्य ५ कग २५ प्रतेः शोधिनेऽसमन्तरं ४९ मवति । इमन्तरं ४२ षेण ६

नवाद्कुरव्याल्यासदितम्‌ । . १०६

छौ ७ नत्त; सेषः | प्रकवितश््ुते स्यत इति नातः हषः ७ । रन्धिः "वेनि

११ । भस्य वरग ङृतिगुणे सदने पूरे ष्ये ९० । भया पूर्वजये ४१ गुण ५

गुणितं २०९ कनिष्ठेन ९ गति ६७ गुणेन ३३९ युतं ९४० क्षेपेण ९ तँ ९०

मति ज्येष्ठम्‌ । एवं नताः कनिषगयषषेणः क {१ ज्ये ९० से ७ पुनरेषां

ककार स्याप्तः भा ११९० | अत्र हरते पनकेप इति जाता वटी १ राशि.
७ १

{
६
1
दयं १८ तटं ७ उन्धयो विषमा इति स्वतक्षणाच्छोषनेन जातौ उन्पिटुणौ 8 । शेप
१२ ९ #:
तक्षण्यषा १२ खा रन्धिरिति नात्तौ १६ हरप्ये्वाङ्वपेरगत्वमिति नात
॥
प्र्षपौ हव्यिणी कि ११ ठ १६। अस्य गुणस्य २ वर्य ४ प्रकृते १७ श्वान्तं
से ७गुर
६३ असं न स्यादिति स्पयृणि्ं { परस्पय के क्षिते नात उव्ियुणौ २७।
गर
भपय गुणस्य ९ वमे ८१ ग्रस्य ६७ हीने १४ शेपं तेपेण ७ मक्त जाः लेपः
२ छन्िः २७ कनिष्ठे पषैवद्धनं ५७।अब्द कों भहृतिगुणे द््युने मूढं च्येषठं २२१ ।
अथवा पू्ववयेषर ९० गुण शगु ८१० कठिन ११ अर्ति ९७ गुणेन ५३०
युतं {५४० रपेण ७ मतं २२१ जातं धने कनिष्त्‌ २२१ । एवं कन्ये
एतेः क २७ स्ये २२१ २ । जयानयेस्तुल्यमावनार्य न्पाप्तः
कर्ज्य्येर्द्शक्षेर्‌
करेऽ्व्येद्रेके ध

भावनया नति चहुसपमूे क ११९३४ ष्ये ९७१८४ से ४ । दयग्ठ परकटप्ये
वगतः तेष इत्ति नति खूपोपूठे क ५९६० भ्ये ४८८४ पे { | जप्‌

२०४ यौजगणितम्‌ ।

द्वितीयोदाह्रण एकापि कनिष्ठ प्रकरप्य सूपत्रये सिप च प्रक्ष्य न्यपत: प्र ६१
क.१य्ये.८क्ि | वुद्कायै म्याप्तःमा क्ते ८ | प्रामद्धरतषटे धनक्षप इति नते
[आः ४

राशि्धयं २। ठन्ैपम्परात्छतक्षणोधने केपतक्षणयमाव्या रन्िरिति च कर
जातौ क्षे {। अस्य गुणस्य १ वर्गं १ प्रतेः शोधितेऽन्तरं ६० अस्प न स्यादि
सेर्‌
द्वयम परकरप्य बा जातौ उच्धिगुणौ ठ ९ । जप्य गुणस्य ७ वग ४९ प्रकृतेः ६।
गऽ
शोभिते शेयं १२ हेपेण ६ मक्तं नातः केपः ४ । भृतितद्युते गुणव व्यत इति
जाते ५'सन्पिः '4 कनिष्ठम्‌ । अस्य वर्गे २५ परकृतिगुणे १५२९ चुरने १५२१
पद ज्येष्ठ ६९ | अथवा पूज्यं ८ गुण ७ गुणं ५६ कानेन १ प्रकृति ११
गुणेन ६१ युतं ११७ क्षेपेण ३ भक्तं जाते तदेव ग्येष्ठ ३९ । एवं कनिष्ठे
क्षिपाः क ९ व्ये ३९ ५ । इटवौहतः तेप स्युलत्रसपुद्धिमूचयोावना
न्यस्तः कं र्ये १" क्षे ९ | मावनया जाति रूपेपृढे क १९९ प्ये १९२१

४ ३९०
कंर्च्येरके

से १ । अनयोः पुना सूपह्ुद्धिपदाम्यां मावनाथै न्याः क "प्ये "के १1

कर ग्ये ‰ के,

भतो .जति स्मशुद्धौ मूरे ६८०९ । २९.७१८ ह ९ । अनयोप्ुस्यभावेनया

भति स्पकषपपूरे क २२६ १५२६९८० ज्ये १७६९३१९०४९ पे { | अतः पनः
पुनमावनावशादानन्त्यम्‌ ॥ ७६ ॥ ५
अप रूपदुद्धौ विरत्थमुष्ुम उत्तरार्धेन निखपयति- र

॥;

रूपशदधौ खिरोष् वमैयोगो गुणो न चत्‌ ॥ ७७ ॥
यदि प्ररृति्वगैयोगरूषा न भवेत्त स्प्द्धावुं घिं जेयम्‌ | कस्यापि व.
6
स्तया भर्या गुणित स्सोनः प्न्ूट्दो नैव भवेदित्यषैः | अ्रोपत्तिः ] यदि
१ =
ऋणकेपो वगीरूपः स्यात्तदा करणं रूपकेपोऽपि मेत्‌ । इष्वीदतः केष इत्याद ।
ऋणसेपो वमेरूपसतु तदैव मवेधदि अङृतिगुणः कनिषठवमो कौयोमातमकः स्यात्‌ ।
त्‌ येकस्मन्वगे शोधिते ह तै ~ [व ।
तया सत्यकः सातेऽपाषगस्व मूलसमदात्‌ । ध्रछ्निगुणः कनिष्टवमो वर्यो.
सात्मकरैव स्यात्‌, यदि परष्टतिकेमयोगामिक स्यात्‌ । यतो करेण गुभितो करौ

नेवोड्छुरव्यारूपासदितम्‌ । १०५

चमे -षवं मतीति गर्तः सण्डद्यं यदि ऋात्मकं स्यद्‌ तम्यां सषण्डम्यं
कारिठवग्व ए्षगुणने सण्डदवयमपि यरं स्यत्‌ । तयोयेो . वर्मयोगः' स्यात
एमे संपूणपञलया गुणितः करिष्ठव्मो मतीति अष्तेवभेयोरगस्पसे कृतमुणः
करिष्ठवगोऽपि वर्गयोयात्मकः स्यादित्युपपन्नम्‌ ‹ स्मदच्धौ सिख कोयो शणो
ने चत्‌! इति ॥ ५७॥
` अयातिटतवेरूपदद्धी प्रकारान्तेण पदागयनमनुषमाऽनुषटपपवेन चाऽह -- ~
अिरे छृतिमूराभ्यां द्विपा सूपे विभाजित ।
द्विषा हस्वपदं जयेष्ठं ततो स्पपिशोधने 1
पूेवद्रा भरसाध्येते पदं रूपधिङोधने ॥ ७८ ॥ प
अदिके सति ययेोैयोर्योगः ्कृतिरहि तयेूम्या द्विषा खयं पिमानिते सू
पशुदधी द्विषा हस्वषदं भवति । ततस्ताम्पां कनि्ठाम्यां तस्य वमः पतया कण्ण
इत्यादिना घयेषठदमपि द्विषा भवति । यदाऽतिलप्ये एति पवद ह्वमि््वी
ऋणे चदुरादितेपे पदे प्षाघ्य , इषटकहवः केपः › इत्यादिना रपहद्धी पै
भपाच्ये । अत्रोपप्तः | योरव्योयोगः परकृतिर तम्या वाभ्यां कनिष्ठः एय
गणितो युतथेत्मकन्यैव युणित; स्यान्‌ । अ्मात्छकृतिगुणकनिष्र्णात्‌ पूषि
ण्डमूतयोैगयोरन्यतरेण गुणितः कनिष्टवधिच्छोध्यते तह गुणितः कनिष्ठवगोऽवि
पयत इति तस्यव ूखलामादन्यतरेण वण गुभिहः कि व ऋं कफे
वि { अय समङुदधयथमन्यतवरम्य पदेन गुणितं कनिष्ठमिषटं ्कटप्य “ इ्टवगहुतः
केपः › इति कते स्पमणं कपो मति | अयेन कनिष्ठं मायम्‌ | इष्ट तु वर्मस्य
पदेन गुणितं कनिष्ठम्‌ । अत्र माज्यमाजकयो; कनेनाप्यते जातं माज्यस्याने सपू)
भानकस्याने तु प्रङ्ृतिखण्डमूत्य कंस्य पद्परिति । अते उपपन्नम्‌ छृकिहपया दिप
सप विभाजितम्‌ । द्विषा हुस्वपदम्‌ ' इत्ति ॥ ७८ ॥
अत्रो्रहरणदयमनुषमाऽऽह-- वि
तरपोदशयुणो वर्मो निरेक; कः कृतिभपेत्‌ । , , {1
फो वाऽषगुणिते वर्गो निरेको पूखदो वद्‌ ॥ ७९ ॥
अव प्रयमोदाह्रे प्रकृतिर्िफकेकयोर्रमपोगः १३१ अ द्विके हे ख्पं स्प
शुद्धौ कनिपदे १ स्यात्‌ 1 जघ्य व्ातपक्ति १३ गुणात्‌ १३ एकोनात्‌ ९ मृ यषठ-
~ २ 1 ४
पदं ३1 भयवा निक्रेण हतै सूपं कनिष्ठ स्यत्‌. { । अत. पूथवज्ज्ठम्‌ २ । अथव्‌।
र ३ 9.

#1 3

~

८

१०६ वीनगणितम्‌ 1

पूववधया दष्टं कनिष्ठम्‌ जस्य वर्मलङ्तिुणात्‌ १३ शतुरुनात्‌ ९ ष्ठम्‌ ६।

क्रमेण न्याप्तः फ १ प्ये ६ से ४ | 'ष्टवगीहतः केपः इत्यादिना रूपद्यपिष्ट परकह्व

भ्रति रूपषुद्ौ प्दे क १ ष्ये \ पे १ अवा परति १३ गुणात्कनिषठवगातु १\
२ न्‌

मव -विशोध्य नातं पेठ ९1 फेण न्यासः क १ २ के ९। .धृवहतः से१”

इत्यादिना नाति सूपशद्धौ मूञे-क १ ज्ये २क्ते १। चक्रवनामिने वा ] सपगुदर

५ इ
पूर्वपदयोः क १ ज्ये ६ से {। दवम्येष्ठपदतेषानियादिना कु्कार्थ न्यपत
१. ३
मारि | अत्र माज्यमानकतेषानेपन १ अपवत्ये न्याप्तः माषे भ्ब
२ र्‌ र्‌ हर #

ह ए
(हरते धनकषपः१ इत्यादिनि जतै रारि्रयं ० | खल्ययो ।षम। इति स्वतक्षणाच्छीषने
द

फते सेपतक्षणठामादचा रुन्धिरेति च षते नाती ठन्धिगुणौ ठ रक्षे १ | अतर
गु १२
~ न ॥ क [क षि
गणस्य १ वग ्ृतितच्युेऽन्तर १२ अल्पं न भवतीति सूपर्णामि्टं परकह्य तेष
किते नाती रब्धगुी र ३ । जम्यगुणस्य वरग ९ परछृतितद्युते शेषं ४ तेष १ मं
गु
जातः सेषः ५ व्यत: प्कृतितस्चुत इति व्यस्त. ४] ट्व. कान पराद्धनं १।अते ऽये
११। क्रमेण म्ाप्तःक ३य्ये११ तेष ]पुन. क्काथं न्याप्तःमा;३ ते ११। पू
४ हु
यहन्धिगुणो ॐ ५ षि 1 अध्य गुणभ्य वे ९ प्ररुतितदच्युते रेप ४ सिप ४ मर
गुष्क्षि
जातः कपः १।त्यम्तःप्रछृतितरच्युतः इति व्यम्त, ‰ | रल्िःतफनिषठम्‌ | अतो प्ये

१८। फ़मेण न्याप क ९ग्ये १८ से १। वं सूपुद्धौ जति मूते अभित । अपर स
स्पतेपनपद्म्या मावनया पदानामनन्त्य त्ेयम्‌ । अय द्वितीयोदाहरणे शरदिः ८

नवाद्रुर्यारूपास्सितिप्‌। १०७

भिय द्विकयो्गंयोगः । भावजे दन्यो क ! ण्ये { से { | भाववधवारेना-
॥ ॥ #:
मिते करेगी ७९ ॥
भेधवां क्षिपः ष्णः षणे तद्‌ पद! इत्यप्योदाहुरणपवषटमा$$्ह--
फो वर्मः पद्गुणर्पादवो दरादश्षादथोऽयवा कृतिः ।
मुतो षा पथ्वस्त्या तिर्या वा कृतिर्भवेत्‌ ॥ ८०
स्ष्टोऽपेः } अपर सपि कचि प्रकटय म्यात्तः प्र ६ क १स्येक्े३।
भत्र दादरकिपार्थमये पं इषवेणनिन ४ सण्णधेदिेन २ प युणये । तषा प्ति
जति द्दिशङ्षिपपदे करज्ये ६ क्षे १२। एवमनयैव दुका पगुणे ते एर्वे
संति पशवसतिरेषे क य्य १९ क्षि ७९ । एवं दशगुणे जति तरिशतीरिपे
क १० प्ये ६० कषे ३००] इदृएुषरक्षणम्‌ ॥ ८० ॥
येन केनाप्युपायेनोरठेे पदे प्रपराध्य पञ्चदुपतेपमावनयाऽऽनन्त्य तयोमवतन्य*
मूषुभ उत्तराधैपूरवाथाम्यामाह--
स्यबुद्धचैव पदे ज्ञेये बहु्षेविशरोधने ।
तयोमीवनयाऽनन्त्यं स्पकषपष्दोत्थया ॥ ८१ 1
पाश्च विदोधनानि च हपविदोधनानि ) बहूनां केपविरोधनानां समाहारो महु
ेपविशोधनम्‌ 1 ततिन्‌ । वतिन्क्ितनेपि हेये वते ऋगे वा प्रथमतः स्वबद्धधेव पे

ये इत्यरथः । प्द्ृष्षेपपदोत्यया मावेनया तयेरानन्तयं पुरम्‌ । यतर्ाभ्याप्रः
कपये; क्षपक स्यादिति हपहेपेण गुणिते यः कथिद्धनृणं कपो यथास्ते एव

स्वादिति ॥ ८१ ॥ ध

- समुद्धयैव पक्थे इत्यु्म्‌ । तत्र कावितमकारान्दपति } तश्रापि कमम
भरतौ पदानयते प्रकारान्वमनुषटुम उत्तरर्थनाऽऽह--

वमेच्छिने गुणे हवं त्पदेन विमाजयेत्‌ ॥ ८२ ॥

करच्छिते गुणे प्रति हं तत्पदेन विमाजयेत्‌ 1 एककं सवति } प्रकत केन.
चिद्धुणापवत्यीपवार्तितया प्रकृत्या कनिषठ्येे सध्ये | तत येन वरेण ्क्तेत्वः
(तस्तस्य पदेन वनिं माञयप्‌ । जयेष्ठ तु ययसिित्मेव । उदि््रकृतमिते पदै मवत
तरः 1 सूतरो्ति } परकृतौ वेननिङ्ोणापविताया ्पेषठकोऽपि केमु कोगाप,

॥

१४८ पीनगणितम्‌ |

वर्तितः स्यात्‌ । अतो उ तन्मूहेनापवर्तितं स्यात्‌ । कनिष्ठ तु मापवतिते स्यात्‌ ।
माहु ्रषृतिकृतो वशप. कानष्ठञषत्‌ यन प्रकरतद्रुणन भजने वा कानष्ठ गुणितमप्वतितं
वा स्यात्‌ । अतस्तम्मूठेन कनिष्ठमेव माञ्यम्‌ 1 ज्येष्ठ तु मक्तमेयेति । अनयैव युक्त्या
प्रकतं केनचिद्ेण स्गुण्य ताद्दया प्रकृत्या कनिष्ठगयेष्ठे भपताध्व कानिषटे तत्पदेन
गुणयेदित्यपि वोध्यम्‌ ]} ८२ ॥

अत्रोदृह्रणमचुष्टुमो<्यनाऽ5ह--

) द््रिशदूयुणिे बग; कः सेको मूख्दौ वद्‌ ॥ ८३ ॥

स्पोऽपै. | अभेमिदेषट कान प्रकरप्य प्रागबजति मूले ध ३२ क रण्ये ६ १।
अथवा प्रक्रि" ६२ चतुभिरिछत्ा ८ { अनया शक्त्या कानिष््यठे क ई ज्ये
से १। चतुणा पदेन कनिष्ठमेव पिमस्य नति द्वाविक्नलमकरतौ पदे कर्व्येरेक्षे १।
एवं पोडश्चमिदपि प्रकतं चत्वा प्र २ जते कनिष््येे करज्येक्षे१।
प्ाग्व्वनिषठं पोडक्मृलेन ४ विम्य जति ते एव कनिष्टयेष्ठे क २ ष्ये ९ के १।
एवमन्यत्रापि ॥ ८३ ॥ ४

अथ प्रकृती कल्पाय पदानयन उपायान्तरमनुष्टुमाऽऽह--

इष्टभक्तो हिधा क्षेप इष्टोनादयो दटीषरतः ।
गुणमूलहूथ्ाऽऽ्यो हस्वर्येषटे कमात्पदे ॥ ८४ ॥

उदिष्सेप इष्टेन मक्त. सन्दिमा प्यायः | प एवत्र्नोन. । अपरकरटेन युतः।
' उभयत्रापि दीक्ृतोऽधितः । आप्तु गुणमूटहतः प्रहृतिमूरदत इत्यभेः । कराटरस्
्विषठपद स्तः | मत्र गुणमूदतस्त्वाय रईत्युकयत्र कगरूपा श्रह्ृतिमवति तत्रैवास्य
सूत्रस्यावस्रः इति ज्ञेयम्‌ । अनोपपत्ति. । यत्र वर्गल्पा प्रकृतिस्तत्र पामा एव च्येषठ
मूं रम्यते । यतेः कानिषठव वर्गरूपमरत्या गुणित वर्म॑ एव स्यात्‌ | जय क्षेपे
िष्ठेऽपि चेदस्य मूल छम्पते । नूनमयं युततिवगैः। यतोऽस्य मूढं प्रमज्येष्ठत्किचिदपिकं
म्यात्‌ | तेथा च यावद्धि तावता युक्तस्य ग्ये्ठम्य वर्गोऽयमित्यधिकञ्ये्टयोयविवर्मोऽयम्‌ ।
अत्न युततिवमे 'खण्डद्वयस्यागिहतिद्धिनिघ्नी त त्सण्डर्वकययुता कतिःहति खण्डन्रयेण मान्य
म्‌ । व्ये्ठरगो प्येषटाविकयोदि्ो घातो अपिकवगेशयेति। अतर पात्व केवटज्येष्ठवरमितः
हेमे क्षते हु युतिवगो मक॑तीति देषेऽगन्ति खण्डद्भयम्‌ । अभिकवर्यो व्येषठापेकयातरो
दिघेति। अग्र किमधिकपिति न त्तायते | तदि प्रक्दप्य जातः कषः ग्ज्य
इष॑ { ! जम्मिन्सेप इ्टदते नातं ज्ये २ ई { | द्विगुणगये्टािष्ठयु्म्‌ | मतर

नषाद्कुरन्यार्यामहितमू । १९९

वदिं प्ये तवा जयेोद्विगषा युतरमवति ष्ये २ १२। अत्य ज.
तिः स्यात्‌ ण्ये १ इ १ । क्षपानन्तरमिदमेव स्यं मवति 1 एवपुषपननापरटिमकतः
षप इेनादयो दर्शतो सये मवतीति। अय कनिएानामुषय; ] तद केन्य
प्यते । यतः कनिष्ठे वल्कृतिगुणित एव च्ेष्ठ्गः { आगः तमु
कनिषठमेष पेठ स्यात्‌ । अतो विोमिधिना पये गुणमूखते कटं स्वादिति ।
अह आदौ केवटे साप्यते । हेः इत्ये ९ इव १ | इमः ष्ये २१ {|
इनः व्ये } दतः व्ये १ । जातं केवटे तथा च मक्त ्विषाकषेप
स्टोन दूटीकृतः › इलयनेन केवहग्ेएठमियिकणयेषठं च साधितम्‌ । तत कवये
गुणमूढभक्तं त्तकनिष्ठं मवतीत्यते उक्तम्‌ 'ुणमूटहतश्याऽऽयः' इति ।यवाऽन्ययोपपततिः।

कगसप्रृतया गुणितः कनिष्ठो व एव भवेत्‌ | अथ सऽपि सषि यदि णुः

पयाति कषेपो वग ्तरमेव स्यात्‌ 1 तस्मात्तेपामति यज््येष्ठ पे च सज्ये तयौ-

वग ेपः। अय पवन्त रिवयोगमकं योगसततः प्रोतेव राश शतयुव-

दतान्तपषि् करपयते । तेनेमे रुपवग्तरे मते योगो रभ्येह | ततः सकमणपूेण

रिक्तां सुरुभम्‌ । तेदेवमुपपत्म्‌ इ्टमक्तो दषा क्षेप इषटोनारयो दूतः दृति । शुण-

मृषतश्वाऽऽयः इत्यत्र तु पूववदेवोप्षत्तिः । अनयैव युक्त्या ऋणकषेयेऽपि बोध्य्‌ |

एतावातु वकषः । धनकषेपे वृहदरशिरदिशयेणतेपे तु स्धुिरुदेए्येटम्‌ ।

भत ऋणे इ्टास्योनो दत इति द्रव्यम्‌ । यदपि तेप्यमैतवाङ्कनेन सयाशचत

पव परिभवः पपद्यते तथाऽपि फानिठेषठयणतव सयात्‌ | त्माणतवङ्कने विनवे

ए्योन एति पाठन्पत्ययेन पदपाघनमूणतेप ्रमयम्‌ ॥ ८४ ॥

4

“ ~ल

भोगहणदयमतुषटमाऽऽह--
फा तिर्मवभिः सुण्णा प्वितवापधुता कृतिः ।
कोवा चतुणो वर्स्रयचचिशधुता कृतिः ॥ ८५ ॥
स्प्यः भत्र प्रथमोदाहरणे सेपः ५२ दविेनेठेन २ कतो दिः २६ । ११
इ्टन्रो २४।२८ दातो नातः १२।१४ अनयोरायः १२ प्रति मूषेन
६ भो ४ नति हुवे ४। १४ | अमवा सं चतुभििपञ्येवमेय जति दशने
कग १७] एवपनिवशादमन्त्यम्‌ } अप द्वितीयोदाहरणे सेषः २१ परष्तिः
© ५ र्‌ 1]
०१ अमिनत्‌ नति ह्वये क ८ ष्ये 1५ | परिषदा ९।५७॥ ८५.

ध
= ^

१९१ , बीनगणितप ।
->. मय प्रृतिपमतेषे उदाहरणवा युक्त प्रदशेयिुमुदाहरणमतष्ुमाऽ4६-- - - "

धयोदश्गुणो वर; फख्रपोदृशानितः ।
२ त्रयोदशयुत्तो वा स्यद्रमै एव निगवत्तम्‌ ॥ ८६ ॥
` श्ष्टोऽपैः । प्रपमरोदाहणे प्रतिः १३ रूपि प्रकरप्य प्रायघ्रयोद्शविशोषे
ष्ठे क! प्य० ते१३॥ एवे पतिपमे यत्र कुत्रापि ऋणे रूपमेव प्रकरप्य
पयेषपदं साध्यमिति युक्तिः भरदरिता मवति । यतो दपमिते कनि तदै प्रतिगुणः
भृति एवं स्यात्‌ | त ेपस्याि रतिम तच्छोषनेन शून्यतया पदमपि
शून्य स्यादिति । अथ उये्टपयशरुन्यत्वे यदि लोकम्य ्रतीतिनालति तहिं रूप्षेपपदो*
स्थया मावनयाऽऽनम्त्मिति ज्ञापयितुमाह । अग्न इवभकृत्योयद्विरम्‌ इत्यादिना शम
सपमे क श्ये ११क्षे १ | जम्यां मावनया तरयोद््णकषेपमू्े क ११य्य
म र्‌ ५
६९ सं {३ इति स्प्टोऽभः [ एवं मावनावशादाभनत्य ्रव्यनित्यर्थः | एवं रकृति-
#
समे ऋणप पदतिद्धौ प्ति सेमे पनषेपेऽपि पदततिद्धिः पुमा सूपुद्धिमावनयेति
प्रदशयितरुमाद । एपास्णेपपदानं रूपटूदधिषदाम्पामाम्यां १ । विशचेषसममावनया
# २।२
धमत्येद्ेपमूरे ६} १३ वा १८1६१ इति } अतर सपङुद्धी पदानयनं तु सप"
२
शुद्धौ सिखोदिएमित्यादिना भगिवोक्तम्‌ । विशेपमावनाऽन्तरमावना ममावना
समातभावन। । शेषं स्पष्टम्‌ ॥ ८६ ॥
एवष्णप्रकृत।यपि यथात्मवे पदानयनं द्रव्यमिति तदुदाहरणमनष्टमाऽऽह--
णीः पञ्चमिः ण्णः को वैः सकाशतः ।

[क

` बरगः स्पद्द ददत्स सयग परिधिम्‌ ॥ ८७ ॥

`; मप; । स्वात्तः भ्र ९ से २१ । अव स्पा परकरप्येटे हुखमित्यदिना
जति मूषे क व्ये धकेर! ।वाकर्ग्ये 2 कि २१ | सपतेपमावनया
पदानन्तयं रात्‌ । ८७ ॥ ४

उप्र प्रन्पारम्मे वचि बीभाकरियं येति भरतित्ताय तदुपयोगितथा निरूप्य घन.
गौपदिषदधुकरवादान्तस्य गणितस्य बीजतव ञरमादृपेगच्छेयुरभिगम्य च नीतं

नेबाषकुरव्यारपासदितपर । १६१
बौनप र्व चाकगच्छुः रिष्यालनिरसापपाहाुषुमा--
उक्तं वीनोप्योगीदं सेसिपत गणितं फिठ ।
अतो वीरज अयामि गणकानन्दकास्कम्‌ | ८८ ॥ ग
पषेऽपैः 1} ८९ ॥
दैक्व्गणततततव्यपा्धहा र्मणकात्मननिपितऽसिन्‌ । प
जीगक्रियानिवृतिकरसरताव्तरे जावा कृतिः परकृतिर चक्रवार्‌ ॥ ६॥
भग्न बरपृती चक्रवाढमपि पगेभयन्तपैतमित्य, ॥

शत श्रप्कतगणकवमीमकरीनलाल्दैवपुतक्ैगधिराविते बोनिवृति-
क्ार्तावतारे निनमेद्र कवारेयु्तवरगतिणिवरणं समातिममद्‌॥ ६॥

अत्र मृढनछोके प्रं प्रन्थसख्या २८० | आदितो अन्यस्या २९८० ।

७ एकपर्णसमीकरणम्‌ । - ८ ॐ

ॐ नमोऽग्यक्तनिदानाय । अरति यानि प्रकहयामीति बौननिरूपणं भ्रतिन्तात्तमत-
स्तलिरूपणायम्‌ । तथ्तुरविधमस्तीति प्रवदन्त्याचार्याः । त्था हि । प्रथममेकवर्णमी-
काणम्‌ | द्वितीयमनेकवणैप्तमौकरणम्‌ । तूती मध्यमाहरणम्‌ । चतु माक्ितिमिति ।
तत्र प्मरोषनादिनाऽग्यक्तरेमानयवगन्तुं यत्रकमेव वर्णेमधिक्स्य पक्षयोः साभ्ये
करियते तदेकवर्णमोकरणमिल्युच्यते । स्न स्वनेकानवर्णानविङत्य पक्षप्ताम्यं क्रियते
तदनेकवरणसमीकरणमुच्यते 1 यत्र॒ तु वणवगीदिकमधिकृल्य पकषप्ता्यं क्रत्वा
मूरपरहणपूवैकं व्यक्तमानं साध्यते तन्मध्यमाह्रणम्‌ । यतोऽकतिन्वरमरारोभूर्यहगे द्र -
रमिति द्विनिध्मी देषाच्यनेदित्यनेन मध्यमस्य खण्टस्याऽऽहरणमप्नयनं प्रायो
मवत्यतो मध्यमाह्रणमिस्युच्यते | यत्र तु मावित्तमधिकृत्य पराम्ं क्रियते तद्धावितमि-
स्युच्यत इति । नन्वेकवणैमीकरणस्य रक्षणे तरैतुग्यते मध्यहरणिरिपेऽतिव्यठः ।
एवमनेकवणत्तमीकरणस्यामि यत्कृते रक्षणं तत्न युज्यते मध्यमाह्रणविशेषे मिते
चाततिव्यिरिति चेन । प्रयभरक्षणे शुक्षणाक्रान्तस्य मध्यमाहरणविशेषस्यापि रक्षण.
त्वात्‌ । दितीयरक्षगेऽपि रक्षणाकरान्तयोरमध्यमारणाविरोपमावित्तयोरपि दक्ष्यवात्‌ ।
अत्‌ एव द्वेधा विमागो मुरूयः । एकर्ण्मीकरणमतने कवर्णप्तमीकरणं चेति । अतं
एयैकवणेपमीकरणान्तरीतमध्यमाहरणमेकव्समीकरणलण्डादृनुषदमेव टडिचितमन्यच्न-
कवणप्तमीकरणलण्डादनुपदं चिलितमाचार्थ. । ननु तथाऽपि विषद्धमक्रान्तयेरिक-
नेक मीकरणविदोपयोर्विरद्धधमोव्यापकरेन मध्यमाहरणत्येन कपं॑क्रोडीफरणामिति
चेत्‌} एभिवीतवतेज्वाक्रान्तयोः पाभिवतैनतरशरीरयो; श्वरीरत्वेनैवावगच्छ । तम्मा-
म्युरूयो विमागसतु देवैव । एकवर्मू्मीकरणमनेकवणैपमीकरणं चेति ! तवाञऽय द्विवि.
धम्‌ । एकवर्ण्मीकरणं मभ्यमाहरणं नेति 1 दवितीयं विषम्‌ | अनेकवर्ण॑सतमीकरणं
मध्यमाहूरगं मापितं चेति | एवं प्चधाऽपि विमागः समवि | अन्न मध्यमाहरणयो-
प्त्वनेकीकरणे शतुर्धाऽपि विमागः सुभवति । अयमेवाऽऽरत आदराचर्धः | स्वत-
न्मेच्छस्य नियोकतुमशक्यत्वात्‌ । ननु सामान्पवरशेपरूपयेरेकवर्णक्तमीकरणयो; कथ-
भेकरब्दामिवेयत्वमेवमनेकवभेप्तमकरणयोरपीति चेत्‌ 1 देशविरेप्य तदृनर्गतनम-
र्विशेप्य च कादमीरदान्दामियेयत्ववदवगच्छ । सिनधुभव्द्‌ दिक्च | मनु तयाऽपि
छक्षणमेद्‌ आमद्यक इति चेच्छृणु तरह । सामान्यरक्षणं प्रगिवोक्तम्‌ । विदरिषरक्षणं
ह यतरेकमेकदणेमाविकृत्य प्रयो; प्मौकरणेन विनैव मूदगरहणे व्यक्त पानं त्रिष.
ति तेदेकवभेपतमीकरणपरिति । एवमरनेकवग्रपमीकरणत्यापि त्यम्‌. । ननु पर्द्ेमान-
फोषायीनाममावाष्ठीनन्य पकाविकत्यं वादित व न पमवतीति चेत्‌ । न { जवान्तरवि- ,
भनकनेपारिनमिरपि विमगि पायकरामावात्‌ | अतत एव न्यायनये माहतदविमानः

नि)

~ सेषाद्छरन्यारुयासदिवप्‌ 1. । ११३

; कोपापिम्याममावस्य द्ैविष्येऽप्यवान्तरग्रिमानकोपापिमिशयतुिषय्गोकारः । एकेक-
,दृहयाः शुद्धा विधेति येदद्वय एव रख्ये सत्यप्यवान्तरोपाधिभिर्ादकमिदस्वीकारः ।
, एवमन्यतराप्यप्ति । श्रीमदधास्कराचायोणां तु बीज्दधषिष्यमेवाभिमतमस्तीति रक्ष्यते ।
+ यतस्ते , परयपरमेकयर्मप्तमीकरणे गी दविततीयमनेकवर्णपफीकरणे बीजमिति प्रयम
। हितीयन्न्दपूैकं विमागममिषाय तदनु यत्न वभेष्य द्वयोबेूनां वा , पगोदिगताना
£ समीकरण तन्मध्यमृहरणम्‌ । यत्र मावितत्य तद्धावितमिति वीजचतुष्टयं वदृनयाचाया
दृति वक्ष्यति । अत्र हि यत्रेति बीनजद्वयमनृद्य मध्यमाहरणत्वेमावितत्वतिवानर्ततति"
! मर्य द्ैविष्यमेव भतीयते । छि चाविशेषस्वस्पेकवर्णपतमीकरणपमापावित्येक्व्भतमी-
करणं बीनमित्यनुकशवैव । ५
1 ` अधाव्यक्तवगादिपमीकरणं तच मध्यमाहरणमित्याधुकतवा तत्करणपूत्रमप्यवयक्त-
+षगोदिप्दावरेयमितयादि पूर्वेयतयेव प्रतिपा, मध्यमाहरणविशेयक्तमाषाित्येक्वण"
£ समीकरणं बीलमयनिकवणेप्तमीकरणें बीजमिति वक्ष्यन्ति । युक्तं चैतदिति प्रतिति ।
‡ त्रानेकवर्णानामिकवभपु्ैकत्वदिकव्णेसमीकरणं प्रथमतः शाटिनीत्रथणाऽऽह--
। ` यावन्तावत्करप्यमन्यक्तराशैरमानं तस्मिन्कुर्यतोदिष्मेष ।
तुर्यै पक्तौ साधनीयो मयत्नात्यक्त्वा क्षिप्त्वा वाऽपि संगुण्य भक्त्वा ॥
एकाम्यक्तं कोधयेद्न्यपक्षा्रपाण्यन्यस्येतरस्माच्च पक्षाद्‌ 1
शेषाव्यक्ते नोद्धरदुपशचेषं न्यक्तं मानं जायते व्यक्तराशचेः ॥
“ अब्यक्तानां दुन्यादिकानामषीद यावच्चावद्दृन्यादिनिन्नं हृतं वा ।
युतोनं वा करपयेदात्मबुद्धया मानं कापि व्यक्तमेवं पिदित्वा ॥८९॥

एच्छभेन टे सत्युदाहरणे योऽल्यक्तराशिरतप्य मानं यावतताषदेवं दूत्यादि वा
भ्रक्रप्य तरिमन्नव्यक्तराशाघुदेशकाद्यपदेव प गुणनमनन्यराशिकतेत्रादि मण-
केन कायम्‌ } तथा वुरदता गणकेन द्वौ पक्तौ परयत्नेन स्मौ क्यो । यदाटापपती पमौ
, न स्तम्तद्रैक रे न्यून पते रिविलमक्िप्यायिकन्लत्तावदेव विशनोभ्य वा न्यूनं पल देन.
वित्सगुण्य बाऽपिकं पसं तकनैव मन्वा का मौ कार्यौ 1 एवं यृणनत्ेपाम्यां युगन-
शद्धिम्या वा मननःपाम्पां मनने्ुद्धिम्फा वा पत्तयः प्मता कायो । एवं वर्गािकरणे
नापि स्वनुद्धया पक्ष समौ कार्य जरेदुमप्यवगन्तत्यम्‌ । यययुदाहरणे द्न्याद्योऽव्यचा
राशयः स्यतः यावत्तावत्काकनीटङाद़ीनि तेषां पानानि परद्ह्यो खवप शा या
स॒मा कार्या शति अद प्रयपतूत्र पकटकानापारणप्‌ | अत भङ्नेवमाङ्गण 1: दधन.
माह-एकास्य्तमिति। एतयोः प्रमो; पर्योरस्व पकषस्याग्वकमन्यपक्प्यान्वरोर्या-
ष्यम्‌ । स्पछषयग दं चेत्स्याचदा तद्रि तसमव पताच्छोतयम्‌ 1 एवं यद करप

९५

॥

१४४ चीनगणित ।

+ गुणितमस्यक्तवगादिक वा स्यत्तदा तदपि शोयम्‌ । अथान्यस्य पक्ष्य ूपाणीतरपतघ्

स्मेभ्य. शोध्यानि । यदि करण्य, सन्ति तदा ता अप्युक्तमकारेण योगं करण्योरिा-
दिनि शयोध्याः | ततोऽत्यक्तरेपाङ्केन रूपकेपे क्ते यम्यते तदेकस्याज्यक्तस्य मानं व्यक्त
लाये । अय यदयम्यक्तेपं यावत्वरणीस्वस्प स्याततदाऽपि याकारस्य प्रयोजनामादा"
द्पगम कृतवा तया करण्या रसे करणीशिप वा वेण वरग मनेदित्यादिना भक्ते यहम्बते
तनमूढमेकस्यव्य्तम्य मान भवति [ यदि तु र्ठ न रम्यते तदा करण्यात्मक व्यक्तं भानं
मवति ] तेन न्यक्तमानेन कापपतान्यक्तरशनिर्त्याप्य । यचेकरप्ाव्यक्त्य स्यक्तमानमिद्‌
तदा कलिितव्यक्तम्य विमिति तैराशिवेन कपताव्यक्तस्य यदुनयक्त मानं भति
त्पूध्यक्तरासि पर्य स्यापनीयतिव्यये | अयेत्या्यपक्े यदि यावत्करण्य,
स्युसतद्‌ वर्ण की गुणयेदिति ता उत्याप्या । ताह मूटमन्पक्तस्य मानं षति ।
एवं यवद्रगैयनादिकपपि टन्धव्यत्तमानस्य व्गेवनादिभिरत्याप्थम्‌ । एवमनेकवगैपतमी.
करणेऽपि यादृश यस्थ मून पिष्यत्ति तादरोन तस्योत्यापने विपेयमू | अप चत्र
दुभ्यादयोऽम्यक्तरारायो म्वेयप्तत् यदप्योपवणेममीफरणेनोदाहरणतिद्धिरत्ति तथाऽपि
सुद्धिवेचिभ्यायेमप्राप्याह-ज यक्ताना दूग्यादिकानामयीति। दररवणंप्रमीकरणे यथदाट्तो
द्रयाद्योऽ्य्ा राशय. स्युरतदाऽप्येरम्याव्य्तस्यम यावत्तावल्मकस्यान्येषं दुष्यादिः
भिरिगणितं मत वेट स्मन युत वा पावत्तदरेय प्रशस्यम्‌ । अथवैकध्य यादता-
यदन्येषा प्यक्तान्ध्व मानानी्टानि दरप्यानि । एव द्िदितवेति । यथा क्रिया विहि
तया बुद्धिमता स्त्वा देषाणामव्यानि रव्ताति का मानानि कप्यानीलर्धः | अप्रो-
पतिः । अज्ञातरामाने चहु समदि । स्पममृटसतदवयपो वा सूपं स्पावयती
येषयक्तं भाद्‌ । पतेप्वातरा र. ( मामत विदेपतीऽनवगमादा्ेर्पचमानमितयु-
प्यते! अद एव विरेपतो ज्ञाने व्यरमिःयेदो नयने तथोदाद्सणेऽ यचरातो्योचाटपि षन
सदविदेनापि पकरेणोपेशाकाटापातुरोपेन प दयम्य ममत मवति तदराऽपर्यव्यकतं मान
एपोषम्‌ । तपा टि("दिकमन्मिनसे स्सा्यनयम्मनपते पव्यचमेव तदोमयोमतुलयतवादः
व्यमेषत्यायाम्तानि रूपाणि स्यचमेव मान पिदधम्‌। जनभैरारिपेनगतिनिद्धिः। यया
पदेनएवना याषावनामिनावनिं स्साणि नदा रलिनयावत्तावन.त्िमिनि। मय यदि परद्र
येऽपि सिवित्पण्दमव्प्त कित स्य तदाऽपि नथा यतनं यैदन्वियसे दरा,
शिरिषान्यम्मम्द् स्पप्येव स्युरिति । तत्र रुचिः | ममयो ममते समद्राढी वा भेन
गुणे भने षा न ममतदानिरम्यनि म्म्‌ । नप्र यन्मिेकन पे याद्योऽभ्यट-
शातिरम्नि तादरम्यायचरादामतम्भततमारजओषमेन नम्मिन स्वाण्येव म्य 1 प
समस्वायमिनप्पकादमि नाद्पोऽ्प्तगमि दो यो मतरे | एनेतेचम्‌ (युवान
शोषयेदपि [ जमान्यन्धिनसे यदो च्सगद्धिगनि नाद्दन्य शोक ननि.

