आनन्दाश्रमतैर्छस्तमन्यावाः।

न्याइ १९४.

शांकरपादस्बणस्‌ ।
भीनांसान्वावदेदान्वध्यनेकतन्नमयत 2 हाई ३4ति इ~
भीर घन(वसरिविरदितभ्‌ )

[६44 ई, २३)

व ९रविरनिपमहयकः पदा" ( ५-२१,

आनन्दाश्रमसंस्कृतम्रन्यावदिः!
ग्रन्थाङ्कः १०१

दांकरपादमुपणम्‌ ।

११, १ 1

भीणसान्पापवेद्‌(न्तायनेकतन्तमनवतैकनिष्मातपतेतोपषाह-
श्रीरुनायस्‌रिविराचतम्‌।
द्विती भामः ।
।
वे० शा० सं०्रा० शकर मरुलङर
षे शा०स०्रा० दिगम्रश। कराकर

इर्पेताभ्णां सशोधिहषटप्पण्पा्देन(इलङनश्र ।

एतत्पुश्तक
॥ षी, १, पपदषारिषिः
विनायक गणेश्च आपटे
इस्येतैः
पुऽ्यार्यपत्तन
श्रीमन्‌ ' महादेव चिमणाजी आपटे ' ईत्यपिपेष्‌-
महक्नागप्रतिष्ठ।पिते
आनन्दाश्रमघुद्रणास्य
आयसाक्षरैमद्रयिख।
प्रकाशितम्‌ ।

क्षाछिवारनशकष्द्‌ाः १८५५
लिस्तान्दा १६६१२६१

वयतिकतयकपरयक

ध्वायत्तीढना; , 1

भस्ताविना ।

श्ककिक्कवयै ह = गष्कि

अय विदितचरमेवैतन्निातिकान। भारतवर्षीयाणा बेद्‌ान्तश्चाल्लपठनप।ठनचा-
तुरीवता यश मुषाड्ुषवाङ्नदिसिम।णना विद्रक्रच्‌डामणीनामानन्दाश्चमग्र-
न्थावद्धी वकाशितम्न्यम्राहकमहाशय।नामन्येषा च व्िह्रन्महोदयानम्‌--

यथक्र एवाद्वितीय परम।त्मा क्िवविष्णुरूवेण दिवा माप्तत एषमेव।पौर
पेयो भगव।(तास्नयपुरुष एक एव पतन्‌ द्विवा विभक्तमाप्मान प्रदर्च॑याच
एति

तत्र चरसि मने ज्या एोमादिपिक्रलक) गतस्य सताङ्धोपाङ् प्रतिषाद्ना
त्सोऽ५ परमा कम॑क्ण्ठवेपे प्रतिषट्ध गतो छोङे । तदुत्तरसिश्चाऽऽध्या
त्मि२। ५५ वेका भिमो) तिक रयत.पत्रयमबद्ध प्सू तिच काद्यनयेत्ातेषनिदानात्रिया
ध्वान्त६८.सनपटीय म्नवप्र्नरात्मज्ञानम्य प्रकाङ्चानाजज्ञानऊाण्डभिति पवि-
तरामभिख्ग ठमतं स्मायमृत्तरो वेदभाग । पवित्रत्वं चामिषू्याया । न
हि ज्ञेन सदश पत्रि मह विद्यत ` इति मगवद्रीतत्वात्‌ । उत्तरत्य।दव
चाय वेद्मगो वेद्‌ त श्च॒तिशिर उपनिषद्ठित्यादशन्दे सनोध्यतेऽमियुक्तं
हनीये ।

त्च यथा जेमिनिना महर्पिणा ‹ अधातां षमेजिज्ञासा » शत्यारम्य
¢ जव्वाहा्ु च दनात्‌ ! इत्यता दद्‌ धल्तणी मीमाप्मारचय्य पूरवेमाग
मतवेद्वाक्यानि यथायथ कैपरत्वेन व्यवस्यापितानि, भत एवेमा पूतेर्ममाना
व्यवहूरत) तथा श्रीषह्‌दरवणा्चार्येन + अथातो ब्रह्मजित्तापता ' इति
हृत्य ‹ भनावृत्ति शज्गद्‌नावृत्ति शन्द्रात्‌ › इत्यन्ता चयुस्षणी मीमातप्ता
प्रणीय वेद्‌ा तापरपयीयोत्तरम.गगतःनि वेदवाक्यानि यथासोगयस्तमन्वयकरणे"
मद्धित्रटापेरत्येन व्यवास्थापयिषत । अत एवेयमुत्तरमीमापित्युच््रपे ।

कः (रि

कद्‌ बरह्मल्ञानादेव च मोक्षापरपर्याय सुन छम्यते नान्यथा | (तमव विदि.
त्वाति रप्युर्ति नान्य परया अयनाय {दे ' इति श्रुते ।
तसवमस्याद्िवाक कप्य ज्ञान मदस्य साधनम्‌ ।
ज्ञानादेव तु केवस्यम्‌। इया परस्मृनेश्च ।
[4 [4 (9, ह
सुख च॒ यथपि सक्च द्नन दनवनिताप्रमृतिभिरखौफिकै साघने कैश्च
त्केदार्न्धु शक्य तथाञपि न त मश्षशब्द्वाच्यम्‌ । तस्य पातिश्य

[ २

त्वान्पषटक्षत्वाश्च | निरतिशयमेव हि तदभीष्टमिति न कष्य।प्यत्विषये
विसष।द्‌! |

मोक्षश्च यावदवु खाल्यन्तामा वर्षो न तु ठोकान्तरावािनन्यवैषयिकपुखा.
चुमवरूप । अनुमवस्य शर राघीनस्वेन शरीरस्य च विशरणस्वमावत्वेन
मवितक्षाशभन्यदु ससप्तगेन्य हिर्यगमाद्ावप्यव्ननीयस्वेन ठेशतोऽपि द्‌ -
सासभिकसुखस्य क्ाप्यसमवेन मो्तस्य रेोविकसुखप्तमाना कारस्वापत्ते. । तस्मा-
तकण्टकापसारगे सुती संवृत्तोऽहमिति ठोिकप्ययवद्‌दु खनिवुरततिरेव सुख
शब्देनोपचर्यते । न पुनरस्ति सुख नाम व्रं चिद्रसतवन्तरम्‌ ।

ननु ‹ अपाम सोमममृता अमूम्‌ › ^ हिरण्यद्‌ा अमृतत्व मजन्ते › इत्या-
दिश्च॒तिमि, सोमपानोपदाक्िदवर्मणाऽध्रत माक्ष सपादयदित्यथपर्यवसानादग्त-
श्द्वाच्यस्य मतिस्य कर्मत व्यत्वप्रतिपादनात्केय ज्ञानकप्ताध्यत्व तस्यो.
यते | कम च वेदातिविनोवितो धर्मं एव । तदुक्त जेमिनिना महर्षिणा-श्वो
द्नाटक्षणोऽर्थं धमं › इति | चोदना टिड। दिवाच्यविधिरेक्षण प्रमाणं यस्य

[ „4 ९

त।दशो यागादिर्धेभं इति तदर्थ, । अन रएवेद्यावास्योपनिषदि -

कुवेन्नवह कर्माणि जिनी(षेरनर समा ।
क €

एव प्वाये नान्यथेतोऽस्ति न फमं रिप्यते नरे ॥
ह्यति यावस्जीव कर्मनिष्ठा । तथा भगवद्वीतास्वपि मगवताऽजुन प्रति
कमेशब्देन धमे एवोपदिद्यते-

कभणेव हि सरसिद्धम।प्मत। अनकाद्य ।

कुरु कभ॑व तस्मात्व पूरपै पूत्रे कृतम्‌ ॥ इति चेत्‌ ।

उच्यते-~- यद्धप्यपामेति श्रुते माध्यत्वादिवाचकद््तीयाद्यमाये पति व,

स्त शेषरेप्णा सदोच्व,रणमिष्येरह्पेण वावयप्रमाणेन यस्य पणेमयी-
जुहुरित्स्न १०तनुह।रिव मावे मणो साध्यप्ताघकमाव भनीतो भवति
तथाऽपि “9371 यत्तेन › ‹ ज्ञानमु.षद्यते पुसा क्षयातपस्य करमेण,
५ जविद्यया त्यु रत्ि शचयारदन*शरुते › इत्यादिश्चतिस्छृतिवचनेमो्तता-
ध मृतव्रहमार्पकयज्ञान य विदिष अ्थुक्तषवाद्वितिपिषायाश्च चिन्त द्धिभयुक्त-
ए्वाचचिरशद्धेश्च पापः यप्रयुक्तव, त. ।पलयम्य च कमोनुष्ठानपरयुक्तत्वानपोक्ष-
पाधनन्ञानोप्पत्तिनतिब वकद रेतक्षय इधचित्तदद्धया विविदिषोत्पादनद्रार।
ज्ञानोत्पत्तौ कमणामुपस्मावध।रणेन परम्परया मोक्षोषयोगित्वकश्पनात्‌ ८ न
कृभणा न प्रजया? ८ नाद्‌ वेदे तपता › इति श्रुतिस्टृतिम्या कर्मेण