नवादृङुरव्याख्यासदितप्‌ । ११५

गतेऽन्क्तरारिरेव स्यात्‌ । प्रं प्ाम्यायै तादशो सपराशिर्हितीयपलसरूपरपनः
शोष्यो भवति । पएतदेवोक्तम्‌ (लपाण्यन्यस्येतरप्माद पक्तात्‌ः इति । एवं छते
भाति एकिमपक्षेऽग्यक्तरारिरेव परप रूपरारिरेव ।
यप त्ेराश्िकम्‌ 1 यद्नेनम्यक्तराशिनाऽपती खपराकषिस्तदा कालिताग्यक्तराशिना
किमिति । ेपासयक्तराशिना रूपराशिमाण्यः फलितान्यक्तेन गुण्यः। तत्र शेषाव्यक्तेनो-
देदूपरेवम्‌! इतति तूकतमेव | कलिपतेव्यक्तगुणनंवूत्यापनेऽन्तर्ूततम्‌। यदि वा शेषाव्यक्त-
राशिना यदि र्ूपकोपराशिभ्ये तैकेनाव्यक्तेन किमिति। अत्र गुणकरयैकत्वाच्छेषान्य-
केनेद्ध्रूपशपमिलेवोक्म्‌ । एवोकस्यव्यक्तपय व्यक्तमान सिद्धे कस्पितामय्तराशेर.
प्यनुपातेन स्यादेव । अव प्रमाणष्यैकत्वात्कलितान्यक्तराशचिना न्यक्तमानस्य गुणनमाघं
भवति । इदमेवोत्यापनम्‌ ¡ तस््ाधेन केनाप्युपायेन पमप्तयोः साम्याविरेधेन तथा यत्न
तम्य यंयिमन्पते स्माण्येवान्यस्ििनपकतऽव्यक्तमेव स्यात्‌ । अन्यथाऽन्यक्तस्य व्यक्तत्वेन
ज्ञानमपुटमम्‌ । "एकाग्यक्तंश्रोधयेदुन्यपक्षात्‌। इच्यादिना तृक्तयुक्त्या तथा सिध्यतीत्युष-
प्तम्‌ (ट्कान्यक्तं शोधयदन्यक्षात्‌ इत्यादि} 'अव्यक्ताना दवयादिक्रानामपिइत्यन्नापपतिः
स्फुटैव ! यतो राक्षतरिलक्ष्यार्यं कार्काद्यः कट्प्यने | ततैकस्तिनव्गेऽपि प्ैल्यभिदाद्व
रूपयोगवियोगवश्चाद्रा सैभवततीति । एवं द्वयारिष्वज्ञातराशिव्वेकं विहायन्येषां मानामि
स्यक्तान्येव वुश्यान्यवुल्यानि वा स्वेच्छया यदि कर्प्यन्ते तरह तदतुरोषेनं नायमा-
नाद््यक्तमानादुदाहरणपिद्धिमेबेदेव । तप्मात्पक्षयोः समत्वेन पृव॑युक्त्या यथा राशिः
शिष्यति तया व्यक्ता अव्यक्ता वा राद्रायः कर्प्याः॥ ८९ ॥
तबोदेश्कालापमत्रेण पक्षद्वयत्ताम्यातिद्धौ ताव्दुदाहरणपुपनातिक्याऽऽह---
एकस्य रूपाभेशती पटना अश्वा दक्षान्यस्य तु तुल्पमौख्याः 1
कणं तया स्पशं च यत्य तौ तुर्यवित्तौ च किमश्वमौल्यम्‌ !॥ ९० ॥
स्प्टाऽपैः । अवरा्वमौल्यमन्तातम्‌ । तस्य माने कल्पितं या १ | अय ययेकस्या-
श्त्येदं मौल्यं तदा पण्णां किमिति घ्ैराशिकन रुन्धे पण्णाम्ानो बूल्यं या ६ अत्र
सखपशतत्तये ३२०० क्षि जत्िमायस्य सवेधनं या ६ सं ३०० । एवं द्ितयस्य दशा.
नमश्वाना मूल्यं या १० । अस्ापूपशतेऽपनीते नातं द्वितीयस्य सपेषनं या १०
रू १८०। एतौ इच्यवित्ताविति पौ स्वत एव समी नाती या ६ ₹ ९०० । यदेव व्रिश"
या १० १००
्ीदयुकध्य यावत्पदस्य मानं तदेव दतोनस्य यावदृशकस्य मृनमिप््ः | यानयोः

११६ पीजगणितम्‌ ।

पक्षयो॑दि यावत्प शोध्यते तदाऽपि समयोः समके सहुद्धौ बा समतैव स्यादिति“
ध न
यावतपकशषोधनेऽपि जातौ समौ रू १०६ | । यदेव शतत्रयं तदेव शत

यार १००
यावत्तान्चु्टयमित्यभैः । अय यदि पक्षयोः शतै परषिप्यते तदाऽप्युक्तवत्समौव

५ धि 1
स्यादिति शतपर्ेपे जादौ पक्षी रू ४०० । यदेव श्वतचदु्टयै॑तदेव यावत्तादचदुटय-
या ।

मित्येकप्य यावततावतः पातं ्येत्यवगत १०० । तस्मादसितुदाह्रगे यद्याव"
च्छतरूपपतमूहात्मकमिति सिद्धम्‌ ॥ ९० ॥ र

अय त्यक्त्वा कषिप्तत्यादिना संगुण्य मक्तवेत्यादिना च यथा पक्षपताम्यं भवति
तथोदाहरणद्वयमुपजातिकयाऽऽह--

यदाद्यित्तस्य दर द्विधुक्तं तक्तुस्यवित्तो यदि बा द्वितीयः ।
आश्चौ धनेन तिगुणोऽन्यतो वा पृथक्पृथक्‌ मे षद्‌ वाजिमौर्यम्‌ ॥९१॥
अत्राप्येकस्य पडश्वा रूपशतत्रय चास्ति परस्य दुश्ाश्चा रूपशतमूणं चास्ति । परम-
नवोर्वत्तं समै नासति] किं तु प्रथमस्व वित्ता द्वयक यायद्धवति तावदुद्धितीयस्य सरवै"
भनमस्तीत्यशमौरये नान्यथा माल्यम्‌ | अर पुदैवद्धमैल्यं यावत्ताकतपरकरप्य जति द्योः
स्घने या ६ रू ६०० ।अघन प्रथमस्य धना द्वियं सदुदवितीयस्य सैषनः
या१० र्‌ १००

सममिति नाते पकौ पमी या ३ रू १५२। यद्रा विोमवियिना .दवितीयधनं

1 या १५ र्‌ १००
दिनं द्विगुणे प्रयमावित्तिन पमे स्यादिति नावौ या ६ ३०० | जप वा

या२० ङ २०४

दितीयधनं द्विहीनं प्रथमघनार्धेन सममिति नाती पस या ३ ट १५९० पतर
या१०रू १०्‌
येऽपि पूर्युकत्या न्धं यावत्तावन्मार रि व
येऽपि पूवैयुक्या उन्धं यावततावन्मान १६ | अस्ितरुदाहरणे पयूधंशदूपपमूहात्मकतव
या्तावतः सिद्धम्‌ 1 एवं तृतीयोदाहरणे पशवविशातिरूपपतमूहातमकत्वं या्तावतः ।
एवं प्वत्राऽऽटापानुरोषेन पक्ष्ाम्यं॑ यथा तथा सेपायोक्तयुरत्या यावततावनो मानं
यक्तं सेयम्‌ ॥ ९१ ॥

नपाद्ङुरण्यास्यासदितम्‌ । ११५
अयावधक्ताना दवयादिकानमपीस्यत्योदाहणं शावृविकरीञििनाऽह--
मयिक्यामठनीटमोक्तिकिदिः पाट सप कमा
देफस्यालन्यतरस्य स्च नष पट्‌ कद्रतनसर्या सते ¡
^+ “ रूपाणां नवतिद्िपष्टिरनयोप्तौ तुस्यवित्तौ वथा
वीनज्ञ अरतिरत्ननानि सुमते मोस्पानि शीघं द्‌ ॥ ९२ ॥
उक्ततया कलितानि माणिक्या्दीनां मौल्यानि या ३ यार्‌ या!) उक्त
पातौ पक्तौ या ६८ स ९०1 उक्तवल्ाते पक्त मानै ४ । सोनोत्यापने नादानि माणि.
या४९ ङ्‌
क्यादीरना व्यक्तानि मानानि १९ । ८ ! ४ ¡ पवा मापिक्यपानं या १।
मीद्मुक्तफटयो््यकते एव कलपते 4 । २ । उक्तव्याक्तावन्मानिं १६ । एवं जातानि
मौल्यानि १६ । ९ । ६ । एवं वलपनाव्शादनेकथा ॥ ९२ ॥
अय ‹ युक्तोन वा वल्पयेदासबुदधया ' इस्योदाह्रणं पिंदोद्धतयाऽऽह--

६,
¡ एको श्रवति मम देष दातं धनेन तत्तो मबामि दि ससे दविगुणस्ततोऽन्यः।
रते दकापंयसि चेन्मम पद्मुणोऽदं खत्तस्तयोमैद पने मम किममाणे॥९२॥

स्प्टोऽषः ! भवग्यत्तयैदकषण्यमान्नं यदि घे द्वयोः कप्यते तदाऽऽखपदवं
युगरपतदुमक्षक्यम्‌ ¦ एमैकाटापमात्रेण यदि न्प मानं साध्यते तैतैक एवाऽऽलयपः
सेपतेत्रोदाहूरणतिद्धिः; । गत जाद्यान्ययोप्तथा धते कलसनीये यपैक यापः पवत्‌
एव धेत । तया कलिते या २ र १००। अयोः प्य शते गहत जदो दियुणितः
याश १००
स्यादित्य जादा घटते । जयाऽऽयादरापनीय दशभिः परथनं युतं प्रुगुणं स्यादि
व्याच पद्गुणीड्धतय परं बा पूभिश्वसवा न्यासः या १२ ख ६१० \या२ङ११०॥
+ या १११०1 यी {११०

६

अथवा द्वितीयाङापः पेभवति। तथा कलिते या १ इ १० । उतराऽध्यादप् शृत
॥ याष १०
द्वितीयः म्बत एव पद्गुणौ मदति । अय द्िीयाच्छतमरनीय शतेन युतमादं घनं
द्विगुणं मवतीति परं दिगृणीकृत्याऽऽय दठीकृत्य वा न्पप्तः य॒ १ ह ११०
या {ह २२५

११८ प्रीजगणितमर ।

या १ रे ११०।अब्न प्रथमपकषदुयाम्यां युक्त्तावन्मागे ७० | द्वितीयपकषद्वयाम्यां याव
२ २ 1.

यास्‌ ११०

तावन्मानं ३० । स्वस्वद्रव्ये उत्याप्योमयत्रापि समे व धते ४०} १७० ॥९६॥
अय कषिप्याणां बुद्धपरस्ाराथ विचित्रा्युदाहरणानि भ्रदषयत्ति ] तत्र शदटेषि"
क्रीडितेमोदाहरणमाह--

माणिक्या्टकमिनद्रनीलदककं मुक्ताफलानां शतं ५ कः
यत्ते फणविभूपणे समधनं क्रीतं तदर्थे मया । +
तद्ररन्रयमौस्यसंयुतिितिरूयूनं शतार्घ परिये ॥
गौर्यं बूहि पृथ्यदीह गणिते कल्पाऽसि कल्पाणिनि | ९३॥
समधनमिति । यदेव मागिक्या्टकस्य म्यं तदेवेनरनीख्दशकस्य तदेव मुकताफटरात
स्येति। कणेविमूपणे । केणेविमुपणनिमितत तद्रतनमौर्येत्यादि । एकैकस्य माणिक्यदेयैनमील्यं
तेषां युति्तु स्ठचत्वारशत्‌ । रेषे स्म्‌ । जञ माणिक्यादीनां मौल्यकल्पे किया
न निर्हतीति समधनमेव यावत्तायत्कसिते या १ । दोपे गाणितमाकर एव स्फुटम्‌ ।
रत्नमौस्यानि जातानि २९ । १० । २ । समधर्न २०० ॥ ९४ ॥

जथान्वदुदाहरणं पादीं शद्यति- ह

पश्चांशोऽणिढुलात्कदम्बमगम्य॑धः रिरीन्धं तयो.

विष्छेपलियुणो मृगा कुटजं दोलायपानोऽपरः ।

कान्ते केतकमाङतीपरिमलमाकैककालपियाद्‌-

दूतादूत इतस्ततो श्रमति चे भृद्छोऽछिसंर्यां वद ॥ ९५ ॥
कदम्बस्य पुष्पं कादम्बम्‌ । , अवयवे च प्राण्योपधिवृतम्य; › इत्यण्‌ | ५ पष्प
मे बहुलम्‌ इति तस्व टुक्‌ । शिखीयाः पुष्पं शिटीन्धम्‌ । टुकद्धितटकीति
खीपत्ययटोपः शिदोन््ीकं चोरपदश जोपपिविरेषः । कुटनो गिरिमिक्न । तस्य
पय कुटनम्‌ । दपस्य श्रमरप्य॒दोखायमानत्वे हेतुगर्भ विशेषणं केतकेत्यादि 1
-केतक्याः पुष्यं केतकम्‌ | माखत्याः पुष्पै मात 1 मिकायाः पुप्प मदिकेत्िवत्
खीपरत्यययेपः। सुमना मती नातिरित्यमिधानान्माख्ती नाति; | तयोः पस्मिरी ।
-भा् एककालो याम्यां तो परादेककाटी तो च तौ प्रियदूती च प्रारिककाय्रियादूतौ
केतकमारतीपरिम पाैककाप्रियादूताविव केतकमाटतीपरिमवपरािककाट्परियदूतौ ।
त्म्वामाहूदः सर तेषा | यया केष्वित्तायक्तो नायिकरद्धयदूताम्यां युगपदाहूतः प्व

नकाद्ङुरव्यारुयासदितम्‌ । -११९

दोटायमानो भति तथा परिम गुरहणाङञोऽपि दोलायमान हइत्यर्षः | केतकी.
मारत्योभ॑मरोपमोम्यतवेन तस्ियात्वमू† तुपगमनं पु्पपरिमरपरहणेेति परिम्योदू.
तत्वम्‌ 1 अन्नाचिकुदमाने या १ । अतः कद्म्बादिगतश्नमरमाने या १४।
१९
एतदृषेन भ्रमरेण युतमिति या १४ रू १५ वा एतद्‌ या १४ रे
१९ १५
र था १ °
कै "अपास्य रपप्ममितिवाया १ रू ° स्प र्ेरपास्यैतत््ममिति षा
१९
१ 4 या ० रू १
या १४ रू ० 1 पक्षयोः साम्यं कृत्वा जातं तुल्यमेव यावत्तावन्मानं १९ | ९९ ॥
१५
या १रू!
. अयान्येक्तमप्युदाहरणं क्रियाक्राधवार्ं परदर्शायति--
, पथ्चकदतद तथनात्फलस्य वर्ग विशोध्य परिरिषम्‌ 1
दत्तं दश्षकशतेन हख्पः काटः फलं च तयोः ॥ ९६ ॥
गौतिरियम्‌ । प्रतिमासं पञ्च वद्धिर्स्येति पश्वकमिति सित्तिनिश्वरेण ग्यवहारा-
ष्याये विवृतम्‌ । सज्ञायां क्त्ययमिधानात्‌ । वादशं यच्छतं तेन भमागेनु्ततं यद्धनं तस्य
विचित्‌ कारनं यत्फं कान्ते तस्य वगेमूलधनाद्विशोध्य यदेश घनं तद्पक-
शतेन भतिम(से दृश वृद्धि्स्येति दशकम्‌ । तच्च तच्छतं च तेन प्रमाभेन दत्तं तथोः
भधमद्वितीययोर्दयव्योस्तस्ये काटे तुद्यमेव भरं मवति । एवं पत्ति ते के धने इतति
वदेति शेषः । अत्र॒ कालि यावत्तावत्कलिते किया न निर्वहतीस्यतः काठ ष्टः
करनीयः । अतोऽत्र कलिता; पश्च माप्ताः ९ । मूरपमं याकततावत्‌ या {1 जतः
फठयि पञ्चरारिके न्वाप्तः १।५ । द्व्य कठे यां | अस्य वर्गो याव \§ मूख.
१०्०।या १ %
९
धनात्‌ या ? प्तमच्छेदेन शोधिते जातं दवितीयमूखघनं याय या {६।अरापि
१६
माप्तपञ्चकेन यच्चरारिकेन न्यतः १ | ९ | ट्प कं याव ९ या१६
१००। याव ९या १९ श्य्‌
१० [ १६

१६० चौनगणितम्‌ ।

एतसपू्वफदस्या्य खा ‰ सममिति म्या; याव ° या ५ । पल्ली यावत्त वताऽपवत्य
यव्या १६ \ *
५ द्‌ "
समच्छेदीकृत्य च्छेद्गमे मती या ° ख ८ | प्रागबहन्ध यावत्तावन्ानं ८ । एतनमू
यारु १६ ॥
ठेषनम्‌ । जनेनोत्यावितं द्वितीयं कलान्तरे च ४।२। २ । जयाप्याऽऽनयनेऽस्यक्तकरपनां
विनैव क्रियालाववा्यै निहपयति “८अथवा प्रथमप्रमाणफरेन द्वितीयप्मागफठे भक्ते
यदठम्यते तदुणितेन द्वितौयमूढषमेन तुल्यमेव प्रथममूट्धनं स्यात्कयम्न्यया पमे काटे
प्रमं फट स्यात्‌ । जतो दितीयस्याय २ गुणः । एकगुण द्वितीयमेकोनगुणगुत
फरवर वतैते 1 अतत एकोनरुणेने्टकस्ितकलान्तरस्य वर्गे भक्ते द्वितीयमूभनं
पयात्‌ तत्फल्वगंयुत परथमे स्यात्‌ ? इत्यन्तेन । अयमयैः | एकश्यतप्रमाणेन शतस्य मूर"
नस्य यत्कलान्तरं मवति तदेव द्विकरशतेन पश्चाशत एव स्याचचतुप्वदातेम परविश
स्यात्पश्चकरातेन विंशतेरेव स्याद्शवतिन दशानामेव स्पात्‌ | अतः प्रथपप्मागण्
येन गुणितं सदुद्धितीयमरमाणकरं मवति तेनैव प्रथममूठधनं मक्त सदुद्ितधभनं
यात्‌ । द्वितीयं वा गुणित समम स्यात्‌ । उक्तवरिरक्षणयेप्ु मूरषनयो; तमे कड
समं कलान्तरं कयमपि न स्यात्‌ | गुणक्ष्ठु प्रयमभरमाणकटेन द्वितीयपरमाणकठे
मक्ते यलम्यत्े पत॒ एव । यतः प्रथमप्रमाणफरं गुण्यो द्वितीयप्रमाणफठ गुणन-
, फटिति । तस्मासयमप्रमाणफटेन द्वितीयप्रमाणफके भक्ते यद्म्पते तेन
गुणितं दितीयषनं प्रथपघनं स्यात्‌ । ङि द्वितीययने न ज्ञायते | त्य
भुायेः ¡ यथपि द्वितीयषनामिष्टं प्रकटप्थ तदेव गुणेन संगुण्य प्रथममपि मवति 1
अनयोः समे कि पमे कटान्त च मवति तयाऽपि फवर्ेनुटयमन्तरं न स्यात्‌ 1
उक्तयुकेः। फएटवैपुरस्करिणामतेः । उदि तु फखवरमतुदपमन्तरमतो नोदिटतिद्धिः |
मतेऽन्यथा य्त्त्यम्‌ । इह परिक फटस्य वग प्यमथन च्छोथिते यच्छं तदद्धिीय-
भन भवतीति व्यस्तविभिना द्ितीययनं फरवर्मयुतं पद्यमभमधनं स्यात्‌ | तया च प्रपम-
घनं कात द्वितीयधनं फटर्वगेण्‌ योज्यमयवा गुणेन गुणनीथम्‌ । गुणने च सण्डाम्या"
मपि समति । तप्र यदि स्पेक ण्ट कप्य त्ेकोनुणोऽपरं खण्ड स्यत्‌ । अव्र
प्रपम्ठण्देन स्पेण द्वितीयघनस्य गुणे द्वितीयथनमेक््ण॒स्यात | अपरएष्डेन गुनं
एकोनगुणगुणित दवितीयं स्वातू | भनयोयेमि सेपू्णगुण गुणितं सयाद्िलेकयुणं द्ितीयमे-
कोनगुणगुितेन दवयेन योयम्‌ । तरं द्वितीयवनेमेदनगुणगुमितद्वितीययेनन काद"
गेण वा युक्तं सत्मयमधनं मपृतीति य एव फटवरमस्देवकोनयुगगुभितत द्वितीयननमू 1
मतत एुवोतमावर्य--भरकगुगे द्वितीकोसेनमुणगुणितं फटे वर्त {ति 1 मः

- नषादछुरूपास्पासदितपू । १२९१

फट एोनुणेग मकते यम्यते तदेव दवितीयः स्यात्‌| यपि फलक न ञातैऽलति
तेयाऽौष्टकसपेन तिद्ध सुकतेनोदोहणतिद्धिः । त्येवं तिद्धम्‌। कलनं
परकरप्य तस्य वँ एकोनुणेन मते य्ठम्यते तदुदितीयवनम्‌ । इद कटामतरकोण
धुते सत्पयमरयने मवति | मूटकछान्तराम्या पथरािकेन कालोऽपि पिष्यतीति याव-
तावत्केरपनां वनेवा कियाटाधवप्रिपि । अथ पक्रोदाहरणे पथमप्माणफसेननिन
4 दवितीयपमाणफठेऽसिन्‌ १० कते दयं ठम्यत इति द्विवीयस्यापे २ गुणः । नन
कसते: फलवर्गः £ भयमेफ्ोनेन सुगेन १ सक्ता नत्ति द्तीयषन ए इदं गुणने २
गुणितपृषया फ्वगेण 8 पुतं जत परयममूषनं ८ फठे च २ । यदि शत्य पञ्च
फल तद(ऽएानां शमिति हन्धमेकमातेऽषटाना एटं २ । यदमेनैको माससतदा विके
, ९
किमिति र्थे मात्राः ९ [ एवे द्वितीयमूढ्धनादपयेत एव माप्ताः ९ ॥ ६६ ॥

" ये सव्रद्िंतक्षियालथवस्य व्या ्रदशंयितुमृदाह्रणान्तरमाइ--

एफशवद्धनात्फटस्य की विध्य पररिशिषम्‌ ।
पश्चफश्तेन दत्तं तुरयः कालः फठं च तयोः | ९७॥

गौतिप्यिम्‌ । अोक्तवदुद्धितीयस्य गुणः 4 एकरोनगुेन ४ ईएपाटन्यस्य ४ को
१६ गक्ते नातं दितीयधने ४।इद गुणेन ५ गुणित फर्वग १६ युतं वा जात रपे
२० । उभाभ्यामपि मूलफास्या शचरारिकेन वरैयदिकद्येन वा जातः कठः २०।
॥ ९७]!
अप शदूटविक्रौडितेनोदाहरणमाह--
मा्िकयाषएकमिन्द्रनीरदशकं युक्ताफटानां श्रते
~ सद्रजाणि च प्च रत्नवणिनां येषां चरणा घनम्‌ ।
सङ्गसेहवदेन ते निनधनाद्यैकमेकं मिथो
~ नातास्तुर्यधनाः पृयग्बद्‌ सखे तद्रलनमौरयाने चे ॥ ९८ ॥
स््ोध्य; । अत्र माभिक्यादिरत्नानामाद्कपुरकरिग यथोक्तालपं कृत्वा पतमानां
प्रमशुदधौ समतैपेलेकीकर्मे परत्येकमपर्नाय च प्राणिक्यादिमौस्यानयनमाकर णएव
छदम ॥*९८ ॥
अयाऽऽर्ययौदाहरणमाह--
पञ्चकशनेन द्च्ं मृं सकृखान्तरं गते वै ।
द्विणे पौदरदीनं लव्यं किं मूरमाचक्त ॥ ९९ ॥

१२९ धौनगभित्‌ | र

म्पष्ठोऽथः । जभ्य गनित्तमाकर्‌ एव म्कुटम्‌ || ९९ ॥
अय वप्तन्ततिरक्रयोदाहरणमाह--

यत्पश्चकद्विफचतुष्कदतेन दत्तं खण्डस्िमिनेवतियुक्‌ त्रिशती धनं तद्‌ ।
मासे सप्तदश्चपश्चसु तुरयमराप्रं खण्डत्रयेऽपि सफ वद खण्डसंख्याम्‌ ॥१००॥

यन्नवतियुि्रशषतीरूपं धनं २९० धिभिः वण्टः प्वकद्धिकचतुप्कदातेन दत्तं तत्तपः
दशपश्चप मापेपु कमेण खण्डत्रयेऽपि सकं तुल्यं प्राप्तं चेत्वण्डसंस्यां वेद्‌ | एतः
दुक्तं मवति । मूढथनं नवतियुवशतत्रयमम्ति ९० । अम्य प्रीणि खण्डानि छृतं
खण्डे पश्चकदातप्रमाणेन दत्तं द्वितीयं द्िकशतेन दत्तं तनीय चतुष्कशतेन दत्तम्‌ । तत्र
प्रये खण्डं मापते, गते प्कटान्तर याम्दधवति तावदेव दवितीयं पकटान्तरं माप्तदधाके
गत भवात । त॒त।यम।° मःसपच्चकं गत सक्सटार्नेर्‌ तवदव भवते । यद्वं र्हि क्रति
सण्डानि सेवन्ति तद्वद्‌ । अन्न सरमथनस्य मफटसेण्डस्य प्रमाणे यवित्तावत्मकरप्यम्‌ ।
या १ | अतोऽनुपतिन एथ पूखयनानि या २८ या९या ९ आमीय तेषमैकय
२० ६ ६

या ६९ । स्ैघनस्याम्य रू ३९० सम॑ ऊत्वाऽऽयावत्तावन्मनेन १६२ उत्या-

२७ ।
पितानि खण्डानि १२० । १६९ । १६५९ । देषमाकरे रषटटतरम्‌ 1 १० ० 1

अधोदाहरणं वश्स्यवृत्तेनाऽऽद--

युरभवेशे दरदो द्िसंगुणं विधाय शेपं दशभुक्‌ च निर्ममे ।
ददौ दैवं नगरत्रयेऽभवलत्तिनिन्नमाच वद्‌ तच्कियद्धनम्‌ ॥ १०१ ॥

कश्िद्रणिक्‌ किंचिद्धनं गृहीत्वा व्यापारवरं किचित्पुरं प्रति गतवान्‌ । तत्र पुरध्वेश
निमित्तं श्रुस्कं दश दत्ता पूरं परविश्य शेषरनं व्यापरिण द्मुणं विधाय तन्मध्ये द
मुक्वा नि्मनिमिततं पुनदैश दत्तवान्‌ । जय तच्छेपघनं गृहीत्वा पुरान्तरं गतवान्‌ ।
तापि पश्च द्वा द्विगुणीकरत्य दश भुक्त्वा दश्च दत्वा च ततस्तृतीयं नगरं गतवान्‌ ।
तत्रापि दश्च द्वा द्विगुगीङत्य दृश भुक्त्वा दशा दत्वा च स्वगृहं भ्त्यागतवान्‌ | वं
सतति यत्प्रथमं धने तत्तिगुणमभवत्‌ ! तहिं तत्प्रथमं घनं कियदिति वेति परकनर्थः |
वलित रक्षिः या १} अस्याऽऽदापवन्मर्ष कृत्वा पुरत्रयनिवृततौ जात्ते धने ।

या< रू २८० | एतदराच्यम्य तगुणस्य या ३ सम कृत्वाऽऽषं यावत्ताव्मानै
५६ ॥ १०११

नवाद्कुरन्यास्य(सदित्‌ । १२३
प शादविकरसतिनोदाहरणमाद --

सार्धं तन्दुटमानक्रयमहो द्रम्येण मानां
पुदवानां च यदि तरयोदभमिता एता वणिक्राफिगीः।
आदायाप॑ तन्दुलशवगुल मुद्रैकमागान्धितं
क्षिप्र ्िममुजो चेष ह भतः सार्थोऽजतो यास्पति ॥१०२॥
सर्टोऽे। म्यार्यातदच लौलवहीविवृहौ । अव तनदुटमानमरनं या २ मद्रमान-
अमाणेचया १ परकृ्य गगितमकर एव स्वम्‌ | १०२ ॥

भाुदुमोदाहरणमाद--

म

स्वा्पशवाशनगरषैकाः फे स्युः समाचयः |
अन्यांशद्रयदहीना ये पष्ठिषाश्च तन्बद्‌ ॥ १०३ ॥

ये त्रयो सक्षयः सार्घषाशनकोवुं्त, सन्त समाः सयु, । सम्‌ नत्याशद्रय-
हीना; प्तः पष्टिरोषा. स्यो 9 तान्वट । एतदुक्त मवति 1 अति राकषिमियम्‌ |
ताऽऽ्यः स्तादेन दवितीयः स्वप्न दतीयः स्वनवपृिन युक्त सर्वेऽपि स्मा एव
भवन्ति | अय चाऽऽ्यररिितीयस्य पशचमाशेन तृततीयभ्य नवमाशेन च हीनः सनु
मगति हवि्ीयराशिरायस्पर्थिन तृत्ीय्य नवमेन च हीन पन्‌ षटरव मति ।
वृतीयरासिरपि परयमस्य्िन दिपीयस्य प््कषिन च हीनः तन्‌ फिर मवति । तह ते
के राशय इति तान्वद्‌ } अत्र एमराशिमाने या १। अतो विदेमविषिना जाता

र्यः ,।
यार्या९या९। इदान्यमेमदरयोगा. पर्वरं पा २ शेषः ष्युः |

३ ६ १८. ५
एतैत्पषटिप्तमं छत्वाऽऽघयावत्तवन्मागेनोत्यापिता जाता राशयः १००} १९९ ।
१३९ ॥ १०६ ॥

भपान्यदुदाहरणमदृषटमऽऽह--
3 8 न >
योदश तथा प करण्या चुजयोर्पिती 1
भूरङ्ाताऽत्र चत्वारः एलं मि वदाऽऽ मे ॥ १०४॥

ल

फटे तेभ्फडन्‌ । मूमि वदेति भनि मून्ञनि तिदे मूर्तिति परदचनभृमिन्णते

१२९४ वीजगणितम्‌ ।

भूरयावत्तावस्ैनापि जञानं नपिक्षितामिति सुचनाथम्‌। समटमन्यत्‌ । न्याप,

सेजफलं रू ४

अन मूेरथवत्तावतवरपे क्रिया रति मध्यपाहरणं कि न निर्वहति च । तपाहि-
[8 [ह (५ मनौ
मूमिः या १।अय पवमुने मुनपोरयोगः" इत्यादिनाऽपवामे यथा । भुजौ क १६।९१।
अनयोयोगः क १६ कं ५ गुनयेरन्तरेणनेन क १३ क ९।
गणनार्थं न्यस्तः क १३६।क १२क ९

कं ५९।कर२कम्‌

१

गुणने नाततानि करणीढण्डानि के १६९ | फ १९ । क ६९ ।क २९। त
मभमयकरण्योधन्योस्ुटपतवान्नाः। आचान्त्यदरणयोभू र १६ ९ अनये जां
गुणनं रू ८ अयं मुवा हतः रू ८ छ्ध्या समच्छेदेन मूरनयुवा दरि ् आति

या
आने याव {रू ८। याव १ रू <। टथोरानाधायः व यकव ¶ याव १६ ६४
या यार याव ४
खमुमनप्य क ९ वर्णात्‌ रू ५ समच्छदेनपाम्य यावव { याव ९६ स्‌ ६४
यावि
जातो टम्बवमैः | एवं दितीयागाघा्क यादव { याव १६ र ६४
यावे
द्ितीयमुन क १३ वर्गात्‌ रु १२ समच्छेदैनापास्य घा नातो ठम्बदगैः स॒ एव ।

यावव १ याव ९६ स ६४
युवक

् ॐ ह
भथ प्रकारान्तरेण छ्यु मूम्यये देत्रफटं मवतीति व्यस्तविपिना मून्यर्व

नवादङुरव्पाल्या्र्ि्‌ | १९५

भा १ केत्फरं 8 कतं नातो छनः ह ८ जस्य वरः क १४ ] छम्बवयोन्यो्ः
४! या१ यावि {

यव ट याव ६६१४
याव ४

यावृष० याव्‌ ० र ६४
याव !

पतौ समच्ठेवीश्य च्छे न्याः
याव { याव ३९ र ६९
यत्व ० यवे °०क्‌ २९६
पमष भात
३२०
य्व १ याव ३६

अथाव्यक्तव्ीदे यदाव्ोमिलादिवकषयमाणमध्यमाहरणविधिना पषयौरददाः
वग २२४ प्रप्य गृहीति मे 1 रू २ अव्यकतपणेगहपतोऽहपित्यादिना

यत्र { १८

माते द्विविधं यापत्तावदर्गमानं २० । १९] सपाऽऽधमनुपपन्नत्वाते ग्राह्यम्‌ । यनुपप,
चातुपपरति तु मध्यमाहरणविविरणे वक्ष्याम यवताब्रेमानघ्य {६ पदं ४ भातं
यावत्तावन्मानम्‌ । हृवमेव मू. ४ | अथ पू्॑तिदधरम्वकीं यामव { यव ६६ रु ६४

यावृ

मयधो याव ‡ सलु मति सत्रकहयमै याग १ पाव भ्६रद४
\ ११

अयं तेतरफरत्याप्य ४ वरगोण प्रम इति समयोपनर्यं न्याप्तः याषेव { याय ३६ ११
१६

। युषिवर योव ङ {द

पष स्मच्छेदाह्त्य च्छेद प्रवहनपं याकाकनमानं ¢ । रेव मूमयोव्ावषने
निर ६
करिया श्रप्रति । अत आचर्विमाद्यत्तवससमानिसपेकषमेव योदाहप्यातिदधिपेे्तपा

१५६ प्रीजगणितम्‌ ।

+ चेच्छयेषो मुनो क १३ मूमिः कलिता फठे विदोपामावात्‌ । दशे

ॐ 9 1
५ ५. =
तित्रफटं रूष छ ट्म्बः कं ६9
१३
|
क १३

छम्बगुणे भूम्यै कषेनफटं मवतीति सेत्रफटं मृम्य्ेमक्तं लम्बः स्यात्‌ । तत्र यदि
दम्यं मेऽ वतीति ममर दम्या माग उवितस्तयाऽपि केण की मनेदि"
स्यक्तत्वसप्रकृते वरेरूपाया मूमरघरथ चतुर्भिरेव माग उवितः। एवं जाते मृम्यैकं १६॥।
४
उक्तवतसेत्रफटमपि वगीृते क १६1 पित्रफटेऽम्मिन्‌ क १६ मूम्यर्भननिन
क१३ मृक्ते नातो ठम्बः क ६४ । जस्य कोटिस्पव र ६१ ज्ञततमुनस्य कर्णरूपस्य क ९

व. १६ १९
वर्गात्‌ रू ९ भपास्यरू १ मृ क १ नाता दधुरानाधा | स्या करण्यार्को त
१३ १३

स्यानि दाणि मवन्ति तथः सपाण मृ रहस्या करणी भक्ति 1 यते य्व
रायो वर्मस्य वर्गस्य स रािममिति। जयाऽध्नाधां कृ १ भूमेः क १६ अबाह्य
नत १३
गं करण्योशिादिना शृष्या हतायास्िवत्यादिना वा जाताऽन्याऽऽवाधा कं १४४1
ट ११
इयमानाधा मुनः। म्बः कोटिः। जनज्ञातमुनः कणैः ] अत्र मुनकोटशोक्ञाने तत्छरत्यरयोग"
.*षदं कर्णं इति कणैः सुटमः दितीयानाधायाः क {४४ वर्मः रू १४ म्न्य
॥ १३. द
कं ६४ वर्गेण रू ६४ युतः रू १६। अस्व पदं र ४ ज्ञातोऽत्तातमुजः। शष या
। > १३।
¡मूमः एषा पवाऽऽर्यिण सुजत्वेन करिता । तस्मादत्र यो मुनोऽमगत; स ४ शय

«„ ~

्.

नवोद्ङरल्याल्यासारितम्‌ 1 १४७

भेव साभूः | एवमनयं पुनं क ९ पूर प्रप्य न्यक्त ] व

क ५

भाप पूव्छलालमनः क ६४। ठम ₹ ६४ पुनरवग रु १३ जशरत्य १
९ ९ ॥)
मूं क { जाताऽमाषा } दमा योगं करण्योरियविनि पू, ¶ ५ अर्य जाताय
९
कं १६] त्वा रयात्‌ १६ छनरण रू ६४ युतात्‌ १६ मूरं ज्ातोऽज्ातुनः %।
५ ९ ९
एवेपन्यपाऽपि सुधामिहबम्‌ ॥ १०४ ॥ = +
अपान्यदुदाहरणमार्यवाऽऽह--

ददापचकरण्यन्वरमरको बहुः परथ पट्‌ करणी । =, ५
भूदषटदश करणी रूपौना टम्बपाचकय ॥ १०५ ॥

सोऽधः । जन्ाऽनाषाकञमि दम्बर स्भुरनापा कलिता या 1 । एत
दूना मुरम्याऽऽमापेति तया न्पाततः

~ १ ध
|

क१८ष्ट १

१२८ वीनगणितप्‌ ।

अमराऽऽभा मुनी | मुनौ ठ क्म कोधितूमयन दम्ब एवेति स्वाधार सवमुनवगो.
दुपास्य रम्बवर्ौ मवतः । तप्र स्पोराबाधाया वैः याव १ । लुमृनस्यास्य कं |
क {० स्याप्योऽन्त्यवगैशतु्रुणानतयनिष्ना इत्यादिना क २५ के २० ० क १००
आायान्त्यकरणयोयेगि कृते ऋ २२५ मूरे च गृहीति रु १९ जातो दुपुनवगैः रु १५
कृ २०० अयमायाधावर्मोनिः सनात म्बवगैः याव १ रु १५क २०० । एव दवितीया-
माधायाः यार्‌ {क {८।अब्र स््ाप्योऽन्त्यवेः) इत्यादिना ययातमवं द्वि
णान्त्यनिष्नाशचदुर्ृणानत्यनि्नशति कृते जातो वर्गैः याव १ यार्‌ याक ७२ ह!
क ७२ क ३२४ । अन्त्यकाण्या मूं रू १८ स्पेण योऽय प्रखण्डानां मिनाति.
वात्‌ धरर्‌स्यितौ च नातः याव १ यार्‌ याक ७२्‌रु १९ क ७1 एवमा
घाव छमुनस्यास्य क ६ वगोदु्मात्‌ रू ६ विशोध्य वा नातो रम्ब; याव १
यार्‌ पाकञ्द्र १६ क ७९ रम्ब समानिति समशोधना्यं न्यासः
यच श्या ० याक ० ङ {९क२००५
याव {यार्‌ याक ज्‌ रू१६क ७२
अप्राऽऽचप्ताद्ग्यक्तमत्र श्षोधित इतरस्माच व्यक्तमने शोधिते योगे करण्योरित्यादिना
करण्योयेगि चकते जतिरेषे या २ याक ७२ ।
रू२८ क५१२
अाग्याक्तरीपेण व्यक्तरेपस्य मागार ्याप्तः । र २८ क ११२ अ्रान्यकतरेपेण
या २याक ७९
व्यक्तरपं फे माऽ्यामित्याह ४ अत्र यकेरस्व प्रयौजनामावात्तदपगमे को समान्य"
मानवी" इति = २८ क ५१२। यतुत्त्वम्यच्रोपतुख्येनावयकतेन यदि व्यक्तरेष
ङ ९४ ७
सर व्यक्तं छम्यते तकेनावयक्तेन किमिति भरैरारिकैन

या रयाक ७९।र८२८क९१२।या]
अभ्यक्तस्य व्यक्त मानं मतीतीच्छाप्रमाणयोयोवत्ावताऽपवतं भवतीषटो हरः र २
क ७ { अन्ययाऽन्वत्राप्यन्यक्तशेपेण रूपेम मते रूपात्मकं फट कयं स्यात्‌ ।
4 1
साचा््वन्यदर याकारस्यापगमेऽप्यजञानां गणिनसिद्धि मनी नि त्त याकारापममो नीकः।

नेवादु्रन्यारूयासदितम्‌ । १२९

हृते तु याकोदानुपये ° भरणं चिताया ॥ 9
तू याकारानुपगमे ! धनणेतान्य्यीपतितायादेदे करण्यः इत्यादिना माञय-

माजकोणने पूाननर्ः स्यादिति याकारापगम उक्तः | भम दिसतिमिताया मान

ककरण्या धन्व प्रकरप्य तादकूथिदा क ४ क ७२ माज्यमाजक्वोगुणनर् न्याप

कष।कण्ट्टकपष्र्‌। कष्ट कष कषर्‌
: „केर क ७८४क ९१२} कथ्राक कञय्‌
माञ्ये गुणिते जाताति एण्डाति
क २१३६ के २०४८ के ९१४४८ कं ३६८६४
अनाचन्त्ययोर्तीयततीययेोश्ं करण्योरुच्या हतायास्तु पद्पित्यादिनाऽनरे कृते जाति
माज्यकरण्वो क १८६९६ कं ३६९९२ ।

एवं भानके करणीखण्डानि क १६ क २८८ क २८८ क ९१८४।
अत्रे दवितीयतृतीयकरण्योरम्तरे नासः । आगच्रान्त्ययोरन्तरे कते जनता

भान्ककेरणी क ४६२४ | जनया मान्ये हते न्धे यावत्तवन्मानें क ४
क ८ ्थमकण्या मूषे गृहीति जाते र २ क ८ [इषयव टुराजाधा । एतदा मूः
खक १८ योगे करण्योरित्यन्ते हृते जाता दितीयाऽऽवाधा ङ {कर्‌ 1

#

५

य प्रपरम्बवर््पोत्पापनाय भ्याप्तः याव १ ङ १९ क २०० | अत्राऽऽ्यमेव
सण्डमव्यक्तं घ च यादर्मोऽप्ति 1 तो यव्तवन्मानत्यास्य क ४ क < वगो
रू १२ क १२८ जातं यावततावद्वभमामम्‌ | यावद्वेम्य ऋणगतत्वादिदं रू १२ क
१२८ उरतस्ठण्डद्दयषदस्णात्‌ स, १५ क २०५ विदध्य जपतो दम्बवेगरेः श ३
के ८ | एवं द्वितीयस्य छम्बव्गम्योभपना्य न्याप्तः

यावद्‌ यार्‌ याक र्‌ ख १३ क ५७२।

अतऽय खण्डत्रयमव्यक्तमृ । तेच प्रथमसण्डस्य पृन्मानं ड १२ क १२८
दवितीयखण्डे याव्रत्तावदद्यमस्तीति यावततावन्माने रूर फ € दवाम्पां पगुण्व वेण
यग गुणयेदिति करणी नतुर्भिः सेगुण्य जात द्वितीयसण्डमाने स च क ३२ १ मथ
भरृत्तीयस्य । यदेकेन यावत्तावत। भ्यत्तमानमिद क ४क ८ तद्‌।ऽमीेनानेन याक ७द्‌

ज्िपिति चैरारिकार्य न्वाप्तः।या१। क्क ८} यक ७२ |
१५

१३० वौजगणिततष्‌ |

अत्र प्रमणिच्छयो, भमागेनापवते ठतिऽपवितेच्छयाः क ७२ फते गुणिते जात
वृीयलण्डमनं क २८८ क ९५६ । द्वतीयकरण्या मूले गूहति जातं र २४ क
२८८ । एवं जातान्यम्यत्तसण्डत्रयप्य व्यक्तमानानि

खू१२क १२८।ख४्क१२।₹२४ क २८८1
अत्र छम्ब्को जाचयेरव्यक्तण्डयोक्रैणत्वेन शोध्यत्वात्तुत्यन्यक्तयोरपि शोध्य
तमेन संशोध्यमाने स्वमृणत्वमेतीलयादिना नातं छ {२ क {२८।रु४क ९९ ।
रू २४९ क २८८ । एवमग्रिम्यकतदठयन स्ह जातानि पश्च सण्डानि कम्बो ~
रु १२क ११९८ । रुधश्के ६९ । रूरषक २८८ | १३।क ७३।
अन पाणा यथचाक्तयागि करते नात द्ध २३ । अद्याः करण्यो क
१२८ क ३२ अन्तरं जातक ६२ | अस्या तत्तीयकरण्या पह २८८
अन्तर नातं के १२८ । अस्याः पृनरन्यया क॒ ७२ अन्तरे जति क ८ | अयवा
कषणकरण्यारनया. क ३२९ क २८८ घनकरण्पोरनयेश्य क १२८ क ७२
योगे नातं करणीद्वय क ९१२ ।क ३९२ । अनयोरन्तरे जाता पैव करणी क
८ 1 एव जति छम्बवर्गः प एव रके ८ | अथवाऽबधा कथक की
रूषश२फ १२८ स्वमुनम्यथः ५ फ १० बगौत्‌ ख १५९ क्‌ २०० उक्तवद्‌
प्य जति दन्वकौः सएव खक ८) एतं द्वितायाऽ्ापाक कर्‌ काह
रक < स्बभुनक ६ वर्गात्‌ रू ६ अपास्य जति दम्ब्गैःसषए्वरू९फ ८।
अथास्य पदम्‌ । तत्र ऋणात्मक चेत्करणी फृतौ ्याद्धनालिकां तां पारक
स्येति छते रूपतः ९ करणीतुस्यानि रूपाणि < भपाम्य रेपस्य १ पदेन !
स्पाणि र सुतोनितानि ४।९। अर्थे २। {। ऋणात्मक सुभिवागम्ये
सस्पकरण्या ऋणे छते पदे च गृहत नति छम्बः रू १ फ़ २ | इदमुदाहणं
व्यक्तमाभृणापि स्निःयति । तच्या-च्िमूने भनयेोर्योगि इन्याेना मुनयोरनयोः क ९
क १० ।क ६९ 1 यागःक१क१०क ६ | दरुमुनैक स कः १० महतो भुन्‌
फ़ & अपास्य नातं भुनयेरन्तरं कैद क १० कः ६ | अन्तरेण योगस्य गण
नार्यन्यामः}
क ९। कक ०्कर
१० कमण१० क्‌ १
फ ६1 कदफए०्कः६

नवादङुरव्याद्यासदितप्‌ । १३१

गुणिते जातं सण्डनवक
कर्त कद क०क१०क {००क ६०क६० फ ६०क ३६
, अत्र िशममितकए्योः पष्टिमितकाण्योश्च धनरणतवा्त से पचारन्मितकरण्योयां
चहतेकं २०० शिप्ररणीमूाना ९ 1 १०। ९ योगे च इते ९ नात गुणनं
९ क़ २०० इदं भूम्याऽनयाष् १ क १८ भाग्यम्‌ ] अनन कर्मण कमी मनेद्ि

सुक षयो भरेच क्षयम इति स्परकी छृते नाती माज्यमाजकौ क ८१क २००।
क १ के १८

अप मानकय़करणादं धनर्भताव्यत्ययमीपिताया इलाह माजक्करण्याःक
पलं कस्य तादर्विदा क १ क १८ भाभ्यमाजकयेतुणना न्या

क १।क ८१ क२०० क १।क१क१८
क १८। फ ८१ कर०० ऋ१८।क१क१८

माज्ये गुते जातानि करणीलण्डाति क लकरण्ण्क, ४९८ कं ६९००
भाघान्यकरण्ोषयमकर्योश्चानि जातो माव्य; क २६०१ क ५०८ । माने
गुणिते नातं फ क १८क १८ क ३९४ | मध्यमरर्नव अा्त्यकर्यो
रन्ते कते भाता भान एतैव वणी क २८९1 अनया माव्य मके रचि के ९
क ९। पमक्या पे जाता रन ङ कर्‌ | जनया मरेगरू {क १८।
यपाददूयुता । स कद२। स २ ९८ ] यपदा ह २९.८।
स १ फ़ २ जाति जानधि। अगम्या पूर्ववहम्बः स {क २) याप्ततरप्रहणेन जाता
े्रमुनाचाः ! दु

१३२ घीजनगाणेतम्‌ ।

अत्र दृशपकरण्योरासननपे । ९) १०।२।१ ४।अनयेरन्तरमेको मुनः० 1 १६। ए
सर्व द्र््यम्‌ । अत्रापि प्रतीत्य गिते द्यते । मुजयोः ० । २1 यागः,६।
५६ २७ २३
भनयोरन्तरेण १ गणितः ५ मवा ३ हो उव्िः १ अनया द्विष्टा मूहनयुता १।
२१ ८ १९ ३५ ४९
४ दिता नति आनाये ° । २ । अयाऽऽनधा = वग ० स्वमून ° वर्गात्‌ ०
९० ५० २९ ५० य्‌ ५६ ५२
अपास्य रेपत्य ° मुले ० जाते छम्ब: । एवं द्ितीयाऽऽबाधा २ वग ९ सखमुनर
१५० २५ २९ १० २७
वरगोत्ू ६ अपास्य रेप्य ० मूले ० जति म्बः पत एव ° । एवमन्यत्रापि पुषीमिः
१० २९ २५
रूष्यम्‌ ॥ १०९ ॥
अथ पक्षयोः समश्षोधनानन्तरमव्यक्तवेधनादिकेऽपर रेप॒ यपाक्तमवमपवर्तिन मध्य" -
माहरणं विनैवोदाहरणततिद्धिरस्तीति प्रद्ायितमुदाहरणपयकमाह तत्रोदाररणद्वयमनुषटु
म।ऽऽह-- ॥
असमानसमन्छेदान्पार्स्तोयनुरो वद्‌ ।
यदैक्यं यद्धतक्यं वा येषां वर्गेक्यसंमितम्‌ ॥ १०६ ॥
अपतमामाशच ते स्मच्छेदाश्च तनू । क्यं येषां वौ्यतमितमितयेकं यद्धौक्य
येषां कौँकयसतमितमिति द्वितीयमिल्युदाहरणद्वयम्‌ । अप्तमानपतमपरततेति पठे ठ दे अप्तमपरत
निरूपमगुद्धे समास्तांश्चतुरो राक्ीन्वदेति योजनीयम्‌ 1 प्रपमपाटक्त्वप्तापुरिति भ्रति
मति] न हि समच्छेदत्वपुर्कोरेणेषदाह्रणमिह साध्यते किः तु स्तमच्छेदत्वं संपात
यातम्‌ । अप्तमानिति स्वपेक्षितमेव । अन्यथा रूपमितैश्तुमिष्दाहरणतिद्धेः । जन
राशीनाम्तमानवेनोदेशात्कलता जतुच्या राद्यः।या ¶यार्या३या षट उदा.
हरणद्वयस्यापि गणित त्वाकर एव स्फुटम्‌ ॥ १०६॥
मन्यदुदाहरणद्रयमष्ुमाऽऽह--

चय्चकषे्रस्य यस्य स्यातफरं पर्णेन संमितम्‌ ।
दोऽकोचिशरुतियावेन सं यस्य च तदद्‌ ॥ १०७ ॥

मवाद्ुरन्यास्यसिदितप्‌ । १३३.
~ पष्टोऽगरः । त्र दोःकोटिकणौनामव्यक्तकरपने किरिपोऽग्ति । जात्यत्यसे निय-

तना तें बाधितत्वात्‌ । अत जात्यस्य गुनकोितैः एयुणिते यावहावततेपां
यानानि भररपयोदाहुरण्वयपपि पताभ्यम्‌ । आकर्‌ एत सषमम्‌ ॥ १०७ ॥

अन्यदुदाहरणमनुषटमाऽ्--

धुरौ र्गोऽन्तरे बग यथोर्थाति घमो भवेत्‌ ।
प तौ दी शीघमासक््व द्तोऽसि गभिते यदि ॥ १०८ ॥
ययो राद्योयुतागनरे च परग प्वेदधते इ धनो मेती राशी शोभ वद्‌ | भ
नियसवोचा तथा राशी प्ररो यथा युतालम्तरे च वभः स्थात्‌ । तया कलिदौ
याव ् याद ९} अनयोधतो यायव २० । एष घने इतीएयाद्तागदशकप्य धनेन
याष 1००० पमौ पत यावावदूपननापवतै प्राक्त सशी १००००
१२५०० ॥ १०८ ॥
अधान्यदुदाहरणमसुषटुमाऽऽह--
धनेवयं लायते वर्गो वरैक्यं च ययोर्धनः ।
तौ देेपिपि तदाऽहं त्वां मन्ये बीजवदिदां वरध ॥ १०९॥ .
. सष्ठोऽषैः | जनन यथैक द्यप स्वतः समवति तथा राशौ कितौ याव १
याव २] अनयोरधनयोगः यावय ९ ए स्वयमेव वरो नातः । यतेऽ कर्मूल,
निदं याच ३ जलिक आर्‌ एवाऽऽकिप्य समाहितम्‌ | अयमर्यः । यवदर्नो
रिः पर्तात्मकोऽहति । सपदविषातम्य समविषृपतो सतीति यथा द्विषातत्य
पगता विधातस्य॒पमद्धियात्तो मवतीति ' मेनातत्य जनोऽपि महितं यु
एवेति । अय तयेति रायोः याव १ यान्‌ २ वर्मयोगः याव्व 4 । अं
इती याक्तावत्पशचरयने याच १२९ प्प त्वा पतौ यावतावदूषनेनपवतय
परवगवज्ातौ र्ती ६२५ । १२५० । अपवाऽ्यपा भया कलित ररी
याव ६ याध १० अनपोरकक्यं वत एव धनो जाको याघव १२९९ 1 जस्य
पदुप्राततातमकत्वदिद्धिधातरूषं घनमूरं यत संभवति याव्‌ ९ । अभानयो रादयोः याप 4
याथ १० भमन याध ! १२९ | एतदवमं इति यावत्तवद्गेवगेपश्चपत्तिः । यावव
७९} करीम यावद्व ५६२५ पर् कृत्वा पर्ल यवत्ताद्व्मवोगापवत्यं प्योर्यातिः
या {१२९ रू० पर्ु्याकततावन्मानं १ | अनेनोत्यापिती राशी तवेव ६२५।१२५०।
यार र्‌ ५६२६

१३४ घीनगणितभू ।

अयावाऽयै यापय ११२५ वग इति यावत्तवदमवधैवगवरमपश्चकस्य यायववव ९ तत्प.

दंशाक्य वा याववघव {५ वगेण यावदववव २९ अनेन वा याववतरवव

२२५ समं कृत्वा पक्षौ याप्ध १ अनेनापवस्यं प्राग्वद्यावत्तावन्मानं ४९ वा \।

एवमनेकधा । एवमब्धक्तापवतैनं यथा भवति तथाऽन्यदपि चिन्यम्‌ ॥ १०९ ॥
अयान्यदुदाहरणं गव्याऽऽद--

यत्र यसन त्रे धाप्री मनुसंमिता सखे वाद । *
एकः पृश्वदशान्यञ्योदेश वदावलम्बकं त्र ॥ ११० ॥
स्प्ठोऽ्थैः | जाबाघां या १ भरकरप्य गगितमप्याकर एव स्फुटम्‌ । अनति
योननमेतदुदाहरणम्‌ ॥ ११० ॥
अय मुने कोटिकर्णयोगे च क्ति तयोः एकरणं दृशयिमुदाहरणं माटिम्याऽऽ्हु-
यादे समति वेणुदिधिपाणिमपाणो
गणफ पथनयेगदेकदेपरे सुभप्र; ।
यापि नृपमितदर्ेष्वद्धः सप्र तदग्रं
कथय फतिपु मूल देष भप्रः करेषु ॥ १११ ॥
स्टोऽपैः । जत्र वंशाधरसण्डं कोटिस्तस्ममाणं या १ पकर्स्य गगितमाकरे
स्फुटम्‌. एवमूप्वैखण्डमपि या ,१ प्रकप्य गणिते द्रधन्यम्‌ । एव कोरी मुनक.
योगे च ज्ञति तत्‌ पृथकरणमपि द्रव्यम्‌ 1
तदुदाहरणं पाट्वामुक्तम्‌ । यथा--
: अषि स्तम्मतेठे भवं तदुपरि छीडादिखण्डी स्थितः
स्तम्भे हस्तनवोपति तरिगुगितमम्मप्रमाणान्तरे !
द्रि मिरमात्रनन्तमपततर्यक्त तस्योपरि
शिप बूहि तयोविात्कतिमितै स्पेन गलति; ॥
अत्रापि मुनं कर्‌ चा या १ भकरप्यप्रमद्वाणित द्रव्यम्‌ ॥ १११ ॥

५.९ न विवर्ण 3 ~
„ भप कोटिकणोन्तरे मुने च ज्ञाते योटिवर्ण्तानं मवततीति प्रदेयितुमुदाहमं
म॒न्दाक्रान्तयाऽऽह्‌--

अभरक्रौश्ाङ्णितसलिरे कापि खं तदे

तोयादृध्वं फमरकटिकाद्र पिवधिभरमाणम्‌।

मन्द भन्द्‌ चलितमनिटेनाऽऽहते दृम्नयुगभ

तास्मन्मद् गणप कथय कषिपमम्बुममाणम्‌ ॥ ११९ ॥

स्व॑स्ुरव्यार्यासदितम्‌ 1 १२५

स्ोऽयैः । एतततेनरस्यने पास्चा पाठनिबद्धम्‌ । यथा--

शस प्मतन्मजनस्यानमध्यं मुनः कोधकिगीनतरं पदमदस्यम्‌ ।
नलः कोरिरेतन्मितं स्या्दम्मो वदं प्तमानीय पानीयमनम्‌ ॥

[ष

अम्र नहिनीनदश्रपाणं जटगाम्मीेमिति ततप्माणं या { प्रकटध्य गगितम्‌।
के एदम्‌ ॥ ११२॥ "स
मयान्यदुदाहुए्णं शदू्विकरीडितिनाऽऽह--
दृप्ाद्धस्तश्रतोच्छरयाच्छतयुने वापीं कपिः कोऽप्पगा-
दुचीयय प्ररो दुतं श्॒तिपथास्ोद्धीय किंचिुपाव्‌ 1
जतिवे समता तयोयदि गतावुड्धौयमानं किय-
द्िदैधे्सुपरिपिमोऽस्ति गणिते क्षमं तदापक््व भे ॥ ११२ ॥
पर्‌ः कद्िमाकिचिततरडीय शरुतिपयद्वापीममादिति योजनीयम्‌ । श्रु्िपादिति
स्यन्दे पञ्चम 1 शरुततिपयमाध्रित्येति तदः । रपं सषटम्‌ । अोद्धीषमानं या १
भरकटप्य गणितमाकरे स्पष्टम्‌ ॥ ११३ ॥
सपान्यदुदाहरणमार्ययाऽऽह--
पश्चदशद्शकरोच्छायवेण्योरन्नातमध्यमूमिकयोः ।
इतेतमूखाग्रगमूयतेरम्यमानमावकषय ॥ ११४ ॥ ध
अत्र॒ न्बलाना्यं॑वेष्वन्तरालमूमिजञानं नाऽऽयरयकमिति भूचयिद्धमतातमध्य-
मूप्रिकयोरिति वेगुकिोपणं न तु प्कषपूरणाभेम्‌ { तेन विनाऽपि प्रषूएणात्‌ । पं
स्ष्टम्‌ । कषेवदक्षेन्‌-

. १३६ घीजगणितम्‌ । ४

ञत्र क्रियावतारा्ं वेण्वन्तरारमृमिमिषां विरातिमितां प्रक्ष्य सू््तपातादम्यमान
यावत्तायतप्करप्य गणित्तमाकरे स्फुटम्‌ । अथ याव्तावत्छर्पनां विनाऽपि रम्बतताना"
थेमा "अथवा वंशपवन्धिन्यावागापे तदयतिभमिः' इत्यादि । अयमथः | यया यया वंशे
महार्ह मवति तथा तेथा तदाभ्िताऽऽवाधाऽपि महती खर्वो मवति ।
अतचैरारिकेनेवाऽऽबापे ज्ञातु शक्ये | यथा यदि रवंशयोगेन सकट
मूयते तदैकेन वशेन किमिति परथगावये १२। ८ । अय मुमि २० तख
मुजे लुशः १० कोटिस्तदा वृहदानाधामुने १२ केति रब्धो छम्ब: ६ यते
ख्धुवैशः कोटिभूमिर्भुनो ल्पुरवश्ाप्रादितरवंशमूखगामि सूत्रं कणे इत्येतत्ेत्रवशाग्
बृहदाबाधा मुजो लम्बः कोटिरिति भवति । एवं उघ्वाबाधावृहद्वशाम्यामप्यत्‌-
पातो दर्यः । अथ मूमिकल्यने विनाऽपि टम्बिद्धिमाह “अथवा वशयेकषवो
योगतो यत्र तत्रापि वंशान्तरे टम्बः स्यादिति फं मूमिकरपनयाऽपि, इति । अनोपपत्तिः |
यदि वंशयोगेन मूरम्यते तदा बृहद्रेन किमिति रन्धा बृहद्ाधिताञनपा।
मू०नु १ |-भय भृमितुद्थे मुभे स्ुवंशः कौरिप्तदा वृहदानाधया किति जति
वन्यो |
उम्बः मू० वु० ल {। अत्र माञ्यभानकयोर्भम्याऽपरवते जातं व° क १ । एवमुषप

वयान्म्‌ $ वेयो १

बेशयोवेषो योगहुतो रम्बः स्यादिति ॥ ११४ ॥

दैवन्तवयेगणपंततत्यपाश्वबलापेन्नगणकात्मननिर्मितेऽसिन्‌ 1
मीजक्रियाविवृतिकर्पटतावतरिऽमृदेकवणैनपमी करकवण्डः ॥ ७ ॥
इति श्रीपतकलगणकमार्वमीमधीवलाग्डवज्तुतङ्प्णदैवत्तविरसिते मीन"
विदतिकर्पखनापतार एकवर्णसमौकणखण्टविषरणम्‌ ।
५ अचर प्रन्यप्तएया ९९० |

८ मध्यमहुरणम्‌ ।

न. क
„ तदैवं सरमोधनादिनाः यमैकसिन्‌पत एकेनातीयव्यक्तमेव पपे च न्यक्तमेव
वति तेथाऽपवक्तीठिनोपयिन सपाय प्रश्चमद्ध उक्तः । जथ यचप्यपवतनापि तयाम मवति

तत्र मध्यमाहुरणर्क्षणयुषायान्तरमिन्द्रवज्नयापनार्काम्या चा5ह्‌-

, अन्यक्तवगीदि यद्‌ाऽवक्ेपं पक्षौ तदेन निहतस्य चित्‌ ।
, प्यं तमोयैन पद्मदः स्परादव्यक्तक्षस्य पदेन भुयः ॥
व्यक्तस्य पक्षस्य समक्नियैवमव्यक्तमानं सद रभ्य ततर्‌ ।
न मिवेदेद्धनवर्मवर्भेष्येवं तदा पेयमिदे स्वबुदध्या ॥
अभ्यक्तमूलणेगरूपतोऽरपं व्यक्तस्य पक्षस्य पदं यहि स्पात्‌ ।
„ ऋणं घनं त्च विधाय साप्यमन्यत्त मानं द्विविधं फवित्तव्‌ ॥ ११५ ॥

एतानि सूताण्याचाये एव व्याख्यातवान्‌ । जघापाततः | एकं िन्पकेऽन्यक्तमेव
प्रपसे च व्यक्तमेव यदि मवति तिं तयोः समत्वात्तस्याघ्यक्तस्य तद्धचक्त मान भवतत
ू्मेनोक्तम्‌ । तरित व्यक्तरोपप्य हरणा्ेमन्यत्तरयमष्यकस्यमपततितमतसतादर मथ।
म्नि तया य॒तित्यम्‌ 1 तत समयोः पक्षयोः समक्षम प्रमशद्धो वा पममुणक क परषहर
"वा मूटमहेणे वा करणे वा षनादिकिरे का न समत्वहानिरिति त ष्टम्‌ | जथ यत्रान्यः
्तवमादिकं स्यादेकपकषे परते च रूपाण्येव ततन मूटेन विना कटाञपे नान्यक्तत्वादय"
रिस्यतिः [ अतः; पक्ष्याः सास्योकरोषन मख ग्रह्य | त्या सर्ति मृटयाराप समत्व
, स्यात्‌ | अत्त उक्त पक्षौ तदेन निह विंचिन्षपये व्रयोयने पदप्रदेः स्यात्‌ ' इति ।
अगरटेन निह^येतयुपरक्षणम्‌ [छषिदिेन ललादपवतनीयो कथिदि् परयोः शोध्या
` चषि ध्येयम्‌ । रेपोपपा्तसु पर्ववत्‌ ¡ दिविषमाने तु ततरोदादरणं वनान्त छवा
एमामः " इति वक्ष्यमाणम्‌ । जत्र कायुं या ए अत्याटाशषवम ददृशयुतता यूषत्तम
इति पमक्रोधने कते जाती पी याव १ यार 1 अत्र पयोदा
यावन्या० ख७६८-
द्म १०९४ पर्षिप्यजक्त पतौ याव १ या ६४ रू १०२४ ।अबेघ्यपलम्य पनिद
¢ यावदन्यः °= रू२५६
षा १ हदषव या {रू ३ दवितीयपस्ततय पद्व रू १६।१द्वोः मरे
१८

१३८ घीलगणितप्‌ ।

घनाय न्यासः या १ रटद२।अयवाया { रू ३९। अगो द्विषि मनिमुपषधो
या०ङ् १६९ यार्रू!१६ 1

४ ८।१६ । न्व्यततपदर्पभयो वयते ऽधिकेऽपि दविक मानमनया युष्या पर त
स्यत्‌ । परण तहि । अव्य पषनप्ाणाणवे व्यक्तस्य षनप्वमेव| मिदि
श्षपस्य धनप्वा्मव्यत्तपक्षहपाण्येव व्यक्तपलाच्छोष्यानि । तानि च धन भृनरीति
मास्त्नुपपत्ति । अथ रुपाणा धने व्यत्त स्येतवमेति दविीयप्रकर व्यत्तमेव घन
तवर्षमितसप्ाच्छोधयम्‌ | व्यत्तरूपाणि स्वव्यक्तपक्षनपदस्येभ्यः शोध्यतां मदति।
तानि सथ्धिवानि तदा ऋणे मान स्यादिति द्विरीय स्वेयाप्यदुपनम्‌ | चत्‌ उछ
"अप्यतमूढणेगसूपतोऽल व्यक्तस्य पक्स्य पद्‌ यदि स्यात्‌ इति । जथ यत्राऽऽछपे स्मर"
नपव्यकतमतति तस्य के कतमे एूपाणाग्णत्वादल्यक्तस्यणेप्वुतपद्यते | तत्र

सूपाणमेव करणत्व नोषथ्तरय | आपे रुपाणोग्णत्वनिश्चया्‌ | अच्त्यतवेरति
चरेण पर्ष, स्यात्‌ । न छयपिवस्य शोध्यप्वे धन पक्ष प॒भवत्ि | मवतु वा विद्यं
घनस्वम्‌ । तथाऽप्यालपृनिद्धपक्षादनयथाप्व तु स्यादेव । एव प्ल्ाटतिद्वप्एेन
द्वितीयपक्ेण कयप्रस्य साम्य स्यात्‌ । अतस्ततरीकिनाऽगते परनि
मूपपकषभव स्वात्‌ । ऋणत्वत्‌ । न हि व्यक्ते ऋणगतरे टोष्य भ्रतीतिरतति 1
तस्मदेतादर उदाहरणे व्यक्तपदे व्य्तृटणगक्पतोऽ्मेऽपि द्विरपि मानं न
मवति । शूपाणा धनप्व्रपनेन सिद्धय मानप्यानुपपन्नत्वात्‌ । एवमन्यणो-
मस्म उदधि सति त.मूर फ्तम्येव ऋणत्व न रूपाणाम्‌ । उकतयुकेरविरेपत्‌।
अत्तत्नापि द्विविध मान न समति | स्पाासणत्ववस्यनेन पिद्धप्य मनस्यदरप
पतत्वात्‌ । इषव गहु भवति । कनिपतपोधनादिना विधाना विपरीतमपि
मवति । छविदप्यत्तम्य स्वतोऽप्युणपे द्विविधमृलमभवेऽपि द्तयमनुपप्ं भवि।
अत एवाऽऽाददवविय कचिततितयनियेतवोचम्‌ । जय दवितीयमानत्यातुपपतौ वय
साणपुदाहरण भ्तीस्यथै प्रद्द्ते |

६
यूपातयशचाशकययूनो वर्गितो गहरं भत. ।
चष शाल शावमास्दरौ वदते क्ति ॥

भ्यू या ९ जन्य पवार या । व्यू. या रू २! वधत. य
या६ख९] द्छेनयुनोयाय {द न् ० | वुमम इति शोधने तै न
यवया {१० `
१९ र्6 |

नवाद्ङरन्याख्याप्रहितय्‌ । ११९

पतौ चटुः रगु्य तयेरकाद्वंक्िपवा नाती
यवध्याष्४क {२१
ह ८ ॥
भत पगमेन प्रणतोहेवाटु्तसुत्या णमेव या ९ ह {{ नेदुया
ह ११ | द्वितीयस्य पदे ह ९1 पुतः सरमीकरणेन ख्ये यक्वत्तवन्मनिन १५
उत्पात जते राभिः ९१ | सपाण पेते दु यापताकपानिदं १ 1 रिश्च ९
नह्य पोः ९ त्रिमिरनः सैमदद्ि । एवमहितेवोदूहएणे यूप्वाशककचिचयुत
एति वाऽप, स्यादा द्ितीयमानेव युक्तम तु पमु । रहि पूरेः पथोशः
१० शिच्युतः समवि | अत एव---
‹ युव्यकापपरुणाकरदोयदच सवं युति एंएष्वाणरपिताम्‌ ।
षीय मातरमेहि मध्यम म्॑यमाहर्णमलि येदुधुवम्‌ ›
षयिक्िपोदाहणे कान्या याक्ताबमितां प्रकटय ततोऽनुपतेन दोय
नाऽजीय तवोयेगुदिषयुतेिोधय वद्र कनितज्यापवोननि्याकतमकेन ध्य
पण पमं एतवा प्मरोधने छते पयो; पदरहणाकते स्थतं स्माणि पन-

|

मिदव गते अतएव तदानयनपूतेऽपि तेनाद्य उनो भेदित्येव्तम्‌| रूपागमृणले
ए तेनाऽ आदनो 'पेदितयपयुच्येत । एतं महुकयुकता द्विविपानोप्पचयलुपपत्ती
सवाध । तदेुपदं द्विध कचितदिति । पकहणा्थ ' पती तदेदेन विहृत्य
कित्‌ | हप तयोः! युतम्‌ ॥ ११९ 1)

त्त्र केन पपौ ुणनीयौ किं वा तयोः कषेप्यतिति बाटव्वोपा्ै श्ीषराचार्कत-
मुषाय दर॑यति--

‹ चराहवय्समै स्पैः पप्र गुणयेत्‌
ाव्य्स्य कृतेः समसपाणि क्िपे्तयोरेष * इति ॥ ११६॥
भस्र्पः | चदुणिेनान्यचपगदधिन पतदरयै गुणयेत्‌ । पुणनातमापो व्यक्तङ्क-
दतुस्यति सपाण पयोः कियत्‌ । एवं एतेऽवर्यमव्यक्तपतेस्य भूदं म्यते ।
दवितीषपह्यपितत्तपल्वनूरेन म्यम्‌ | एव ति व्वत्तमहसय यदि पूं न मयो एदा
हत्विटरेयरपाकिद्धम्‌ । अन श्ीपरवायूतेमूपाया्यक्तन्यचकतपतयो.
्ानाधीकसिनपेऽन्यकवोऽनयकत च मवेचैवास्य प्रवृिदन्यत् उ प्दोषायः पुषिया
छपरा मिन्सयः ! जय सीभरानासपूतोपपतिः 1 यथ पिठ समरोयने कृत एकपऽ,
वयचन्य्त भासि, ईतरलिनममे.सुा्यष स्ति तथ भयभपृ सू्येगेन विना

१४५ पीणगागिष्‌ ।

कथमपि न मूरुलयमः । यतः वेबटाग्यक्त॑स्य वर्गेकरणेऽन्यक्तवग एव स्यात्‌ | रुपयुतार
व्यक्तस्य वगेकरणेऽष्यक्तवगेऽस्यक्ते रूपाणि च स्युः | प्रकते त्यव्यक्तवरगोऽन्यक्तं च
तिष्ठति प्त न कस्यापि यमैः | जततोऽव्यं दख्षाणि सेप्याणि । यचप्यव्यक्तकषोषनेना-
प्यम्यक्तमाघ्रस्य॒शेपत्वादन्यत्तक्षस्य मूष सम्य तथाऽ दवितीयपे तथा , ति
साम्यक्तानि स्पराणि स्युरिति नास्य मूरलाम इति पक्षयो रूपाण्येव क्ेप्योगि 1 तत्र
यदाच्यक्तवरीस्य मूलं॑कम्यते तदा केवठं रूपाण्येव ेप्यागि | यद्‌ स्वन्यक्तकोस्यः
मूलं न रुभ्यते तदाऽवयक्तवगऽपि तया केनचियोज्यो गुणनीयो या यथा पूं
म्थेत । तत्राव्यक्तवगेयोगे यप्यव्यक्तपक्षस्य मूं उम्यते तथाऽपि द्वितीयके
स्ाव्यक्तव्माणि स्पराणि स्युरित्यत्यक्तामावा्त मूललामः । न च पक्षयोरव्यदमपि ष्यः
मिति वाच्यम्‌ | गौरवात्‌ । फं च यदाश््यक्तपरहोऽव्यक्तवद्वयमिति तदा प्तयोः
फ क्ेप्यम्‌ । द्िपएचवुरदत्येर्िशतिचसिक्तपचत्वारिशदद्िपयायन्यक्-
वक्षे प्रथमपकषसयैव मूढं उम्येत मेत्रस्य । एकचतुरायन्यक्तव्मषेे तु प्रथमपकषश्य
मूढं न ठम्येत | न च यत्चव्यक्तर्हयमातति तत्र पक्षयेरिकस्याव्यक्तवरमध्य शोधनेनोमयो
रि मूं टम्यत इति वाच्यम्‌ । हित्तीयपक्ष कणस्याव्यक्तवगस्य मृटामायात्‌ | न च
निभ्ादिप्वन्यक्तवर्गेषु सत्स्वकचतुरादयो व्य्तवगोः पक्षयोः केप्या दविपडादिष्वन्यक्त-
वृभैषु सत्सु पती द्विपडादिभिगौणनीयाविति वाच्यम्‌} अनुगे प्त्यनलुगमस्वान्याय्यत्वात्‌)
करियानिवहस्यानियतत्वा्च | अत्तिमौरवाच } यततोऽन्यक्तवर्गान्यक्तसपाणि तथा सेप्यानि
यथोमयपन्तयोरपि मृरे ठम्येत। किं च मन्दूनोधाधि हुपायकयनम्‌। एतादषस्थ तु प्य
मनददुकेयतयोपयकयनं गमेन स्यात्‌ तदेवं च्यक्तवगैः केनचिदूणनीय एवेति सिद्धम्‌।
तन्न यदाऽव्यक्तवेस्य मूढ रम्यते तदा रूपाण्येव सिप्याणि } तानि कियन्तौति विचायेते।
ततर यथन्यत्तवगेस्यकमन्यकतं मू रम्ये तक्वयक्तापैवनसेपेऽन्यक्तपक््यावदयं मूखटटामः।
यत्तः 4 छतिम्य आदाय पदानि ? इत्यादिनाऽभ्यक्तवरगशैकमन्यक्तं मूढे दषणं
स्वम्पक्तापतुल्यरूपाणि दयोरमिहतिर्व्यक्ताभत॒ल्या स्याता दिनिघ्री जन्यचुस्या
स्यादिति तच्छोघमेमे निःदेपता स्थात्‌ । धवं यत्ाव्यक्तवम्यान्यचद्य मू दम्यते
तघ्राप्यनयेव युक्त्या ययस्थिताव्यक्तचतुर्थाकरीतुस्यरूपहेेऽवदयं भूट्टामः 1. एं
यतान्यक्तत्रयं मूढे रम्यते तत्र पकष््यतान्यच्पदं शवगैतु्यरूपेधवदयं मूमः ।
तथा च यायगे मूं म्यते तम्र तेन मून दविगुणेनान्यच्द सक्ते यछ

्

म्यते तदतुस्यानि स्मागि क्ेप्याणीति तिदधम्‌ ।

अय यब्ानयच्छवगद्धस्य न मूढे छम्यते तथ तेमैादरेन गुणने प्त्यवदयं
मूटाम इत्यन्यच्तवर्गद्केन पृ्मौ गुणनीयौ |

१

नशदूदुरघ्यार्यासहिवप्‌। १४१

मध्र ष्या पेषः | तदर्ममनयक्तवममूह्न द्विगणेनध्येाड्यो मादयः।
अषृनयषठवमूयदकवगुभितो ऽवयक्तं कः । तया चशुधितेनश्यवतवग्किन
दणिन्यतताद्ो ज्यः । पगुणमेनागुभितास्यकाबगो दमेन गुण्य ।-खतर
एणहपोरुभिता्यक्तवद्केनप्वो सो जातः पू्ानयकता्कप्य दं
पलक । अतः पुनोव्यततधवीतुल्यनि सपर हपयाणीति तिद्धम्‌ । एवं यत्र कनिव
एणामच्यतव दत्थ सूरे कपयो ततपयुकतयु्या पतव्यत्तवर्गदेन तुव
पवय्तधगहलयानि सपणि प्रप्य चं मूढं उम्येतैव } ुकेरिरेषा्‌। कव
फोकय्तवग्धन गुण्यौ पतरव्त्तर्तुच्याते रूपाणि तयोः केप्याणि चति
निम्‌ । एताव पयोगे तिदधेऽप्यमिततवां पुन्धतुरणनपुक्तम्‌ । यौ
वरुणे छते नापि वगवहानिः 1 ययात्र पूतया हेमः । भत्रसयतकों
अभित तरख दवियुणितः स्यात्‌ । तेन च द्वियुणेनाध्यकङ्खो माए इदि जतः
प्कम्य पूस्प्कवगङ्यतनुमो भाजकः पकषगुणकोऽपर ताकरेबासतीति गुणह्-
कुरवक पवव्क्तसयानि स्थि तेप्यणीति पिम्‌ । दपनमु-
# 4 चतुाहतवमैपतमै स्थैः प्ये गुणयेद्‌ 1 †
“ पू्वषयकय छः प्गरूपाणि तिपे्योर ॥ इति । ¦
शवं एतेऽपि यदि व्यचष्षय मूले न प्ये तद्‌ कृ्यासकरं मूं
मयम्‌ ॥ !१६॥
अध्ने क्िप्ययुद्धिरार्य पिविषानयुदाद्णातरि भिर्पयनेकुदाह्र्णं पारि-
न्या$ऽह्‌-- न

1

आशलिष्ख्दखृं मालवी चातमषठौ
निखिनवममागाश्राटिनी भङ्गमेकम्‌ ।
निति परिपलद्धव्ं प्मपध्ये निशं
‹मरतिरणति रणन्तं बृहि कान्तेऽरिंल्याम्‌ ॥ ११७ ॥
"स्ोऽयः | उन्रालिपु्परमाणे प्रिशुणदगत्मकं पर्प्यं यतिऽष्ैव देर सम~
पेत । सतसपा फलिपतमातरयैः याव ९ | मणितमाकरे पुटम्‌ | नाताऽचिकट-