[ ३ |

सासन्मिक्तपाधनत्वस्य प्रतितेपात्‌ , । ब्रह वेद्‌ ह्यव मवति ' ' तदूत्मिन-
मेषायेत्‌, तमेव विदित्वा, वि्ययाऽमू म्चे, ज्ञानदेत्र तु केवरथप्‌, इत्यादि
पर हातश्चुतिवचननिवयेश् सलाज्ज्ञनपाधवतवमेव मश्षप्य न कमेप्ताध्यत्व-
मित्येव तिभ्यति । तथ। च ज्ञानङण्डपरेव मुख्य कमेफण्ड तु तव्ङ्गमिति
फति । अन एव श्रीमद्चायेचरणे शारीर कमाध्ये ‹ सवापिश्ष। च यज्ञादि-
चतेरधवत्‌ › ( ब °सू° ३।४ २९ ) इति सूत्रे माक्षप।वनज्ञानहेदुत्वमस्नीन्ध-
मादिकरमेणा सिद्धान्त पतगच्छे । एतेन कमेकाण्डस्येव गरूयत्व ज्ञान-
काण्ड त्वात्मनेऽविनारित्वप्रतिपादनेन पारडोकिकम्वगीद्िसुषे विश्वासो
त्पादनहवरा कमकाण्डल्यैवोपे ह.2# तदङ्गमूतमिति यत्कर्मणा मत॒ तद्मन-
मिति मन्तव्यम्‌ ।

एतावता प्रबन्धेन पनरपि जनन पुनरपि मरणमित्येवमात्मक्तद्तिवक्र-
निधृत्तिरूप निरतिशयपल पपिपादयिषुमिर्वेदान्तप्रतिपादितादवितन्ञ।नप्तप।द“
नार्थमेव सर्वात्मना प्रयनितन्यमिति तिद्धम्‌ ।

४

ततश्वैताहरमहामहिमश्चा टिज्ञानप्तपादने प्रयियतिषूणा मङ्गठपथप्रदिद्शये.
धयाऽपगतायास्त तदवबोधाय वद्धपारिकिर श्रीमान्नादरायणश्चतुरध्यायात्मकमद्व-
तवेदान्तशाद् सूतरैरारचयाबमूव । भगव्पूज्यपादशीमच्यकरगुरुचरणास्तु तानि
सत्राणि जीजमतान्युपादाय गमौरतराैरपयानुविद्धामिरपि षडितलरितवाक्य-
सैन्धवा द्विशद्‌ विशद विषयविवेचन।दुत्तमोत्तमोपपत्तिपरदशनाच प्रसन्नामिभ।ष्य-
वाद्वारामि समासिष्य दशे प^षद्ध।त्य गीतामाघ्य चेति प्रम्थानत्रयमार
चय्यद्वितेद्‌ा"्तश्ाख्मडकरतामाप।द्यामाप्तु ।

एव रीत्या लप्राण्वि( ७९० )मिते लिन्तब्दे गौडगादावायकतुक
माण्डकयक्राशकानि्माणाद्नन्तर सखवाष्टा( ८०० गदे श्रीधररगुरचरणे
ह्िवेणीमिव स्वावगाहनमाध्रेण विशाराविषयाट्वविरयनद्धवु ,खद्‌ा१।नठजाश्-
उवाङार्मषणसतापत्रयततापिति = जीवज।तमुद्धरन्ती परस्थानत्रभीं निमीयद्धैन
मीमासाशाज्ञेऽङ्करिते मगवद्‌ान द्गिरिमिरिषुनयनवधुषु ( ८२१ ) शारौरक-
मष्य न्यायनिणय।ल्यन्याल्यया सममू षे । तममभूषि च तथा दश्चापनिषदध्य
गीतामाष्य च टीक्या | अहिमिनेव समये श्रीसुरेवर।चाथेहदारण्वकमा्य
वाति नैषकर्पतिद्धिथेति दवे भ्यरेलि गताम्‌ । प्तमपादि च ज्ञानोत्तमरनेष्कम्यं
पिद्धय्परि सर्ता टीका । सेपकरिषु ( ८१० ) वाचस्पतिमिभरेमाभ्यपरि
गमीराऽगि प्रस्तन्ना भामस्यारूया व्यारूया समाख्यावि | इधिष्वटसु ( ८९९) च
क्षीपद्मपादाचायां शारीर माप्यम्यार्या पश्चपादिका प्रणेषू, । प््चाशादादित्यु

| ४ }

( १९९० ) अमलछनन्द्‌ौ मामरतौ कश्पतसरुणा, कषपतर चाप्परयदी्ित;
पश्च शात्पश्चदशसु (१९९०) पारमटेन प्मरमकार्षात्‌ । खर्पीषमृषु (१९७०)
गोषिन्दानन्दे रत्नप्रमा "काशि । तदनु सवेज्ञात्ममहामुनय, खाम्बरनिधिषु
( ९०० ) निखिद्विद्धन्मान्य प्षेपशारीरक नाम प्रमाणमूत निबन्ध निनन्व-
यामास । श्रीदे खनिषिम्वि दुषु ( ११९० ) सण्डनखा्च नाम म्रन्थ.
मभन्थीत्‌ । शु"यदवयोत्तरादित्यसमये ८ १२०० ) प्रकाशात्ममुनय प्श्चषा-
दिका व्यवृण्वन्‌ | स्वप्रकाश्चारमयतिरक्ष्मीधरशेति द्वाभ्या ( १६२० ) काटे
करमेण तस्वदीपनामूतमकेरन्द्नामानौ अन्थवग्रत्यिषाताम्‌ । रमङ्कप्णविदुषा
नाणर्ष्यञ्नी्दुषु ( १६७५ ), माोडकेषाहु+च्युतरायेण च ( १८०० ) काले
पश्चद्रया पथकृए्यक्‌ ग्याख्य। निरमायि । प्शचाशर्तियषु ८ १५९० ) नृति-
हाश्रमाख्य पण्डितो दैतदीपिका प्रकाशितवान्‌ । षष्युत्तरपश्चदशसु
( १५६० ) षममराजाध्वरद्रेदा तपरिमाषा मावषिता । नारायगाश्रमोऽप्य-
स्मिन्नेव समये मेद्धिक्तारटीका सत्क्रिया जगौ | मधुपुदनपरस्वपीभिरपि
( १५६० ) जत्र कठेऽद्वेततिद्धचदवेतरक्षणवेदान्तकरषतिकाशिद्धान्तविन्दु
गी तागुहायदृपिकाप्रम्‌ तय प्रमृता जद्धैतनिबन्धा म्यरविषत । मधुमू इनपतरस्व
तीना विषयविकवेचनरौ स्यतीव मार्मिकी पएविचारपरिष्टुना च मवतीति प्रथेत
सवेन्न | ( १९१५ ) कारे बह्म नन्दस्ररष्वति अद्वितिद्धि टीकया मूषया
माप्त । सद्वयनपषु ( १६०० ) नार।यणसतर्रती माप्यवातक नाम शरीर
माष्यव्याख्यानमचीकरत्‌ । निरुक्त एव कटे मेदयिक्ारस्तिद्ा> ठेश्र्द। कादयो
मन्था नुपिहदीक्षितधमेय्यदीकषितापिमि प्राणायिषत । ( १६२१ ) सिप्ताब्दे
रंगोजीमदडा अद्वितविन्तामणिमाचचिन्त्न्‌ । अभिचित्सोमयानिभित्तथा रमम-
तीयश्वासिन्नेव समये सुबोधिन्यन्वयदपिक। चेति क्रमेण सक्षेपशारी-
रकोपरि टकष्य विरचितम्‌ । खद्धितयश्चे दुषु ( १७०० ) महदेव्त-
रस्वतीश्ुकाचयेवियेन्द्रमरस्वतधिमृतिमिम्तत्तानुसधानतच्वानुम घानन्याख्यावे-
द्ान्ततस्वस।रामेदासण्डचन्दरम प्रभृतयो बहनो निबन्धा अनुप्तधीयन्ते स्म ।
एवममरेऽपि नेकशोऽदवैतवचनकुशखा पण्डिता उचावचान्प्रन्याष्टीक।भन्थाशच
विपुलाविवस्तारयामाप्॒ । श्रीशकराचायप्रणीता उपदेश्चसादसीदशचछोक्यप
रोक्षानुमवात्मबोधवाक्यवृक्तीत्याद्यो प्रथा वाचनाहां पतन्ति । एव करमेण
सनाणदिभाजेन्दुमितेऽब्दे पवेता गह्वर घुनायपूरय भीमह्ाद्रायणप्रणीतन्रह्म-
सुत्राणा प्रथमाध्यायस्य द्वितीयाध्यायस्य चाऽऽदिमपादयोः शाकरभूषणं
नाम व्याष्यानमकाष् । पण्डितप्रवर्‌ा म० म० अम्यकरोपाहृवामुदेवशाज्ञिणः

[ ५

( त° १९२० )वत्सरेऽ्धेतामोद ( १९२८ ) भत्र ॒तिद्धान्तनिुटीकं
बिन्दु्रपात प्रणिषु । अज्ञानिनामपि सुरुमावगाहर्ादिश प्रन्थरत्नद्वयं निमोया-
दवितमहीरुह्नीवातुमूत मायावादाङ्कुर ॒सम्यक्परिपोषयाचक्रुरिति मन्थे । तपा
चाद्ययावत्स्वमतिवेमवेन सुरगुरुचनात्यधरीकुवैन्त, पराचीनावाचीना, पर्‌.शत।
महनीयपण्डितभवर्‌ा अद्वैतमास्याय तत्नवचने भवत्ता स९&प ^ ।