ह्या ७२० १ {५ ॥ >

[क (

अयान्यदुदाहरणं शाूलतिकीवितेन५५इ--

„~ “पार्य; कंथेव्रपाप मार्गणगणं शुद्धौ रथे संद्पे ५
दस्या्िन निवाये तच्छरगणं मूरवतुभिईयान्‌ 1

१४२ बीनगणितम्‌ ।

[र

- ध्रल्यं पट्भिरयेपुभिश्चिभिरपिं च्छत्रे ध्वजं फां
चिच्छेदास्य शिरः शरेण कति ते यानैः संदधे } ११८॥
स्टोऽयेः । अत्र किते गाणमानं यापर १ | जस्या याव { । वत्वा मूटानिया ४1
र्‌
ददयनाणगगश्च रू १० । एषमक्य याव १या८ङ्‌२० । र्तिः याव {1
#,
सम तवा पक्तौ सपच्छेदष्ित्य च्छदगने श्षोधने च छते पक्षयोः पोदश स्पाणि
प्रक्षिप्य मूढे गृहीत्वा एनः प्तमीफरगेन त्यै यावततान्मानं १० । जत्ता बाणस्य
१०० ॥ ११८ ५
अयान्यदुदाररएणमुपनापिकयाऽऽह--
ग्येकस्य गच्छस्य दलं किखादिर देद॑रं ततचयः फलं च ।
चयादगच्छाभिहतिः स्वसप्तमागाधिका ब्रूहि चयादिगच्छान्‌ ॥११९॥
फं वेति । वस्त्व ( तथा सति फटशव्दश्योत्रार्थेनान्वयः सुबोधः ¡ शेर
स्पष्टम्‌ । अधन गच्छमानं याव्तावचतु्टयद्पाधिकं या ४ ङ १ प्रकप्य गणित
मकरे स्ुदम्‌ । द्वितीयप्रकारेण फटताधनारयं पादस्य सूत्मिदम्‌-

* व्येकृपद्चयो पुखयुक्‌ स्यादन्त्यपनं मुतयुष्दठिते तत्‌ ।
मध्यधनं पदगुणितं तत्सर्वधनं गणितं च तदुक्तम्‌ ' इति 1 ११९॥

अान्यदुदाहरणमनुष्माऽऽह--

फेम सेने चिषतो राः कोट्या युक्तोऽययोनितः 1
, वागतः स्वपदेनाऽऽइघः खशुणो;नवतिर्भवेत्‌ ॥ १२० ॥
स्प्टोऽथः । जत्र राशिः या {1 मयंषदधः या! | अदु कोयया यु
9
उनितो वाऽविक्त एव । लहरत्वात्‌। अथायं या १ वर्भितो याव १ | स्वष्देन या !
५ [} ¢ 11

सकः याव एवा {१1 जय सुगो नातः पाद टया १ । गुगदस्योषदल्य

नवाद्ुरव्याख्यासदितम्‌

शात्‌ | अयां नवतितमं कत्वा समशोधने ते पी चदुभिः सैगुण्य स ्कषिप्य
भालज्नातो राक्षिः ९ ॥ १९० ॥
अन्यदुदाहरणमसुष्टुमाऽऽह--
कः; स्वा्ै्तदितो राकषिः खगुणो वर्गे युवः ।
स्वपदाभ्यां समक्त मातः पश्वददोच्यताम्‌ ॥ १२१॥
१ [^ [8 ५
स्ष्टोऽ्यैः । अनर राकञिः या १ । मणित्माकरे स्पुटम्‌ । सूये स्ूप्चतुय
षः ॥ १२११
अन्यदुदाह्रणमारययाऽऽ६---
राि्दकनिष्नौ राक्चिधनाढचथ फः समो चस्य 1
राशिकृतिः पद्गुणिता पच्र्थिरधुता विदन्‌ ॥ १२२ ॥
स्पष्टोऽर्थः | गणितक स्फुम्‌ ॥ १२२ ॥
भपान्यदुकृहरणे सााुषटुमाऽऽह--
षो राशिद्रशदीष्ण्णो राशिषरीयुतौ हतः ।
राभ्यां तेनोनितो राशिवर्मवर्गोऽयुतं १०००० मवेत्‌ ।
रूपोनं वद्‌ ते रां वेत्सि वीनक्रियां यदि ॥ १२२ ॥
सष्टोऽपैः | रूगेनमयुतं -मनेदिति योजनीयम्‌ । राशिः या १ । ज्य यथोक्ते प्म-
= ^ ५१
शोधने छते पक्षयोः याव ४ या ४०० छ १ | एतावस्सिप्त्वागगितमाकरे सकुटम्‌ ॥ १ २३॥
अथ ५ अतयक्तमूहणेगह्पतोऽर मू ‡ त्यय सूत्रस्योदाहरणमुपमाकयाऽऽह-
वनान्तरारे श्वगाएटमागः संबर्मितते वल्याति जात्रायः ।
दत्कलप्दमदमष्र च्छ सिते दवद दे पियत्द; ५१२५१
. छवा षानराः । वूदिति ततादालहृतिः । शेषं स्पष्टम्‌ । गभितपराकरे षफुटम्‌ |
द्विषा मामं भैतत्‌ ४८ । १६ ॥ १२४॥
अम्‌ द्विषामानस्य छाचित्कत्वमदृशनायेमुदाहरणद्वयमनष्रयेऽऽह--
यृथात्पश्चौशकस्छयूनो वरभितो गह्वरे मतः 1
शः धाखामृगः शालामारूढो बद्‌ ते फति ॥
कर्णस्य त्रिरवेनोना द्रादशद्यकशद्कुभा ।
चतुर्दल जता गणक ब्रूहि तां टुतम्‌ ॥ १२५ ॥
जिमिरून्यूः । एलामृणे वानरः । सषमन्यत्‌ । गनितमाके स्ष्टम्‌ ॥{२५१॥

१५४ वौनगणितम्‌ । ॥

अयान्यदुदाहरणमनुटुूदयेन।ऽऽह--
चस्वारो राशयः के ते मूखदा ये द्विसंयुताः ।
दरयो्ैयोचयासनरवाताशवा्टाद्ान्वित्ताः ॥
मूखदाः सरवगूरेवयादेकादशुत।त्पदभ्‌ ।
चयोदुश ससे जातं वीजन्न षद तान्मम ॥ १२६ ॥
स्प्ोऽ्ैः अनोदाहरणे राशी नामम्यक्तकल्पने क्रिया न निर्वहति | अत एकं मूं
यात्तवत्मकल्प्य यथा स्मूलानि पतिष्यन्ति तथ निरूपयति । तशर राश्िमूल्कल्नाथे-
माह---अत्र राशी येन युतौ मलौ मवतः प्र किल राशिकषिपः । मृल्योरन्तरगेण हते
राशि्षिपो वयक .भवति । तयो रादोर्ैषस्तेन युतोऽवदथ मूखदः स्यादि्यपैः इति
नन्वनेन अन्येन राशिमूलकस्पने कयमुक्त्‌ । एरेणु । भृट्योरन्तरवण हते
राकचि्पो वधक्षेपो मवतीत्यनेन राशिसेपस्य मूढान्तरवर्गम्य च वधो वधेपोऽप्तीति
स्पष्टीकृतम्‌ । तया च रादिकषेयेण . वपे मक्ते यम्यते स॒ एव मूलान्तरगः ।
अतस्तस्य पदे मूखान्तरं स्यात्‌ । अतो यावत्तावदान्मक प्रथममूरं तेन मूखानरेण युक्त
सदृदधितीयमूरं स्यात्‌ । तदपि पुनस्तेनेव युक्तं पत्तनीय स्यादित्यादि ॥ १२६ ॥
इदमेबोक्तमाद्यपरिमापायामपि--
राधि्ेपाद्रयक्षेपो यदरुणस्तत्पदोत्तर्‌भ्‌ ।
अन्पक्तराश्यः करप्या विता; सेपवर्जिताः ॥ १२७॥

. त्रान्यक्तरादायो राशिमूढन्थिव । अत एवैभ्यो राशित्तानमुक्त चतुर्थचरणे 'वर्भितः
सेप्वनिताः 'इत्यनेन । यते रारिः कषपेण योऽय्नम्य मूढं रषिम भवत्यतो ग्यश्त"
विथिना राशिमूलं वतं केपोनं सद्राशिभवेदित्यपेः । अनेम्यो ववमूटान्याह-

£ रािमूटाना ययाप्त्तं द्येद्ंयोवैषाः ।
रशिसेगेनय राशिवधमूद्यनि म्रन्नि! ॥ ईति ।
सोऽपः 1 अन्नेोमयोपपत्िरुच्यते । अन सिषयुतराततेधूठे क्ति व्यम्तविषिना
1 भूमे केपोने राशिभेवेदिति जाततः प्रपममूखत्मयमरुशेः परमूष १ से\। षव
दितीयमूाद्धितीयोऽपि द्विम १ के ९ । अनेपोरववो येन युक्तः पमो मेलन
एष वधपः ] तदुषेमनयेपरुणनावै न्यामः ४ पि
ममू १। द्वम्‌ {से ९।
से १ । द्विमु १;
4 = १ 6 तेष १

भन इ्वितीयनण्ड सेपुणः मथममूवर ऋणमनिि | वृतीयव्ण्दे पगु

देतीयमूट्वगै कऋरणमलि | भत्र दपवानमूल्वमेयोयः सिषयुण करणमिति

भवाद्सुरव्याष्याप्ातम्‌ । १४५

न्पाप्ठः
भरून ! मूषोर ते! १
खताऽऽयतण्े मूरवगैधातोऽ्ति । य एव पुठषातः स॒ एष मूर्वा दवि
तधा न्याप्नः त

मूषाद १ भूवयो० ते १ तेष १। ~
भ द्िवीपण्डे मूखकयोगः गुमोऽ्ति । तत्र भूखवेयोमस्य सण्वदयम्‌ |
एकं मूखान्तर्वमैः ! अपं मूढो व; ¡ रदोर्तमेण द्विने घते युते
तयोः । बौथोगो मेत्‌ इयुकतत्ात्‌ | जो जति वयोग षण्ड मू १ मूषा २।
अनयोः क्षेण गृणे नाते दवितीयलण्डं सषण्ड्वयास्मक र्ब क्षि मत्रा के२।
वपं एण्डानं कमे सयपतः
मूषाय १ पूजेषण्ते { पूषण्तेरे तेव १।
भवे हि रारिषषः { जये येन दरतः पूह्दः स्वा एव वतेः । अप्र षप
ुे गन्तवे किमे शेषस्य
“ ` मूधान द पूषार तेरेव {। .
£ छतिम्य मादाय पदृनि' सयोना पददमायात । पूषा { ते १1 इदं हिग्ध-
मूढम्‌ ¡ अत उप भूखयोदनतस्वोथ हतो राहिकषेपो वषकेमो मीति । राश
मून "यसे दद्रा रािकपोना कतमा मकरी | अनयैव तया
दतीपतीययोतृतीयचुपयोरपि रष्य्षमूलोषपत्रि्य | पमकाशिमूटं म
चवस्य तः सवमदरिदधिर्दा अष अतो दाहरणे योजयति 1 अथोदाहणे
रारितेपद्ेपे नवगो नकषना च मूढं श्रयोऽतसयुरंताणि ररिगूलानीतयाद्विना 1
शप र्षम्‌ ॥ १२७ ॥ ` ४
अथानयदुदाहरणमेलष्टमाऽऽ६--
त्र हिथिनतैस्ुरये दोऽकोरी तथ का श्रुतिः ।
उप्पत्ति सदस्य गणित्तस्यास्य फथ्यतम्‌ ॥ १२८ ॥
पदरतयोशगपवं कणेः दति सद्य प्रतिद्धस्य णितसयोपपःचेः कय्यतम्‌ १
उष्पषमेव परुषय शतिनो द्रण । अपर कणैः या १ । तेषदर्शं

५ (९ 1

१४६ यीनगणितमू ।

अन कर्णस्य सूमित्वकरने दशनं +,

२० (> ष
. ५, १ .
` सते पछित्यै दकेन .
[ल
च,
या

१]

अत्र छम्बाुमयतो ये अयन्ते तयोरपि मुनकोटी पूवेमुनकोस्वतुरूपे मवतः । त्तर
भुनाभिताऽ$नाषा मुनो ढम्बः कोटिः पुमुनः क्ण इत्येकं भयम्‌ | भ्बो भुनो
दितीयाऽऽनाघा कोः पू्कोटिः २० कणे इत्यपरम्‌ । नन्वत्र व्यचद्वयऽपि म्ब
एव कथं न कोटिः। पत्यम्‌ । दोऽकोव्योनामभेदो न स्वरूपमेद इति ययि
तथाऽपि प्रकृते मुगकोय्योः पृ्ैमुनकोय्वनुूपरवक्िसय। न तथा । पूवे हि भुना-
त्कोटिम॑हतीति भ्छतेऽपि तयैव मान्यम्‌ | फ च प्ृतमुजकोयोः पुैमृनफोटचनु*
रूपते विवक्ति सति गुनस्य करे यदि रम्ब: वोटिश्तदा कोटितुल्े को केति
प्ैरिेन कोटिमेदेन मान्यम्‌ । यद्वा प्रस्परस्र्थदिशोमयेरकतरस्य कोटिरिति
स्ता खेच्छया श्रियाम्‌ । पर॑ यावत्तावति कण| यदि विसित कोटिस्तदा
पिशषतिमिते क्थ का कोटिरिति पररशिकेन विदशतिमिते क्ण प
स्पर्पधिदिशोभृनयोपष्ये महानेव मुन आनापारूपः सिष्येन्न रम्बरूपो खपरुमुनः 1
मरणमुनधय्‌ भद्ात्‌ । एवं यावततावति क| यदि पशचदराभितो मुनस्तहं पथदर"
मिते वे को भून इति पश्टदशमिते कम परस्परस्ापिदिशोमनयोर्भ्ये दुरेव मुन
आनाघारूषः पतिष्ये इ टम्बरूपो महाम्भुनः | प्रमाणमुजस्य टपुत्वात्‌ । तदेवं का
राप ज्ये जयद यदि यावत्ताकत्वर्णौ मूः कल्प्यते त ह॑ यावत्तादति कणे मुन
मुनस्तदा मुनतुस्य क्ण क इति वरैरासिकेन या १।य्‌१|मु १ मुनाधिताऽऽनाषा
रिष्येत्‌ भुव ॥ 1 एवै यावत्तावति कँ यदि फोटिः कोटिस्तदा कोधितुपे कँ वेत

या
भेशक्िकेनया१। दो १। को १1 कोय्याप्रिताऽ्नाना तिभ्येत्‌ दोव १। भाग"
या १.
धयेोगोऽयं भष १ कोव {। अये मूभ्वाऽनया या १ सम ति पक्तौ प
या!

सदादृहरन्यास्पापरितप । १४७

दामे साती अग्र पपोः समवाय एव यषः प एव पुन
याव ।
मुव † केविष
कोिवयोग सृति पिद्भम्‌ । प्रहृते क्णो यवतताकदातपकोऽतीति पायसा करण
वां एव | त्मासिद्धं य एवकरः त एव मुनदोचिवर्मयोग इति } अतो-
य पदं करथो मृत्ितुरैति । मत उपश्ं तत्कृ्योर्ोगपदं कण इति 1
मधवाऽन्यथोपपत्तिः । उदिष्सेत्रिदं

९

कणो यथा महिमेगति तेत्तममम्यसवे पोपपे। दधन

अपय तुततयसुतर योज्यो

एवं चदुषेत्योगे दशनं

1

१४८ घीजगणितमू ।

एव॑ ्मना्यचतुषटयेन तद्नकोव्यन्तरसतमचतुमुजेन सतमकर्मेन ` परमेन चेति
पश्विः दैभनरेकं समक्णी समचतुमुनं क्र मवति ।

~प

यतु स्मनात्यचहुटयमात्ेण समचतमुं मवति तदिपमकेमेव दशेनम्‌ । - ~ -

अतन द्विगुणो मुन एकः कर्णो द्विगुणा कोटिरपरः | यत्र दु मुनकोस्योः समत्वं ततरानतरा
मावातपरकारद्वयेनापि कषेत्रचतु्टयमप्रिण समकरणं मदति । अय प्रकृते समवर्णे विषमे
च प्मचतुभूज भयखकणेतुस्था एव मुना; । पर॒ ्मकर्णे चतुर्भने मुजकौच्यन्तरप्तपच
भं केघमधिकमरिति । अत एव भृनप्मत्तेऽपि यथा यथा कर्णवपम्बं मवति तथा
तथा कषत्रततकोचात्तेत्रफटमलय भवतीति प्रतिपादितमाचयर्टावत्याम्‌ |

अथ प्रकृतमनुसरामः । अत्र मके प्मचतुर्ून कषत्रे सम्ुती तुस्यचठुृन
च॒ + तपायते त्दुनरोटिषातः" इत्यनेन मुनकोधाततः पटं मवति।
अश्र मृनकोस्यो; मतया मृनकोरिधातः स्पद्विघातो मवतीति मुजरवग एव
सेश्रफख्म्‌ । अतः त्रके ज्ञाते पतति तन्मूटं॑ मुनमानै॑ स्यात्‌ । चुने यो
मुजः प्त एव व्यत्ते क्णेऽस्तीति वर्णेऽपि ज्ञातः स्यत्‌ । अत केत्रफटं सण्ै
ध्यते ] तत च्य म॒नवोटिषाता्ं पठ मवति जातमेव म्यते सिघठ
भु० कौ {| षदं चतुगुणं सते त्यच्चचतु्टयम्य फट स्यादिति जातं मु° को २॥ भप
#। [1
यजकोव्यन्तरप्तमचतुभनम्य प्मवर्णस्य से्णटस्योकतयुकत्या मुनकोस्यन्तररम; फट
स्यात्‌ । तव मुनवोटयन्तरमिद मु १ को १ | अस्य वर्म; ° स्थाप्योऽन्त्यवै
~ इत्यादिना 1 यद्रा खण्डगुणनेन जत्तः |

मुवष्मुन्कोर्‌ कोव\।
इदमन्तडमुचतुसनस्य नम्य फं अ्यत्रचतुषटयकटेनतेन मु० बो २ युन

पत्नते भ्रकृतचतुमनस्व फं मुव १ कोव १ । एवं भनवोस्योष्स्ो धातो मुनवी
सचन्तसवण युतः सन्युनकोधिव्योगो मवति ॥ १२८ ॥

पएतदुवाऽ. ऽहानुषु भा--

१५ पीजगणितप्र ।

मुम १२] अस्य कं कोरिक्णयोवगोम्तर १४४ । यते मुनकसेगयोग कणं
वगोऽस्यत कंणैवरगापकोविवमऽपरनति सुनके एवावदिष्यते । अतो योऽय मुभ
१४४ तत्कोदिकर्णयोरवैगोन्तर्‌ कद्ितगरौदिकर्णान्तरमिद्‌ २ । अतो वगौन्तर राशि-
वियोगमक्त योग इति जात॒ कोटिकणैयोग ७२1 ्योगान्तराम्यं योगोऽन्तरेणोन-
युतोद्धित ' इति पक्रमणमूत्रेण जातौ वोखिकर्णौ ३५ । ६७ एव कोटिकरणामतरमेक
१ प्रकर्प्योक्तवजाता मनकोखिकिणा ७ | २४ । २९ | एवमनेक्षा | अथ ष्वगौ
म्तर राशित्रियोगमक्त योग" इत्यत्रोपपत्ति । वगान्तर हि योगान्तरषातोऽप्षि 1
अतोऽसिन्न"तरेण भक्ते योगो छम्येतैव । योगेन वा मक्तेऽन्तर ठम्येतेति र चिघ््‌।
वगनतर योगान्तरपातोऽप्तीत्यत्र क युक्तिरिति चेच्ूएु । समकर स्मन तर
मुजग एव कशरफङ मवति । अतत एक्तविधत्ेमुजदुल्यो राशि तेनपल्वुतयस्तद-
मश्च | यथा राकी ७ | ९ | अनयोर्क्तव््गौ

अत्र पा्देऽपि जेरशेपत्य विस्तारो युनान्वरदुल्य एव स्यात्‌ | मुनविव राशी शति

सश्यन्तरदस्य एक विस्वा स्यात्‌. ॥ देय त्वेकत्र वृहद्धजतुत्वभृन्यपिमिना्
खरुमुनतुच्य यथैव

नवाट्करूपास्पापेरितप्‌ । १५१

एववा |

अध्य रस्य राशियोयतुदयं दैव रानतरवुरमो वित्ता्थाऽऽयते मुनकनोणितः
फठमिति ोगानतरपात्य एलम्‌ । इटं तेत्ररेपं हि पृषकसितरादवोवरगन्तं
योगन्तएवादरपमुपपननम्‌ | १६० ॥

जप कक्षयगाणोदाह्रणेपयुक्तमन्यद्‌नष्टूदयेनाऽऽह--

उर्गयोगस्व यद्रादयोयुतिवर्मस्य चान्तरम्‌ ¦

्वि्ियातसमानं स्यादरयोरयक्तयोया 1

चतुणस्य घावस्य युपिवर्स्प चान्तर्‌ ॥

रा्पन्तरछृतेस्तुसयं दयो एप्यक्तयोर्यया ॥ १३१॥

अप्र प्रप्र वरमयोग्य सुतिवध्य चान्तरे म दघ घातो भवतीति प्रतिपाद

तम्‌ । तप्र युतिद्रैयोरव्यक्तयोयेधेति ] यपा ररी या १ का १1 अनवोर्र्गोगोऽवं
यष १ क्व्‌ | युत्िवरमोऽम यावे { याकराम २ कव १ | वर्ोगयुतिवर्गयो
गन्पमिदै यकपा} रादयोरदिधियातोऽि । पूववद्वा वा युकः पषा
राशी ६1९} अनयोवगो 1

युतििमोऽव

१५२ वीनगणितपू |

(प

युत्िवगोदर्यं शोध्य रेषे

अघर क्षधरदरोपसण्डयेोरेकरशितु्यो विस्तारः ।

परराशितुसय दैष्यपिति प्रसेकं रारिधातः फम्‌ । अतत उपपन्नं वर्गयोगयुतिवी-
योरन्तरं द्ि्ातप्तमम्‌. › इति । द्वितीयमूत्र तु चकुरणस्य घातस्य युतिवौस्य चान्त
रम्‌ । रादयन्तदर्गो मवति इति अततिपादितम्‌ । तेत्र धुकतिदवोरन्धक्तयोयेेति ।

~ क

यपाराशचीया १ का १] अनयीर्घोद्तुणोऽये यकामा ४ युत्तिकांधायं
याव { याकामा २ कव १।
युतिवगोचचतुगीणपतिऽपनीते शेषमिदं
याव { याकामार्‌ काव १।
दं रादयन्तव एव } द्रा कषेत्रगतोपप्तः प्ता तु मूल एव स्फुटाऽक्ति॥१६१॥
अयोदाहरणभनुएमाऽऽइ--

चत्वारिश्ति्ेपां दोः फाटिभ्रवसां चद्‌ ।
भनप्ोटिवभो येषु शते विंशतितम ॥ १३२ ॥
` अघर क्रि गुनकोदिवधोऽये १२० { जयं द्विः सम्‌ २४० मुनभोधिवुतिवगेषय

मुनकोदिकीयोगस्य चान्तरं स्यात्‌ । ‹ वर्मयोय्य य्रयोयुतति्गस्य चान्तरम्‌ ।
्व्रपातक्मानं स्वात्‌ दृ्युक्तत्वात्‌ | तव यो दि मुनकोविवर्मयौगः स॒ एव क.
वैः । भतो मुनकोदियुतिवरगह्य कगवस्य चान्तरमिदं २४० | जत्र मुनकोष्ुः
तिरेक राशिः । कणेऽपर्‌ः । अनयोर्वगान्तरमिदं २४० } तत्र योमानसाततम"
मित्युकतव्वादूनकोरिषुतिकर्णयोगस्य मुनफोटियुतिकर्गानतर्य च धानो मवति ९४०1
त्र मुनकोचियुतिकणेयोगम्द श्रयाणां योगो मति | प्र॒ चात्र चतवाद्ानित उद
एवास्ति ० । अतोऽनेन येगेन ६० योगान्तरषतिभलिन्‌ २४० क्ते द्य
मुमकोियुतिक्णन्तरं ६ ॥ जथ योगानराम्यमितम्यं ४०।६ रस्ममेन जकरी
शी १६1 १७ । मुनकोियुततिरेकः २३ करणोऽपरः १७ । जत्र खरार
पो जेयः । मुनकोदिुतितसतस्यमिकयततमवात्‌ । उत्तमप्याचटीयकत्यम्‌ ।

नपार्ङरव्याख्यासषतष्‌ । १५३

' धृष्टोदिमूनुमुमं तेत्र यमैपवाहुतं" नता ।
तेदित्तरभृनयुतिरथवे( दुस्थ जेयं तवक्षे्म्‌ ' ¡ इति
~ अथ मुनकोटिवपे १२९० चकुमुगे ४८० भुनकोष्नुति २२ वणवस्मत्‌ ९२९
शोषिते रेपे ४९ | हदं मुनकोर्योरन्तस्मः 1 ‹ चतुरस्य भातिष्य रुत्वस्य
न्तम्‌ । रादयन्तरकृनेमतुद्यम्‌ । इत्युक्तवान्‌ 1 अत्तोऽप्य ४९ मृष ७ मृगको-
यधारन्तदम्‌ । सृनकोटिषोगश्चये २३ । आम्या सेकमणेन जते मुकयी
८1 १५ ॥*{३२॥
अधान्थदुदहरणमवुषटुमाऽऽद--
योगो दोःगोचिफिणोनां पट्षशचाशच ५६ द्रवस्तथा ।
पृर्शचती समिः ण्या ४२०० येपां ताने पृथद्‌ ॥ १३३॥
छ्षटोऽमे. 1 अत्र कणी याफ्तानमित्ं प्रतप्य गणितादि स्फुटम्‌ ॥ १३३ ॥

दैव्तवयैगणसवरिन्यपायैबहालपततणकरमयमिरमितेऽसिन्‌ 1
बनद्धियापतरतिकरपहतावतरिऽमूरेकव्भेनपमकिरण समेदम्‌ ॥

इति श्रीप्कटाणकता्ेमीमयीबहादयैवन्पुतकृप्णगणक विरचिते
जीनविपरतिक्ठतावतरि निनमेद्मभ्फयहएण प्हितमेकवणे
समीकरणम्‌ ॥ ८ ॥

अन सण्डयरन्पपेस्ये ४९० 1 ३२५ | एवमेकवणेपमौकरणे अन्या
५६१५ । एवमदितो जाता परन्यप््या ३३९९ ।

<>

९ अनेकवंणसमीकरणम्‌ ।

-- === -

एवमनेकवणौ नामेकवपूवकत्वादाद्विकव्षमौकरणमुक्ते दनी कमपराएमनेकवण.
सीकर शाटिन्पोपनातिकाद्वयेन शारिनीपू्वारथैन चाऽऽह--

आयं वर्ण शोधयेद्न्यपक्तादन्पानरूपाण्यन्यतथाऽऽ्चपक्ते ।

पकषेऽन्यक्पन्ना्यवणोन्मितिः स्याद्णेस्थेकस्योन्ितीनां बहते ॥

समीद्ेत्छेदगपरे तु ताभ्यस्तदन्यवेर्णोन्पितयः परसाध्याः 1

अन्त्योन्मितौ कुद्विेुण'प्ी ते भाज्यतद्धानकपर्णमाने ॥

अन्येऽपि भाज्ये यदि सन्ति वणौस्तन्पान मिष परिकल्प्य साध्ये।

चिरोमकोस्थापनेतोऽन्यवेणंमानाने भिन्नं यदि मानमेवम्‌ ।

भूयः फायःकुटकोऽत्रान्त्ययी तेनोस्याप्योत्थापयेदून्यस्तमायाद्‌ ॥१३४॥

असिन्ठाञिनीपृ पन्यं चयते | ‹ सूथः कार्यः कुटकादन्यवणेः ।

इति। ‹ भूयः कायैः वुकाद्नयवर्सेनोत्याप्योरथापयेदन्तिमाधान्‌ दृति च | एताति
सू्राण्यानिरेव सम्यस्यास्यातादीति नाम्माभिन्ाक्षियनते ।

अय शाटिरनीपूजररथ व्याूया 1 यययुत्यापने एृतेऽन्यवर्णपानं भित्तं भ्यते तद्‌
मूयः कुक कायैः 1 तेन॒कुदधकेनान्त्यवभेमत्पाप्याऽज्यादु्य्तमुत्पापयेत्‌ । 2
गुणविेप इति पागेव निरूपितम्‌ । तेन वृकेन प्सेपेण गुगेनान््ययोर्न्येषु बा
द्णेमनिषु यो वेप्तपुत्पाप्याऽऽचादृष्यस्ते एनतत्थापयेत्‌ । य्पोनभानस्य पृषेमुतय
भित्ते मानममवत्दुनमानमाचम्‌ | तत आरम्य पनरपि विदोमो्यापनं वर्तयः ।
अयमेव पाठो मुय: । समाचारः सूतरविव्रणाव्रेऽस्यव परिवरणात्‌ | तद्वर्णं यपा-
५ अथ, यदि, ववोता, पिच्य, पलित, तन्मि, एम्पो
तद्‌। कुद्धरविभिना यो गुणः पेष्‌ उ्सद्यते स॒ माज्यवणस्य मानम्‌. | तेनानय"
बणेमनिपु तं वणेमुतपाप्य पू्ेमिमतिषु विोमोध्यापनभकारेणान्यमानानि › इति | पमूयः
काः कुद्धकोवुन्पवगः दति पादस्त्वपापुः। उत्याप्येति पद्स्वाननययात्‌ । म्र यचप्याथ.
मिलयध्याद्वत्याऽऽचमुत्पाप्येति नेदुन्वयः स्यात्तपाऽप्यन्त्यवर्णोत्थापन्वादुकेन्युनतादो¶ः
स्यादेव । जय यदि म्यूनतादृपपारेटारार्मन्त्यवणमित्यध्याटिते तथा प्तनि तेनानव-
वेनान्त्यवणमत्पप्या) तदनः स्यात्‌ । दह टि यदन्यवरभमानं भिन्नं स्यात्त मृषः
पुटकदन्यवरणः र्य इत्यते रन्यवणो मानपवपरं एव | एवे सलि मानवय्ममानेनानय.
दणमुतयाप्यलयेः पश्यति 1 न धानो युः | सानक्वणान्तयवर्णवोधदात्‌ | {ह ‰

मपार्ङुरन्याष्यासदित्‌ ५५

मव्यणेस्यनयक्य चमदाद्व्यकमतविवाय्ेतयापनं यत्त । केव दवि.
् ५
साठ न सुः । एव वृतीयेऽप्यपधुः।
भगस्य सटा कहयाणुदाहरणं रिष्यते ।
पदटमक्तः पथमः पषठमिभक्तो पकेचदुप्काप्रः ।
सुरदत्िफगो दचगरसिमुदतः कः स्थात्‌ ' ॥ इति !
अनर रक्षिः या १] अयं "द्मः प्रग्र दूति दपर्ाणे ककं प्रक्रयं
कार ुमिते हदः एवमेण प्मेन युः का ९ ङ १ । यावद्तवहम्‌ इति प्म्य-
कषणेन मात गावतावुधििः
का६९लह९।
या१}
एवं पादह नीलकाद्यो उम्यनत ति नाता यादताषटुभिरयः
नी\सु४। पधक) ये३ख२।

।

या या! या
साप्त भपमद्धितीययोः समीरणेन द्व्या कार्देन्मितिः
नीर १।
, का६।
दितीपतृवोयषोनहवोनमिति
पश्र
नी ९।
एषं वृीवचुपयोः पौतकभितिः
खो३र्१
षी ४।
पयमनया। (अनससोमिरी कुियु्ठ* वादित नते योहितीहयोयनि प
९३९२१
हश्रद्दो
अप नीष्ेमाननिदं ४
भीष्मश

नी ९1

१५६ ` वीनगणितम्‌ |

अव मीदटकश्वकाय सूपोनरणातकचतुषटये मानमष्ि । त पतिकिप्यं वुदवातिद्ध
मानिदं हरू २। ऽते स्येक्य परीतक्येदे मान तदा पीतफचहष्टय्य किमिति
पी {।इ६र९। पी ४ त्रैराशिकेन जाते पतकचवुटयस्य मानं ह १२र.८।
इदं सूपोनं जाते नट्कपश्चक्स्य मानं ह {२७ | यदि नीखकपशचकस्यद्‌
कस्य नाटकस्य किमितिनी ९1 ह १२९७ | नी !। तैरारिकेन नाद्कस्य
मानं भित्तं कम्यते
-इ१२ड५७। ॥

९ क
अतोऽत्र मयः कुक; कार्यः । कवौ गुणकविेषः । स चोक्तविथिना जातः पकषपः
शरे ५४ गुणाष्ठी ते माभ्यतद्धाजकवर्णमाने' इत्युक्तत्वादत्र कुट्को शे 4 ख
माउयवणैस्य हरितफम्य माने श्वे ९ रू ४ ह । अनेनान्त्ययोः पीतकलोहितकमानयोरनयोः
इ ३२ पा वण हरितकमुत्पाप्याऽऽधादुस्यम्तंपुनरस्थाप्येत्‌ । तदुथापनं यथा--
हह्दो। ^
इह हरितकघयं स्सद्वययुतमेकस्य षीतकस्य मानमस्ति । हरितिकमानं व कुटकतिद्
पिद चे ९ ख ४ 1 यद्ेकभ्य हरितकस्येदं मानं तर्हि हरितेकतयस्य क्रिमिति ह १।
धे९9। ह ३ प्रेरदिक्रेन जाते हरितकवयमानं शरे १५२१९ | हृदस्य
्रययुतं जाते पौतकमाने धवि {९ ख्‌ १४ पौ | अनयैव युक्त्या टोदितकमानमपि
श्वे २० रू १९ लो । एवं जति पतकटोदितकयोमाने धे १५ सू १४ पीव

श्रे २८८ १९ दा];
जाते कुद्खेनान्त्यव्रगोत्थापनम्‌ । ५
अथ टोहिनपीतकयोगचाकरीट काद्य व्य्तुत्पापयेत्‌ | तत्र मीटकमान्पर

४

[3

पी रू १। हदे रूगोनं पीतस्चदु्टयं नीटकप्दम्य मानमसि। तत्र पीतकनन
नी९॥।

शे १९ रू १४ पी] येक पीतकम्येदं तदा भीनकनतु्टयस्य विमिति ¶ १ ।
भे १९१४ । पी परेरादिकेन षीनक्वतुयमाने रे ६० कः ५६1
स्मान मर्नात्‌ नाटकपद्वकम्य मानं श्य ६०९६ | यद यीदकपवकमय
तदैक्यं विमिनि नी ९ । धरि ९० ग्द ९५ | नी १ तरैरकिफिन
जाते नानकमाम्‌ म

ति नाल्क्मान श्य १९ र ११ नौ | जय नीरकादाच ्रकसलन्य
मानामद म क्ू 1 :ह न्द्पानं नीटक्पश्चकं काकपदस्य मानमम्नि। त्राम्‌

का
भेगारिकेन नातं नीरकापकनं श ६० र्‌ ५५॥ द सूतोनं मग्नानं काट दवः.