अश्र सवत्र ये म्न्यनिमीणप्तमयाङ्का निर्दिशस्ते गु०्म०्म° अम्यकरोपाइ-
वासुदेवशाच्ञिभि, स्वपरणी तदशेनाइकुर्टकासवचितप्तवेद नक्महनिवेशितमरन्ध-
कार।दिपूचीनिश्वितास्तत एकदत इति बोध्यम्‌ । एवमनुक्रमेणत्तरात्तरं शखो-
पशाखमुपचयमुपारूदोऽदवेतेद्‌।न्तमदहीरुह॒ पुन्ुक्तफटेन कटितो ब्रह्मवि
द्यामरणेन मण्डित , सत्क्रियया ( मेदपिक्कारटीकया ) मज्ञरीतनाथो, वेदान्त
कौमुद्या कुप॒मितो, न्यायमकरग्देन प्जातपुष्परपोड्तामोदेन परमित, दिद
न्मनोरज्ञन्या रमणीयश्चेति सततिरायिताया प्रा कोटिमधिषूढ सुतश्‌
विर्‌।जत इत्यन्न निन्दुकषःकरेण ( एतन्नाम्या सिद्धान्तटेशटीकथा ) युतेऽमि
न सदहबिन्दुरपि ।

तदेवमङ्धपरतयङ्घ।दिविस्तृत्या परिपणे तामुपागतस्यस्यद्वितनह्षमीमााशाज्ञत्व
्रन्थविषये फ्रियमाणाञ्लयों विमागा सभान्ति | ते च यथ।-मृढ्प्रन्था.) श्चा.
खार्थनिणौयक्म था, प्रवेशमन्धाशचेति । तत्र तत्तच्छाज्पतप्रदायप्रव्तकाचार्य,
प्रभाते मृच्मरन्था, ते च प्रायेण सूत्र माप्य वातिक च । पूत्रं नाम

अस्पाक्षरमप्तदिगप स।रवद्धिधनेमुलम्‌ ।

अस्ताममनवद्य च सूत्र सुत्रविदो चिदु, ।
इपरक्षणटक्ितम्‌ । अस्यायं - यावतामक्षरणित्रुषदन विना विवक्षिता
थ¡ऽपिगमयितुमशक्यस्तादकाथेभतिषादनाय ततोऽधिकक्षराणामनुपादानमलसा-
्षरत्वम्‌ । विवक्षितार्थप्रतिषादन।यावदयेपादेयाक्षरातिरिक्त ्षरानुपादानमिति
यावत्‌ । एव वा मविदुमहतात्यनिश्िपाथराहित्यमक्तदिगवत्वम्‌ । विचिष्टर्था,
मिषायित्व सारवत्तवम्‌ । बहुशाखानिभांथकत्व विश्वतोमुलस्वम्‌ । निष्फला
मिध; य्क्षर्‌ादिराहित्यमस्तो मत्वम्‌ । अपशाब्दादिदोपरिपुरत्वमनवशत्वम्‌ |
तथा च।रपाक्षरत्वादिविरोषणषट्कवििष्टताक्यविरेष, सूत्रमिति सूत्ररक्षणं क
छति । योगार्थ्तु सभ्यते सूच्यते व्िवसिताय येनेति, स्वाथणिजन्तात्सत्रषातोः
८९२बच्‌/ ( पा० सू०६।३। ५९ ) इत्यच्‌ प्रत्यय. । शाज्ञादिसुचनामरन्षः |

क्ष ©

्ाज्लीयनहथमतिपाद्कतंक्षप्तवाक्यविरेष ईते तात्पयम्‌ |

| ६ |

माभ्यते विदृततया वण्यर सूत्रा यत्रेति योगेम पूत्रविवरणम्रन्थिरेषो
म्यम्‌ । छष्तणं दु-
सूत्रा बण्येते यत्र पदेः सूतरानुमारिमि ।
स्वपदानि च वण्यन्ते माप्य माष्यविदो विदु ॥ हति ।
वार्तिक तु वृत्तिग्रन्थ, सूति । तत्र प्ताधु | न्त्र साधु! (प° सू.
४।४,९८ ) ईत्यधिकार्‌।यण ‹ कथादिभ्यष्ठक्‌ ! ( पा० सू° ४।४।१०२)
इति पुत्रेण ठक्पत्यय । उत्त नुक्तदुरुक्ताथे याक्तेकारको अन्थविरेषो वा
कम्‌ । तदुक्तम्‌-
उक्तानक्त दुरुत्ताथविन्ताक।रि तु वारत॑कम्‌ । इति ।
एतेषु त्रिषु अयेषु अद्वेतगह्यमीमासाशाच्ामिमता स्थूढारृ्ा व्यक्ता
व्यक्ता उक्तानुक्ताशेति स्ऽर्था, सगहीता मवन्ति । अत एवैत आकर्‌.
ग्रन्था इत्युच्यन्ते |
साघकनबाधकहापाहप्रदशेनन विप्तवादाद्याकषेपनिरसनपवंक युक्तेभवुक्त्या-
दिना सिद्धान्तमूतान्थानिदषित्वेन समयन्त, शास्ञा्निणौयकग्रन्था, |
एतादशश्च अन्था नियमेन पाण्डित्यप्रचुरा, सक्ष्यन्ते । एतेष्वदवेततिद्धिखण्ड-
नखाद्यसक्षेपशारीरकमेः पिकः,राद्यो मन्था समाविष्टा मवन्ति । प्रकृत शाकर-
पादमूषणमप्येतदन्तगतमेवेति स्पष्ट प्रतीयते । अत एवैते विवाद््रन्था इत्य.
न
पयुच्यन्ते ।
प्वेश्सेठम्याय तत्तच्छालम्थान्सिद्धान्तमृतान्दुरूहानप्यथान्मध्यमाधिकः-
युपक्राराथ॑िद्धर्वखूपेणेव प्रकाशायन्त शासरपरवेशमन्था, | परिवर्ता
गाम्भीर्येण पदवाक्यपतद्मेयोजनेन विरचितत्वात्मथमाविकारिणगामपि सुङमावनोषा
मवन्तीत्येतेषु गुण । एतादृशम था, प्रकरणन्रन्था इत्यभिषीयन्ते | वेदान्त-
परिमाषवेद्‌(न्तसारपश्चदरय दयोऽत्रान्तमोम्या । बहुमि प्रणीता बहवश्चेमे ।
बहूनामप्येतेष।मध्ययनेन ₹।सरपार दश्त्व नेव ठन्धुमहैम्‌ । यतो यथेवेतेऽक्षरत,
सकुनितास्तयेव तद्नुनिष्पादिनाऽरयैनामि स्कूचिता एव भवन्ति |
सत्स्वपि त्रिविधे प्रथ यृहेषु ०य।पकनया प्रीढतया शास्ञीयपूक्ष्मसृकषमतर।
दिप्कडाथीना सुगममापानन्धेन सङ्ञोपाज्ञाविष्करणवत्तया च सरवैत, भरष्ठयेन
मृखपर-था एव चकाप्तति ।

नु त्ञानकाण्डापरपयौयवेदानेु कचेदृद्ै कविच्वद्वैतमित्युभे द्वतद्व

| ७ |

वण्येमनि स्ध्येते । तश्च देहमृन्मात्रणाऽऽत्यन्तिकदु खनिव्रृ्तिरूपमोक्षार्व-
स्थप्राप्ठये किं द्वैतमरगोऽवङम्ड्यतामुतद्वितमागे आहोखिदु मयम्‌ । उमयमा-
गाबहम्बनपक्षे च।ऽऽद्वेवाय प श्चाश्वापावित्यनुक्रमेणाथवा स्वेच्छया द्योरेक
आदाववछम्ब्नीय | यदि चान्यतर एव॒ समाश्नयणीयस्तदेमयोमेध्ये कः
भयानित्यनेके प्रक्षा स्वपुरत प्रत्यवत्िएन्ते |

तत्र सप्तराम्भेश्मेष्वनवरतमष ऊवे च निमजनेन मृश परिभ्रान्तान्दी-
नवदनतया स्वोद्धरप्रत्याद्चाया श्रुनिमुख परक्षमाणाज्ञना नुदि षीषिन्त्या मतृ्ह-
खपिक्षयाऽप्यधिकत्या श्चत्था पतथ यजाङपाकरणेन निर्विचिफै्तत-
देकमारमप्रदशेनपरयेव मान्य न पुनरज्ञाना माम॑द्रयप्रद्‌ शंनेन॒विशयगर्ते पर्षि
पन्त्या मवितु युक्तम्‌ ।

अथ कद्‌ चितकर्िमध्चिल्यकरने नि चि गप्तदेहमद्ह मुच्छेद्‌ पृक माभ॑द्रय

9 + ^

सगतिरविरोषेन वर्णिन्‌ मवेत्तथाऽप्पधु गोषड्ड्प श्रुतिषु न सा दष्टिपथमवतरति |

भ्रति्तपद्‌।यश्च चतुमुखमरम्या्ययावद्खण्डपरम्पर्‌ या प्रचरितोऽप्यभ्यतुमति-
दौल्यात्त।वद्वक्राशासमव।दरक्तेवौ कियानपि श्रुति मागोऽध्ययनतप्रद्‌ायात्परि*
भ्रष्ट फेयताऽपि केन छोपममिप्रा । तेन सह मागेद्वयसतगतिपरदशेकभक-
रणममि हु्ममृदिति शङ्क ।

टस्य दुरवभ्याया स्जातायामयोदेव प्शयत्वपाश्चयो मत्मेद्‌ समजनि ।
समजनिष्ट च लोकाना यथा भिरुत प्रदे । तदेतस्या भव्यवस्थाया, परि-
मिहीर्षया परमात्मा व्पाप्तरूपेणावनीयै तादानिकीरुपछब्धश्रुती परस्परविरो-
धापनयनपुर सर यथायोग्य समन्वयकरणेन स्यवस्थाप्य टलोकाना तदथेयाया-
त्म्य।वबो घनाय तदनुसारेण बरह्ममूत्राणे रचवतरभूव ।

तानीमानि सूत्राणि गभीर चायजाटपवृहितविश।ठमाभ्यरज्जुसवकितानि
मन्द्राद्विमिव मन्थान पारेकरप्य वेदान्तापरनामपेयश्चतिशिरास्युदन्वेदम्भाघ्ीव
प्रमथ्य तेभ्य श्वीमच्छवरगस्चरणे भनुपैरिव बद्रायणहद्यगुहानिगृढमद्वैतम-
मृतमुद्धूतय स्पष्टी क्रियत्‌ स |

सत्यप्यव तत्तद्दुमेनामिमानम्हपःततयाऽनाधवि्ादिसप्तारबीनविच्चरणपदटी-
यपीमदेतक्कि्यामभिदघतामपि शत्शिरसा मिथो विरुद्धा्थामिधायकतय।
मासमानाना याथातभ्येनायैमनवगच्छना श्रुतिं परमार्गकुरवतामपि परस्परार्थामि-
षेण वेदा तान्िङ्कत्यानेक सिद्धान्ता, प्रावर्तिष्‌ ।

क,

तथा हि- आनन्दतीयापरनाम मध्वचाचुरिममेवोत्तरमीमाप्ामाभितय पव

| ८ )

वेदान्ता दवतं, रामानुजाचार्यविंशिष्ठद्वित, वहठमाचारयेश्च शृद्धद्वित त मम
न्थिरे, इति । रामानुजाचाया वहमाचायाश्च यद्यपि तन्मतप्रतिपाद्कशनब्द
स्य दवेत ब्दधटितत्वेनाऽऽपाततोऽदेतवादिन इति प्रतिमासते तथाऽप्यन्ततो
मत्वा बिन.रे कियम।णे द्वेतिन एवेति मध्व'द्यञ्चयोऽपि द्वैतवादिन ।

तश्र देत नाम--द्वयोममावो दिता । द्वितैव द्वैतम्‌ । स्वार्थेऽण । इति भ्य
त्प्या द्वित मेद्‌ । द्वितमतेषु जगत सत्यत्व (१) जीवेश्वरादिभेदपश्चक (९)
परमात्मनः सवे।त्तमत्वं स्वात०। च (३) जीवानां बहूत्रिधत्व (४) सायुज्या
दिमोक्षश्वेति सवत्र प्तमानम्‌ |

विशिष्टाद्वैत नम द्वैतं भद्‌ । न द्वितमद्धेतम्‌ । अभेद ह्यथ । विशति
हस्यषद्वित विशिष्टाद्वैतम्‌ । स्वभ्यतिरिक्तसमस्तचेतन।चेतनविशिष्ट ब्रह्मकमेवे-
त्यं, । यथा कोके शारीरस्य जीवात्मनश्च मिथोऽत्यन्त भेदेऽप्येकश्चत्र इति
व्यवहारो भवति तद्दिह्‌।पि लिद चेद्विशिष्टस्य ब्रह्मण ९कत्वत्यपदशच परस्पर
भेदश्च मवति |

श्रद्धितं नाम शद्धयागद्ेतमिति व्युत्पस्या मायास्न्धरहितयो कथै-
कारणयेर्जवन्क्षणेरिक्यमिष्ययं । केचित्त श्राद्ध च तदद्धेत चेति करममेषारयम-
कीचक । एतन्मते मकतिमागे। ज.वनरह्मणोरज्चाशेम.व सत्कायैवाद्‌।ऽदिकूण्ड
छवत्परिणामवादो जगत. स्यत्वमाविमौवतिरोमावो चति |

मद्धेत्‌ नाम~ द्विषा इत द्वीतम्‌ । तम्य मावो द्वैतम्‌ । तदुक्त वात्िके-

द्विपत द्वीतमित्याहुस्तद्धवो द्वेतमुच्थने । इति ।

न विद्यते द्वैत द्विष।भावे यत्न तद्धैतमित्यक्षराथं | अत्र मते नित्यज्ञानान
न्दात्मक स्वयज्योतीर्प चिन्मात्रमकमेव ब्रह्मत्वम्‌ । अनिर्वैचनीयख्याति ,

भ

न तु प्त्छ्याति । अद्वतक्तनेन मूखज्ञाननिवृत्तो स्वस्वरूपापरिगमो मोक्ष इति ।

एव॒ निरुक्तविषया शाकरतप्रदाय $ माध्वत्तप्रदाय , रमा।नुनप्तपरदायः)
वाह्टमप्तभदायश्चेति चत्वार सप्रदाया प्रावतेन्त । स्वस्वकतपरदायपुष्टयये च
चतरभिरप्याचारये, स्वस्वमतानुसरेण बद्रायणप्रभीतन्रहममूतरोपरि माष्याणि
निर्मीयन्त | चतुष्मप्यतेष्व.चयिषु ‰कर।चायौ एवैकेऽद्धेतवादिनोऽन्ये श्रयो
दवितवादिन इत्यम्‌ । एव च वेद्‌"तशाच्े हवितद्धिते इति द्वावेव मुरूयो मेद्‌
वित्यप्यु्परायम्‌ । अतोऽदरेतपरतिषाद्‌कराकेरमाष्य द्वैतप्रततिपाद्कमाध्वम।भ्य

| ९ |

चेति माप्यदरयमधिङ्कत्य सृषमेसिकाया क्रियमाणायां शाकरमाष्ये द्वतद्ितो-
मयश्चतिन्यवस्था पामीचीन्येन क्रियमाणा इश्यत इति धुक्तिपुयोजनागुभ्फि-
तत्वा्निदेषभ्यास्य माष्व्यान्याहरामेव गाम्भीयं मनति । माच्वम्‌ष्ये तु तत्तव
विपरीन नैकप्या अष्यद्वैत्रुगएनप्ता समन्वय इति उमयमाप्यगोरवधृव
पक्लपात पूष्षमया इशा निरक्षिणेन।ऽऽकलितम्‌ । ततश्वाना्ज्ञानप्तम्‌ 12तदुरव
सनापिश्ाविकगृहीतेर्व याथातथ्येन सारस्येन च श्ुत्यथमनवगच्छद्भुरा-
त्मानमनल्पनोवमन्यमनिदवदुविरास।ददवेतवाद्‌ निमयं ५रममङ्गरे बद्धविद्वषै-
रिव मध्वप्रनामकनन्दतायन्।यामप्दुयोजन।देकुतकेपुरस्कारण बरक्मसृओोपरि
माध्य रच।यत्वा) तथ। तच्छिष्थजयतीयन्यात्तत्‌।य।दिमस्तद्धष्य।परि तदनु.
गा्ठीका विषाय च श्चाकरमाप्योपरि स्थले स्परे ये दृषविष्फुलिङ्ग, स।द्र
प्रकषिष्ठस्पषा दोषाणा नसनन तेषामेव चो्तीना सदापत्वप्तताघनेन च
कराकर म।प्यस्य निस्वुङ सारस्य माम्भीयै प्रोढत्व च ठाकान्^त्यायायेतु श्रीम-
द्रघुनायपण्डिताः शाकरपादमूष५ न।मद्वितरेदानतीयमनुपम निबन्धमवातीतर-
निति महदेतप्ममोदप्यानम्‌ । तदेपदुक्त अ धारम्भे स्वयमेव अन्धङता--

आनन्दतीर्थ दिभिर्‌।द्रेण यदूदू्ित माष्यमनसपबोपे ।
तवुदधतीं तत्कृतिदृषण च ह्यज्नुम्भेऽ^) रघुनाथपुर, ॥ इति ।

तथा चास्य शाकरपादमृपगनस 1 निमन्धस्वे निभयग्रन्य इत्यभिषानपिक्तय।
सण्डनम्मन्थ इत्येग नामा रमत । नयु यथन्मिनिजन्पे प्राधान्येन परभ.
मतारितमतस्य खण्डितत्वात्लण्डनग्रनधोऽयमित्युच्यते तद्‌। कथामिवास्व श्रकर-
पादुमूमणमियमिषान प्षगच्व्ताम्‌ १ भप्यृत विर्णाद्क दह्यतद्भेषानम्‌ । यथा
ह्यनन्दानाश्म तम91 २4 य च।7२५।८५ भूषित न तथ।ऽत्र पचित
दृश्यत इति चेद्ध।१ऽि । यथा ह्यद्रतनयन्दरयनह्यज्ञनेन मृ्ज्ञननिदृततो
सत्या स्वस्वरूपाधिग्मो मोक्ष उय्यत | न५ भतो नाम कश्चित्साध्य पदाय॑, |
तहवदूद्‌। याचूहितासेपद्‌ रीफरणेन स्वत एव मू।११ भ्य मूविनभिवेत्युपचयते ।
नास्य स्वभवपन्द्रस्य भूपणान्तरेण िचतव्रयननम्‌ | तथा द्क्तम्‌-
4 उुतत्तिपरिपताया, किमस्या पा-नन्त्रे ' इति । एतवितवाध्यं शक्ररणद्‌
मूषण.व विवक्षितमे्यव निबन्धयितुत यय प्रताम्‌ । एतेन श्ाकरमनवुः
साटित्व स्वग्मन्थस्य प्माणिकत्वेन धरद्धेधप्व।त्तम दृरणीयत्व च स्फरितम्‌ |