नवा ट ङरव्यास्यासदितम्‌ । १५७

भान श्रे ६० रू 4४] अतोऽनुपाताज्नातकम्य कारफम्य मानं धरि {० ₹९ का,
भष कटकादयो यावत्तावत्तस्य मानमि का ६ १। इह काटकषट्ं स्प
“ या <
पश्कदुतं यायत्तावतो मानमस्ति । तत्र॒ कारकपट्कम्यानुपातसिद्धं मानकं श्रे ९०
९ ९४] इदं स्पप्श्वकयुते जाति यावत्तावन्मानं श्रे ६० ङ ९९.या | एवमन्या;
१ युवत्तवदुन्मितिपूत्यापनेनेदमेव मानं प्विध्यति ! तदेवं जातानि यावेत्तवददीनों
भागानि व्वक्ताच्यक्तानि प्रे १० ख ९९ या | अन्न धेतकस्य शन्ये मनि किते
^ शे १० र ९ का
श्चि १२१६१ नी
भरे १५९१४ पी
\ _ ^ श्र२०्९्१९ सले
मातो रिः ९९ । कारकरादयसत॒ पदादिमानकानां रव्य: कल्पता अत्तन्मा.
चाने नताः कमाहधन्ययः ९ | ११। १४। १९। एवं शततकम्य मानं सूपमिष्ट
भपर्प्य नति रक्षिः ११९ | रन्धय १९ । २६ । २९. 1 ६९. 1 एवपिषट-
शादानिन्त्यम्‌ ¡ अयेोपृपत्तिषटच्यते । अव्र कि बहूनां 'मानान्यव्य्तानि सन्ति । तत्न
पूतयुवत्यकद्तिन्प्षे यथकमेवान्यक्तं स्याटन्यत्र च खपाण्वेद स्युम्तदा तस्यान्यक्तस्य
भानं घगोषम्‌ | जतस्तथा यतितं यथेकसिन्पत एकमेवाव्यकते स्यात्समत्वा्रिेषेन |
तेष " स्याः पश्चगुगाद्वमद्वटमिताः › इति वक्षयमाणपुदाहरणमयि्कत्य युक्तिरच्यत ।
अ्रा्यादीनां मृल्यान्णत्तातानाति यावत्तवदरदीनि कलितानि या १। का १।नी
१॥१ी १ अततोऽनुपत्तिि निननिनाश्वादीनां पनान्येकह्त्य जातानि चद्रणौ समः
षगनिया९कार्नी<ष७
याद्काज्नीद्षी
ˆ या६क्राश्नी ११२
या<का१नी\६ षी १। अच्च चमुर्णामरि घनानि मानीति प्रथमद्धि-
तःयषने अदि स्मे एव । अरक्ते योक्मेवध्यित पवति तपा यतिनस्यम्‌ 1
तपरैकतरपत्त णर व विहाय यदवशिष्यते तत्तस्य नेदुमयोः प्रयो
येन तरघेवग्निनक्ष एवमेदाव्यत्तं म्यात्‌ | य॑ विहावावदिष्ट शोष्यते तेभ्मिन्कष
त्येव वर्ण्य रेपत्वन्‌ { तत्र फे व्मर्हय तेपे पककेः शोच्यति ममि नहि
नियमम्तपाऽपि भयमास्करिमे कारयापाकारयमदर्भमपहयप्‌ शेपं परयोः शोप्पम्‌ |
जभ प्रते श्रयमयणेमपहयय सेप्पदे ४२ नो < १५) अमनसयो- शोभिने
मानने खम । द्वकियक्से तुन सका ९नी६५६। मनि

१५८ धीनगणितेप्र |

चानयोः समत्वम्‌ । समयोः समक्षिपे प्मक्ुद्धौ वा प्तमत्वाहानेः । तथा सति यदेव
यावत्तावसश्चकस्य मानं तदेव नोटकपर्‌कुपीतकषट्करहित्य यावघ्रयकाटकः्चयोग-
स्यापरीति सिद्धम्‌ } तेया च यावत्पश्चकम्य मानं ज्ञातु यावघ्रयस्यापि त्ञानमेकषितम्‌ |
तश्र यदि स्वमानन्ननि स्वमान्तानाकेक्ा म्यात्तदाऽऽमाश्रयात्कससकोटिशतेरपि मान
ज्ञानं न स्यात्‌ । अततः सा यया न मवति तथा यतितव्यम्‌ । इतरपक्षे यः सजातीयो
वरण्ततुरयं पक्षयो; शोध्यम्‌ । प्रकृत इतरप्ते पनातीयो वर्णोऽय या ६ | एति,
म्प्षयो; शोधिते नातमायपे या २। द्वितीयपते का५ नी परी ६ । एवंश
यदेव यावत्तादुदवयस्य मानं तदेव नीलकपदृकर्पीत्केपट्करहितस्य काटकपशचकप्य
> 1. न न॑ न्‌ ५ ५ => =
परानामराति नास्त स्वमानक्ताने स्वमानक्तानापक्षा | अत्‌ उक्तं ! आं वणं श्ाधयदन्य
पतादन्यान्ट्पाण्यन्यतश्च › इति ।
अभातक्तैरािकम्‌ 1 यदि मायत्तावदूहवयस्येदं मानं तदैकस्य यावत्तावतः किफिति
या२। का पनी ६पी६। या { त्रैराशिकेन जाति यावत्ताकममाने
कानी पी ६। अवर हुरे याकारटिखमे याक््तावन्मान्रदाकियुपसित्य्य नु
यार ९
यावत्तावदृटूये हर्‌; । भमगिच्ठयेयौवत्तावततापवर्तैनातू। अनपव विच्छय। गुणने प्रिय
श, [^ क) भन) यष दवि १] व ^> ^ भ श
मृणिमाविते स्यात्‌ । तदेवमुरपरकरेण ्रयमद्वितीययोद्वितीयतृतीययोस्तृती यचो
(8 [8 न
घनयोः २ पतमरोधनेन नताः प्रथमवर्णोनितयः
कामी पी कार्नी १११ षाद नी१९षी१।
यार्‌ या या
तेदेतदुक्तमाचमक्ते प्रतेऽन्यम्मिन्नाचवर्भोनितिः स्यादिति । णवै प्रपततः
ययोः प्रपमचतुपेयोर्ितीयचतुर्योश्च समश्ोधनेनान्या अदि यावत्तावदुन्पितयः
सैमवन्ति । परं प्रयोगनामाशन्न कृताः | अथ माग्यर्णामां कारकादीनामि-
षटानि मानानि प्रकरस्यक्वे कृत्वा यदि स्वहरेण हिषते तदा सिन्नमभिततं वा प्रषमव"
भेमान स्यात्‌ । इतरेषां कसिितान्येव । तथा सति सुनेनोदिषटप्िदधिः । सय यद्ग
समेव मानमरेलितं ताहि चं निके वी विहय परेषां मानानीष्टनि कह्पयानि । तपा
सति माज्य एवो वणे: कानिनिदूपाणि च स्युः 1 अप तस्य वर्ण्य मानं तथेह कल्य
११.९ [~ अ ््‌ ््‌ ० च ४
यपा तेनेटेन गुते व्गोड़मौ स्पेयुतो दरम निशिपः मयात्‌ | एवं ने प्रषम.
यणमानमभिननमेव स्यात्‌ । #
ल ज्ञ [प = 3
अप्‌ ताद्य ह्ानापेयुपायः । इह रि वर्गाः वेन गिति सवरुवः
स्वह्र्नो निःशेषः स्यादिति पिचारः कुक पर्यवस्यति । अय दृदवियिना यो गृण,

५५

नेवा्रन्पारयापरितम्‌ । १५६,

यतति गुणितो पणोडप्तौ सममत सदरम मिम्ेषः स्यदेवेति माव्य गुण-
से मन कलिते मानक प्रानं रत्पत्यमभिनगेव स्पात्‌ | अत उक्तं शट
केगुणाी ते माज्यतद्धानकवर्णपानेः (अन्येऽपि मान्ये यदि परन्ति वणारमानमिि
पकरप्य स्ये) इति] मत भाञवतरममानानो यद्िवपतमुकतंततेपा न तरयो पप्थेव
ेयम्‌। यदि तु केनाि प्रकरेण तनमान नियतं तिष्ये] निचपएकसनन व्यमिचार्‌ एव
चयात्‌ । यथाऽपमिजेवोद्‌हरणे यया चदु प्तमघनत्वमुदधष्ं तपा यदि
या५क्रारनीट्षी७।
यार्कोऽनी२११। ।
होरे स्यात्तदा तदुत्त्तोनितौ का ९ नी ६ पी ६ मान्य
यार
मनाना्नियतत्मरदिकरपननोरिएतिदधिः स्यात्‌ । यथाऽ््र कारकादुनाप्िणानि
कशतानि £ | २० १ | एम्यो जातं यावत्ताकनमानं १ | जाता
ग्थवद्ूरयानि १ ।४।२॥। १॥ यद्वा कल्ितानि ४1 १1२ | नाते यव.
तेक््मनि { । जतान्यधादिूल्यानि {। £ { १।२ ष्वा कलित्तानि ६।२
१ । नं यातत्तवनपानं ६ । जहान्यथादमूलयानि ६ । ९।२१ | यदवा कलिताति
६।१।९ न तातनिमूटयानि ६।६ | ९। १ 1 यद कसित्तानि । ४।१ | १ | जातानि
पषयाने ४।४।१। १ एवग्रि्वादनेकषा । यदि त्वनपोर्नयोरन्यषनेनापि
-मकेदिथ स्यात्तदा ाज्यवभषानानामिषटकलयने व्यभिचारः र्यादेव । नछठम्यपना-
येन काचितिियाऽ नाऽ येनान्यधनपतमता येत्‌ । यदि ह त्दयरोषशनयं
विनाऽ त्त्पमता ष्ये विमौनं स्यामे न स्यत्‌ । कमदेवाुदाहरण
पारयतमानानामिषटकदषनं न युचम्‌ | कं तु निद्रतमेव तन्मानं सापयम्‌ । तच यया
गमय अआवणेमानं सापिते तथा माज्यायवर्त्यापि साध्यम्‌ अतर उक्तं ववण.
करयोमितीना हुते पथोतच्ेदममे च॒ ताम््तद्न्यवणोन्मितयः अर्यः › इति |
भन भृहुरवमनेकतम्‌ । उमिन्दरयादप्यनपव्णोतितिपतेमत्‌ । समीछतच्छेदगम्‌ इत्य-
भपपकन कर आनायेमैव पटक । अप परतीदाहरणे यावत्तवदुितयः
फ^नीदपरा६ 1 कार्नो एकी । कारन २१ १। आहेय.
करयालस्‌ अन्यो न ॥ व
त्‌ ' जन्योन्यह्रमिहनौ हरारौ-' इत्यादिना मापितं न मवति।
पादय वास्ततत्वेऽपि हराभ्यामृपवर्मिताम्पा यद्वा हरांशौ गुण्यातितयक्तसवाद्ध
पपवततावतापदनद्धामिते न भवति अत्र परपमद्भितीययो्दितीयतृती ययो. प्रपमतृतीप-

गो्गतताः काकोन्मितियः नी २०पी १६१८ प ९] नीएपी ७।अप्राघ्र.
क ९ फा का

६५० चाणनाणतम्‌ |

कतरस्य मानं श्रकरप्य परश्य तये वह्यं यथा कालकपानममिननं मवेत्‌ । परं माज्य-
वर्ममाननियततवे तदिषटवस्पनमयुक्तम्‌ । मवति चात्र काख्कोन्मितिम्या पभीकतच्छे-
दम्यं देदगमाद्धिना नीखकोन्मानं नियतं पौ ३१ । जघ्न यैक्धिशत्पी-
नी ४
तकाय तदेव नीख्कचहृ्टयघ्य । अनाप्यमिन्त्वा्ध॑पतक्स्य तथेष्टं मानं
कर्यं यधा तदुणितः पतर द्कशतुनर्मदः शरुभ्येत्‌ | अलति चायं वुद्कगिपयः |
अत्र माउ्यवणोहो माञ्य्‌.। मानक्वणो्धो माजकः | यतर तु म्ये रूपाण्यमि स्युस्तत्र
रूपाणि सषः। इह ठु पीतकाद्धः केन शगितश्ुभक्तः शुभ्यदित्येवास्तौति कषषामावः |
जथ वृद्काय न्याप; मा ३६ ° स्ेफामानोऽपवा यतरत्ेपः शुद्धो हरोद्धृतः ।
हा ४ ¢
ज्ञेयः शर गुणस्तत्र क्षेपो हरहलः श्ण इति जातौ ठदिधगुणौ छ० | अत्र दः
ग
हुतश्लस्वहुरेण युक्ते ते वा मवेत्ता वहुघ। ुणाष्ठ › इ्यु्तत्वादिष्टगुणा एकधरि्>५
तेप्या इषटयुणाश्चत्वारे मुभे रेप्याः | स्तरष्टर्यच्छाभीनस्येना(नियतत्वाद्वभेस्वर्पमिष्ट
करपनीयम्‌ | वेणस्य हि सधना कर्ष्यते तत्ततपतमकताति प्वष्टानामनुगम; स्यात्‌ |
यदि तु व्यक्ति वंर्प्यते तदा न सेतत: | अथ प्रकते यवत्तावदुदनां पीत
कपयेन्ताना मानानि नियतानि सन्तीति तेपामतयत्मस्प्व सपने सर्एानुगमो न स्यादत
एम्योऽन्यव इट. वद्धितः 2 १ । अमिन गुते श्व्ठद्रे ठि पि जातौ उन्धि-
गुणी दयी ९१० ठ । अव्र दातत) पेन गभि म्व्वट्रभ्ो निःशेषः स्यात
लोष्ट र्ण्गु
गण एव दत्य मानं म्यात्‌" यद्टम्यते तेव नोट्कमानमृमि्ं स्याति गणो
भार्धवर्भमानं स्व्धिष्तु मासकवणेमानिति | तथा तति नति वीटक्पातक्रयोमोने
ट] २१८० नी । तेदेवफरत्धान्मिता मार्यवणम्‌ात नियतं नाप्त तस्य मानाम्‌
खो रून्षी २
कृरम्यम्‌ | तथापि कुद्तिद्धगणपुस्य इरे कसि मानकवर्भुमानभमिनलं मवरतीरि
गणतल्ये माग्यवर्णमाने दर्प्योे | पृर्रोन्मित्ि न्‌ माज्यकवणमानाना निवततादरिएकल.
नमयक्तम्‌ । अन उक्तं (अन्त्याान्मते। कृटरवेधः टवाद | भय पूैपृतवणाम्मितिपृत्त"
रोत्तरवणो माजत्तया पिष्ठन्तारयत्तरात्तर्वमानत्तानं पिना पृरप्‌तभमानं न प्तिष्यद
उत + विदामकेरत्थापनतोन्यवणनानानि ' दपि | अय धकरन्‌ कटकम्‌
मी २०५ १६। अन्न रिदतिनरकपेदतपीतकयोगो नवमः काटकपानप्रस्ति 1
का $

तवादङुर्यास्यासरहिम्‌ । १६१

ततर यचेकस्य नीकं मानं तवा" पशतिनीदक्ना कितिति 4 ! गे ३१०
| ९० नेरारिफेन नाते नीच्छदिदतेमानं ठे ६२० ह०। भ्रत्य पीतकरस्येदं तदा
पड पेकाना किरति प {खो ४रू०। पी १६ गराशिमेन जतत पोदशपीतकमाने
ढो ६५ रर { भगयेयोगोऽयं से ६८४ ₹<० | नवमक्ते जपते कामान छो ७६
रू० का । एवमन्ययोर्पि काटकोन्मिदयोरिदिमेव मामे रियति । भयवा यावत्ताव-
दुन्मतिरथिरका५ ६ पी ६ | अनपि पूमवदनुषातन जत्तानिं काटकपश्चक्रादीनां
, चाड

मानानिच्र ष्द्ण्ल्०। थे {६९ ह० खो २४ रू०। एषा सोमः चे {५०
० | सवहुरेण द्विकेन मक्त जातं यावत्तबम्मानं टो ८९ र० या ] एवमन्या. '
स्प्युनमितिषिद्मेव मानं तिष्यति । एमं पत्र । यत्य पर्ष स्यक्तपत्कते ब्र
भयक्ताव्यक्त- वा माने तिष्यति तस्व वर्भप्यान्यत्र विदयमान्यापि वैरारिकेनो-
त्पापएन देषएटव्यम्‌ + पएतदेवःकमाचा ^$ मृव्रन्ाष्यानान्ते इद यष्प वेणस्य यन्पानम्‌ा
गते न्यक्तपव्यक्तं व्यक्तात्यक्तं वा तस्य॒ मानप्याग्यक्ताद्भन गुणने एते तद्णाहपस्य
निरपममुत्यापनमुच्यतेः इति ।- अथ यदि विरोमोत्याप्े किमाग) माने मित्मायाति
\तदा भिन्त्वाय मयः वुद्कः कायैः | उक्तयुक्तेरविदषत्‌ । तदेवं सरवपपपरनम्‌ (
पते जातानि यावत्तायदादीनां मानानि चे ८९ र० य।| जवर देएटनुगमा्ं येहि

- _ ले सू्०्का “
» व शोर स्न्नी

व रो रूण्यी

3९; कसितोऽहि | ततर यचेकरमिष् करप्यो त जानि यपित्तवदादिमानमि

८९-। ७६ । ३१.। ४ । द्वकमि बेदेतानि १७०1 १९२ | ६२।८। एव-

मिष्वरादेजयु 1 एतान्येव मृर्याति ॥ {२४ ॥

जप शिप्यनुदधिमह्ाभमुदाहरणानि निस्सयन््पमे तादवर्गपलिमुदाहृरणद्वय ,
निस्सयति । पूपं गोनाद्धि करपनागौ रेण तत्पिष्यति । दृह तु षदयनप्ेनेत्यति
षििषः। "`

दुदाहरणद्वषै व--
माणि्यामसनीरमौक्तिफपितिः पा सप कमा-

7" £ देकस्यान्यतरस्य सष्ठ नव पर्‌ तद्रनक्षर्पा ससे ।
रूपाणां, नधतिरदिष्ठिरनपोस्तौ तल्पविची तपा
पीजद्ध मतिरलमानि दुमे पौरटयानि शोप्रं द्‌ ॥-१२५॥

4

१९२ पौजगाणतमर ।

एको व्रवीति मपर देहि श्तं धनेन

त्वत्तो भवामि हि सखे द्वियुणस्ततोऽन्यः 1
रते दश्चापैयसि चेन्मम पद्युणोऽदं
स्वत्तस्तयोर्वद्‌ धने मम मभागे ॥ १३६॥

[>

माभिक्यामठनीटमौकिकमितिरिव्येकम्‌ । एफो नवीतीत्यपरम्‌ । उदाहरणदवप-
स्यापि गभितमाकर एष स्फुटम्‌ ।

एको व्रवीतीत्यादिपतनाततीयोदाहरणेष्व्यक्तक्रियां सै्िभ्य तत्पारिपाकमेन परिष
तदनयनमुक्तमस्महुरमिः शरीविष्ुदैवजतैः । तथय--

सवसैकयुक्तशुणद्‌(नजयातयोऽर्योऽनस्पः परः प्रगुणाभिशवसवदेकयम्‌ ।

तस्स्पानिरेकमु गधातहृतं दि राश्चिस्तरतगणायिकगुणः परवर्जितः सन्‌ ॥
दवितीयर।क्निपाने स्यादन्यक्तक्रियया चिना ।
व्यक्तमग्यक्तयुक्तं यये न बुध्यन्ति ते जडा; ॥ इति।

अत्र परगुणामरहत इत्यत्र परशब्दोऽन्यधातवाचको न तु पारिमापिकः | भन"
गुणकाभिहत इतति वा पठनीयम्‌ । ततसगुणापिकगुण इत्यनाधिकोऽनस्पः १ ति
यावत्‌ । तस्य गुणोऽपिकयुणो न त्वधिकशचा्तौ गुणश्येति कम॑घारयः । तत्पगुणः १८
गुण इति वा पठनीयम्‌ । शेषं स्पष्टम्‌ । म्र प्रथमो गुणः र दानं च {००॥।
द्विपीयो गुणः ६ दानं च १०। एवयुक्तेन पुणेन छस्वदानि गिति जति ससक्यु-
्गुणदाननवात। ३०० ॥ ७० | अधानस्सः पर; ३०० अयमन्य्य गमेन ६ गुगितः
१८०० । द्वितीयन्तु यथःस्यित्त एव ७० | अनयोरवयं १८७० । इदं गुणधतिन
१९ नरकेण १९१ हतं जातो राशिः १७० । अनेनाधिकस्य गुणो र गुणितः ३४१
प्रेणानेन ३०० वर्मिते जाते दितीवरारिति ०० ॥ ॥ १६९ ॥ १६६ ॥

अप शाूटिव्रोडितिनोदाहरणमाद-;

अगाः पञगुणाद्भमद्धरपरता येषां चहुणौ घना-
नयु िद्निश्वमिक्ति0िमिता अषटद्विभूरावफाः ।
सेपामश्वत चपा मुनिमदीनेगेन्दुतेर्पाः प्रमाद
सव्र तुरपथन् ठे बद्‌ सपयश्वादिरीस्यानि मे ॥ १९७ ॥
म्षटान्पयौ | अश्वता दन्दः महर पायया वेतरखब्द्वाच्याः | शदे स्‌ |
गं वूरपतितिरणावपे स्पठएनम्‌. ॥ १६७ ॥

नषादृङुरग्यास्यासहितम्‌ । १६३
भप वदियरपमायोदाहरणंप्र्षयति--

तिभिः परादाः पृ पचभिः सप सारमाः।
सप्तितेव दसाय नयमिररहिणद्ठपः ॥
रभमरवाप्यते द्रम्मधतेन श्रतपरानय ।

एषां पारावतादीनां चिनोदार्थं महीपतेः ॥ १३८ ॥

पू॑शोकोच्ं पारवततारतादके भाणिनातं विषशचादिमिदरमीरवाप्यते 1 एवं पति
द्मरततषा प्राव्तद्धीनां शतमानयेति व्पाल्येयम्‌ ( बरहिगल्लेप इत्यत्र न।हुणा धय“
मिति षश्े्ापुः | यद्रा द्रमैरवाप्यत इति स्यि दमौरवापया्तदिति पारशचेत्धुः ।
‰¶ स्पष्टम्‌ | स्र प्रमणि मौच्यवोग जीदयोगश्च चतुर्वैशतिरसि ] अपेक्ितेथ शतम्‌ ।
भतः किविहुभेः पमाणद्रन्यै्नवा प्रायाः { तन ुस्यगुणवगुणितैः प्रमाणद्दीर्नवगरहण
उमयेषामि योधः" शतं न स्यात्‌ । यतशचतुरौगितनं प्रमणद्ध्याणां योगः पण्नदतिष्त.
त्ीवलीवानामपि | प्ठमुणितानां बु योमो श्वतं स्वात्‌। यचि तुवशतितु्य
योगे येनो गुगवा तमित योग क इति दवयेन णकेन पशचाविशतिपदेदोन २९ गुणने

१
तथोगः शतं प्याचमाऽि परावतादयोऽलण्डा न उयेरन्‌ । तदतु युण-
फन माव्य | कथिदूमुणः परारादतप्माणी्याय | जगरः पारपमैत्यत्य । अन्यौ
दपमोस्यषय । इतरो मूरौल्यतयेति । ते च गुणका न॒ जञायने | अते याव्ाब.
दादयः कसित्राः का {फ नोप | एौगुंगित्रानि जक्तानि पृद्यानि
यारेका५ नीऽ पी९ | अप द्रमत्रयेण पृच्येन यदि धश्च पारावता ठम्यन्ते
चेदा यावत्तावशरयेण मूल्येन कियन्त इति ६1 ९। या ३ नैरशिदेन टन्धाः पार
क्ता या५। एवं पारसादयोऽपि फाटकप्कादिमौस्यैरन्पाः काऽनी९यौ३।
अभृश सदुनितानि द्रव्याणि स्युनीवा भवि तदुगिताः प्युति जातानि द्रव्याणि
जीबश्या ३ का१ नौ ७ प ९। सथ रौस्ययोगं जवयोगे च प्रथक्षकशत.
या५९ का७ नीर पीर |

मेभ इत्वा टव्पयावततददुग्मानाम्यां काठकोनमानं विभाषे शेषै गाभिमाकरे
स्फुटम्‌ । यद्र केयं मौर्यानां योगः शरतमस्तीति न ज्ञायते । अतो मीस्वान्येव याद
ताव्दादीनि प्क्स्यया १ का१ नी १ पौ १। ततोऽनुपतन फरततादीनानीय
या९ काऽ नीर परी ३ । पूरितेव गणितं केयम्‌ । द्या विदोषः}

# ५ ७ ९ ॥
त्र नवानां योगः समच्छदतया विपेयः। शेष पूर्ववत्‌ |} १६८ ॥

१६४ घौनागिततयू |
अप । पूयः कायैः बुक › इतयम्योदादरणमाययाऽऽह-- ू
पट्भक्तः पश्वाग्रः पथविभक्तो भवेचुष्काप्रः |
चतुरुदृतद्धि ग्रो द्व्पग्रह्चिसमुदधूतः फः स्यात्‌ 1 १३९ ॥
स्पषटोऽैः । अम्य गणितं सूव्यारूयावपर्‌ एव स्पष्टम्‌ । आकरेऽपि स्ट.
मति ।

भप द्ितीयप्रकारेण फलितो राशि. या १ 1 अयं ' पटुभक्तः पश्ाप्रः १ एति
टाम्धि काथं प्रकम्य तहुणितह्रं फा ६ स्वप्रेण ९ यूुतेका ६ द्ध ९ रारिप्रष
एत्वा टलं यावत्तायन्माने का ६ र ९ । जनेन रारिपुत्याप्यं जातो रक्षिः षा ६
न्द 4 । एक आलापोऽम्य घटने। पुनर ध्पद्दतश्चतुरपर ! इति ठन्पि यट प्रपर्य
तहुणितहर नी ९ स्वप्रे ४ युतम्यका६रू९ एम षता ठन्प काटयमानं भितं
नीय १ 1 वुद्येनामिन दमान्‌ नात पी ९ रू ४१ अप काटयपूं

का

प्यते ूपररादिरग्नि । पष्य काटरन्य मानद पौ ५्४ । दुं षटूनुभितं
माति ादकपटूकम्य पी ३०८२४ | इद पथयुन सत त्पाकिः पूद्रति
६० न्द २९॥ अम्याऽऽगपटये परे | एवमपरऽपि | आकरेऽपि श्वटपिदम्‌ | एव"
मूत्पापनं सर्र द्रप्स्यम्‌ ॥ १६९ ॥

अन्यदुदादपणमार्येकऽञट-- 1

स्युः पश्चसलनदभिः प्षण्णेषु हनेष्‌ केष दरया ।

नेवदूकुरन्पाल्यासििष्‌ । ` १६५

^ (१

: -अन्यदृदाहरणे शादूढिक्ीदितेनाऽऽह--
। कौ राश्री षद्‌ परथपर्कविहतावेदिक्रौ ययो-

४] 3, (५
दरथग्रं उपुदतमन्तरं नवहृता पञ्चापरका स्यातः ।
पातः सदहूवः पडग्र इति सौ पर्काटकाम्यां बिना
विदरन्दकेदिङुञ्रथधदासेधद्रशिदोऽसि वेद्‌ ॥ १४२॥

पषटोऽयेः 1 ज्र प्तः सनकागरो रथुराश्नः पञकमेव पेमवति | एवं पूव,
हतो काभ ख्ुराकषर्टविव मयति । जतः कौ राशो प्पटूकषिदतविकदनकपरौ
भवत इति भश पटकाषटद्योरेव प्रथममुपलितिमवति । यच्च्छया तेः सरवोऽप्यारपः
समवि । तदू कपना विनैव परकषमङ्ः स्यादित्यत उक्तं पटूका्टकाम्या कनिति |
भवर राशी पश्वपर्कविहतौ य्थेकदरिभी मवतम्तयैतादृशौ या ९ ख १।या६रू२्‌
पकरप्य वत्ताहापरणावपरे करतवान्महती क्रिया भवेदिति परतकेकेनोत्पापय पथम
चि व्यक्तमेव कृता गभितमाकरे स्म्‌ ॥ १४२ ॥ †
अन्यदुदाह्रणमनुषटुमाऽऽह--

नवभिः सपामिः घुष्णः को पश्चा हतः ।
यदैक्यं फर्कयाटचं मवेत्पदुरविदतिरमितम्‌ । १४२ ॥

; राधितिवभिः सषठभिःपृयणुणितः | उमयत्रापि रदता तः । रोषं स्‌ ।
अत्र राशौ नमिः सष्ठमिः पृयगुणिते त्रशता पक्ते च दन्द्यं शेषदयं च ध्यक
पक्वात्‌ । यदि ठु गुणयेगेन राशिरेकनेव गण्यते अंशत न दियते तदा तन फठं
फरेवेयं स्याच्च रपेवयं प्यात्‌ । यमा राशिः ९ नवभिः सष्ठमिः एथगुणितः
४९। ३१ अ्रिश्ता दकः फठे १। १ । प्रेमे च १९।९। अयप्तएव रिः ९
शुणयेणेन १६ गुभितः ८० व्रियता हतः फे २ शेपं च २० | जत्र हि फं
पफैक्यमेव । दोषं च पूर्वपेवयमे । अ्नोदादरणे फरवयदेदेवययोरेवाऽपवश्य-
कतया छाववादुणयोमे गुणं अकरम्य गणिता स्म्‌ } नन्व गुणयेगेन रारो
गुते हरेण भक्ते शेपतयमपि हरते स्यत्‌ । त्न सदपि हगनयूने षै पति
तस्य यपाितस्य हरत्य चामिदपा्न कावितदतिप्तयाऽपि हराद्धिके शेपिवये
तस्व यर्थस्यित्य हरतषटस्य च हरदुर्यमन्तर स्वात्‌ । परटैकेये व कै स्याद्‌ । यषा
राशिः ६ अये नवभिः पिषठमि्य एथरुणितः १४1४ ्रिरता इतः कड { 1 १

रेमे च २४। १२ । अपस पुव राशिः ६ शुणयेगिन १६ गुणितः ९६ श्रशत्ता
दतः फं देप ९ | जल हिं पूतेयं तेग । शिपेव तक

0

१६६ ` पौलगनितपर्‌ }

हरत्टमस्ति । अतो गुणयेगे गुणे कश्पिते सति फटैवयदेयैवययोरन्यपतवेन क्रिया
व्यमिषरेदिति चेन्मैवम्‌ | गुणथेगे गुणे कलिते प्रति यदि फटभरमाणं काकः करप्येत
तहि त्वदुतयुकत्या कवितपू्फटेवयरोषैवेययोरन्यधात्वेन क्षिया व्याभिचरत्‌ । इह च
फटेकयप्रमाणमेव काठकः करम्यते । तया सतति हरगुणेऽप्मिःमाज्याद्पनीति रेपैक्य-
मपि यथाह्यते स्यान्न हरतएटपिति नासति फरैक्यरेविक्ययोरन्यथात्वम्‌ 1 किं तु गुणयोग"
सैन्धिनोः फलकेषयोः छचिद्न्यथात्वं॑स्यात्‌ । परं तस्यानपेक्िततत्वादन्ययास्वेऽपि न
काचिक्षतिः | अतत एव छल्पैक्यप्माणं कालक इत्मैवोक्तमाचर्थुरपि ।

अथच प्रतीत्वमस्िन्नेवोदाहरणे "्यदैक्य फरैतयाव्वमषव् मितत मयेत्‌ › इति
प्रकरप्य गणिते ष्यते । राशिः या १। गुणयेगेन १६ गुणितः या {६। अं तरिशद्धक्तः
फरैवयप्रमाणं कारकः का {| असिन्हरगुणे का ३० माज्यात्‌या १६ अपनीते नातं देपिक्यं
या१६ का३०। इदं फदेवेयेन कालेन युतं या १९ का २९ । अषव्िशत्मं एत्वा कुद्केन
भ्ये यावततावत्काठकमनि नी २९ ख १ या। अत्र फएरैवयरेदैकययोगस्येयतार्ि्

नी१६९खूर२्का

शात्हेपोऽनुचित इति नाते यावत्तात्काटकमाने ६ । २ । तम्र यावक्ताक्मानं राशिः
६। अये नवभिः तषमे ए्यगुणितः ९४ | ४२ । परशदधक्तः फठे १ | ! रेपे च
२४ । १२ । अव्र यदेव फरैक्ये तदेव काठकमानं न सु गुणयोगप्तमनपि फट रेपे.
कयेऽपि या १६ का ६० । यावततावत्काटवौ श्वस्वमानेनौत्याप्य जाते देक
यथा्ित्मेव ३६ न तु हरतष्टम्‌ 1 गुणयेगततबन्पि त॒॒शेपमिदं ६ फट च र३।
अय्नवेदाहरगे यदि कखप्रमाणं छाटकः कप्यते तदा पूतनां कठं का १
रिपंचया१६का३० । इद्‌ फठे फटैवयं शिकमस्तीनि फर द्पोनं सज्नाते
प्टेक्ये का १ र्‌ ! | अप देपमपि देषिक्यं रश्तएमप्तीति शेध दरयुकतं प्रष्नातं
शिवय या १६ का३० रू ६० । जथ फटेक्यरेपिक्ययोगे या १६ का २९
र्‌ २९ अषटव्रिश्त्समे इत्वा कुद्मेन प्राचावत्तावत्काट्कमाने ६ 1 ३ | जत्र हि
गुणयोग्ुचम्बि फटमेव काटक्रः कारपितोऽस्तीति काटकमान ताव त्नद्धम्‌ । ददे
काछकस्य एटत्करपनेऽप्युदाहरणषिद्धिरालि । दया विषः । फटप्रमामे कच्छ
कलिते यदि एटैक्यशेपैकययोरन्ययात्वं निधिं स्यात्तदेव णडं निरेक शेप च सद
क युज्यते नान्यथा | परैनये तु काठके कलिते न कोऽ विचारोऽस्तीति षवा-
स्फरेक्यभव कालकः करप्यत इति प्मक्दातम्‌ ॥ १४६ ॥

दषाद्कुर्यास्यासरिष्‌ । १९४
भधान्यदुदाहरणमनुषटुमाऽऽद~~

फचितषनवशुण्णो रारिधिशदिमानिचः }
यद्रैवयमाप व्िगरदृतमेकाद्शग्रकम्‌ ॥ १४४ ॥
सोऽ; । सत्रापि रुणो गुणः रमतु राचः या १ गुगयेभेनं १६
गुभितः या {९ | शता इतौ वन्यम काचक; क्य १।अब युदुरेक्यमपि तिश
दुदमिति रेक्यस्य हरतषसयेवाऽऽवयकतया फृल्माणतेव काकः करप्यते ।
परयाणे कामे वासिते सति पूवणा भेम यपत

स्व हत्य { भत एवाऽभ्चायैख र्यं काटक इत्येकम्‌ । जप उन्म
हरं मा्याद्पनीय जातमुकुकत्या भिदा सेवेव या १९ का .३०॥ चदेव
यद्यपि िशादुतमिति दविवीयालयपसय श्यना एवानमूततवादिदेवेकादृश्म
छत्वा प्राषन्नातो राशिः नी ६० र २९ ॥ १४४ ॥

अयान्यदुदाहरणमनुषमाऽऽह--

कल्योदिशति्ण्णः पषयाश्धरीर्या दूतः पृथक्‌ ।
यदकं शतं द कुन दद्‌ तमू ॥ १४५ ॥

सोऽय; । ज्र राभिः या १ तरवोरिशसिुभितः या २६। अपु पष्टवाऽरीर्या
च प्पामता काटकनीदौ पठे मद्य यास्तं रन्धुणे हरं मा्यादपनीय
नति शयने या १६९ ६०।या२९नी ८० । भनयेरितयं या ४६ का ६
नी ८७ । पततं करत्वा दव्या यावताण्ुनिततिः फा ६० नी ८० स १०० म्बुः

या ४६
सौ ४० ५० | जत्र वावततान्मनं मि
या ९३

छम्य इति एदकनाभिने कायम्‌ । त्र“ भनयेऽप माधि यदि एनिः व्गप्तनपान"
भिर पक्क सापे इुक्तता्कादवनीच्छयोरयतसें मानं स्यम्‌ । षा
तह न युकम्‌ । यतोऽ काटकनीटकादेकमदेव मास्पासषटयद्सयेदेन्पे । सथर
पिटन्यस्य कारकरय स्प वपने तवेव चरभोनमतिदम्यं मलत्तयादिति नीक
प्या व्यक्तमेव मानं स्यात्‌} एवमरीरिदन्यस्य (कदग्ध्य सथछछत्वरने भैरासि"
केन तेव सते मालिने स्यादिति काकपानमपि व्यक्तमेव स्यत्‌ | तया
ति पयोग्य नाति श्ामुरोधिनी भिमेपि नोदाहरणक्िद्धिः ।

याजक द्म्यमपवत्यै जत्ता का ६०

१६८ वौनगणिवम्‌ |,

भय ययेकतरवरणसयेष्ट माने प्रकल्प्य ततसैरािकेन द्वितीयवर्णमान व्यक्तमङ्ृसैव
कुद्फेन तन्मानं प्ताध्येत तरि तदुक्तगिधानादन्ययोत्पन्नमपिं बाधितमेव स्यात्‌ ।

हि चरणोनापषटिरन्धाद्न्यदशीतिरन्थं सेमवति । पञ्यशाद्रीतिरस्थादःयत्पि-
न्प षासमवति॥ {४९॥

एतदेवानु्ुमाऽऽह--
अन्रायिकस्य कणस्य भाञ्यस्थस्येत्िता भिहि; !
भागर्ग्पस्य नो करप्या करिया व्यभमिचरेत्तया ॥ १४६ ॥

अस्यार्थः | घ्र माज्य्यस्य मागटच्धस्यापिकव्भस्य मितिरिष्ठा न कसमीया 1
सधिकवणष्य कुटरकोपयुक्तवणीद्पिरिक्तस्येत्यध॑; । सथ तदिष्टकल्पनेऽनिषटमाह--
तथा सति पिया स्यभिचरेदटिति । अत्नोपातरुततंव । तदेवमुक्तमिधकस्पनया नोदाह-
रणक्निद्धिरप्तीस्यभ्यया यतित्तमाचारथैः । जघ स्वस्वमागहारानत्युने रेपे यथा मवत
यथा च तद्योगः शतं स्यात्तथा शेपे ्रकटप्य गणिततमकरे स्पष्टम्‌ ।

ननु पष्टया यदि काठको ठम्ते तद्‌।ऽशीत्या किमिति रारिकेनाशीतिटन्पमानीय
का ३ प्राषच्छेषक्रियाऽ्तु । नहे सतति माऽ्ये वणय मवति येन द्वितीयवर्णेटक-

%

सपनन दोप; स्यादिति चेन्न । न हान छक्म्यनुपात युक्तः । अदुपातिन ठञ्धि्ताधने हि
यावतो माऽ्यखण्डस्य पटिज। छन्धिर प्ति तावत एदाशीतिना दब्धिः सावयवा स्यात्‌ ।
पाचन युक्ता | न।हेङ्ेष उदेश्य सावयवा छ्य; पमवति । यत्त॒ पृठमृक्त
्कौटकमानस्य व्यक्तकरपने ततोऽनुपातेन नीटकमानमपि व्यक्तं स्यादिति तत्र व्यक्त"
स्वेनात्वस्समन्तरं मवतीति न कोऽपि दोपः । अथ यदयनुपातना ठन्धिः स्तावयवा न
स्याघद्‌ स्वदुक्छरीस्थाऽपरि मवेदेवोदाहरणपिद्धिः । तथा हि । राशिः या१।
अस्सश्रयोरभिशततिगुणातपष्टया उज्विकस्ितं का १ | अतोऽनुपात्तनाऽदधीपिढन्धिः
का ३] जथ यथं हरगुणा उटिध्‌ भज्याद्पनीव्‌ जततिशेे या २६ का २४०।
या६का २५४०।
सप्र यावतो भास्यतण्डत्पषएट्। दश्धिस्तावत एवाद्रीत्या अपीति शपे एमे एव
"मवतः { अत॑ः शेपयोगं ज्ञतप्तममथवा रेष पश्चाशचतच्म कृत्वा कदट्क्न खन्य्‌ याव्‌
स्काटकमनि नी २४० रू १९०य | नीरद १८का॥ १४६॥
ˆ अयान्यदुदाहरणमयुषएमाऽऽह--
फः पशेगुगितो सशिन्नयोदशविभानितः ।
यद्धं रादिना गुरं तरिश्लातं दद्‌ाऽऽश तथ्‌ ॥ १४७ ॥ '

नवाश्कुरव्यास्यास्ितम्‌ । १६९

पऽः । अघ्रागयक्ते रान किते तत्ोदेश्काटपे च कन उद्िष्युणर-
नुरधिमी न काविककियाऽप्तीति मोदादरणतिद्धिमेवतात्यत्राऽऽचयिरिथकमेगैव रारि
रानीतः ६९ ॥ २४६७ ॥
` ३
भध प्रपेनुषटुमोक्तपाचोदादरणं अ्देयति--
पडषटवतका; रील समेन फलानि ये ।
विक्रीय च पुनः तेपषैकं पएथ्वभिः पणेः ॥
जाताः सप्पणास्तेषां कः ऋयो विक्रयथं फः ॥ १४८ ॥
उ्यार्यः | पट्‌ अष्टौ शते च घमं विद्यते येपां ते पडषशताः । अ्ीभादि-
"म्योऽमिति मत्वभाोऽच्पत्ययः ] त्र एव पडष्रातका इत्यत स्वाथ कमरत्ययः ।
घने घात पणाः } जताः प्तमपणा इचयुकतेः । ताद्शा ये फरव्यापारिणः समेनैव मूर्धेन
स्वघद्रम्यानेपातेन्‌ फलानं क्रत्पि तानि पमनेव केनाचेन्पृस्यने पवेद्ाय च यच्छप पण.
विकयानयुति तचदच्छया पान्पवाहुस्येन फलालपतयावैरके फट पञ्चमिः पञ्चभिः प.
कय च स्मपणाः समाः पणा येष तै तथा जाताः । एवं चतत तेषा एटव्याप्रछिि
कथः पणर्म्यफर्प्रमाणे विक्रयः पणदेवपफटपम।ग 1कति प्रधः; | दुनतत १
ता्ूरवह्पणते कदस्यादपणोनि बा ज्ञेयानि | अभ॒ तावदसयोदृह्रण्य गणित.
मकरस्य श्यते । जत्र क्रयः या १ | सिय दृं दशाधिक दतं १ {० | क्रयः
पड्गुणितो विक्रयेण हतो रष्पे काकः का १ 1 छन्धिगुणं हरे पट्गुभितद्र
रपनीयशि या का ११० । इदं प्गुणं छन्पिवुते जाताः, प्रयम्य पणाः
या३० का ५४९ | एवं द्वितीतृत्तीययेोरपि पणाः एष्या | तेन रन्विवष"
तेने यदं षण्णां कारकस्तदाऽषानां शतस्य च किमिति सन्धिर्ना का £ | रत्य
क १
धयः ९०1 रुलिदगुणं हरं भाग्याद्पाप्य त्ततः आमा द्वितीयस्य पणाः
३

या१२० का २१९६ त्ीव्य पणाः वा १९०० का १७४९० | एतै षव
३ द
भा हति पमच्छेदहसय च्छेदे अथमदितीयपयोदितयतूवीययोः परततीवयोशच

परमीकरणेन सक्या यवताकुन्मितिस्तुखयव का १४९ 1 अनर वुष्रकन्भ यप्ताव-
य॑)३०

समान्‌ नी १४९ स= । नीककरेकनोत्याप्य नातः श्यः ९४९ इति |
२ ।

१७० यीनगगिप्‌ 1

अथात्र किंचिद्धिवायते । इह्‌ हि पद्गुणिताच्छयादिक्रयद्ताचदि काठकं ठरते तदा5
एगुणिताच्छतगुणित।चच किमिति तैरारिकेन रन्धिप्ताधनं इतमाचाथः 1 तत्र पच्छयते ।
पृट्गुणितप्य क्रयस्य येह ठव्विः कल्पिता सा किमेषा परोप वा | जच रपामावा-
च्छेपेकैकं पृश्वमिः परौरित्याटापविरेषः । द्वितीये ठ तादशचटन्पेरनुपातेन गुणान्तर-
व्थिप्ाधनमयुक्तम्‌ । गुणान्तरर्यै रि रेषोत्यटव्धितुल्यमन्तरं स्यादति ज्यभि
चारः स्यात्‌ । तथा माज्यमानवौ १५ । अ पड्गुणितमाज्या ९० न्धिरियं