छाऽय रघनाथस्‌रन्यायम।मासा+दाग्तायत्कतशत्रममववानष्णातञ क्रतद

०

भाणकोसितिदविततिरिरोद्‌१५।६।न याचर॒ भीरामचनदं इव तिकिरोदूषकह

[ १० ।

कदिनरतरान्कादि शीकान्कुवेन्पयुनाय हत्यनयनमिाऽऽपीदिति प्रकृतेत्रन्य कत्य.
क्षता प्रत्व्तम्‌ । अतिश्चयोकत्यशच वनं यित्वा वक्तव्यं चेत्तदाऽपि त्यायमीमांत-
दनेकराख्णा मार्भिक ज्ञान रघुनःयपूरिषु प्राचुर्येण सकरितममूदिति केनाप्वनुर्‌-
रीकरपेमशक्यम्‌ । किच तादशत्तान न यावत्तावात्कतु कवेतप्रायं प्राज्य सममूत्‌ ।
अत शवैनान्पण्डितप्रवरान्पण्डिता भवि जना! ८ पवते, इत्यन्वर्थनोपनाम्नाऽ$-
जड्धुरिति तकेयामि । युज्यते चाथ तकं । त्रैव पुण्यपत्तने बेहुमपुरास्त
काया व्या ‹ श्रीमन्त सरद्‌।र ' ईति रजमान्यपद्वीविमूषित चित्तपविन.
द्विजकृड प्रतिवसति । निरुक्तकुटस्य पेशवाराञ्यकारे युक्तपरव्वनाथुकताचरण।-
द्तधीपदानाश्च ( रास्त नरं, रास्त करण, व रास्त स्का देण, यामु )
८ श।स्ते › इत्युपनाम सपन्ञमित्य।र्यायेका श्रूयते । तदेव चोपनामाच्चयोव
त्रचङित वर्तते, तद्रदिद्मपि स्यात्‌ । यद्यपि रघुनाथतुरे, पराचीनेषु ततिवित्‌
वितामहपमापितामहादिष्वपि । ११त ' इत्येवोपनामामूत्तथाऽपि सेषाञमृष्योपना.
न्नोऽन्वर्थता रघुनाथसुरिभि पनरुञ्डछितेत्यत्र तस्पयम्‌ । तदेतत्ते " रधु-
नायमूरि.” इति सूरित्पेमाऽऽत्मानमुद्धिख वा निनन्यित्रा स्वकमेव सवितरिति न
केनापि मदुक्तव्नद्धा कतग्धति प्राथये |

भपास्य म्रन्थस्य कती कद्‌। समुत्पन्न! कस्मिन्देशे कस्मिनुषिकृरे च
पपुत्प्ः विनामेयौ चास्य मातापितरो फ किं कृतमनेनेत्यादिषरितविषये
स्वनामोद्धेखमन्तरा >।म्यत्किमप्युपटभ्यते । महदिद्‌ दु.खस्थानं यद्धारतीयाः
प्राचीनविद्धापतो म्रन्यप्रणेत।रोऽपि भन्थान्त निजवृत्कदे ठेसनेन न।ऽऽप्मान
पर्वि।ययन्ति , महता प्रयासेन तेषा म्रामनामादिकि ज्ञातन्य मवति । प्रयाप्तश्चात्र
परातनकथाको विद्र मवुद्धमुलात्परम्पग्या श्रवणमेवेति तदृ्नित्य किशदुपन्ब-
प्यते रघुनाथसूरिपरिचायक चरितम्‌--

शाकरपादमृषणय् यस्य॒ भ्र थयिता रधुनायपूरिहदच शाकडशाली
भाश्वटायनसूत्रशचित्तपा० जातीयो व" पष्ठगोत्रोतपन्न; सन्स्वजनुषा ^ पवते
इत्युपामिरूय स।भि५ द्विजकुरम वकार । भट्चक्रर च कुशप्रभिषण-
तथाऽद्य एव वयति गृदीतप्तवेतन््ररहस्यस्तादानिकी विद्धन्पण्डडीम्‌ | भमध्य
सूरे पितुनाम ‹ रामचन्द्रः › इति । अमेन हेनुना जनतीनमामि सापान्यतो$.
बुमातुं शक्यम्‌ । अनेन प-तेन श्रीमद्धगवताया पृदमूषरण नम सन्करत-
ध्यारूयान, तथा माषाविवरूतिनांम महराषटव्यारूपान च तमस्ति । यद्वि
कोऽस्यामिनन हति न निश्वेतु पायेते तथाऽपि वरहद्(बह ड)रेशे ष॑तोपना-
भक्षे सदाचारद्मत्त प्रवन वि्यापण्डित च द्विनक्ुक प्रतिवसतीति साप्रतभि

[ ११]

दे । एतेषां द्ितीयगूृहिणी १ेराट८ वारे कतरस्य । रघुनायतृर्णामास्मजञः
+ रापश्चाद्ची पवैते › इत्यमिषधेया भोरराजधान्या राजाध्ितो नीतिवच्छा(स्रकारी
वकीड)भापतीत्‌ । एतेषा न8।ऽपि विर।टपान्ते कुत्रचिद्वपतीति करभापकर्णिकभा
श्रुयते ।
जस्य भ्रीरघुनाथसूरेद॑शिको मीमामान्यायपश्चास्यराववा च येसुरि, । तदुक्त

रपुनभरृरिमिरिव-

मीमापान्यायपञ्ास्दर घवाचायसुरिणाम्‌ ।

सिप्यस्य शाके माध्ये मृषणे प्रद्षणे ॥ इति ।

शिभ्यशब्दस्व यत्किचिभिरूपित।यप्रतिपाद्कत्वातिरूपितायस्य च नियमेन
निरूपकप्तपक्त्वाच्छिष्यत्वनिरूपकगुरुत्वाकाङ्क्षायामुपस्यित परित्यऽपानुपस्थि-
तकदपने मान।माव इति न्यायेन पृवर्घोपात्तराघवाचायेसूरिणा तननिरूपकत्व.

क क क

नान्वयाद्रुनायसुरेगुरू र।घवाचायसुरिरिति रम्यते ।

जये च राघवाचायपूरि; रेव शाकरमतानुयायी, परपरतिकश्रूयमाणतप्तषि*
( सातारा )पुरस्यगजेन्द्रगडकरकुडजनुषो राघवाचारया द्धन एव । गुरुनिरद-
शप्र वाक्य जाचर्येति स्ामान्यपदश्रवणमाश्रेण मध्वमतादुयायिनो वैष्णवस्य
गुरुत्वं साहपतमान्न स्यात्‌ । तदन्यस्यापि शचाकरमतानुयाधिन; शैवस्य
राषवाच।यस्य प्रतिद्धत्वात्‌ । अन्यथाऽमीषा रघुनायसुरणा कथमीदशे कुशा-
परथिभणेनाप्यनिग्र्चि शचाकरेदवितमते मार्मिक पाण्डित्याशतिशयो ठम्बेत ।
कथ वा गुरोरमीष्ट दवैतमतं सषेयोञजापतयिदुमुदयञ्नीत । पिच मघ्वमतानुयायी
राबवाचार्यौ वेयाकरणत्वेन प्रतिद्धो न नैयापिकत्वेन नापि मौमसकत्वेन ।
दुरे तत्र न्वायमीमांतादिप्श्चास्यत्वम्‌ । न चाप्यय नियमो यदाचायेपदं मध्व-
मतादुयायिन्येव प्रयुज्यत इति । शकराचायसुरेशराचरयत्यतरद्वितमतपवतेकेऽ-
प्याच।यपदुप्रयोगात्‌ । तस्म दवेदशाखाद्गतसूक्षमसूकषमतर। घयप्रवचनपाटबन स्वय-
प्ाठाचायपदवीकोऽय महाभागो र घवाचार्यो मध्वमतानुयायिनो मिनन एष ।
पश्वाप्येति विक्ेषणेन वादिमत्तमतगजगण्डमित्तिविदारणे मृगेन्द्रस्येव स्वगुरोः
तामथ्यमासी दित्याविष्कृत मवति । तेन च तादश्गुरो* शिष्यस्य ममापि
दुवा दिदएठनक्तचरकुटिरूकृतकमाठपमृोच्छेदने शक्तिरस्तीति स्वाहकारष-
रिहारपवंक सुचयति ।

एव गच्छता कटेन प्रतिमाशाचिनोऽस्य षण्डितस्य स्वेतः प्रथिता
नयुणगणाम्धस्वा मुरूय आङ्ग्छविकरी अत्रैव पुण्यपत्तने पण्डितपवस्मेनै

| ६९ ।

>्यायाषीशपदं प्ाहयामाप्त । पण्डितोऽपि तदनमान्य स्वाचिष्ठानेन न्यायाव
मृष्याबम्‌न । कोरयाजमृव च चिर्‌।म जनमनोरज्ञन युक्न्यायप्रदानेनेति वक्त
परग्परय। श्रूयते । तत्सत्यत्वे नाहं प्रमाणम्‌ करवीरिहापतनाधीश्वरमहारा"'
लपपद्पि कतिचन सैवत्परानमुरूयन्यायापीशपदमल्कुर्वाणा आपक्नेते रधु.
नाथिपण्डिता इत्यप्यवगम्यते ¦
इमे पश्चिमे वयमि च नेत्र श्र्विमूमिते वत्सरे ( श० १७७२ ) नौरातीरर
सर्मीपस्थमोरमण्डलाधीश्चरान्पण्डितपदाट्कृत ‹ # नानाप्राहब ` पतप्तचिवान्प-
माश्रयन्‌ । तदानीमेवाप्तवद्रैतरत्नरक्षणकरण्डक शाकरपादभूषण नाम
नि्न्षो विरवितस्तदाधयेणेव शिलष्टररङ्कितश्च । तदुक्त अ्यक्ृता स्वयमेव -
तीरातीरसमीपस्था नगरी मोरपरज्ञिका ।
येषा रम्या राजधानी श्रीरामः कुख्दैवतम्‌ ॥
नानाप्ताहेबनाम्ना ये प्रततिद्धास्त तद्।श्रयात्‌ ।
सिद्धि गतथ प्रन्थोऽयमङ्कितश्च शिलाक्षरे ॥ इति ।
अब मेद्‌ामेदयोस्तुच्छत्वम्वच्छत^्व।यिगमाय दवैताद्वेतवादिनिमेतपरक्रिया ्रिय्‌.
त्यपि विकच्य प्रदशेयिष्यते-
पध्वाचायाणा मत द्वैतम्‌ ! दवेत नाम मेद । प्र च जीवजडेश्वरादिमेदा-
त्पश्चविधं स्न्पत्योऽनादिश्च । दि च सादि स्यात्तां नाश्चमाप्नुयाद्‌ | नच
कदाऽपि नाशमुपैति । तथा यदि चाय मेदोऽपतल्य स्यात्तदा तस्व॒ऋतििक-
रिग्तत्व स्वकाय स्यात्‌ | न चासौ भ्रन्तिकलतित इति मन्तम्यम्‌ । काशितस्पर
निवृत्यवक्यमावात्‌ । नैव चैष तदाऽपि निवर्तेते । तस्मात्सत्योऽनाद्श्वाय्‌ मेद्‌
परपश्च, | एष च द्वित न विद्यत इति यन्भत तदञ्चानिना मतमिति बोद्धभ्यम्‌ ।