१६९

६ शेषमिदं १२ । अय पद्गुगितभाज्यावेियं ठन्धि ६ स्तद्‌ाऽटगुगितच्छतयुभिताच
केति ्ैरारिकेन जति अष्टगुणितशतयुणितमाज्ययः क्रमेण ठन्धी ८ । १०० | न
चैते युक्ते । यततोऽगुणितमाज्यादस्मा १२० च्छतयुणितमाज्यादस्माच {९०० क्रमण
खव्धी ९1 ११५ । अतो रच्ध्यनुपातो न युक्तः । मनु केवलमग्य हरभक्त यच्छ
तद्रगितयुणकादापिके दरे शेपोत्या रुव्धिरनष सभवति । तया तति व्यमिषारः क्यः
तथाहि । केवलमाज्यस्य हि सण्ड्ट्यमश्ि | यावद्धरमक्तं त।कदेकम्‌ । रषृदधत्यम,
प्रम्‌ । तप्र प्रथमखण्डे केवटमपि हरभक्षं शुष्यतीति गुणकेन गुणिते पुतं
शुष्यत्‌ । त्य शुष्षिषु केवरभापयस्य या ठन्धिः ¶व गुणकरूपेता प्ण स्यत्‌ |
अतप्ततरागुपातो युक्त एव | जघ द्वितीयसखण्डं गुणदेन गुणितं सृदभुणकगुगितरेपतुस्य
स्यात्‌ । तताऽपैक। यद्‌ हरः स्यात्ताह भिर्तायण्डोत्यङ्न्धिः कथं स्तमवेत्‌ | अतः
पुदोनुपात्षिदधैव ठन्धिगणितमाज्यन। स्यात्‌ एवं केवदमाउ्थै हरेण भक्ते यादे स्ख
शेषं स्यात्तदा गुणितमाज्यप्यं॒दितरीयसण्डं गुणबुस्यमेव स्यादिति गुणामिके इरे
दापास्थरन्धरमावादल्ध्यनुषात्ता युक्त एवं । अत॒ एवेङञच।नगुणा। चक्‌ एवष्टविक्रयः
कोपतः ११० ¡ यदि गुभान्नयून इषटविक्रयः करप्यत्‌ तृदाऽनुपतिनटन्ध त्वदु्तयुकत्या
व्यमिचारः स्यात्‌| तु प्रृते न तयाऽ स्वति न कोऽपि दोष इति बेन्भवम्‌ | यदयम मवु
युक्या द्धो व्यमिच।रो नासति तयाऽपि यस्य युणकप्य न्धस्य स्यात्त रेषम
प्यटपम्‌ । यस्य च रव्पिरधिक। तस्य देपमम्थाधेकं स्यादिति पणतताम्यं कथमपि न स्वात्‌ |
तदेवमाचायेनिचारितः पन्था न त्प्तदकृत इति प्रतिमाति | ॥

अभरो्येते 1 सशेषा ठब्िसताषदूद्िविषा | धनरेषा। ऋणरेमा चेति | शेपममि
द्विविधम्‌ । घनेखणं चेति । तत्र हरादल्पेन येन रहितः प्म्माज्यो हरमक्तः शुधये्तच्छेपं
धनम्‌ | तन खा ठ दधः सता घनकपा। अथ ह्रासेन येन सहितः सरन्माज्यो हरम
शुभ्येत्तच्छयसृणम्‌ । तत्र या ठव्धिः सा परणशेषा । अत्र रहितपहितमाययोरन्त्‌
शेषयोगवुस्यमेष स्यात । तच्च हरतुस्यमेवं { अम्ययः द्वयोरपि हरमक्तयोः श्द्धिः

तरादुरल्यास्यासदिप्‌ । १७१

पयत्‌ । यधि द्वचादिगुणितदल्येऽपयन्त उमये, इद्धः पमी तथा$पि केह
त 1३8 हि गरेषयोगहुस्यमन्तरम्‌ {एवं एति हरादसयोः शेपयोयोगो दत्पाददुेत-
हुः कै त्यत्‌ 1 त्हित्िमा्ययेहुववयमनतरं मवति तन्नो द.
भना स्याद्‌ । ठन रहितमाल्यमा चषा । जपा करणरोवा | अते पन
रेषा रविव पै सतयुणरेषा रिवः स्यत्‌ । इयं भ निरा सती भना
पः त्यात्‌ । एवं धन्पयेगो हरदुश्यीऽतताति परोषं हच्छोपितं पणवं
पत्‌ । ह ब्र हरासि सद्धगशेषं स्पात्‌ ।

पतीययेमहुतोऽपि दल्यते | मास्यपामकौ २९ । अप्र मात्यलयूनः एन्‌ २६

१३

हेमः शुष्यतीति पनरपि ¶ ¦ पनरेपाछनिश्र ९ ¡ लपाफेव मरद्पो २९
दहि पन्‌ १९. हरमक्तः शुष्यतीति आणरोपमिे ! ० । चरगेष्निश्च १ ।
अत्र प्व यथो्तभृरि ! एव सर्र । शत्यं सरितिरतति । जय प्रकृते यया केद्मा-
ग्य पते घर सति गुथितमाग्यय गुण्यं पनशेपं मतीत गुणापे
हे रपोतयदमरमबार्यतुपतो युका केवमभ् तीते ऋगरेपे फी
एमितमाञ्व्य गुणकद्रस्यद्णदोपं स्यादिति गुणापे दरे शपोतयलवयेरमाश्यपि
छ्ध्यतुपातो युकतः। तर पाणि ऋणं सन्तीति घततवाय वानि इर च्छोध्यामि ! तमा
सति युगोनटर; शेपे स्यादिति यतय गुणकस्य उन्मि तय शेषम यस
ब र्रप तप्य शेपमभिकें स्यादिति पणत्तम्यं मत्‌ | जत अव्रगरेषा
उनि; कषकपिता फल्िताऽस्तीति न कोऽपि दोपः | अतत एवात काटक्मानं पैक
सन्धि द्यो ।
नु दहै ऋणकेषा रन्धपो िरकाः प्रतयो पमरग्धवः पुरत नटव्ी.
भिकः कमे कु युवे । भावयतु ने वथा इतिति कदं देप न
स्यदिति चेन्न । तरमा एतेऽपि पकपतम्यप्तीपि एटतो दोपामावत्‌ ] अतपा
के परेषु समान्येन स्पाण्षपिकाकि सयुरकरणे तु स्परमा एकेपि
सरव स्मरन जात सिते पायं न त्पनन्तीति |
न्वत्र यवतावदुमामदं का ५४९ | अघर माञ्यमानकयोद्धिषिर्पव्व; तैमवति।
या ३०
4 याञ्यो इरः स्पक्थापवल्यैः + इति वृवार्थमावर्यद पए; ! तस्यं छऽं
पनमहदाणच्छति 1 अनपे न सदिति वेच्ृणु तहं । ३३ हि रेपमाप्दयफम्‌ ! एतै
स्वपवत दोपणयपवतितानि शतुरिति नेदिधतिद्धिः । चदु्माकापीदि परधाप्पपि--

१७२ वीनगणितमू ।

व्यमिचारः कचिच्कापि तिदधतवापत्तिरन्यथा › इति ]

अथ॒ यथणाऽपवतीदितैदायो न मवति तथा सोपपत्तिकं, द्यते । क्यः या १।
विक्रय इटः ११० । फविल्क्रये विक्रयेण हते ऋणश्ञपा ठल्धिरियं का १ । एकगुण.
क्रय्य वेदय ठल्धिस्तदा पडदिपुणितस्य केति तरैदा्ेकेन जाताः परषटशञतगुणित-
क्रय्य एथकषयग्डन्ययः का ६ ।का८ | का १०० | एता निरेका जाता पन
शेपा उन्धय. क ६षू{ |काल<ङरू१| का {०० १ | अथ यथाल
ठन्धिगुणं हर गुगित्तमाज्यादृपनीय जातानि पनशेषाणि

या रका ६६० रू {११०
या लका << ११०
या १०० का {१००० ङ ११०
अथेकस्य फरम्य यदि प्व पणाप्तदा रेपतितकडना शमिति जाता. एथारोपफ-
ठ्पणाः
या ३०बा ६६१०० ख ९९०
या श्व] ४४०० र ९९०
या ५०० का ९९००० स्‌ ९९०
एते स्व्वरल्यपैवता जाताः ।
या ९०९ा ६२९४ र १४९
या ० ४३९द्‌ ह ५४९
या ५०० का ९४९०० च ९४९
एते तमा इति परथपद्धितययेद्वितीयतृतीयये- प्रयमतृतीययोश्च पमद्षोधने एते यथास
वमपरवते च ठते नाता यवत्तवदुन्मििषवसयैव फा ९४९ । थन, रदयेन जनि याव.
या ५
सवत्काल्क्माने नी

१४९. च्ट० या | रल्यिपु काटवं ष्वमानेनोत्याप्य साल ठन्धयः
नी ९ रख्न्का
नी ३० र्ट 1 जन नीक्मेकेतिोत्यापयेन्‌ । अन्यया शये कितयेण हने स्पामि-
नी ४०९१

नी१००९्६

नवारङर्याख्यारह्ितम्‌ १७३

केशमश्षेष स्यादिति शेपोतरुध्िप्तमवेन छान्थव्याभचारान्मानमरतयात्‌ 1 पडषटदशकां
7 पठ ठु नौच्कपानं दुश्वपथनत एंमपति । यतस्तत्र कये कल्पिश्यते ददा-
पयन्तमृणदयं स्यात्‌ | तया सति गुणश्नरोपादधिकः एव हरो ऽस्तीति शपोत्यटव्येरमविन
व्यभिनारामाबात्‌ । एवं पडशतका इति पठेऽपि यदि द्यादिुणाच्छतायिको
वक्रय करपयते तदू कक्रागि दुव्यादिकं नीरकमानं पेमकतयेव ।

अभान्यप। पध्ये } हहाधिकगुणकाच्छतदिकगुभादेव त्रिकियोऽधिकोऽप्तीति केव
कयस्य रपमेकशिव समवि नान्यत्‌ । दृव्यादिके हि देपे गणश्च दष्माद्धते न्भूनः
यादिति परपेत्यलब्िपतंमेन प्यभिचारः स्यात्‌ | अतो ज्ञ व्यक्तमेव देवर्फरयस्प-
गेयं १1 इद गुणकगुणितं पञनातं एषगुणन्नमास्यर्ेपं ६ । ८ । १०० । एतानि
हए ११६० दपास्य जातानि षनदञेपाणि १०४ | १०२1 १०। अभतानि
आवत्चतुणाति जेता शेपफटपणाः द ५२० । अयर्णरेपरन्धि कालकमितां

र ९१०
1 ष ९०
परकरप्य प्राच्ठनाता धनटन्धयः का ६ १। शेषकदपणा रुल्पणयुता
क ८खू१.
का {८०६
५ = भ 9, ज ५५. प
जताः को ६९१९ | एते समा इति ममश्नोधने छते ्रथमबैजगैवं ठ
का ८९१०९
का १०० क ४९

कोट्कमातरे ९ 1 जनेन छल्थिषु कारवमुपाप्य जाता रन्पयः २९ | ३९. । ४९९।
केवशकरथलश्धिरप्यत्यापिता जावा 4 । इयं मिरेवा जाता केवस्करयस्य धनतः
४ । केवरक्रयस्यणेपमिदं १ दरच्च्ुतं मातं {५९1 उन्धिहर ११० गुणा ४४०
रेषयुता जाततः कयः ५४९ । एवै यत्र दुर्यदिकमपि शेपे समति कव तदपि
प्रकल्प्य क्रयः स्राघ्यः । यद्रा रूपं शेष प्कस्प्यं साधितो यः क्रयः प्त एव दृत्यादि-
गुणोऽपि वियेयः } एवमन्येऽपि प्रकाराः सन्ति मे अन्धविस्तरमयाच् दस्यम । एव
पव यषा यपोप्पन्नं मवति तया तथा पूधीमिषदयम्‌ ॥
` अस्याऽऽनयना् व्यक्तरीत्येव सूत्र कतमसद्ुरचरणेः श्रीविषयुदैक्तैः--

< दौषयिक्रयदतेषटवि्रयः शीत्तरदिमरटितो मवेत्करयः ।

- प्ंथनादातिक इषटमिक्रयः करस्य इत्यपवगम्य धीदा '॥ -

१७४ परीनगणितपर्‌ ।

एकस्य शेषफटस्य किक्रयरभ्याः पणा इह शेपविकयो परिक्षितः । प॒ चतं
पश्च ] यदि तु शेषस्य विकपः प्णदेयफटपरमाणं शेणविकरय इति विवक्षित तदार
पथमः शेयक्किथः । अस्िनिवकषिते शिपति्रयहतेषएटविथ इति पठनीयम्‌ ।

दुषनादित्यत्र जात्येकवचनम्‌ । पुसोरथने पुंयनम्‌ । शेषं स्वम्‌ ।
अपात्र प्रक्ा्सकृतमुदाहरणे छिष्यते--

= ५ न , क 7. ९८१
५ त््ठाऽऽसन्मणिवणिनोऽत्र योऽभिकी; स प्रादात्परधनपतमितं प्रम्यः |
रत्येकं परतममेवमेव दसा ये जाताः प्रममणयोऽद्च किंषनास्ते ॥

अन ममितरमामानि यावत्तावदादीनि प्रपरप्यानिकवर्मपमीकरणेन साध्यानि | जस्याऽऽ"
नयनां व्यक्तरौत्या मत्ूत्रमप्यत्ति । तचथा--

‹ वद्‌ तैकमरमितमेकषनं द्विमुणं विधुहीनमिदं इ परम्‌ ।
3 क ०, ५ ५ क
अमुना विधिना परतोऽपि पर विणं द्वियं इयमेव समम्‌ ॥

उक्तवत्छते जाताति धनानि ८1 १५। ९९. । ५७ । ११६। २२५॥
४४९ । द्वयमेव द्विगुणं द्वण प्म समधते मवति । एतदुक्तं मवति ।
नरद २ चेति द्वय २ द्विगुणं सत्‌ ४ समधते मवति | कये चेशपुनरेतत्‌ ४
द्विगुणं ८ स्मथनं मवति 1 नरचतुष्टयं नेत्पुनरिदं ८ दगुण ११ प्तमधनं भवती.
त्यादि । एवमच्न जात पतमघनं १२८। अन्यदिदं मल्छृतमुदाहर्णम्‌-

॥ श्रीकृष्णेन यदिन्द्रनीखपय्ठं प्रीतं प्रियार्थं ततो
मागे मीप्पुताऽटमं यदधिकं स्प तदप्याददे |
सत्याद्याः पूनरेवमेव विदधुः स्ाप्यनाटेकतिः
पत्युः प्ापुरिमाः "पुनः स्मच स्तानन्दमादं वद्‌ ॥

अत्र राशिः या {1 जयमष्टहृती दन्यः काटकः दा {1 काटकयुणं टरमप्र-

युते राशिपतमे एस्वाऽ$दधे यायततावन्मानं का ८ रू १ | एक भादाप्रोऽस्य घटते ।

अप राशेः प्काशादषटमाशे स्मे चापनीति शेपं का ७ । पुनिम उन्पं नाक

स््ुगितहरमम्रयतं नी < रू १ 1 राशिः का७। समं कत्वा ुद्धकेन खन्ये काठ

" कमनं सेषं पी < र ७ । अनेन रारिमत्पाप्य जति रारिः पी ६४ रू ९७।
अस्याऽडटापदरयं घटते 1 शेषरारावुत्यापिते नातः शेपः पौ ५६ ₹ ४९।

अय मुरूयरारोराटाष््ये ने शपरारेरेकाटपे "च] कृते नातो दवितीयशेषराक्िः ¶ी ४९

स ४२) पुनरपमष्ट्तो ्न्पो सोदिनस्तहणे ह्रमभ्रयुते ररिक्रमे छत्व दुन

भेवादुडरव्पारयासदितम्‌ । १५५

ष्च काटदमानं ह ८ ह ७ । अनेमोत्यापितो नातो सि; ह ९१२ ङ ९०९ ।
एवमरेऽपि | नवमालपे तवग्रामावाहन्धगुणहर एष शेपराशिप्तमः क्य" ॥ १४८॥

ैयत्तवयंगणपतेतततेव्धपार्धवहाठपक्तगणकात्मजनि्ितिऽङ्िन्‌ ।
बीगक्रियविवृतिक्रस्पठेतावतारे दवत्यादिवणेनप्तमीृतिखण्डमेतत्‌ 1
इति धोसवलाणकपतवैमौमश्रीबहाव्डैवपुतकष्दवत्तविरानिते बौनविवू-

[3

तिवपटतावतरिस्नेकवभेप्मीकरण्नयमखण्डविवरणम्‌ || ९ 1

)

अनर अन्यप्तश ४७३ । एवमादितो जाता भन्यप्तस्या ६८६८ ।

३० अनेकवण॑समीकरणान्तर्मतं मध्यमाहरणम्‌ ।

वमनेव्गीकरणलण्ड प्रतिपा मध्यमराहरणप्तं तषठिरेपं निखूपयिते तदा
रभ प्रतिनानीते--अथ मध्यभाहरणमेद्‌ा हति 1 स्प्टोऽ्ैः । वक्षयमाणपुतरे पर्वो-
तरायोश्छम्दोमेदोऽस्तीति कप्यिदू्मः स्यात्तनिरातारथमाह--तव दकोत्तप-
घौदारम्येति | यदिह प्रयमतोऽै एच्छयते म तत्पृ्ीपेम्‌ | किं तु ‹ मुयः कर्वः
कुहकः † इति प्राकपठिनपूवारथ्य इनयेकस्योत्तरा मित्यर्थः । अथ॒ शादिन्युततरथनोष-
जातिकाद्वयेन च मध्यमाहरणस्येततिकरतैत्यतामाह--

‹ बग चेत्तुस्यश्द्धो कृतायां पक्षस्येकस्योक्तवदरगेमूटम्‌ ' 1

वगृभत्या प्रपकषमूलं तयोः सपीफारव्रिधिः पुन ।

ग्रदृत्या विषयो न चेत्स्याच्तद्‌ाऽन्यवर्णेस्य छृतेः समं तम्‌ ।

छृत्वाऽपरं पक्तपयान्पमानं कृत्िमक्रत्याऽऽ्रपित्तिस्तथा च ।
वरगमङृस्था विपयो यथा स्यात्तथा सुधीभि्हुधा विचिन्त्यम्‌ ॥१४९॥

एतत्सपूतद्यमाचर्धरे व्यार्यातम्‌ | वर्प्रङल्या विषयौ यया स्यात्तथा पुधीमि-
हुषा विचिन्त्यम्‌ ' इत्युक्तम्‌ ॥ १४९ ॥

तन यदि बुद्ध्यैव विचिन्त्यं तारं फं ननिनतयारद्धायानुत्तरं वपतन्ततिट
कथाऽऽ इ--

पाज मातावाचपव्रणसदायच। 1 मन्दाववाोधव्रधय पिषुपैनिनायः

विस्तारिता गणकतामरसांशचमद्धियो स्व वीजगमिताह्ययततापुपेता ॥ १५५॥
अस्या आवर्थरेव विवरतः। गतस्थैकस्यो कवद्वममूटम्‌। ववमप्रत्या परप्मूटम्‌
हस्यारि पृदैमुक्तं तेन परपन्तः कौटशः पन्वीपर्नेविपयो मवति | १९० ॥

अथ यदि विपथस्तर्हि उिविषवमध्रृत्या परपक्षमृदे गृहीतेऽपि केन पदेन पू"
प्द्मीकरणं कायेनित्यादि पन्दावनोपार्मुषनातिकापिहोद्धताम्या विशदयति--

एकस्य पएश्षम्य पदे गृहीते द्वितीयपष्रे यदि स्पयु्छः 1
पक्तयर्ग(ऽत्र कृतिमद्स्या साभ्ये तदा ज्येषएटफनिषएमूमे ॥

ज्येष्टं तयोः भषमपक्षपदेन त्यं कसोततवतमथमवणमितिः भस्ताध्या 1
६स्े स्ेसरृति्रणेपिनिः सुथीमिरवे निपट्तिरत नियोजनीया ॥१५१॥

नेवद्ु््यास्पसकि्‌ । ` १७७

* त्र पक्षयोः समशोधने ते पयव्यक्तवगोदिकमतते ¦ मवति तप्र परववलततौ तदै
शेन नह्य वि वििप्यमित्यादनैकपष्य मूढे गृहीति प्रति यदि दवितीयपकेऽ्यक्तवगे
स्मः स्या्दाऽत पो वनमह्तेविपय इति वृत्या मूटे प्ये | तत्र कणे
याः परा प्रकृतिः करप्या रूपाणि क्षेपः करप्यः । एवं कनिष्ठे साध्ये ] अथ
तवेिधकनिषठयोमे्य व्येष्ठप्थमप्पदेन एमं कत्योकवत्‌ ' एकान शोप्येदन्य-
पतेः इत्यादिकवणैममीकरणेन एयमवेणेमितिः साध्या । य्य प्य पृतं -पदं
गृहीत पत प्रपमः ¡तत्र यौ वणः प प्रपमवर्णः | प्रथमश्च वभ प्रथमरवण इति
कर्मप्ररये दवितीयवणागितपसतस्य यदि प्रभमतः पदे गृहे तद्‌ व्यभिचारः स्यत्‌]
अय॒ तयेपर्ये यत्कनिष्ठ तहृतिवर्भ मानं मवेत्‌ । अत्रोपपत्िः । (अन्यत्व) द
यदाऽवशेषम्‌ ' इत्यादिन ययेकस्य पक्ष्य पद दम्पते तदास्वक्यं द्धि
सीयपकषप्यापि पदेन माव्पम्‌ ¡| उभयोः प्मत्वत्‌ । त्या चन स
मलेन जतो यः पशे व्यक्तः प्त वर्ैराकषिरेव | अप तच्तानाधे,
मुपायः स॒ यथा } व्यमाभोदाहुरणे ‹ पतौ वेदेन निहत्य › इत्यादिना नकत समौ
पौ वष ३६ या {२ ८ १ अतनाऽऽ्यप्स्य पदमिदं वा र १। समस
कव्‌ ६ ङ
द्ितीयक्स्यापि पठेत भाव्यम्‌ । जत्र द्वितीपपते करदः पद्युभिती स्पयुतोऽक्ति। `
तस्मास्य वेः पट्गणितो रूपयतो वर्गः स्यात्रैव कोटकमान स्यात्‌ । अर्य तु वगृह
तेिपणः | सो वर्मः पृ्गणो षयते वरम; म्यादिति प्थैवमानातू । यत्य कं
प्दगुणो र्षयुतो करौः प्याततदिटि काशमा चदेव कािष्ठदमि ।
अते उक्ते ८ ह मरेत्मकृतिकणेमितिः ! इति | दिकस्य २ कुः ४ पट्गुणो २४
सपयुतो २९ दर्मो मतीत द्वयं कारकमानम्‌ । सो जातो वर्गः २९ प्त एवेद्धिती
यरपत्तः | अस्य यत्पद ९ तत्पर्प्तपदेन तु्यमेध । पश्यान्दुस्यत्वात्‌ 1 जस्य वगय
२९ मत्पदं ९ त्येव । ‹ इट ह्वे तष्य वरम; श्ष्टया क्षुण्णो युतो वर्मिते
षास येत | मूं द्ा्सेषकं तं षर तच उथेटमूं वदन्ति * इति प्रगुचधः |
अत्र उपपत्रं । उयषठं तयोः प्रपपपक्तपदेन तुम्‌ ° इत्यादि ॥ १५१ ॥

` अगरोदाहणमनुषुमा55ह--

फो ररिदधियुणो सदियगैः पद्भिः सप्रन्वितः |
पूरो जायते पीजगणितप्र पद्य तम्‌ ॥ १५९ ॥

स्वणेऽयैः । गगितमादरे म्म्‌ ॥ १५२ ॥
५५

१७८ बौजगणितप |

अथानुषटुमा रचितमाचोदाहरणं शिष्यबुद्धिभतारा्य ठितति--

„ रश्चियोगृतिमिश्रा राद्पोर्योगघनेन च ।
विघ्नस्य पनयोगस्य स तुरया गणकोच्यताम्‌ ॥ १५३ ॥

स्पोऽपैः । अत क्रिया यया विस्तारनैति तयैतीया १का१।या१का१ एषी
भरकर्प्य गणितं स्फुटमाकरे । दितीयपनतस्य वर्मपरकृत्या पद प्राहममिचयुक्तम्‌ ॥ १९२॥

अथ यदि द्विपीयप्ते प्ास्यत्तव्गोऽम्यक्तवरगव्गः स्याद्यदि वा प्न्य
व्यक्तवगेवभैः स्यात्तदा नाती वरगप्तेिपयपतत्कथं १६ प्रहयमिति शङ्कायां भन्दा
यनोपार्चं पार्भोपनातिकयाऽऽह--
द्विपीयपे सति समवे तु एत्याऽपवत्यात्र पे म्ताध्ये ।
ज्येष्ठं कनिषटुन तथा निदन्याचेदर्गवगेण छृतोऽपवरः ॥ ।
फनिष्टवर्भेण तद्‌ा निहन्याज्ज्येषं ततः पूर्ववदेव शेपम्‌ ।॥ १९४ ॥

जत्र द्वितीवपकपरेति पाठथ्चत्ाधीयान्‌ | जय सूत्रैः | समे पतति द्वितौयपत
फत्ाऽपवत्यं पदे प्रत्तधये । एवं वरमकोणाप्वततमवे सतति वौकोगापव्य दे ्र्नधये।
एतदुक्तं मवति। दवितीयपसे यदि सन्यक्तपगोऽव्यक्तवरगवगोऽस्ि तदाऽ्यक्व्ेणापवं
कृते सस्पोऽभ्यच्तवकीः स्यादिति वर्गपरतेदिषयः स्यात्‌ । एषं द्वितीयपते यदि सा-
व्यक्तवगैवोऽ्यक्तवगेवगेवगे ऽस्ति तकरागयक्तवेवमेणापवते छते परति तद्पो व्यक्तीः
स्यादिति वगेपृतेमिषयः स्यात्‌ | अततः (ममरसदे प्ये । इवासत विरेषः । सन्य"
वगणापवरतं ते पति यज्ग्येष्ठमागतं तत्कनिेन गुणयेत्‌ | अम्यक्छषगरकणापकत
तु यज्ञ्ेष्ठमागते तत्कनिषठवगेण गुणयेत्‌ । कनिष्ठं तूभय यथात्यतमेव । एवं
भयादिगतरमणापवते कनिष्ठवव्गादिना पये्ठगुणनं द्रव्यम्‌ | शेव पूर्वत्‌ । श्ये
तयोः प्रयमपञ्षपदेन वुदयम्‌ " €?२।९ ।

भभोषपत्तिः ¡ यद] दविवीयपरेऽव्यक्तवनो्यक्तवरम थ स्या्द्‌/ऽभयछवणापव

® सरूपो व्यचः स्यात्‌ । अमेनामि कोगिव मान्यम्‌ | न हि वर्गरारिभनोग

गुणिते मतो बा बगेतये जहाति । तदय प्रतो येन पूर्ममानिन कलेन व्गस्मः

यातेव परतिमानं प्रायत्‌ । व्र जतो यो करगैः स पूतस्य गष

` एव । परमतस्य पदे न पू्पद्तमम्‌ । मस्यपप्यन््ेापतनात्‌ । तेऽ.
साव्पवदितपलो ्येठवरूपोऽपवरेनान्य्वगेण युगि स्यधालिनः स्वादिति पूव.

पपतमः स्यात्‌, । मव्यक्तम्य दु माने व्यक्तमेव कनिष्ठं स्ञानमरिनि | मतः कि"

नवार्ङरन्यास्पाप्रहित्‌ | १५९

म गुणिते प्यव; पततमः स्यात्‌| जतो पदं पदमेव प्य्‌ |

भ्व पदं ठ कनिष्ुणिते एष्व । उतत उपप सय कनिष्ठेन तदा निहन्यात्‌ †

एति। पं ककोगाधवे छते व्येव प्रयमप्पताम्यावै दनिष्ठवकोम गुणनी.

कत्य ५ पदं काणठोगुणिते पयेठमेव । ते उपपन्न च्कोण छृतोऽपवौः

अनिको तदा निहन्या | जयेठप्‌ ° इति । एं त्यादितरकोगापरतऽुपपः

ष्टव्या ॥ !६४॥ म २ 8
अप कोपाय वाव्हुदाहरणमहुमाऽऽह--

यस्य कपिः पशचुणा वधेन =.
, मूखदा जायते रावि गणित षदाऽ्चु द्‌ ॥ १५५ ॥
,, सिय । पिताक सट ॥ १९५ ॥
अप यत दरगेणापवतः समवि तादशमुदाहूरणमदुूमाऽऽह--
` कयो; स्यादन्तरे वौं बर्गयोगो ययोधैनः ।
तौ रधी कथयाभिन्नौ यहुषा वीजविचम ॥ १५६ ॥

स्प्टोऽषः 1 गणिभाकरे व्पय्‌ ॥ ११६ ॥
भन सक्य पक्र प गृहते प्रति दवितीयपते पत्यचोऽन्पकपरगः परूपोऽ
स्सो वा मदति तर्‌ ऽप्तौ पो वर्धे गयः । अतप्त्नोपयमुपनापतिोत्तपपैनो*
पएनातिकया चाऽऽह-~
साभ्यक्तरूपो यदि बैकीस्तदाऽपवमेस््‌ कृतेः सपं तमू ।
कृत्वा षटं त्य सदन्ययते वर्गृत्योक्तवदेव शूरे ॥ ^
कुनिष्टमाधेन पदेन तुर्यं ओय द्वितीयेन समे विदध्याद्‌ ॥ १५७ ॥
य्न यदि दवतीयपसे सन्य वर्णां इत्येव तिवहितम्‌ 1 रेपु एनरनार्या ।
वाति म्बन्तुपावा। शेष छप्‌ 1 व्याल्यातमप्यानार्थः ।
जभरोपपिः | एकष्य पर्य पे गृहते स्ति यो दितीयपते पान्यकोऽन्यरयमः

सह्पोऽल्मो चा स्यास् च ्रािरिवि 1 भवे उकं * तदाऽम्यवर्ण्य एतेः पमं
तम्‌” इति । मच दवितीयपद््य प्रपमपेणपि प्रान्त किततीपव्धवगेणाति `

साम्यमस्तीति श्रयमपसप्य तृतीषवभेवदन साम्यं भखादधन्यम्‌ | तृतीयमस्य वसद,
ख सनीय एव्‌ | स॒ दवान्यवरणे इत्युच्यते | अतः परथमपतपदुस्वत्यवरभन साभ

१८० वीनगणितपू्‌ ।

स्यादित्यभ्यवर्णमानपय पू्पकषपदेन साम्मुवितम्‌ । अष द्वितीयपसस्यान्यवरणकण एमी.
करणे ते पत्यन्यवपक्ऽवदय व्मम्तेरविपय, स्यात्‌ । तथा हि --इह द्वितीयपक्षे यदि
साव्यक्त)ऽम्यक्तवरगोऽसित तदाऽन्यव्णवरमप्तमीकरणे ‹ आं वर शोधयेत्‌ " इस्फदिना
शोधने कृततेऽपि पक्तौ यथास्ितावेव स्याताम्‌ | अय ‹ चतुराहतेव्मैः ! इत्यादिना
दविवीयपञऽ्यक्तवर्गोऽगयक्तं पाणि च तधा स्युर्या मूढं म्यत | तृतीये व॒ सर्पो"
व्यक्तवरभः स्वादिव्ययं वर्भरक्तेविपयः |

अथ यदि दवितीयपले पाव्यक्तोऽव्यत्तवर्गः परूपोऽति तदाऽन्यवरणर्कोण, पमीकरणे
द्वितीयपक्षे सम्यक्तोऽव्यक्तवगै एव स्यत्‌ । तृतीये तु सरूपोऽन्यच्मः । अत्रापि
॥ चतुराहतवर्गपरनै स्तै. इत्यादविकरणे तृतीयपक्षे सद्पोऽग्यक्तवगं एव स्यादित्यवद्वं
बगेप्कृतेविषयः । इह ' चलुराहतवग॑समै स्वैः ! इत्यादिकरणेऽपि स्मयुगक्षेपतया
द्ितीवतृतीयपलतौ सरमे न त्यनतः । प्रथम प्तमये त्यनति । तप्र तभाकरणात्‌ ।
जतसतृतीयपकत्य उयेष्ठवगौतमकम्य यतद व्यष्टस्वरूपं तदद्धितीयपकषपदनैव कं मवि"
ठमरहति न प्रथम्षपदेन | अत उपपन्नं ‹ उयेठ द्वितीयेन पत विदध्यात्‌ › इति।
अय वतीयप वरगभरत्या पे मृष्मणि यत्कनिषं तदेव परागु्तुकतया तृतीयवणेमामम्‌।
तच प्रयमपकपदेन इर्य मवितुमैति । हतीयक्णवमीस्य परथमपलप्तमत्वात्‌ । भत उक्तं
। कातष्ठमायेन पदेन तुष्यम्‌ इति ॥ १९७॥

अव्रोदाहरणम्‌नुषटुमाऽऽह--

तरिफादिद्भ्युचरभेढयां गच्छे कापि च. यत्फटम्‌ । ९
तदेष त्रिगुणं कदिमन्नन्यमन्छे भगरदद्‌ ॥ १५८ ॥

अतिरोहितार्म्‌ । गणिते स्व्टमाकरे ॥ १९८॥,

अथ यचेस्य पप्य पदे महत सति दितीयपते द्िव्याद्यो वर्मवगा मवयो"
पायमुपजातिकरयाऽऽह--

सरूपफे वणेती तु यत्र तत्ेच्छवैकों भरति कर्य |
देष ततः प्षपवमुक्तव्च धृट विदध्यादस्त्समत्वे ॥ १५९ ॥

, सप्रे इत्यत्रानियम्ः । यदि रूपाणि मुत तान्यपि सपमे भकदप्यामि 1
भणत हति दविवचनोपादानाचग उदयो वरणवौ भेनुसतव व्यादवर्णानामि
व्यक्तानि मानानि प्रकम्य मतानुत्याप्य स्यापयेत्‌ । यदि वु रूषाण्यपरि सनि व्रा
तेषु रषत्‌ । एवं छते सति पन वदती एव मवद; | अथात्र स्वचक्रं
यणेकृतिं प्रति भ्वर्प्य यसकषरेपं वरमव्पमा सख्यं वा ततसेपकरप्रद्ट्योचतष्‌-

नवार्कुरव्यार्पासद्िप । १४१

मूढे विदध्यात्‌ ] अघ्रारि प्रागुछयुत्या वर्णे योऽङ्कः पा प्रतिः | अगर र,
त्याद्करणे कनिष्ठं व्यक्ते म कलनीयम्‌ { यत्तया हति रेपविषिना पर्पो वर्ण.
ष्य एव्‌ स्यादिति कयमुपि न ग्येष्पदलममः 1 र तु पेप्रतना्तीयो पर्णैः कषठ
क्म्‌ । यतस्ता पति व्य वगः अक्त्वा गुगित्तः सेषतमातीये वर्भवमः स्यादि
तुपवाः प्ानात्याययोगे सृति यर्णवरयं एव स्याद्तेऽस्य पदं समवेत 1 केषहनतीयव्‌"

गोऽयेकाविुितपतपा करस्ो यपा देपमिभिनाऽदतोऽपि मूरे रु्येत ।

गु त प्पो वभेवमैः पः स्यात्त हेप्तनातीयक्े कमठ करितेऽपि शेषति-
पिना स्मो वेवम एव स्यादिति कथं जेष्ठद्र्यम दति चेत्सत्यम्‌ । तत्र सिपनातै-
चण; सरूपः कनिष्ठं षटपनीयम्‌ | तपा सति शेषपनियिन।ऽव्यतवर्ोऽयक्तं स्पामि पर

परित ग्यष्ठदं भ्येत।१ वर्णो राद्ध यतया तथा करपनीयो यया हेषदिषौ
एत्य्कतोऽपि मू ठम्येत । अय यदि वर्ममतरा तिरति ठदेमको द्विषा

सप इत्यादिना मूचे पध्ये ) नन्दे तेऽपि फागिष्ठमेषटयोरव्यरस्वलपतयाद्रारिमानम्‌-
व्यमेव स्या्तत्किमतेनेयत आह ~ अप्ष््नमत्व इति ।
„ भुयः | शेपाडपरिविना यदि पुनः सर्मकरणं करवयनसवि तदा रा्िमारमव्य्त
पृक्तमेव। यदि च शेषरटापएवियिनौपि तदा उयादिवर्णानमिव द्विव पवस्ापि स्येव
मील कटपनयम्‌ | तया सति सरूपरोऽव्यचवम एव स्याति पराम्रममृत्या रा$ै
भरन स्वकमेव पषिष्येत्‌ । जत्नोप्पाततः प्रमदेव | दयस्तु रिपः } ततर प्रङृतिवरणमानं
“पतं कद्पितमिह पृनरन्यतं व्यक्त्य बा कटप्यत इति ॥ १९९॥
अपोदाहरणमनुषमाऽऽह--
ती राशी दद्‌ यक्तर्पो। सतत्युणयोर्ुपिः 1
भूखा स्पा्वियोगस्तु पूलदो सूपसयुतः ॥ १६० + ` '
अतिगहनाः } गगितमानरे व्यम्‌ ॥ १६० ॥
मप रेष परतिगते स्फचादशमुदाहरणमषएम5४६--
धनबरयुतियगे[ यो राधपोः मनायते ।
सपासोऽपि पयोर्स्तौ रशी धरीघ्यानय ॥ १६१ ॥
प्प्टोऽरपः । गगितमाकरे स्म्‌ ॥ १६१ ॥
सप र यीवृर्पय दे पृते पितरे गदि पद्मी सिन्त 1

१८९ वीजगणिरमू |
तश्नोपायमुपनातिकयाऽऽह -

सभाविते वणकृती हु यत्र ठन्पूलमादाय तु रेषकश्य ।
छटोदुतस्यष्टविवारभतस्य दलेन तुर्यं हि तदेव कायम्‌ ॥१६२॥
यप्र द्वितीयपते वभेवरमौ स्माविततौ स्यात्त तत्र तद्न्तरवतिनौ यावतो मृ छम्य

तावतो प्ा्म्‌ | अथ यच्छं तादिटेन माज्यम्‌ | यष्टम्यते तक्ेैवे्ेत वर्जितं ब
कर्थम | अपास्य देन पृगहातस्य एण्डमूटप्य समीरणं कार्यम्‌ । अप्र यवि
कियतः पक्षसण्डस्य मृढं आह्यमिति नियमो न कनोऽप्ति तथाऽपि यथैकस्य वणेकोस्य
खण्डमात्रमवदिप्येत्त तय पदं आद्यमिति द्र्टभ्यम्‌ | अन्यथा करिया न निवहतू । इह
रेपस्य वर्णवर्गप्य प्तजातीयवणोत्मकमिषटं कल्पनीयम्‌ । अत्रापि राशिपानमन्यक्त
मव तिष्यतीति पागवद्पक्त्तमति सतीति वरषटमयम्‌ । यदा ठु शेषाटापविधिनीस्ति
तदैरं राशि म्यक्तेव प्रकरप्य क्रिया कायौ ।

अप्नोपपात्तिः। एकस्य पक्ष्य पदे गृहति सति यो दितीयः पक्षः समावितवणेवरदरया"
त्मकोऽत्ति स॒ वं एव | पक्षयोः समत्वात्‌ । अय यावतस्तखण्डस्य मृ उम्यते तरत"
ण्डमपि वर्मरारिरिव। कथमन्या तन्म ठभ्येत। जतो वृहदारिषर्गातपूर्णपक्ालमुग-
गौतमे पक्लसण्डेऽपर्मति यच्छेपं तुनृद्रार्येवोन्तरमेव । अतोऽन्तरमि्ं परकर
प वर्ानतर रदिपियोगषक््‌ ? इत्यादिना योगः स्यात्‌| सतः दोषमिोदतं जाते पोगः
डयाऽऽम्यां योगान्राम्यां 'योमोऽन्तरेणोनयुत्तोऽरभितः” इति संक्रपणेन रशी स्पाताम्‌। तत्र
भ्योणरेऽन्तरेणोनयुतोऽर्धितथ' वृहदा स्यात्स तुप्रयोननामावानोकः। एर्व य गोऽन्तयण
विवर्भितोऽ्य दडं राशिः स्यात्‌ { तत्र शेपपिशेदृतै योगोऽसि { अत दकि.
तेनान्वरेण विवर्मितप्याप्य यदं प्त उथ्रुराशिरिति जातम्‌ । अप प्राकमक्तं पत
खण्डं उधुरािवयात्मकमस्तीति तत्पद्मवि स्धुराशिरेव । अतं एतयोरुमयोः परमीकरणं
करु युक्तमेव ¡ भत उपप ‹ रेषकस्य ¡ इषटोदधतप्ये्टिवर्मितस्य देन हस्यं हि तदेव
कार्यम्‌ › इति ॥ १६२ ॥