्ुतिरप्यत्ारथे प्रमाणम्‌ । तथा रि--‹ सत्य आत्मा सत्यो जीव, कर्य
भद्रा तत्य भिदा पत्य भिद्‌ भैवाऽऽर्वण्यो मैवाऽऽरुक्ण्यो मेवाऽऽरषण्यः,*
इति । अस्यार्थं -- आत्मा परमात्मा पत्यः । तिकाशानातित इत्ये, । तथा
जीवः सत्य । तयेोर्जविश्वरयोर्मदश्चापि सत्यः । मेवा ऽऽरुवपय ' इत्यत्र मा एष
आस्वण्य इति पदत्रयम्‌ । तन्न मा इति निषेधायेकमम्ययम्‌ । एवेति निश्वय-
धोतकेो निपात | आरमिष्टवन्यो भजनीय मर्वण्य । मेव नेव | एव च
परमात्मा दुटजनक्षव्यो नेव मवतीत्यय ।

# त॒ इमे भोरमण्डरनरेशा पण्डतनानासादहेवपतस्िवा सप्रति भोरशाल्याश्मम्ै-
कुवागिभ्य पण्डितप॑तसचिवरुनाथरायेभ्य अ्चीनास्तार्तीयीकास्तपितामहपूज्यपरादा शत्व
वषेयम्‌ ।

| १३,

स्यं मिदेति पैवाऽऽरवण्य इति च तरिरषैचने मेदपत्यत्वदा्ै प्रदं
चतुष्‌ । अस्थां शती स्पष्टमेव मेद्‌)ऽभिहित । नष्यपेदे तति मेदा सेव्य
पेश मवि वाऽञ्चपा सगच्छने |

७

नच ब्रह्म वेद्‌ ब्रह्मेव मवर्तीति श्रतिबरऽजीवेश्वरयोरमद शक्या इति

च्यम्‌ | “ सपञ्य ब्राह्मण मरक्त्या शुद्धाऽपि ब्रह्मणा मवत्‌ ` ईतवल्मश्च

पसपिरत्वोदमेदश्चते 1 नहि बक्षणपूजगरा शूद्रो ब्रह्मणनातिता मते कितु
ब्राह्मणवत्प्क्तनीयो मवतीव्यथं |

तत्वमप्तीति महावाक्यमीि मेद्‌ परतिपाद्‌कमेव | तस्य त्व तत्वमिति षष्ठी-
समाप्मङ्ीक्कत्य तस्येश्वरस्य त्व द्‌पिाऽपीत्यधात्‌ | अथवा ‹ मं मात्मा तख-
मापि शतकेतो ` इत्यदाछ्कस्य स्वपुत्र श्चतकेतु प्रत्युपदेशप॑रे वाक्ये † सात्मा
ओतस्वम्‌ › इति पदच्छेद । अनदित्यत्र च नञर्थो मेद्‌, । तथा चय
म्वातन्ञ्यादियुणोपेत प्त एव परमातमा । त्तं ल्वतत्‌ । तस्मादात्मनों भित,
परतन्ध्रो जीवोऽप्तीस्यथोत्‌ । एव च जीवेश्वरयो पेव्यसेवकम'वात्तयार्भेद्‌ सिध्य
तीति दैतवादिनि भावाय प्राहु |

अद्धेतवादिन, ग्रीशक्रगुरुषरणस्वु-

पजाीय न मे विद्विनातीय न मे मवेत्‌ 1
स्वमत च न मे किंचिन्न मे मेद्‌त्रय मवेत्‌ ॥

।

एति श्तौ परस्मि.्रह्माणि स्ज।तीयाद्विजातीयात्स्वगताश्च मेदः परतिविध्यते न्‌
यदि च म्वमतानुस्रारेण मेदो वास्तविकं स्यात्तं चेतनत्वेन सनातीयाज्ञी-`
वादिचेतनत्वेन विजनात्तीयाजडाद्रामानुजमते शद्यण ॒प्तगुणत्वेन स्वगतद्ुण्पर्व
नक्षणि मेदस्य दुवारतया मेदच्नयनिषेधप्रतिपादिका श्रुति पीडित । भव.
ह्वी स्तविकच्वेनैकविन्ञानन सविन्ञानप्रतिनज्ञाऽपि न साच्छेत |! नेह
नानाऽस्ति ” ‹ नेति नेति › इत्याद्या श्रतयोऽप्यमुमेवाभेद्‌ प्रासन । * प
सरिवद्‌ नक्ष, रेतद्‌ारम्यमिद्‌ पपम्‌ › इत्येवमादिश्चुतयश्च त द्रदयन्ति । ततश्च
मेदन्रयनिषेषान्यथानुपपच्या परिदरयमानध्य सचराचरस्य पचेतनाचेतनश्य
रसय यगत प्रातिमातिकत्वसर्पन विना गत्यमावात्तदुपपादकमनार्दिमावल-
पाज्ञान परिकश््पनीयम्‌ । यथेव हि रऽञ्वा तिमिरा दिदाषवश्रात्सपमूरढना्बु
धारां, पारकरन्यन्त्‌ ए३ च मत्रवपुषि पर बह्मणष कलिपितमिदमनेकमेरदमिरं
पकक जगन्मिथ्यामतम्‌ । यथातस्यितन्रह्मम्वरपावनोघनाध्य च | पिथ्यार्त्वं
नाप ॒प्रतीयमानत्वपषेकयथावम्थितवस्तक्ञाननिवरत्यत्वम्‌ | यथा -अरमाधिष्ठान.'

[ १४)

भूतरस्ुतच््तने प्रतीयम्मनपादेर्निवृति, । दोष्शवाश्न स्वरूपविसेषानदधिवि
धविदिज्रवितिपकर सदूसद्म्यामनिवचनीयमनाद्यविधापरपर्यायंमावरूपाद्चान
मेव । हृद्मेव स्ैस्य जगतो मृङकारणमिति मृखन्ञानपित्युच्यद्रे । तश्च तरियु-
णास्मकमपि न साख्यप्तमतप्रधानवाननित्यम्‌ । मोक्षावस्थायां तस्य धिनाशावद्य
भावात्‌ !

एतादशत्ताने प्रश्मणे-दिवात्मशक्ि स्वगुणेर्मिगृढा्‌ , मृयश्चन्ते विनाथ.
निवृत्तिः, पराऽस्य शक्तिविविधेव श्रूयते" इत्या्ा पर.सहल्या श्रुतयः । भत्र
सवुणेनिमूढयं मायानिवृत्ति पराऽस्य रक्तिवि विवेत्यादिपदै पू्ोकविरेषणवि-
शिष्टस्य तादशान्ञानस्य स्पष्टमेव पपादवितत्वात्‌। अतो न कथमपि दैतप्रसङ्क इति।

यदुम्‌" सत्य भात्मा पत्यो जीव, सत्य मिदा › इति श्रुत्या मेदः,
तस्य च सत्यत्व प्रतिपद्यत इति श्रतिस्तत्न प्रमाणमिति । तन्न विचारक ।
¢ अनेन्यद्धम्य, शाल्ञाय, ' इति न्यायेन शान्ञादातिरिकेन प्रमामेन यन्न
छभ्यते तत्रैव छाङ्ञस्य तात्पयेम्‌ । " नाट पीताद्धिनम्‌ ' इत्यत्र नीडप्दार्षो
भेदस्याऽऽभय, । पीतपद्‌।थस्तु भेदस्य प्रतियोगी । भेदनिरूपक इति यावत्‌ ।
तश्र च नरस्य मेदधर्मतवेन ज्ञान तथ। पीतस्य मेद्प्रतियोगित्वेन ज्ञानं यदि
स्यात्तदेव भेदन्ञान सतमवतीति मेद्‌ प्रत्या ्िभिरप्यवगम्यत इति त्ववेवोक्त.
त्वेन न सत्वं मिदेति निरुक्तशचतेस्तत्र तात्पयै संमवति । किंत्वा्होत्र ज॒हुया-
दित्यत्पा्तवाकंयेन विहितस्य हवनस्य द्ध्ना जुहुयादित्यादौ पूनािषानस्य चर्व
तचर्वनम्यायेनानुषयोगाद्यया तदनृधते तथा प्रत्यक्षपरमाणादेव भेदस्य सिद्धत्वेन
पुनस्तस्यैव तात्पर्यतः प्रतिषादनेऽनुत्ताहात्‌ । नान्योऽतोऽसिति 2 इत्या्यनद-
काक्षभुतिविरोषाच निरुक्तथुतनिषेषापेकषित्त्यत्वेन प्रतीतन्याव्हारिकमेदान-
वादुप्रत्वेन स्वायेपरत्वामावदपृवेचोध्यत्वशछक्षणप्रामाण्यानुपपत्तेः । अमेदशरुतेः
कपमपि भ्याहारिकमेदविषयत्वाप्तमवेन पारमाधिकामिदेषरत्वस्येव वक्तन्य-
तथा स्वयेपरत्वादुपूतवोभ्यत्तसक्तणप्रामाण्वो पततः ।