भप्रोदाहरणमनुष्टमाऽऽह--

ययो्ेगेयुततियौतयुता मूलमदा भवेत्‌ ।

„ , चन्पूणुणितो योगः सरूपथ्ाऽश् तो वद्‌ ॥ १६३ ॥
स््टोऽपेः 1 गगितमाकरे स्पष्टम्‌ ॥ १६३॥

ज्र क्ियाटापवं प्रद्यु कस्यविदुदाटरणं मद्शयति--
यरस्ात्सासपवधायेनो घनपदं यदम पोगापदं
ये योगान्तरयोद्विकाभ्पधिकयोरवर्गान्तरात्साएकाव्‌।

कवादेङेरव्यास्यासारिवम्‌ । १८६

य्रेतत्पदपचचकं च मितं स्यद्रगपूरभदं -
तौ राशौ कथयाञञ्छु निध्ररमते परुकाष्टकास्यां विना ॥ १६४॥

-शदूढकिकीडितमेतत्‌ ] जनन सासपहदूादिति शरश्त्ताधीयान्‌ । यतोऽ्ि-
मह प्ासेति हतिविरेषणमश भ्रतरीयते । शेषं स्म्‌ । अन्नाऽध्छाप्रना बहुत्वे
ष्त्किया न निहति । अतो बुद्धिता तया राशौ कदप्यौ यंव वेन हवऽ
प्वाहपा पेरन्‌ । तथाऽपि; कलितौ यव {रूप ।या २।बा यव
ार्।यार्रूर९। वायव १्वार्‌।यार हर्‌! रयाव १या४
[यार रु ४। गणित सटाके । एवमेवा सबुदधया राशी परकरमय
गमितं प्रदितम्‌ ॥ १६४ ॥

अय म्द रूविवससमोपाय आश्डकः कत परतिगरके भूत्व्‌ चदि पठ्यते
तदा कवत रंश यद्धि सूतं वृत्तप्रिति कस्यनिदनपनोषः स्या्तनिरासाधमादी
भिनानतिभुषटुमा--

एवं सद्धा गूढा भूटारना कलना यतः ।
कियया कपनोपायस्तदरथमय कथ्यते ॥ १६५ ॥

, येह चषा राशिकरपना क्व राका प्हतपाऽति । सा यतो मूढानां
गूाऽततद मन्दाय क्रियया कनोपायः कथ्यते ।। १६५ ॥

सय प्रतन्तातमुपापपूनाकिकरिन्रवलाम्पामद-

सरूपमन्यक्तमरूपकं वा वियोगपर्ं भथमं परप्यमू ।
ध्रोमान्तरकेपकमानितयदवगान्तरमेपकवेः पदं स्यात्‌ ॥
तेनाथ क विवोगमूं श्यायोगमूढे ठु तयोस्ठ वकगौं।
स्वतेपकोनौ दि मियोगयोगौ स्यातां तवः सेक्रमभेन रीः ॥ १६६॥
सोऽय; । योगानरतेषपःमानिवदिसवुरन योगान्तरयोसदल्यः पकस्ततैवानेन
सूरण रारिकस्यनं न स्वतुरये केप इति द्यम्‌
जमर । इह तदिद भिना ।ययोोभानदरे शहषगरेणयुे पृष्ट स्यातां तयोवर्ा.
मर्‌ कैन युते मूषदंघ्यादिति। तेद मूतर वर्गयोयोततो पातवे मदतीति। क्षपयते
च्‌ योगाने योगनिपोगमूखयर्ी | अतेऽगयोधतो योगवियोगमूयोषतवमेः स्यात्‌ 1
यरगोन तु केवलयेगाम्तर्वातः | भतः केवश्योगान्तरयोर्थतस्व कषेषयुतयोगान्तरपातस्
१ यदुन्वर प्त पगोन्तरतेगे मितुम्ति । यतो वर्गान्तेन मेण युते सति सो"

4
१८४ चीजगणित्तर्‌ |

(१ =

वियोगमूढयोर्वातवर्गः स्यादित्यतो मूढं टम्येव । तदन्तरं यथा । त्र युतयोगान्े
योर्क्षे!\अ१ कि । भनयोषौतायै न्याप्नःयो {| अं १ क्षे. ] घतिकत
6 "कि! रक्ते
जातो योमवियोगमूट्यो्ातवगैः यो० ञं योण्क्षे १अेण्स्ति केव १। जत्र
दवितीयखण्डे कषपगुशितो योगोऽपि । तत्र योगोऽन्यथा पताप्यते । यौगमूर्भः
्षेपोनः सल्नति। योगः योमूव १ क्षे १ । अयं कवे गुणित. जाति द्वितीयलण्डं
योमूव० ह १ ठेव १ । अनैव युक्त्या जातं तृतीयलण्डमपि अमूव० कषे १ तेव १।
अ्रोमयत्र प्रयमलण्डे मूकः केषगुणोऽदिति । अनोऽनयोयेगि नतो मूवी,
योगः कषपगुणः योमूर्थमूवयो° ते १ । द्वितीयखण्डयोयेगि जाते केव । एवं जति
दितीयतृततीयसण्डयोगः योमूमु्यो से १ केव ९ । एवं जातानि चत्वारि रण्डानि
यो अ १ योमूभमूवयो०पे { हेव रे कषेव {| अत्ान्लण्डयोयेगि नानि
त्रीणि सण्डानि यो० अ १ चोमूञमूबयो जे १ तेव १ । ए नातो योगवियेग-
मृयोषवीः खण्डक्यात्मकः । तत्नाऽऽयसण्डं वगोन्तरमू । हरत्छण्डदये वौ.
ज्तरसेपः । तदेवं योगवियेगमृटयेषो तवो वगौन्तरात्घाध्यमाने छण्डदयालकः तिपो
महान्भवति । अय योगतरियोगमूदघा तवग दो वये} यदि वगो नतरात्ताभ्यते तद्‌। हेषोऽपि
खषीयान्प्वादतः केगोनव(तवरमः साध्यते । त पो मूयातोऽयं योमू० भमू {
षे १1 अश्व वैः पतयप्योऽन्त्यवेः? इत्यादिना नातः योमूष ° अंमूव १ योम्‌०जमू०
से २ सेव १।अग्र प्रपमखण्डमूरषातवगे।ऽम्ति । अतो मृपातवर्योयदि मूलयो्िमो
घातः ेपगुणितः शोध्यते सेषमर्गश्च योज्यते तद्‌ क्ेपोनवातवग्य वों गतीति
पिदधम्‌ । दपर पूरतिद्धोऽ्यमपि यो° अ १ योमूऽमूवयो० फे १ सेव! मूढाः ।
सपाघर तेपोनमूरधातस्व वरग प्रागुक्त शषोनयमिदं योमू० अमू ञे ९ । योग्य द
किव १॥ योग्ये योमितेऽन्त्यलण्डनाशाज्नातं खण्डद्वयं यो० अ १ येमूममृषयोर
से १ 1 अत्र द्वितीयषण्दे मृ्वेयोगः सेष्रुणोऽक्षि । शोध्य द्विनो मूढ"
धातः तेषनुणः । अ्नोमयश्न सेतो गुणोऽ । तत्र रुभितयोयोगे भियुकोर्ं
-गुणने कथिद्िशेपो नास्तीति भमन एव वर्गयोगादुद्धिमे चरिऽपनीति + रा्योरन्त्‌
षण द्वित पति युते तयोः । सम॑योगो मेत्‌ › इत्युचत्वाद्रमविधिना मातो
मूषान्तर्रगः । प न केपगुणः सक्ते द्िनीयत्ण्दं मून क्षे १ । एवं नः
'ेगोनधातस्य वगः एण्डदरयात्मकः यो° न १ मूक ले १] मप्र प्रपमनण्
ए्गोन्तरम्‌ 1 द्विती प्सण्डं वरगाननरतेपः । अनः सिद्धिद योधनरतेषो मृष्ान

सवादूशरयाख्यासि्‌ । १८५

कुपितः स््ानतरतेपो मबतीति-। अतो योगान्तपेण नरगन्रषे मके य~
भ्यतेप योमवियोगमूान्तर्वं एव । अस्य मूढ योगत्ियापपृयर्नरमेव म्यान्‌ }
भतो वियोगमृखमनेन यक्तं तदयोगमू स्यात्‌ । इदं वा॒ वियुक्तं सद्वियोगमूं स्यात्‌ ।
तः पुष्कं शधोगान्तर्ेपकपानितायद्र्न्तरपेपकतः पदु स्यात्‌ ! तनापिकं तत 8
यपिपूर स्यादयोगमृटम्‌ ! इति । एवं योगगृष प्रथमतः प्रपणं ३1 व्यक्तं प्रकटप्य
तेत्‌ उत्युक्था वियोगे सव्यम्‌ । एवै॑प्िद्धाम्धा योगतरियोममृषाम्थां विद्ोम-
निषिना योगको सालय । त्र योम सतेपोऽस्य मृं यागमूं मकप पोगर
वमितं क्ेपोनं सुद्यागः स्यत्‌ | एवे विभोममूयद्विोगोऽपि स्यात्‌ | अन्‌ उक्त (तथाह्षु
वगा [ स्वक्षपकोनं रि पियोपयोगो 7 इति । एवं चगवियोगकिद्धो सेकमणन रारित्तानं
सुगम्‌ 1 एतया सदयामूदत्रयानुसेगेन पिदधत्वाद्‌१२१ मूल्वयलमिः । जवह्िषटगद्य-
खमे इ न नियमोऽ्ति । तदरेयेन रदो; | अत एव वद्यमागोदाहरणे मूट-
भयानुराकेन पिद्धयरम्यक्तसदोः पासवचस्या वादूननपदं कतय पद न रम्यते |
मनु पदि प्रदनेदाहरणे कय पदद्ववटामोऽस्तीति चेदुच्यते । शकने मृख्तयानुराथेन
(पद्धय)न्यक्तगद्थोयौदोन्‌ पिमिना प्दामोऽन्ति तादृशपिपेर्वोद्षत्वत्‌ । तेषा
।ह। ते मृष्त्रयानुरोयपिद्धावन्यक्तससी वाव {रू {। वार। अनयेवधः -
यान या २। अगरमसतदयूने हिणो परनीऽक्ति | ५३१ यादि ता5पतश्न
करियते हदा यनो भक्तीति घनपद्‌ं छम्यते । जतः प्रमदा मणक्षनोयमेव क्रिवि
सदाहे नद्धः । एकन सालयपभाच्चश्जीणादपि पनपद दम्प) | तोऽपादिति शरिषि

हमे निबन्यो चेतद्‌ भ्कृतगदुदिरतिद्धः स्यात्‌ । एवं वज्रे दपम्‌ |
पुनरन्यकराद्यनुरोधमपहाय प्तेच्मनदेकलप्ः म्या्धाञ्नवोदृह्रणे
मरासवपरादृशयु ्ताद्यनपदमिपि तेद्‌] च मूट््रयानुरेरषतिद्व।्यापव्यक्तदामिम्या नाष
तिद्धिः । न चेदं सिषम्‌ । पकाणकयेपात्तास्पतू ९४ दृशगूनात्‌ ९४ घनम
मवत्‌ | तदेवे ° सदपमृन्धमरूपकं वा ' इत्याशेता पिद्धयारत्वक्तसानवागनृ
योगमूरवरगन्िगृन्ये। नियतानि > § पञ्चकम नियतमिति षिद्रम्‌ ॥१६९ ॥
अय्य पूत्रद्व व्यारि पवशथितुषरदए। शादूखमिनोडिनाऽऽह--
रादधो योगवियोगौ मिसदितो वौं भेत्ता तयोर
थ चतुरूनितं रवितं वान्तं स्यात्करातिः
साद पर्तदटं घनः प्रद्युनिप्तेषां द्विुक्ता ति ‰
सती रा वद्‌ कोपलामखमते प्‌ सप्त शा परे ॥ १६७ ॥

सुयोऽपेः। अत्र कये परवावायनिषाम। मि्दित च नेनपरिति विचि पृदक
ध्४

१८६ . वौजगणितमू |

सकय शील्मुपरियतिर्भवति } यदच्छया चानयोः सूर्वऽप्याखापा घटन्त इत्यनमि"

० ५
तोऽप्यस्य पर््योततरं वदेदिति तनिरास्ता्मुकतं षट्‌ सष्ठ हित्वेति । अत्र प्रथमं स्प"
नमब्यक्तं या १ ख १ वियोगमूलं प्रकर्प्योक्तपत्ोक्तयुक्त्या राश जानीय याव !
ूर।य/ २ पणितमाकरे सषटम्‌ ॥ १६७ ॥

अथाऽभयया निरद्धमाचेदादरणं प्द्रयति--

राश्योयैयोः कृतिवियुती चैकेन संयुती वर्गौ ।
रष्टिते षा तौ रक्षी गणयित्वा कथय यदि वेत्सि ॥ १६८ ॥

्फुयोऽषैः | मतर भरयमोदृहरणे कल्पितौ राशी याव ४ | याव ९₹ू ई । द्वितीयो"
दाहे रक्षी याब | याव५ रू १ | गणित राशिकसपने युक्तिशचाऽऽकर
एव कुर ॥ १६८ ॥

अथेकस्य पक्षस्य पदे गृहीति पति द्वितीयप्से यदि सरूपमरूप वाऽ्थक्तं मवति
तत्रोपायमनुषटनूवेनाऽऽह--

यत्राच्यक्तं सरूपं हि ततर तम्पानमानयेत्‌ 1

. सरूपस्यान्यवर्णस्य कृत्वा कृत्यादिना समम्‌ ॥
रां तेन सपुतथाप्य कइयौद्ुयोऽपरां क्रिम्‌ ।
सरूपेणान्यवर्ेन तवा पू्वैषदं समम्‌ ॥ १६९ ॥'

यतराऽऽयप्मूछे गृदीतिऽन्यपलेऽन्धच्छं॑प्र्पमरूपं॑ वा= स्याच्तान्यवरमष्य "
सह्यस्य वेण सताम्वे हृत्वा तस्याव्य्तष्य मानमानयेत्‌ | यत्र सु श्रयमपक्तप्य धनदे
गृहीतिऽन्थपङेऽन्यकतं सर्पमरूपं वा स्थारव्ान्यवर्भेस्य सूपस्य घनेन साम्यं कृता
व्थक्तस्थ म नमानयेत्‌ । छृत्यादिनेव्यादिपर्रेपादानात्‌ | जथ।ऽऽगतिन वरगासमनान्य"
मानेन रशिभुर्याप्प सस्मेण वहिपतेनान्यवभनाऽऽपक्तपदपताम्यं॑ च कृत्वा
पुनरन्यां क्रियां कुयात्‌ । यदि पनः [फरिया नालि तदा स्पस्यान्यवर्ण्य
वगादिना पमोकरथ न कथ्‌ | यत्तप्तया कने राशिमानमन्धक्तमेव ध्यात्‌ ।
किं उ व्पेनैव वर्यादिना समकरणं कार्यम्‌ | यत एवं छते रारिमानं
व्यक्तमेव स्यान्‌ | भत्र व्यकव्मो व्यक्तषनी वा तथा क्सयो यथां म
नममिन्न स्यादिति ।

अन्नोपपत्तिः 1 मापते पे रहति दितीयपसे यद्ब्य् केवट हस्सं व तदपि
ए एष 1 जाद्तसतदुरयत्वात 1 भतः सेरि्ेय प्ररोररणगूषिद { तपर दि

मेबाद्डुरन्पाटयासदितपर्‌ | =, {८५

कततैद दोण न
स्तन्‌ रोण श्रिये तदा राधिम्यं एव स्यादिति शेपाछपक्रियावतारो न

‰, 9 (न ्
स्यत | अते एवं शेपक्रियाया अमाय इदपुचितोेव } तस्मच्छेपविषी क्येऽ.

पन्तय तप्य वा वेग प्रमीकाणमुचितम्‌ । एवं पति पपसयानयवर्.
यड पप्ययनाशयः । सप्र दवितीयपसे केबलमव्यक्तपम्ति तत्रा्यक्तङ्कगुण
प केतरपया्यवभैत्य वय तभीकरये व्य्मानमभितं स्वादिति यदपि तत्र कैष-

शनयवरणयेण समौकरणमुचितम्‌ । यतरि द्वितीयमसे सरूपमत्यकतं त्ापि यदि -

तपाणपयकत्धनापवतेतमनरततरानयवणे ववी कगमुषितमेव । यतः; समशो.
नान्यवणेकगपकने पूमव्यक्त्ेमानि रूपामि मवेयुः । तथा सत्ययमकते परोऽन्य
लिशति इते मानितं स्यात्‌ । तपाऽपि यन््यक्तङ्धिन स्पाणो तपतः संभवति
त गेवरप्यान्यवणेघ्य कोण प्मीकरगे साने भित्तमेव स्यात्‌ । अते उक्तं सरूप्‌-
स्थति । उन स्पणि तया करप्यानि यथा एपशोचनेन सपना मवेद्यवा स्या"
हेन तेपपपवः स्यात्‌ । सपकल्पमोपायश्च ८ हुरमक्ता यस्य इतिः ' इयाय.
पाण उदयः 1 मैस हरमकतेति स्यति स्यकत्कमकतेति पिला वक्षयमाणिषिना
सूपरणि करयति । शेप सपर्‌ ॥ १९९ ॥
अेमरोदाहर्णमनुषुमाऽऽट--
यप्मिपचचगुणो रापिः पृथक्सैकः इषिमदेत्‌ ।
वद्‌ तै बीनमध्येऽतति पृध्यमाहरणे ष्टुः ॥ १७० ॥*
सष्टोऽधैः । गणितेमाकर सप्टम्‌ ।| १७० ॥
पैपतस्य षनपदे गृहीति सर्यन्यद्णेष्य घनेन पपीकरणं का्तिल्युकतम्‌ । त्रोदाहे-
रणरयिरवष्टुमा न्म दकयति--
कौ राशिच्िभिरम्यस्तः सख्यो नायते धनः ।
घनपूरछं कृतीभृततं ऽपभ्यसतं कृतिरेकयुक्‌ ॥ १७१ ॥
स्प्ठोऽ्ः । गणितपाकरे खष्म्‌ ॥ १७१ ॥
जे विरेषपरददीनाय परमुदाहरणमनृषमाऽऽह-~
अगान्परं कयो रायोः एयद्दितिगुणे त्रयुद्‌
यौ स्यातां षद्‌ शपे पर्कपञ्चकयोरिवि ॥ १७२ ॥:

शआापातकविरेणारि पृकप्चकमेोक्पतिपिरमवतीत्योमिजोऽप्यष प्रस्योसरं षेत्‌ |
भव उरं पट्कपथकयोखिषि । प्टूकपकयर्वगानिपुच शिमप्तीति रिद्रम,

१८८ . धौीजगणितमू ।

वस्ति। प्रि त्वेतयोव॑गौम्तरं यथोक्तविषमहिति तषाडन्ययोः कयो गादोरु्तीति
प्रक्नायेः ॥ {७२ ॥

९

६. ॥
भन्न रादयोरग्यक्तकस्भने क्रिया न निरहतीत्यतो वर्गानिोरमेवावयक्तं करप्यभिति
भद्शेयन्तुषमाऽह--

एचिददेः एचिन्पध्याछचिदन्त्य।त्करिया बुः ।
आरभ्यते यथा लघ्वी निरवहैव यथा तथा ॥ १७३ ॥
स्प्टोऽ्यः 1 अत्र वगीन्तरस्यैव यद्यक्तमानं क्रप्यते ताहि: यचिपश्चगुणो राशिः 9
इति शरगुक्तोदाहरणवतुसेनोदाहरणततिद्धिः स्यात्‌ । परमियानिवेषः | तत्र राशि"
रव्यक्तः कासि इति राक्चिमानमेव पिद्धम्‌ | रह तु वर्गन्तरमन्यक्तं कलितामिति
र (~ क ५ ५ [अ ^ कषय]
र।दयेर्वगीन्तरमेष सिध्येत्‌ । अतोऽन्तरािषठं प्रकल्प्य ‹ वर्गान्तिरं राशिषियोगमक्तम्‌ ।
इत्यादिना वर्गान्तराद्राशी कताप्यावित्ति मणितं व्यक्तमाकरे ॥ १७३ ॥
अथ 4 यत्रात्यक्तं ररपं हि › इत्यत्र विरेषमाह सा्ानुषुमा--

वरगादिरयो हरस्तेन गुणिनं यदि नायते
अच्यक्तं तव तन्मानमभिन्नं स्याद्या त्तया ॥
` करप्योऽन्यवभैवर्गादिस्तस्यं शं यथोक्तवत्‌ ॥ १७४ ॥
एतदाचारयरेव व्य।स्यातम्‌ | ‹ यद्यप्टेकस्य पक्षम्य पदे गृहीति सति द्वितीयपकत
द्ग्यक्तमस्तित म्मिन्वगदिहरेणान्येन वा कनाचिदुणकन गृणत जाते प्ति न क्च
दिशषोऽस्तीति पूक्सूत्र एवे ‹ तन्मानममिन्नं स्य।यथ। तथा | कर्प्योऽन्यवणेवगादिः
इति विषो यदुक्तः स्यात्तदेव सूरं वयर । तयाऽप्यन्यतर राशिमानि भिननेऽप्यागे
शषावाधना राशिमानमामेन्तमेव स्यादिदि तायं विशेषो नोक्तः । इह तु वगकुद्क
शेपविधेरभावाद्न्यवणीवगीसमीकरणमात्रेण यथा रादिरमिन्नः स्यात्तथा यतिततस्याम्‌।त
विशेपस्याऽवदयकत्वत्यक्‌ सूत्रमपक्षितेव । एवं धनुकेऽपि ।
ननु तयाऽपि यत्र ेप्विपेरमावस्वेन तन्मानमभिनन स्याद्यथा तथाऽन्यवणवगौदि
कट्प्य इत्येतदर्थं सूत्रमपेतषितं न मु वगरयो हर इत्यादीति चेन्न । अन्यत्र रािमाने
भितनेऽप्यागपे मवत्यदि्टपिद्धिः । दृह त न तथा | न हि भिन्नराक्ि्् उषिश्से
पयुतोनो भिन्नेगेदिष्टहरेण मक्तः कुभ्यतति । एव॑ घनोऽपरि ! तस्मादत्र रारिमानप्याः
भित्नतावदयकरतया ‹ वगौदेयें हरस्तेन गुभितम्‌ ' इत्यादुक्तम्‌ ।
नयु शेपविधेरमावध्त्तहि व्यक्तैव वदना प्तमीकरणमस्तिविति चेदुच्यते ।
तत्रानि व्यक्ता्कम्तपा क्ये ययाऽस्य वगुण समीकरण रादिमानमभितनं स्यात्‌ ।

सवाद्ङुरव्पारपिरितप्‌ । १८१

करि व्यलहकलयनमेव सरीयोऽस्ति । न न्यव्गव्यने ्ितैत्काडिन्वमन्ति |
॥ १ प्यनङ् गुणित एव प्र करस्य 1 रं च व्यक्तं प्मीकरये टुः
स पिरक एष स्यात्‌ | इद तु क्पवकषादनेके राशयः रयुरित्यसति हान्िेष
वादि ुषीमिस्छ्‌ ॥ १७४ ॥
अव्रोदहणदपमष्टमाऽऽ्द--
को पर्गथतुरूनः सम्सध्मक्तो विद्ुध्यति ।
तिशदूनोऽथना कस्तं यदि वेत्सि चदे तम्‌ ॥ १५७५ ॥
सषटेऽमः । दवमुदाहणदवयं ककुदस्य । युद हि गुणविरेषः प्गुक्तः । त
इ स्यो | सोऽप्य प्रभसयेकः वेन कोण गुणित्युहनः सन्मतो विभ्य,
तीत्यव पर्ननागमसि । एवं दवितीयप्प्वापि । एवमयमह्ः ऊनं धनेन गुणित
उदिषषयुतेन उदिणहरण भक्तः शु्यतीतयन यः प्रभः परेव यनुद ।
गणितं सषटमाकरे ॥ १७९ ॥
` हन्मानममिकनं यथा स्या्तषाऽम्यवणवर्गोदिः दर्प्य इत्यृचम्‌ । तल मन्दृवगोभा"
मायेय गोहिमयं च पूः परितमुपायं ्र्यदि--
हरभक्ता यम्य कृतिः श्यति सोऽपि द्विरपपदगुणितः ।
वेनाऽऽहतोऽ्यतर्णो रूपपदेनान्वितः क्यः ॥
न यदि षद्‌ रूपाणां क्षिपेद्धरं तेष दरछषु ।
दावदाद्गो मयति न चेदेषपपि खिलं वदिं ॥
द्वा क्षप्ा व षदं यत्राऽऽयस्येह भवाति तत्रापि ।
आलि एव हरो रूपाणि कुं शोधनादिसिद्धानि ॥ १७८ ॥
सस्पाभैः सोपपासिक उच्यते } इहं यर्णुशके फो कग उदिषटेमेण युत उनो
बोदिष्टहमछः शु्यतीरयासछमोऽति । कश दारौ यावसतावदमके कसति तय गे
यष्तव पे युव उतरे न एते हण हिवमायेऽसिन्ध जञायते इति ठल्वि*
माणं काटः करप्यते । अथ हरयुण खन्ध छ्रेण युता माग्यपतगर वदीति पर्वत
्रप्िद्धमह्ि । इह चवमामावाद्धरगुणितैव ल्यिर्मास्य्षमः मवितुमरहुि । उन्मि
काठकालदमक्तवयम्‌ । अते विय रतेन युरतन्यकतं द्ितीयपो मति ॥
पूप ह यावच, सेपतुसयान स्माणि न॒मन्न । अथानयोः एमशोधनेन
पूप्रूपाणि द्वितीयपे मवम्ति । एवम द्वितीयपसे हरतुस्यो वर्णकः सेपतुरपानि
सणि धनमृणं वा मधततीति सिद्धर्‌ ।

भ

१९० पीनगगितप्‌ ।

अय पृवैपक्षप्य वगोत्पकर्वापपे गृहीति द्वितायवग्कनो्प्तोऽपि पेप्षप्
मतवा एवेति कस्यविद्म्यवणस् कण सम. कर युज्यते । प्रमन्वरभ्तपा कर्यो
यथाञय रगो द्ितीयवणद्धनोदिहरापमवेन हतः ष्यत्‌ । तथा सति द्वितीये.
मानमाभितं स्यात्‌।

ननु प्य वर्स सररपस्यान्पस्य वा वर्मः ्रथमद्वितीयप्षाम्यां दुस्यतया कर्ये
प्त तादे वणैः प्वपपदस्मो मवितुमरईतीति तयोः सरमीकरणेन रशिमानं पिष्येत्‌।
तद्दि कदाचिदधितन स्यात्त वृदे नामिन्नं कटै युज्यते । द्वितीयवणिस्तु न राधिः ।
एष सति तन्मानस्याभिन्नपवायमिया'हेहो निरर्थक इति चेदुच्यते । इह हि द्वितीय.
वणौ नि रेषटध्ः वस्पिताऽतिति । सा यदि भिन्नाऽपि रयत्तदा स्त को राशिरक्ति
यस्य वैः ज्ेपयुतोने हरमत्तो न शुध्येत्‌ । अपि सु सरव्यापि वर्गं उक्तविषः
शुप्येदेव । अत प्रश्रो व्यथं एव स्यात्‌ । तस्मादृद्धितीयवणैमानमभिजमेव यथा मवति
तथा यतितव्यम्‌ । तदै (हरमत्ता यम्य कृति. इत्यादिमूत्स्य प्रशिः । तत्र द्वितीय
प्ते हरतुर्यो वाक क्षपतुस्यानि स्पाणि च मन्तीति सितम्‌ । सेषामवि इ हर्‌
गुणितो वणँ एवैष मवति नतु रूपाणि। ते रपामि तावदुच्यते । यस्य कृतिरैरमक
सत्री शुध्यति तेन्केन गुणितोऽन्यवणे. क्ट्प्यः | तथा पति त्त्व

=
=

वस्य वर्गो हरमक्तः प्रुध्येदेव । जत एतादृरोऽन्यवैर्म कस्ते द्वितीयवर्णमानम्‌-
भिन्न स्यात । अध्र यथपि हरमुभितेऽन्वर्ने किते तस्य वर्गो हरमक्तः दध्येदेवेति
हरगुणितोऽन्यव्णै, कट्प्य इत्येव वक्तुमुचितं ष्ाववात्तयाऽपि योऽव कहिपतोऽन्यणेः
सएव राक्षो क्षेप पयैवस्यत्ि । एवं सति हरान््युने तदे पमवति सति यदि हरः
तुद्यस्तदद्क. कर्प्यते तदा क्षेपो महान्स्यादित्ि न सकटराशिलमः । यथा वृद्धे"
नपरवततितदर माज्यये, केपत्वे कल्पिते न स्वद्शुणटन्धिाम. रिः तु द्टयोस्तवोः
कषिपत्वे सकट्गुणखन्धिलामोऽम्ति तदटदिहापि । अतः पकटरारिद्ामार्थे ‹ हुरष्का
यस्य तिः ” इत्यायुक्तम्‌ । अन यप्य भयुनतमम्येति दष्ट्यम्‌ । अन्यथा सेपमहचवेन
दोपतादवस्थ्यं गौरवं च स्यादिति |

अथय यदि ्वितीयपतते स्पाणि पन्ति तदा तानि द्पाणि हरभक्तानि शुष्यन्ति न
वेति विचारणीयम्‌ । यतानि द्रुध्यन्ति तदा प्रमदेव हरम यस्य ति. पुष्यति
तेनाऽऽहतोऽन्यवणे करप्यः । उक्तयुक्तेरविशेषात्‌ । फं तु समकतोषमेन दवितीय
पञषङूपाण्यन्यवर्वर्मपके मृवन्ति । तान्यपि यदि हरमक्तानि शुष्यन्ति तवा वंगमानम
तत प्िद्धमेव ।

जय यदि द्वितीयपकगनानि रपामि हरमक्तानि न शुध्यन्ति तदा प्राणदन्यव्ग
कल्यनेऽपि समशषधनेन ह्वितीयपकतरूपाणा तृतीयपत ममे तेषा हेणाङुदद्ितीयवर्ग"

५

नषाद्‌ङरव्याख्याप्तरितमू । १९१

प्रतममिन स्यते | तदै तृतीयपक््तथा करप्यो यथ तते द्वितीयपतत्पतुस्यानि
स्मगि स्युः | यतस्तथा सपि प्मशोधनेन रूपामावः स्यादिति परगु्तयुकत्या दवितीय.
वमनपभिनन स्यात्‌ | परं दवितीयपक्तसूपतुल्यानि तृपीय्पक्षस्पाणि तदेव स्युयौदि
विगापप्पपदेन युते उनो वाञन्यकीः (रपत । यत्तस्य वग ययापूप स्पाणि
चुः { भत्‌ उक्तं ^ तेनाऽऽहूतोऽन्यव्ण हपपदेनानितः करप्यः? इति । भवित्र
सुपद्षगम्‌ 1 उनोऽपि करप्यः | युक्ेरिरेषात्‌ ।

नयु सूपे सपनि बा$न्यकभे कलिते तस्य वग भियमागेऽन्यवणैवगोऽन्यवरण
हपणि चेति स्ण्डत्रयं स्यात्‌ । ततर पमशोषोेन सषनाशे सण्डद्धयमवरिन्य । तत्र
यद्रि वर्गाप्मकं प्रपपसण्डे आयुक्तयप्या हरभति रभ्य तथाऽपि वणसमकं
दिपीयलण्डं शुष्येत कथमवमन्तन्यमिति केहुच्यो | इह प्रथमलण्ठेश्यप्योऽ-
सेयकौः, इति कलिताद्कः क्य ङतिमेवति दवितीयण्डे 6 'दियुण यनन अप्र.
इष्यनेन कसितादु दराम्या सुपपदेन न गूगितो भवति । ददं सेण्डदवयमपि यथा
हएमक्तं शम्यति तयाऽद्ुः कटन्यः १ गत एनेत्त ‹ यत्य छिरेरमक्त शरध्य7'
मपरे च सोऽद्धौ द्वि्पपदगुणितोऽपि शुष्यति तदा तन्वनऽहतोऽन्यरणैः कस्य
इति हरगुणितान्पवणेकसपोे तु न कोऽपि विचारोऽपि । यतः ६ खत एव हरक्तः
शुष्यतीति स्वगुणितो ्विरपपद्गुणितो का पुत्रा दाप्यत्‌ } पोऽीतिं स्वाम्‌ योऽपीति
प्रदर्ताीयानिति प्रतिभाति ।

जय यदि द्वितीयपलस्पाणा पदु ग छम्यो तदा तृर्पपहस्मणा दिय
यपक्तस्पत्म्ये कथमपि न र्त्‌ 1 तृतवपक्ता हि मृलदः कपनः | यत।ऽ्य
पदेन प्रपपपतपदुत्राम्ये किपिमल्ति 1 अतोऽत्र र्भमूटदेष्व भाव्यम्‌ ] द्वितयप्
इ स्पाण्पमृख्दानि सन्तति कतमुनधोः पत सप।म्व म्यात्‌ { अत्त एतादस स्पे
समशेधनोत्तर्‌ सपरोवेनावहयं १०्यम । भतद्यत पपत स्पवग्तया क्म्या यथा
तष्य दिपायपतस्तैः तद्‌ नपसक दगुण दुटथं॑स्यात्‌ । यतस्तया रति तच्छे

हुरभक्त शुष्यपेरेति दविपीनवणभानमनमिन स्मत ।
व

भय तषटशवक्ञानानभुपाषः ॥ द्विकयपक्तरप्यकापगुषणतह९ २ २॥। प्‌
^ क न;
वा यौ वमः स्वास्य तैः एद्न्र्‌ १०,०६१तुर५५ब स्थ।दतक्ताटरक१ा4 [दता धृ१त”

स्पेषु वद्र पतपेचावदमम. स्यन्‌ । तत्र स्पेयु दरतप्पु हरपाननन सौधम्‌ वागन
च फट (दुष्यतीति टादकादेद्मवे ५ ५।१५्‌ । भत उफ न्नव सपाण
पिदरं 39 हरतु 1 सान्म./ इति । अस्व वमस्य पदेनान्वतोड्यवणण इदस्य

रेपः पदग्‌ ।

१९६ वीजगभितम्‌ ।

उत्रेदमपि द्रव्यम्‌ | यदि. रूपाणि हप्तश्ठानि मृट्दानि स्युप्तद्‌। तत्पदेनानितोऽ-
न्यवणेः कर्ये इति । उक्तयुक्तेरविशेपात्‌ । अयैवं॑करतेऽपि यदि र्गो न स्यात्तदा
नाह्तयेव तासो वर्गो यस्य द्वितीयपक्षर्पैः पहान्तरेकादिगुेतहरतुस्थं स्यादिति
पिद्मुदिषटप्य लिकत्वम्‌ । अत उक्तं "मवति न चेदेवमपि विदं तहि इति। अथ यत्र
दवितरिप्चादिगुणित वं उदिषटः स्यात्तत्र समश्चोषनमत्रेण पूृपलपदरटामात्‌ । ° पत्ती
तेन निहत्य) इत्यादिना प्रथमपक्षे गृहीते द्वितीयपते वणो हरतुरयो न स्या
स्वषटगुणितः स्यात्‌ । रूपाण्यति सेप्वुस्यानि न स्युः 9 तु गणितानि स्युः | भतत्त-
न्नपि प्रामुक्तयुतत्या य्य इृत्िगणितहरतुस्येन द्व्तःयवणोद्धेन मक्ता सती इुष्यती-
स्यादिनाऽन्पवणेङरपनं युक्तं मवति । एवं एति "दसा क्षिप्त्वा च पदं यत्राऽभ्चप्येह
मवति तापि । आदाति एव हरः! इति यदुक्तं तद्टाववार् द्रष्टव्यम्‌ ।

ननु गुणितदहरस्थाने केवरुहुरे कते पक्षप्ताम्यं कयं तत्‌ । स्म्यामवे च पताम्-
प्रयुक्तः रेषतरिधिः कथं स्यात्‌ । *आटपित एव ह." इति यदुक्तं तदयुक्तम्‌ । अप
वेदपामागिकमपि दावरी मियते ताह हरारथामिकमपरि कयं न गृह्यते । कथं वा
सूपाण्यध्यगुणितान्येव न गृह्यन्त इति बेदुच्यते । आट्यपितहुरेऽपि गृहीते प्प
न दयते | तथा हि । वग द्िः्यादियुभित्त उदे ति ठव्धिपरमाणै गुणकरमक्तका-
ठकः करष्यते। भाच हरुणः पन्दितीयपसो मवी ति प्राखदूदधितीयपते हर एव वणाः
स्यात्‌ । प्रमुदिषगुणकस्तस्यन्छेदः स्यात्‌ | जव समच्छेदीकरणायानिन च्छेदन पूवैप्य
गुणन कष्य उदिश्गृणन्‌ यावद्धम्य भूयो गणन भवदरीततिपुणवर्गगुभितो यवका मवात।
सेपकम्तु स्मच्छेदकरणावप्तर एव गुण्यत इति क्षेपतु्थानि स्पाणि गाणक्गु चैतानि
भवन्ति] शय च्छेदूगमे इन प्तमशोधनेन ताटशर्ूपाणा द्विती पक्षगमने सति प्रममपक्घ्व
पटत्वत्पिद्‌ गृह।त तत यवत केषट्ह्र्‌। वणङ्भा पवाते | रूपाणि ठु गुणिता
मवे(न्त | अत आद्रमु कृटयनश्नम्‌ पारत्यञ्य कटक्रमेत्र टन्ित्रमाण प्रकरप्य शोष"
विविना तिद्ध दवितीयपते गुभितहरस्पाने केषटहरम्रटणमा्नमुक्तम्‌ | टाघवात्‌ ।

ममू तपाऽप्याट।।पत एव ६ एत्यवघ।रणपयुच्तम्‌ । गुणितहर्ररणेऽप्य्‌/दै९।6४
रिति चेत्रत्थम्‌ । यत्राऽऽवस्य पक्तस्य हत्वा तिप्वा च पदं मवति तत्राध्याट।१त
एव हर आद्यः । म, गुगितहरेणेति वाक्यपथैवप्तानस्य विवक्षितत्वाद्दयारण। नाये ।
सवघर्णे तु पिवक्षित आदित्‌ एव दरो प्रष्ठोन तु गमित इति ब्व्य
यप्तानं स्यात्‌ | जत्र क्षिप्तेति यदु ते तल्मराशौ प्पे कासिमते सती द्र्टन्यम्‌ ।
यद्या “प} त्न निहत्य प्रवत्सेप्यं तयः" दत्येनदुर्भक्याऽऽयपू्रस्य स्मकं
स्वा िप्तेति । तया चायमर्थः यदन्ते हुत्वा प्षिप्वा चेत्यादिना ग्दप्रट्णृ्ः

-नवादूङुरन्यारयासहिपू । १९३

सवृत्तिकं यताऽयप्य पदं वतीति } पदं घनङुडकेऽपि योज्यम्‌ । तयया-
कनपुवदद्धितीयपकष इर्‌ एव वणक मवति । तच सपाणापमपे हरमत्तानां तेषं
शौ व यस्य घनो द्रमकतः भति तेनाधन॥ऽहतोऽन्यवणैः कसप्यः | यदि
स्मा हरेण न दद्धितदा सपाण घनप्देनात्धित उनो वाडन्यवणैः करप्यः । यदि
ए सण्‌ षन न रम्यते तद्‌ तै स्मैषु इर्ते तवद्ध कषिेयवद्धनो मवेत्‌ ।
एवमप्र कृते यदि धनो न भरेत्द्‌ तुदं किलं जेयम्‌ 1