किंबास्त्‌ द प्रामाण्य तथाऽपि "नेह नानाऽस्ति नान काचन भिदाऽस्ति" इत्या-
दिमेदनिवेषपरशरुतिमिरविरोष।य निरुक्तुतेभदनिषेषपरत्वमेवास्तु । तथा हि
सत्य आसेत्यात्मनन्ञिक्षाखाबाध्यत्वमाह । फं तर्हि, जीवत्वमपि वास्तर् ¦
नेत्याह-अपतस्यो जीव्‌ इति सवप्रधानो निदश्च, । जीवत्वभिति यावत्‌ |
विशिष्टनिषेषस्य विशचभ्ये बापे िगेषणोपतक्षमात्‌ । द्विविषे पदविमागे समव
त्यपि बहुमेदशरुतिवाक्यानुरोषेनोकंतम्यायेन चात्राप्तत्य इति पदच्छेद एवो-

[ १५ 1

किति । एवं सजातीवमेद्‌ मिराकृत्य विजातीयतद निराकतेति-त्य भिद्‌".
सस्व भिरेति 1 सस्यशदेन पशचमूनात्क जगतपतिकाथते | * क्य स्यमि
जत्‌ + इति शते, । तत्र सदिति एषिव्यठेनांति । स्वदििति वास्कक्राशो |
तदेव भिद्यत इति भिद्‌ । भक्तत्यमानि वचनीयम्‌ । तस्य दा््थय बुनर्वेतः
५ निदाऽसत्य मिदेति ' । काकातिगोरकन्यायेनापस्वमिश्यस्यो मवन्रानुषक्णः ।
श्थृतिरपि भे मिषेधति-विमेदननकेऽन्ञाने नाश्चमात्यन्तिक मते । भस्मनो
बरह्मणा मेदमसन्त क करिष्यति ॥ इति रथुनाथसूरय भहु. |

किंच भेदवाद्यमिमतो जीवन्रह्मणोर्भदो यदि सत्य स्यात्तदा तयोरभेदो ब्म
णाऽपि निर्वक्ुमञ्चक्यः । नहि वस्तुत परश्परस्मप्द्ध्योगेषाश्वयोरमेदः प्रति-
पामानः तेगच्छते । अत शरुस्य प्वीणतामदनिवोहाय प्रतीयमानो मेदः क.
नाधीन इत्यवईयमम्युपगन्तभ्यम्‌ ।

अपि च प्रसिद्धाविख्शाखास्वनवगमत्तत्य मिदेत्यस्या, भुित्व एवं
रिपरतिपन्ते, ।

अरत्वस्या, श्च॑तित्वे विपतिपाति । इयमपरा। प्रतिद्धश्ससयस्वकिता (षा,
सप्नावीशते देव एक › ्पृथमुरत्मान परेरितार च मत्वा › ^ ज्ञक्ञो दकण्तनी-
शनाश्चौ" इत्यादिका मेदप्राहिणौ श्तिरतति । ननु “सवै खालिद हषः ^रबदर-
त्म्यमिद५ पवैम्‌ › इध्यादिरप्वद्वतम्राहणी श्रुतिरस्ति । भस्तु कम क तत इति
चेच्छृणु -दवेतवादिनो मध्वाचारयाद्यो हि मेदप्रतिषादिका श्रुतिं परमर्भछेनो.-
ररीकृत्य तदनुत्तारेणामेदग्राहिणी श्रुतिमोपाधिकी वदन्ति । अद्वतवादिन अ
चापैवरणास्तु--अमेदश्रति प्रमाय॑तयाऽङ्गीकूषैन्तो मेदृुतिमीगधिकी प्रति-
पाद्‌यन्ति । तदुक्तमद्धेतामेदेऽप्मद्गुरुचरणे -'बद्धेतश्रुतयः सदपेविषया मेदो-
क्तिरीपायिकी ' हति । एवंच भरुतिभूढकत्वाविशेषात्कथतशमद्वेतवाद्‌ शएव
नेजीयतमिति वेद्धानोऽति । कुन इति चे मेद्‌।मेशयोस्तेनसििरवरल-
न्तपरस्परविरपित्वात्तयोद्रंयोरपि श्रुतितात्पयेविषयत्वत्य सक्तात्पहल्तऽदनेन।वि
बद दुमशक्यत्वादमेदस्येष श्रुतितात्प्गिषयत्वेन मेदोकतेगेमार्थत्व विन्‌।ऽगतेः ।

पव चेद्धेदामेदये ्ैयरोरपि श्रतित।त्प व निषयत्व। पिशेषाद्‌मेदस्यैव श्रुितास्वषं-
विक्यत्वे विनिगमकामवेनान्यतरस्य तात्पर्थ॑विषयल्वेडन्यतरश्य च गौगक्ैसे$-
दव स्व कपैधये मेद्यतिभादकश्रतय तुसार।दमेदस्थव गौगर्थ्वं कं न स्याद्धिति
बेभ्रेतदद्म्‌ । “करात्मानावरीशते दे4 एर › इत्यदि हि भेदमाह धति. |
पर्वा, सस्यादिकय पनरभदअहिणी । तत्र तत्तमदीत्यादौ तसेः पर्न

[ १६ |

ठेननिकण्यात्तदेमिन्नस्तद्‌ष त्वमसीति मुरूयया व्या शकधवामेदं॑परदशैयति
धतिः । मेदश्चुति पुनन मुरूववरर्या शक्या मेद्‌ प्रतिपदयति किं वाच्यृवृत्या
्रिंयत्तृनियस्यभावमेव भतिषादयति । त च निषन्तृनियम्यमावो मेदुपृक्क हति
वदन्यथानुपपरथ। तयार्भेदृमा क्षिपति । एव चाऽऽयिको मेदा न वाच्य. |
अमेद्‌ः पुन, शब्दत्वेन प्रत्यक्ष । सत्येवं॑प्रत्यक्षाप्रस्यक्षयो, प्रत्य्लप्यैव
ब्टिष्ठत्वादमेदरश्रतेरेव पारमायकत्वम्‌ । मेद्स्येव चाऽऽरथिकत्वेन गुणे त्वन्य
यकरपना † इति न्यायेन मेदद्चुतेश्च गोगाेत्व युक्तम्‌ ।

~ नेच यद्यमेद्ष्ये। श्चत्यभिमेतत्वमिष्येव तहिं जीवेश्चयो पारमार्थिकमेद

म कि क,

प्रहिणा " दा सुषणा प्तयून। प्रलाया ` इति श्रुति. पीञ्येतेति वाच्यम्‌ |

प्र कारणम्‌ । उच्यते- न तया श्रुत्या परमाथतो मेद्‌ प्रतिपाद्यते | तस्व
पदार्थत्वामावाद्राक्यायेत्वाम्‌।नच । कषु द्रा सुपणा इत्यादिद्वित्वायेकमरत्ययो-
पादान्तमागम्य इति त्य जीवब्रह्मणेरिकवस्येव पारमार्िकत्वामावात्‌ ।
द्वित्वायापत्तिप्तमपिगम्यस्यापि श्र।तत्वमेवेति तस्य पारमाथकत्वमेवेति चेदस्त
नाम | तथाऽपि ‹ र चन्द्रम६। ' इत्यत्र यथा। द्वित्वस्य श्रोतत्वेऽपि पारमा.
िकत्व।भवेनागत्या काट्पनिकत्व कर्प्यते तथाऽत्रापि मद्स्य श्रौतत्वेऽप्य-
मेदश्रतिपिरोयेन पारमािक्वह। वक्तुभशक्यत्येनानायत्या काशपनिकमेद्‌-

प्रत्व्यैव वक्तन्थतया त। दराप।रम।यिकत्वप्यािवित्करत्वात्‌ | `

्त्पनरक्त- नह्य वेद्‌ बद्येव भ्तीप्यमेदश्चते स्पज्य बक्षण भक्त्येति
बपररपरापरत्वादिति । त।च५-- सम खच्विद्‌ शरद्य, रएतरारम्यमिद सवम्‌ +
इत्यादिनहमेदश्च तिमिः सरकव।क्यतया सामानाधिकरण्येन च शब्द्मयांद्य।
बाच्यवृत्याऽमेदपातिपाद्कर। मि स्वेच्छथा विना केषरण नघ यष्तणावृत्तिक-
पनेन प्रदपतापरत्मवचनस्मत्यन्तायु तत्वात्‌ । तथा स्ति ग्ग ग सातीत्य-
त्रा गज्खपद्स्य टक्षणय।ऽत्यनतापवित्र रामिध।यकतवाप्या तत्र स।दुस्ताह
शछापवितरदेशप्राधिपयोम प ¶पवस्वकह्पन^सङ्घप।तात्‌ । यदि चानुपपतितो जघ
स्यधरृत्ति स्वी रियत इति तषे चेत्‌ ¡¦ काच ब्रह्य वेद्‌ बरहयेव मवतत्यत्र
जीवन्रह्मणो रमेदप्रतिषाद्नेऽनु११तरिति वक्तव्यम्‌ । मेदप्रतिष।द्कश्रुत्यनुपपातत-
रिति चेत्‌ । या तु मेदपरतिषारिनी श्वतर्दाहृतान स्ता वाच्यवृत्या मेदृप्रति
पादिका | किंत्वथापस्याक्षिषमदामिवाग्नी । ब्रह्म वेदेति बु साक्षादमेदा.
भिषायिनाति प्गक्तमेव्‌ | तथा चाप्रत्यन्षत्वेन दुबेखा मेदश्रुति, प्रत्यक्त्वेन
बेष्ठामभेदश्चातं विद्ध नोत्सहते । विरोधस्य तुह्यवटप्रयुक्तत्वात्‌ । अन
योभादुस्यमत्वात्‌ | नहतुल्यवयो. परसरं रोपी शोके शवरः |