अय ह्पदेनालितप्य करप्यमानवभप्य घने स्थाप्यो वनौऽन्त्यस्वे्याद चच
पिण्डानि मवति { तत स्पामकप्य चण्डस्य प्रगुक्तयुकवया हुद्धिरमवति । अय
मपां शेपलण्डाना हुरभक्तानों चथा शुद्धिर्मकति तषाञ्ुः कृरप्यः | तत्र प्रपम-
सण कर्यमरानाद्प्य चतो भेत्‌ । द्वितीये त्य वगो स्पथनपदेनप्िभिध मुभितरो
म्‌] तृतीये रुपघनपदस्य पय भिभिशच गुणिते भवेत्‌| अतो य्व घनो हरषकतः
भ्यत्यपि च य्य वरग्िर्पदगुणितो इएमक्तः श्ुप्यत्यि च यौ स्पपदकगेग
तरिभिश पुणरितो स्मक्ः प्यति तेनङ्ेछऽहतोऽनयव्णैः कप्य | हमुपितन्वत-
भक्सने हु न कोऽपि विचारः । वर्मक द यदि ठल्िमाणं काक्रगेः कपये
तदऽन्यवणेकतपनं किव पुसेनोदादरणपिद्धिरलति । यततसतताऽध्यपपदे गृहते द्विती
यपस्य वर्तया पदपायाति । शव परसपि यदुम्यथा यपितमाचरधुदवरगयतदन्धा"
पाहरणिद्प्यणपित्यादि मुषीमिरुषम्‌ ॥ १७८ #
भप वनकुदकोदाद्र्णमनुधमाऽऽह--
पद्मिनो घनः कस्य पश्पक्तो विद्यति ।
तं ददाति चवाक्ं यदभ्पासो घनडृपे ॥ १७९ ॥
सोऽपः | गगितमाफरे एषम्‌ | १५९॥
अय हत्या जिप्सेप्यप्योदाहरणममृषएमाऽऽह--
पद्म पञ्चभिः पुष्णसियुक्तः पौदशदनः ।
रुद्िमेति समाचक्ष्व दक्षोऽपि गमिते यद ॥ १८० ॥
पोऽ । गितमा स्वदम्‌ ॥ १८० ॥
# १

१९४ बीजगणित ।
रैत्तवर्यगणप्ततततिस्याश्ववटाटक्त्तगणकात्मजनिरमितेऽप्िन्‌ 1
आक्रियाविवृतिकरपटतावतरेऽमून्मघ्यमाहरणमे तदनेक ॥
इति श्रीसकरगणकपावैमौमधीगन्ेवज्ञसुतश्ठप्णगणक्विरविते मीन.
सवृतिक्पटतावतरिऽनेकवर्णपतमीकरणमेदस्य मध्यमाहरणस्य
विवरणम्‌ ॥ १०॥

भत्र ब्रन्पत्या ४९० प्वाशद्धिकचतुःशतानि । एवमादितो अन्पपतस्पा
१६१८

११ पपितमू ।
म स
भम्‌ ममाहं माविनपततपनेकगैविरेषमुप्नातिकयाऽऽ६--
पृषलेषटवणं सषिया परेषां फर्यानि मानानि येप्तिताप 1
वया भवेद्धावितिमङ्ग एवं स्यादाधवीनरिययषटसिदधिः ॥१८१॥
सटषिदम्‌ । विवृते वाऽवरवः। दितायादिराशीना प्यक्तक्यमेना्य विवयदय,
ऋरमीकणानतततवुपपतिर तदुपप ।। १८१ ॥

अपरोदाहमतषटमाऽऽ६--

चुधिगुणयो रायोः चेतित पयोः ।

रािधातेन तुर्या स्यात्ती रावी वैस्सि चेहुदं ॥ १८२ ॥
सोऽय } गगितमाकर एषम्‌ ॥ १८२ ॥
उदाहूगणान्तरमनुषटुमाऽऽह--

चवा राशयः फे ते पथमो नेसरसगुणः |

सवराशिह्मेसतस्यो मापि निगयताभू ॥ १८३ ॥
सटोऽयैः ¦ गिततमाकरे श्प्टम्‌ ॥ १८३ ॥

[व १

शिप्यनुदधिरपाररथमन्यदुदा्रणदय शार्दविक्रीडितेनाऽऽह---
यौ शदी कि याच रािनिदतियौ रिवर तथा|
तेषायेक्यपदं सराियुगुखं जातं त्रगोविशतिः ।
पवादन्नियुदाऽ्थवा वद्‌ परियतद्राहियुगपं पृथक्‌
फृसवाऽभिन्नमयेदि वत्स गणकः कस्तवत्सगोऽसति क्िती॥१८५॥

सष्टोऽपेः । मितमाकरे सम्‌ ॥ १८४ ॥ ध
उतरैकसिमकष प्यक्ते करिपते द्वितीयो रशि्हुषा मित्त दवाऽश्याति । क्वा
मिद्पिननोऽपि । अनोऽभित्नरािपिद्धिमहताऽ ध्यातेन मवति । तदये यथाऽल्पयाततेन
श्िमानममितं पिष्यति तथा सापानुषटुवूदयेनाऽऽट--
मापि पत्ततोऽभीषटास्यकतवा वर्णी सस्पङगी 1
अन्यतो भाविता्भन उतः पक्तौ दिभ्य च ॥
वर्णाहयहतिरूपैश्यं भकतवेनषटवने ।
पताम्पा संयुददूनौ करव्यं स्वेच्छया च तौ!
वर्णा वथीयोमनि तन्ये ते विपवंयातर्‌ ॥ १८५ ॥

१९६ यीजगणिप्‌ ।

सष्टोऽपैः | आनचर्वि्याल्यातश्च | अग्रोपपत्तिराचरविितिताऽप्ति । पिं ठ रेष
कादिदोपुपदेशविच्छिस्या च सप्रति पा न स्वकयेततमा । जत दये मातोप
विविच्योध्यते । तत्र ‹ घदुद्िगुणयो रद्योः * इति प्रथमोदाहरणे यथे एमशे-
धन छृते'जाती प्तौ चाकार २ | अनयोः प्षपोशतु्यत्वाचदेव याव.
. याकामा१।
`तावस्काठकमावितस्य मानं तदेव यावत्तावचतु्टयक्राख्वतरयरतपद्वययोयमानम्‌ | मानि
च प्तमकरणौयतचतुरमुषित्रटम्‌ ! तव वर्णी मुनकोी । दशनं

(एमशरुती तुस्यचुभूने च तथा$ऽयते तद्ूनकोटिपातः” इति नातं केधफटठं याका,
मा १। इद्‌ लेत्गतप्तमगोष्मानम्‌ । एतेन स्मि या कार रर्‌ | पाष
ेवानतर्यावतताक्चतुयं कालकतयं स्पद्रयं चाति ¡ तन सेत्मप्य यादक्तावधतुषटयस्च
दर्शनमिदं

अप शपते पेपणेः फाटो दुशेभितुमधकयः | यतो दीर्थमुनोऽप् कोटकमानम्‌ ।

स व रूपचबुटयोनो ददयते। भतो कपववु्टयोनं कार्यं
प्रदे ।

नवाद्ङुर्यार्पोसदितप्‌ } १९७

इह व रचे यावत्तवददकतस्यानि स्पराणि ४ स्युनि स्तीति कारके.
यत्य जतिनिकालकोदुगुणितानि तानि म्यूनानि १२॥ अय पदि मितेव
पतः गररकत्रयपपनीयते तरि काल्कङ्गतुदयसमै ३ सन यक्ताषतो सपुमुनप्य
मानं दते । जतो सप्वयोनस्य्‌ यानत्तवतशचतयं पदयते । क

ह यवता प्रय कावा ई दल्वानि पाणि न्यनाति सन्तीति याक्ता-

० मातानि चुणित्ाि स्यूनानि १२ 1 उमयषाऽपि पणीड्ाहण्नुै

क यावत्तावचतुषटये काटकतरयं च सत्रमधये प्रदकचिते मवति} सय यदि की
व याक्तायशचतुयं काठवलये च प्रदस्यते तदव दशने मनति

इह ये कोणे कोठा उत्पथो सा वर्णह्हतिरेव | भय वर्ण्काहतिडत्यास्ते
फोगयोषठका यदि कच्न्यमध्ये गुण्यन्ते तदा यावत्तावच्तुष्टाय॑ताभ्नत
एव कोष्का अरितः यद्वि च यावतावचतुयमध्ये गण्यन्ते तद्‌ प्यक
धया तावन्त एव कोका अरेपिताः । उपयपाऽपि तेनशषयसण्टे यदि वरणादाहति-
सुस्वाः कोका गृहते तदा संपृ यावततावचतुएयं पेपी काटक्घय न अयति ॥
मित्ते च यावत वारव सूप न वतते । महः रय गादूराहत्या
सूपदवयेन च मान्यम्‌ | कभमन्यया दवितीयपततो मावितप्तमः प्याद्‌ तस्मद्धाविति-
तेषान्तति कसे द्युतये मणीद्काहिरूवयतुल्याः दकाः दीति पिदम्‌ । ते"
ष्‌ त्य दपेतस्य पटम्‌ । तप्रुभयोरेषालातम्‌ ] अन इष्मेपसुमं ्रशकप्य तेन सैध्रफने
मते यम्यते तदूद्ितीयो गुनः श्यत्‌ । अयाऽऽम्यां भुनाम्पां याक्तावत्काषटकयो-
मनि शतु न िनित्काडि्यमिति | ता हि यतो यावच्तावद्कतव्यै स्सैत्नः
काटकोऽश्य ष्पुरेमय्े धुनोऽयतोऽम वावसाषदशसय रमैः सनामानं

१९८ सीजगभितम्‌ |

स्यात्‌ । एवं काठ्कतुरयै स्मेरो यावत्तरो पुनरस्य द्वितीयो मुनोऽह्यतोऽ-
सो कालकाङ्कतुसयै स्यतः सन्यावत्तावन्मानं म्यात्‌ | जत्र यदि कारपरतण्दात.
कस्य गुनस्य मान करप्यते तदाऽनिन क्रक भक्ते यत्फछं तयावततावत्सण्डात्मकय
वितीयमुनस्य मानं स्यात्‌ । अत इट यावत्तवदद्कयुत काटकमानं स्यात्‌| (एड काट
काङ्कयुतं यावत्तावन्मानं स्यात्‌ |) यदि तिव यावत्ण्डात्मकस्य मुजप्य मानं कर्पपते
वदा फ काट्कल्ण्टात्मकस्य युज्य मानं स्यात्‌ | अत इटं फाटकाङ्कयुपं याक्ताव^
न्परानं स्यात्‌ | फट यावत्तावदङ्कुतं काटकमानं म्यादिति । अत उपपतनमिषमखम्या
खेच्छया सी वणौ व्यत्यष्भयोमनि स्तव्य इति ।

जयवाऽ्यनोपपत्तिः मातिततान्नगत्रस्य मुनयेमौने अयव कलिते दरश

इह नीट यावततादतै रधुतो नान काटकमानं नी १ ९ ४ | एव पीतकः

लकायै स्तो नातं यावतताव्मानं पर १ न्ट ३ । एवं प्ण जति यावता

स्काल्कमनिषी १८३९ | नी १२८४, आरम्य पथोरनोः या ४६८

„ यकमा

यावत्तवत्काटङवुन्पाप्य जातमुरन्गष्ते पी ४स्प्र्‌नी दष १९ ङ२।
दवितीयपक्ो चु यावत्वाट्यधोऽ <> गण्याय व्यानः प्री

ख ३

माज्वतो द्विनीयपज्ञःपीनीमा षी नी द्न्े १९ । एवंपली

पीशम्यदृद नीद सष्र्‌न्द २

पीनीमा १४ नी ६ १२

भप नीकयोः पीतपमोध्च दुन्यनवान्ममो न नाने नाती पी.

= १२ १२न्दद्‌

नीपीमा { १२

नवाद्कुर्यार्यासक्षिप्‌ । =` १९९

अधोमयपकषयेपणो द।दतिदुस्यतपागा सवघ्ोधेन नि नाती रू १२ र २।
अप्नोधपते वणद्धा^कुस्यानि सुगणि सन्ति यथास्ितरूपाणि नीवीमा १ च
परभ्ति । जप्तो वणाङ्दितिस्पैनंयदुपलिपक्त र 1४ ॥ अवे तु नीमा {।
पक्षयोः पमतवायरेव नीखकपीते- भादि पटेत वणु क इतिक पमिति पिद्धम्‌ । भती
नीककपातवयोरेवेतरस्येष्टं मा भकेरप्य तेन वणा्ाहपिर्पैकये मते यकछछम्पते तदृ
तीयस्य भानं स्यात्‌ } एवं तिद्धमितत्फ्ठे जन्त उमुनयोमोने इति ।

प यावलकास्कमानयोः पतल वौ स्वस्वभानेनोत्याप्य वा प्रामद्ततकलम्या
च

छच्छ्या सयुतै। वर्णा स्यत्ययाद्योर्मानि यवत इतयपपयते । तदेवं मावितपतमे
्विकीपपते वाह्यो रूपाणां च घनसे प्रतिपादित] चत्र तु व्णोद्वृणं पाणि तु

घन्‌ तेत्रान्पया स्था मवति | त्रया हि कलितो पसोया कारू ३० अन
याक्रामा ६

( =
पकषयोयावच्तुषये काठकतरये च कषिप्े जप्री या० कारू ३० । अत्र छद
याकामा १याश्कार्‌ ,

एगाम्पो वामो युक्तस्य मात्य यन्मान तदेव स्माणानपीति सिद्धम्‌ । तस देन

ट

का

एतवित रुपासमकय पानम्‌ 1 जवर रिक गणो डहतितलयः चेष्ट
यदि क्षिप्यन्ते त्वं मवति ।

हतिम्दवयफटमतति । पू यत्य सेत्रप्य यादवाह्‌
मतर योणस्यमाह्‌ । इदानी तु माविततेत्रमेक
महः सितर्ैकं मुजमिषठं ्कसप्यानेन कषक

अस्य भतः प्षिषस्य वणाद
तिष्कयं फं तत्ते भावितक्षषा
तदन्त कोणस्य मततीति किरिषः

९०० ~ ीनगणितप्र |

मके प्राखदद्धितीयभुजमानं मेत्‌ । इे९ तथा कपनीयै यथा स्वयमकतरवणोद्ादषिकं
मवरेत्तत्फठे चान्यवणंद्काद्पिकं मवेत्‌ । अथाऽऽम्यां भुनाम्यां वमानं साध्यम्‌ ।
त्यपा--इह काट्दद्कयुतो यावत्ताबद्वणे एको मुनोऽत्ि । अतोऽपतौ "काटकद्केनोनो
यावत्तावन्मानं स्यात्‌ | एवं यावत्तावददकयुतः काठपोऽस्य तत्रस्य द्वितीयमुनेऽक्ति ।
भोऽ यावत्तावदद्धोनः काटकमान स्यात्‌ | अत्र मुनौ त्विष्टततफटे | भत इतत्फटे
वोद्धोन व्यत्ययान्मनि मवत इति यचपि वंचित तथाऽपि शक्ते वर्ण्रूणग-
ताविति तद्ीग एव छते पतीतत्कटे वद्धे मवत इति तया नीक्तम्‌ ।

अय यत्र वाड भने रूपागि व्दृणं तव ्वविष्यमलि । अन्वोन्यमुनतो न्युनी
वणोङ्कावित्यकः प्रकारः । अन्योन्यमुनतोऽपिदौ वर्णहकाविति द्वितीयः । तत्र भे
भाुक्तयुक्त्या माविततेनान्तगतमुशत्रे वणङ्गाहत्या रूपोनया मन्यम । प्ता च
वणह्काहती रूपयुता सतती रूपोना मवति । सपरण।रृणत्वात्‌ | अतोऽपि वर्गा
इतिरूपैकयमेव माविततेत्ान्तततेतरष्य फं मवति । अतः भरपमपरकरि परादेवोपप-
दते । द्वितीयप्कारे त्वन्पमुनमानाद्रणंङ्खोऽपिकोऽस्तीति खाङ्गुणवरणस्य मानं मावि"
तसेव्मतिक््य बहिरपि मवति । यतो मावितकेत्े कारकमानतुल्या एव ॒याद्रणौः
सेमवन्ति नाधकाः । एवं यावत्तावन्मानतुद्या एव काटकाः सेमवन्ति नाधिका; । जप
तत्र स्वाहगुणवणेयोदेशेनं |

अन्न मावितके् यदि स्वाङ्करुणयाव्तावन्मध्ये गण्यते तहि स्वा्भुणकारस्मानामः
प्यद्धावितेषत्रमेक्ितम्‌ । यदि तु स्वाङ्गुणकालकमानेमेष्ये गण्यते तरिं स्वद्कगुणयाम्‌"
त्ावनपानारयमन्यद्धविततेत्रमेतितम्‌ । उभयथाऽपि मावितेत्रलिितसेतरयेयेगि
स्व्गुणवरणौ मवतः । यतो सूपैटितितसेतरममौस्यम्‌ । कथमन्यथा साहगुवर्ा
रूमैरनी भावितसमो मवतः । अथ ठिदितं रूपात्मकं सेत्नं स्किकोगे यदि पूयते
तदैवं मवति। ~

नैवैङ्छरव्याख्यात्तहितप्‌ 1-

काठकाद्कमितोऽयै
भुजः

यावद्‌ एमितोऽग॑ स॒जः
अनर वणोद्हति; त्फछमरत ] पृषत तु स्पाण्येव । अतो बणंड्भाहती
ना पती मावितक्ष्रदिःकोणस्य्य टमुतेरस्य फं बति । ठं वरहाहति-
स्पयकाादेव पथते | यतोऽत्र रुपणामृणत्वद्र्ोहहेश्च धनत्वत्‌ ‹ घनर्णयो
र्तमेव योगः, इति योगे सृते स्तहयैव वोद हतिर्मवति । अथ सथुरे्सयक भुन.
मिं परकरप्यानेन ककड भक्ते द्ितीयमुनमानं स्यात्‌ | अयाऽऽम्या भुनाभ्यं वर्भ-
मनि प्रष्य।ते यथा-इह यावत्तावनानोनः काठङ्कोऽ्य शुतेत्रस्येको मुनोऽल्ति ।
मतेऽनेन काठक उनः सम्यावत्ताकमानं ष्वेद्‌ | एवं काटकमनिमोनो यावत्तावद्‌.
सोऽप्य दधुतेनस्व द्वितीयमुनोऽपिति । अतोऽनेन या््तायटङ्कु उनः सन्काशकमानं
मत्‌ । मुभ विषटतत्फरे 1 तटे बा 1 अत दएतकाम्या सेच्छयोनी वण्धौ
्यत्ययान्माने पवत इत्युपपत्रेम्‌ } तदेनमये निषडृ्ठोऽयै; । यदि भाविते प
समाधि घने स्यसतदेषटतेकाम्या पणे पनसमे च गयाव्यक्तिव स्यत्यया-
म्भरने मवतः | यदि तु रूपाण्युणं स्युम्तेषततकलम्या वेच्छया संयुतावूनी च वर्हि
म्यद्यय्पनि भवतत: ] जक्तिन्यके वरणोह्योर्थनत्वेष | न हि त्रयाणारृणते वण.
माने घनं मवति ! ऋणे वा दमने लोकान प्रतीतिरस्ति [ अवरपे विरेषः । चपर
सेयुकवगं द्धे उनवर्गद्धने च मामे उपपने मवतस्त्रोभे अपि मद | अन्यत्र तु ये
उपपन्ने ते एष प्राचे इति । ईति मापितोपपा ते, | जत्र त्रयाणामकि घनत्वे षतुलिगुणयो
गद्योरिव्युदाहगणं प्रदशिवम्‌ ॥॥ १९१ ॥
जप यत्न वोद चने स्पानि स्वृणे स्यस्ताइशमुदह्रणमवदटुमा55ह--
द्विगुणेन कयो रा्योवपेन सध्ये भवेष्‌ ।
द्गेन्ाहतर्यैक्यं द्धन पष्टिदिवर्भितम्‌ ॥ १८६ ॥
सष्टोऽवै; । गमितमाकरे स्व्‌ ॥ १ ८६ ॥
भय यन वंह सवानि ॥ पन स्ुमताद्गुदाहरणमयम55६--
विवयुणसक्िभ्यं युक्तो राध्वोषषः फयोः।
दविष्िमिके जाते राशी सं वेस्सि धद्दं ॥ १८७॥

॥ १३

२०२ घीजगणिरतपर |
सणोऽयैः | गगितमाकेरे स्म्‌ ।

अपं यत्र रुपाणामूणत्वे प्रकारद्धयेनोत्पन्नमानयोरेकतेरे एवोपपन्ने मवतप्ताश्श-
गुदाहरणं पूर्वचतुर्थमसतीति तदेव श्दु्तयति--ण्वौ राकी किल या च रारितिहतिः"
इ्यादि । गमितं स््टमाकरे ॥ १८७ ॥

दैवक्षव्ेगणततततिम्यपारैबह्लाठत्तगणक्ात्मजमिपितेऽपमन्‌ ।
नीजकरियाविवृतिकरःरतावतरिऽमूद्धावित स्कंछ्मेतद्नेकवर्े ॥

इति श्रीप्तकरगणकमावेमीमश्रीगहमदेवततमुत्ृष्णगणकविरसिते मीजक्रियदिदृति-
केल्टतावतारेऽनेकवभ भावितविवरणम्‌ । अत्र प्रन्संख्या १४० । एवमादिते
अन्यसंष्या ४४९८ इत्यनेकवर्णपतमीकरणविवरणं समाघ्म्‌ ॥ ११ ॥

प्रथमाः ।
भेरि
भयाप्य ्रन्पसय परचारायै युरत्कपकयनक्त -पङ्ञटमाचरनममपपपािं कमै.
पियाऽऽ्ह--
आसीनपहेश्वर्‌ इति भथितः एथिन्पा-
मृाचायैवयेपदवीं बिदुषं प्रयातः ।
रज्ध्वाऽववोधकर्िकां तत पुव द्र
तञ्धिन घीजगणितं घु भास्करेण ॥ १॥
खतिपि च्छेदः स्व्ोपः ॥ १ ॥ ४
नवं मैनगणितानि बहमुछादिभिः प्रतिपादितानि मन्ति तत्विमरपमापर्िवेतितमिति
शङ्ायगिन्रवजयोत्तमाह-- `
ध्रष्माहयभरोपरपद्ननापयीनानि यस्मराद्धिविस्तृतानि ।
आदाय तत्सारमफार नूनं भधुद्छिशुक्तं शु रिष्यतषयै ॥ ९ ॥
भषापरि एवित च्छेद्‌ः | शेपं स्यम्‌ ॥ २ ॥
कपमिदं ठषित्याश्ङ्ायामाहायुषटपर्वर्धि--
अत्राचुषएप्सहसरं हि ससूप्रोदिशरे पितिः ॥ ३॥
दि यतोऽप पपूपोदैशेक मीमगगितेभुषटपफहसमितिःपू्बीनगमितेषु इ पदतद्वप-
्रपादिमितिरहिति अते ठत्तिदिस्यैः } ध
नन्विदुमपि दि्तृपमसि } काविर्कषिदेकसितेवं पिय उदाहरणमाहुस्योततेरिति
छङकापामुदुमोत्पपूदोषम्यामाह्‌-- । 1
इविरसूत्रायदिपयं प्या दर्पितं एषिद्‌ ।
प्चिच श्रस्पनामदं हविधाक्तपदादृतम्‌ ॥
कविस्पृत्र्यमिपयं दंयितुुदाहुरषू # ४ ॥
सया मादते प्वतु्िगुणयो रायोः" इति पदवुेन कयो रकषयोः, इति + परिष.
गुणराद्चिम्पाम्‌ इति श्वौ राकी क्वि याव रारितिहति." इत्युदाहर्मननुटयमु दाद"
कम्‌ 1 न धेरलिन्ुदा्ले मावत पहतोऽमी्ातः इति सूत्रध्यायः हो5पि भिपयी
मति ! तस्मादेष सूरं दरोदिदरादणपदुटवमस्यवरपकम्‌ 1 पर॑ एदाए
दपिहुमदा्लम्‌ । पपा--/ पकतदत्तमनन्‌ ' दुद एकन (पनतः,
हि तादयनेव इनसददतम्‌ । एदे पदि गोदायो ठर म्यते परारविरेप मन्दानः
पिधा न. मेदिरयेतदाष्दयवम्‌ । एद वद्लनभेदं दरधधितु “वो धाति मदति *
प्युरहरणमेकवम्पःकरण उदाम्‌ । एव तिक्षयदिदराना्यमरि पद्‌ स्वस्य.
दृषधवमप्वि 1 तल्लये रिते १ योय ४ ॥

२०४. ीनगगितपू्‌ |

ह एप >, ्
नयु पूवनीजेपृदाह्रणानि गुनि सन्तीह ठ स्स्पान्येवोत्तानीति न पवद्यदाह्ः
णावगमः स्यादत आह्‌-- [नि

न ह्यदादरणान्तोऽस्ति स्ताकमुक्तापद्‌ यतः ॥ ५॥

हि यत॒ उद्‌ाह्रणान्तो नास्ति। अत इदं स्तोकं स्वर्पमुक्तम्‌ | मीम
सक्छान्युदाहरमानं मैवोक्तानि | तेपामरनन्तत्वेन वक्तुपश्चकयत्वात्‌ 1 अत।5ऽसपरप्युद्‌ा-
दरणविविषयुक्तयुप्दितापु शेषं व्यर्थमिति मावः ॥ ९ ॥

१
गन्वत् स्वस्पृक्तं पूवमीजानि त्वतिविस्ृतान्यतस्तान्येव मन्दपरयोननायलिय।"
शङ्कायामाह | वतः--

दुस्तर; स्तोकयुद्धीनां शाखविस्तारवारेधिः ।
अथवा शासतुविस्तृत्या रि कार्य सुपियामपि ॥ ६ ॥

योहि विप्तारः सत मन्दाय ध्यय वा| नाऽऽचः। यतः शाल्लवि्तासातिषिः
स्तोकयुद्धीनां मन्दानां दुस्तरः । दु्मौध इति यादत्‌ 1 यत्तो महति अन्ये प्रत्युत क
कुन्ति किमत्र करल्यमित्यनवबोधेनेतिकतंव्यततमृटा एव ते म्युः । नान्त्यः । पपि
यामपि श्ान्चविस्तृत्या क्रं कायम्‌ | यतस्ते कर्पनात्मर्थाः । नु द्वप बीज न्दाध
सुध्यथै वा | नाऽऽ । तैत वुमशक्यःवात्‌ । नान्त्यः । तेषां कहपकेपवादिति नेन्न ।

स्वस्पम्न्यस्य मन्दानामभ्याप्तताध्यत्वान्न तात्मथमप्े दोषः ॥ १ ॥
द्वितीयेऽपि न दूपणमित्याह--
उपदेशटवं शास्रं रते धीमतो यतः ।
ठन्ञ पराप्येव विस्तारं स्वयमेवोपगच्छक्ति ॥ ७ ॥

यतः शाख धामत उपदेशं कुरुते । तत्न शाखं स॒थियं- प्राप्य स्वयमेव वित्ता

रपुषगच्छतनि । न हि सुधियोऽपि श्रिचिदप्यनधीत्य जानन्ति । अतत ददं मदुकं पुरषी-
मन्दसाधारणपयोजनयेति सरवरपि पठनीयामिति मावः | ७ ॥

ननु शाख सुधिये प्राप्य स्वयमेव तिस्तारमुषगच्छतीति कथमित्याश्कार्था पट
छान्तमाह--

जठे तैटं खले गुदं एते द्हनमनागवि ।

मत्न शच्च स्वय याति पिस्तारं बस्तुश्चक्तितः ॥ ८ ॥
स्षटोऽर्पः ॥ < ॥

सवाद्ङ्रन्याल्यासतितिम्‌ । ण्य
एवं स्तस्या नुनस्व गुणानयु्या दघ्यव्योपहरति-- |

गणक भणततम्वं बाङलीलाद्म्यं ।
सङ$रगनिदसतार सोपधत्तिमरकारम्‌ ॥ .

“ इति बहुयुणयुक्त स्दोषैरिगरक्तं। ` ` `
पठ पठ मतिषद्धयै रष्विदं भौदतिद्धवे ॥ ९॥ .

गकत सेमोषनम्‌ । भणतयः शब्दाप्तौ रम्यम्‌ 1 पदलाहित्ययुकतमित्यषैः । शेपं
प्षषटम्‌ ॥९॥

अमृतपुषिनयां भभितौ मुणीवि्िन्तामर्गिदवविदां वरिष्ठः ।
सैपूजननिहस्ि य्य गौरी स्मृता स्तुता प्रत्यहमादरात्‌ ॥ १ ॥

भ

` तत्ूनवः पञ्च नमूवुरषा व्येष्ठोऽभिरामः कि रामनामा 1
मविप्यदुर््ञतया हि यस्य विदर्मरानोऽपि निदेश ॥ २ ॥

रामादभतं सीतायां युतौ कुश्टवािव }
निमहो गोपिरानश्च गुणैः सर्गैः समन्वितौ ॥ ६ ॥

मिपहसूमुजेयति दिजन्दो षाकपत्ञः दितिकण्ठमक्तः ।
= ५ 0 = ्
यः सेतौ सद्रनपतिपर्वाद्रानं हो शूमिवावमाति ॥ ४ ॥

इवज्ञव्यभणप्ततततेन्यपा्धहाठक्गणकस्य सुत)ऽतति क्णः 1

रामातुनः स परमेशवरदृठिदितोवानक्रियाव्तिकचपछतामकार्पत्‌॥ ५ ॥

यद्धास्करेण निजघामगुणातरेकात्सपादिते प्गुणवमेषनं हि मीनम्‌ ।

तत्कृष्णमूमिमापिमभ्य विचारवरिसंपतिकमह्करमनुष्यमवस्समयम्‌॥ ६ ॥
व

येः श्रमविरनितोऽपति नवादूकुरोऽकी ।
त्ेामभिक् इह कः परत्मनोऽन्यः 11

इत्यं वितिन्त्य जादा तरव क्ये 1

दरव ते नरयणोतिहित्तणिऽयम्‌ 1 ७ ॥

इति श्रीवरद्ण्डार्पणमस््‌ } अन्यप्तष्या ४५०० ।

न्न्य

दस्तदिलितभतीनां समाप; ।

क. इति सित्‌ आमन्दाशमयन्यतेग्रहाटयस्ये अन्यषमाप्रिवं यते--
कथि्किनित्छं गृहीत्व प्रयातत; काश्च वेत्र तरपकचगिलम्‌ ।
णत्वा पाश्वं विशदानि तस्य ब्रह्ममयः प्रदत्वा ॥ ८ ॥
शेमोः पुनो लेकपूठेन एतवा गोषू पहन ।
कौयादीन्‌ सूत्या दश्वो जातस्त्वं ब्रहि मोन वू ॥

नगनमूयः {९८७ प्रमिते शाके ष्टि चाद्मोऽभिन्नः ।
महारिनः शिवपूथौ ॥
ˆ शीसाम्बदाशिवार्ुणमतु ।
यद्शे पुस्तकं दे तादशं छितं पया ।
यदि दुद्धम्द् वा मपर दोषो न विद्यते ॥
वार्थ परां च रके १७६७ विधाषषुनामवरे पोष्यं भै
वक्ते पर्तर्क परमरा्म्‌ ।
श्रीसीतारामचम्दरापिणमस्वु ।
धरीगजाननः भ्रप्न्ः।
स, इति तैत्ित आनम्दाभममन्यंग्रहालयप्ये अन्यम विधते--
ष्य राम मपुपूदन दानवदे शरे भिवक्रमं गदर पृदवनाम ]
वि मतननपाच्क विशवन्य द्मपतेऽसतु मम ते मरते प्रणामः ॥ } ॥
शमो ाशद्धयर मसमपमूपित द नन्यादिःपद्यमूतम। |
ू्ो रतत्िपपा्रुनटममूह गीरोपोऽन्तु पतत मम ते भ्रगामः ॥ \॥

1
हेव शफर तनद्धेव वारणस्य गणरदीधितिपरतक$ैरकानो ।

छमबोदकरद भिघगिवारगकेत मम परविदि निराविर्छ ॥ \॥
आदित्य माक दिगकर टोकन्ो साध विधनयनान्ध्हरगेश ।
हिनूूषरकसभिकऽम ते मम मतिप्रदर्‌ सदैव ॥ ४ ॥
रोदे कमखवाति) विश्वन्य पे से कमरशितदस्तश्रे |
नदाध्युतेशहरमूनिवाकरक्ियेऽद ते म्‌ प्रणामतति; सदव ॥ ५ ॥

रके १८१२ विकतिनिमतवत्सर मार्गी शद्ध १४ गरौ दर्दकिरोपना
विनायकेन उषितम्‌ | भ म

म्पतस्पा ४६००

<
मवादृकुर्यार्पासदितम्‌ । २०५७

ग, इति पैत्ते मण्डारकरमास्यविदाततशोषनमन्दिरस्ये अन्पप्तमाधिरवं विधते--
शके ७४७ पार्थिवनामाढदे उत्तराये शिक्त (शिशिर) माधि शृषपते १
ममवत षनिषठनकतर वयानो एतचछुमदिन इं पुम पाठम्‌ ॥ श्ीनपद्ापै-
माच्च शम मवतु ॥ श्रीरतु ॥ शरीरम ॥ भहष्ण श्रीहरि प

ध, इति दैततित मन्याम कियते धरटितप्ाद्‌ ।

ङ हि पेश्नित कोचर इत्यपिपेनाऽ४द्गेन ठन्दन्यग्रनपतग्रहासयायाफि प्रन्य-
पमास्दिव करते

धति श्रमाक्कसचार्यविरिते तिद्धन्तक्रोमणौ बीनगणितध्यायः समाः ॥

अयारपतूषस्द वे रपद्िनृमे च रे ॥ स्मत्‌. १७६.१ वपे अग्न पदि नवमी
९ दूकवप्रो ॥ प्रयागमध्य अनूपधल्क़ इदं प्तक जरयते ॥ छ छश्वोक
१२२४ ।

च इति सेतिते कारशौत्यकंठेस्येऽपि कपित्यं + कथित्किकित्‌ › इदं परं
विधते

(४)

८९ फान्यपरयाधः-- वेतास्यटी कामेत; 1 = | "= ^^" ३. , .४
९० शाद्वायनारण्यकम्‌-ऋेयान्तमतबापकटसा खयम्‌ | > ० ९
९१ गौतमपरणीन्यायसू्राणे-मापयवृतियां समेतानि। = ~" * ८
६२ भ्रीमद्धगवद्वा--सटीकरामातुनमाप्ययुता 1 1 ^~ ८
९३ द््पूणेमासमकाथः-- ्रीोमनशाति्ृतः प्रथमो मागः]. ६ “११
९७ सैस्कारपद्धातेः--अम्यकरोपाहमास्कराल्िविरनिता ॥ ~ २. -
९५ कादयपशचिखम्‌--मदेशवरोषदिम्‌ । .-- ~“ ^ ~ -‰. 1
९६ करणकोस्तुभः--दुप्णदैव्तीवरचितः | _-.* ~ ९
९७ भीमांसादकनम्‌--पतन्धरवातिकशषानरमापयेपितं परयमो मागः 1 ५ <
९८ धर्मतरनिर्णयः--अम्यंकरेपाहवाुरेवशालिभ्रगातः । =“ _ ९
श्रीमद पुराणम्‌--महापुराणान्तःत चतुमोगात्मकम्‌ | "२० ०

४

9
सिद्धान्तदर्धनू--मद्िवेदव्यास्रणीतं निरखनमाप्ययुतम्‌ 1 „.. १
आधानपदधानिः--्रीवामनशाच्िमिः कृता| १ १९४
प्वालम्ममीमां सा-श्रीवामनशाखिविरनितता ८.9 क 6
ल्िवभारतम्‌-- कवीनद्रपरमानन्द्विरचित्म्‌ 1 .. १

दिषयानुत्तरिण ग्रन्थानां सूचीपचम्‌ ।

विषयः ग्रन्थाद्धाः पवेपयः ग्रन्याङ्गः
म भटकारः ६६९) ८९. | ११ धतिः १६१ ६९ ३६.-२८१
८ ध्याम ५९) ९७) ९८) | ८२) ६९ ८८, ९०
६० ६१) ७८) | वैदकम्‌ ४ १९) २६१ २७.
८६ ९<. ३३) ७११
९ पुराणम्‌ १८, २९ २८) ४१ द्‌ व्याकरणम्‌ ४३) ७२)

शीतम्‌ ५३१ ७४) ८ ११८७१ ९
आघानपद्धतिः ।

१३ सृतम्‌ २२, २४२ ६९४ ४७४
९६) ६९. ८९१ ९११
९९-९७) प्थाठपर्मीर

ने

४९, ५२१ ५४) ६८१

पद्मपुराणम्‌ 1
६८ वेदान्तः ५-१७१ २० २.१५ २३५
२९१ १०) २११ ३४
४, ४५) ९०३ ९११

६२, ६३, ६४१ ९५, शिपमारतम्‌ ।

७५, ७७) ७०, | ५ म्मादपततिरम्‌ ३९ ४०, ५९८१

८२, <) ८४; ९२ ७६) ९४०
1 रव्य ४६१ ४८) ७०

तिद्रन्वद्शनम्‌ 1

११९ जातकमाखा ।

गृहा नानीदमानस्य न चैवाव्दतो मृषा ।
न चानिक्षिप्तदण्डस् पेरेपामनिबुतेः ॥ १३ ॥
तदयं गृदसुखाववद्वहदयस्तसाधनोयतमतिर्थुनः ।
यदि धर्ममुपैति नासि गेह
मथ ओह्यमिमुषः कुतोऽ धर्मः ।
प्ररमैकरसो दि धरभमागे
गृहतिदधिश्च पराघ्मत्रमेम (| १४ ॥
इति धर्मविरोधदृपितत्वा-
द्रहवास क इवात्मवान्‌ शेत ।
परिभूय ुलादाया दि धर्म
नियमो नालि सुषोदयप्रसिद्धौ ॥ १५॥
नियते च यञ्ञ.पराभयः स्या ।
दरुतापो मनसश्च दुर्गतिथ ]
इति धर्मविरोधिन भजन्ते
न घुोपायमपायवन्नयन्ताः ॥ १६ ॥
, अपि च । दुख गृवास इति शरद्वागम्यगिद्‌ मे प्रतिमाति 1
नियतार्मनर्षयादिदुःखे
वधवन्धव्यतनैकटस्यमूत ।
नुपतेरपि यत्र नासि वृति-
विभ्रलोयनियेविग्ब्वः || १७ ॥
खयम्पर ङतः ककं कदर खा
परिवि्सप्रणयं न चैदुपैति |
पिषयोपन्पिशनेऽपि मेडा-
दरणकण्टूयनव छुाभिमानः ॥ १८ ॥
वास्येन च खट द्रयीमि-
प्रायः सरद्धया मद्रभेनि गे
मान दुेनापि वश्न दरपन |
दुःखेन रोषं न्व्छन द्यं
तन्न्‌ कदा स्वामदमग्व्िराः ॥ १९॥

१८ अपुत्रजातकम्‌ । ११२

अतश्च खलदमत्रभवन्तमयुनयाभि-

मद्मानमोहमुजगोपरम

प्ररमामिरामदुखविप्रखयम्‌, ।
क इवाशयेदभिसुल विख्य „ ,

बटुतीतरहु खनिखय नियम्‌ ॥ २० ॥
सतुष्टजनगेदे तु प्रविगिक्ुखे वने! \
प्रसीदति यथा चेतस्िदिवेऽपि तथा कुत ॥ २१ ॥
परपरसादार्जितदृच्धिरष्धतो

रमे वनान्तेषु कुचेखसबृत" ।
अधर्गिश्र तु सुख म कामये ध

पिधिण सषटतमिवानमामगान्‌ ॥*२२ ॥

इव्ययगमितमति स तेन पिदूवयस्योः हदयम्ाहकिण वचा खत्रहमानमेम तस्मिन्‌
{महास सत्कारप्योगगिरेषेण प्रवेदयामास ॥

तदेव दीप्रशमघरतिपश्षसनाधे माहर्यमिलेवमातमकामा परियजति ।

(रन्धालादा. परतिवेके; न किष्वापैन्त इति प्रवियेकयुणकथायामप्युपनेयम्‌ )) 18