[ १७ |

फ खदु खरनसरायुषयो्विरोध । कोदृशो वा तृणस्य भगवतोषु्ेन पकं
क भ

ब्रधृ |

नाप्यनुपपन्ना मेदश्चति । द्वौ चन्दरमसतावित्यादादिव कार्पनिकमेदानुवा-
दकव्वेन।प्युपपत् ६ |

किच ‹ तकता तदेवानुभ्राविज्ञत्‌ › इत्याद्या श्रुतयो जीवत्रह्मणोरभेदभेव
स्प्टमवगमयन्ति | ° नेह नाना › इत्यादय श्रुतयो ऽप्यमुमरेवामेद्‌ प्रशपतन्ति ।
रेतदात्म्यमिद्मिन्यादयश्च त द्वयन्ति । तप्मादुत्रह्म वेदेति श्रुतिरभेद्‌परेवेति
युक्तम्‌ ।

यच्चाक्तम्‌- स आत्मा तक्छमरपाप्यत्र आत्मा, अतत्‌, स्वम्‌ , इति षद्‌
च्छेद इति । तदस्त । तथा हि-छान्द्‌।ग्ये षष्ठप्रपाठके सदेव सोम्येदमथर अपी.
दित्युपक्रमात्‌ , एेतद्‌ातम्यमिद& मवे तत्पत्य< प्त आत्मा तच्वमामि, इत्यु
पसह।राचचादितीयत्रह्मण एव प्राकरणिकतया तदनुरोधेनैव तत्वम्तीत्यस्य
व्याख्येयत्वेन जीवव्र म्मणोरमेतसम्येव तत्तात्पयंविषयतया तदिति च्छेदस्यात्यन्ता-
सगतत्व।दिति बाध्यम्‌ |

इत्थमन्येषामपि परे।क्तान।मद्भितवादविषयक।णामाक्षपाणा रघरनाथपण्डितै
रतीव मार्मिफप्रवचनेनाच निरसन विहिन तत्तत ण्वावधाय॑म्‌ | विंस्तरभया-
नेह प्रपञ्च्यते | उदाहरण्णः त्वन दिडमावरमिह्‌ प्र०ितम्‌ | एवमिष्टद्वित१-
रिप।धकरवनानिष्टदवैतपरह।रकष्वेन चामर वोपकारर महामाहिमशाह च-

[~ ~

माप्य शकरमापितेऽद्वयपरे सदै &'कै्य जिते
व।दिम्य। हृतद) षचुषण पुरस्कार] तद्द्‌ पण ।
एतद्वै रघुनाथसुररिचैत विद्ध-मनःतोषद्‌
ध्री मच्छाकरपादमूषणामेद्‌ जं च।उ्जगत्या चेरम्‌ ॥
हति सग्य।धीश्रितु, स्चिदानन्दस्य सविधे परणातिततिपुरःसरं
प्राथयते-
पुण्यपत्तने पोष शु आनन्दाश्रमस्यमधानग्रःथावीसस्कर
नवम्या हन्दुवासर णापिङृता मारुरुकरापाख्यः
श ० १८५५ छकरश्चास्नी भारद्राजः।

भथ शांकरषादश्रषणस्थविषयाणामनुक्रमणिका !
द्वितीया भागः|

धिक @ [ चाना

णिग 1 तजस ुदमग तय नयक

विषया' पु 3

( ७ ) अन्तस्तद्धमाधिकरणम्‌

( ४५४-५१४ ) ।
एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मय
इति श्त्ययेवणेनम्‌
पर्वोक्तश्तिस्थकप्यापतपद्स्य
मवे टगुद्परष्वे रक्षणा ही
नोपमा नेतिदोषपृवैकमिन्ना
यवणेनमानन्द्तीयायानाम्‌ +
कृप्यापतप्द्स्य गुदपरसव
श्षीमदान्नायरयवणेनम्‌ „,
एतद्धिकरणीयपतशयपएव ° ४९८
पिद्धाम्तवणेनम्‌ ४९८
भेदस्यपदेश।च्चान्य इति
सू्ाथेवभनम्‌
पर्वक्तपथपक्षतिद्धान्तावन्‌-
ध चन्दिकाक्त सण्डनम्‌ ,,
वोक्तचग्दिकाक्तलण्डन० ४१९
तत््वपदयोवीस्यायटक्ष्या्-
बोधिका श्रुतय,
सपरज्ञातप्तमाधेरपपरज्ञतपत-
मापिहेदुत्ववर्णनम्‌
पविशषन्ञान निविशेषज्ञान
स्य न हेतुरिति चन्द्रिकोक्त-
खण्डनाडवादपृवेक तत्ल ° ४७२
आर्न्धफट्धना मोगाद्वम ४५४

४५५

४२२

४९८

४९९

१७ | विषया' पृ,
ब्रह्मणो षमवक्छप्ताघकानु-
| मानप्यानुवाद्पुर्‌ सर ख० ४५७६
। चद्दिकाक्तप्रलाप उन्मत्त
७ पाप इति वणेनम्‌
। भावर्पान्ञानपताधकं विवर
णोक्तमनुमानमनुय चगि
कीकारकृतम्य सण्डनस्यनि०४८०
१९ | ब्रह्मण सविग्रहत्वप्ताधक-
शरतिस्छरत्यनुमानानुव।दपु-
५७ र पतर तत्खण्डनम्‌ ,,
१८ रघुनाथादिदेहे र।दनादिं
२० | नाऽऽवरणका बरह्मणरशा-
पवेय्यमूचनाय
२२। आनन्दतीरथायानामधिकर
णस्चन। , , ४९२
२८ | उ।धिकरणरबनाय। सख ° ४९४
१२९ | सुभ वम नृवाक्व्यारुथा ४९१
। एतद्षिकरणीयस्याऽऽनन्द्‌-
१, ताथायपद्वान्तस्य तण
` शिवस्याप्यन्तयामिव्रा्मण-
३ प्रतिपाद्यप्वम्‌
| शिवस्यापि निरवधिकपर-
श्यम्‌ , „~ ५०९
३० | शविवाद्व ब्रह्मपिऽव।दि व
१८ । जगदु(पते ०० १५१

४७८

४८१

४८९

९०४

५०८

१२

२१

११

१७

१७

२१

११

९ श ¡करपादमृष्ण यविषयाणाू->

विषय। | (1 ॥., प
बह्मविष्ण्वाद्ेश्वर्यस्य शिवा
धीनत्वम्‌ ,,„ ५१२ १३९

शिवप्रप्ादा्यं वष्णाप्तप ९१२ ९
(८ ) अकाश्चािकरणम्‌

( ५१४-५३० ) |
सोधिकरपररचना ९५१४ १४
पृथित्या निश््चरृत्वमेव ५१७ १,
जार्यमदर पद्ननेनकसिता
ना एथिवीचश्चटष्ववावाना
एण्डनम्‌ 17

१३
भामन्द््तथीममतखण्डन० १२२ ४
आनन्त्यम्यापि शिवप्ताघ-
रण्यावगमाद्‌।काश्चवाकंयम्य

न विष्णुपरस्वागिम प ५२९ 9

त्रिषया पृ

( १० ) ऽयोतिरधिकरणष

( ५५५-६०४ ) |
अधिकरणस्चना १९५
ूरवोक्तधिकरणरचनास्य प्ि-

जयन पयता वन्ती

१७

२१

द्वान्तमान्षिष्य सत्रावतरणम्‌ ९५९ २१
उन्दोभिधानादितिस्‌त्रम्यारूपा ९१३ »

क्षः कषेः कव,

मृताद्िपादातिसूत्रव्याख्य। ९१४

| उपदेश्षमेदादहितित्राथं ९१७
दय फदवेविध्यम्‌ ९९६८
णामिषानादित्याय १1.
| (मियानादित्पर्थे चन्र.
ओक्तलण्डनातुवाय्‌ ११
पा ्कोक्तण्डनानेरातः ५७३
| आननदतीयीयान।मधिक-

9७9

| २ णरचन्‌।

५9

९
९

९२९

२०

(९) प्राणावकरणम्‌ (५२०-५५ 4) । | ५११।त्त॥ वकरण रचनाया, ०५५७९ 1९

ठे धकरणरेचना ५२१
निबन्ध१।च्याऽध्किर०२चना ५३५
रिब,धे त्त धिकरणरचन।

पनृद्य चद्रकत्त हप्डनम्‌ १३७ {१३
न्स्तिर्चद्रकाया खण्ट० ५६३९ ११
व।चरपगयुक्तस्य पड़त घाध्स्‌-

वादेन यत्छण्डन तन्निरस्तं ९४१ 1०
पिद्धान्तयुक्तिमिरपरिहयंत्व

पुवेपकषस्य न युत्त मि^्याश-

१ ४

येन पर्षा रण्डनम्‌ ५४८
>[नन्द्तीथायाधिफरणर
चनानुवाद्‌' ध )» {१}

पूीताकिकरणरचनाय, स॒ १४९ ४

| चद्रकोक्तद्वपनषिचारट-

| ए न्तके +नमनूय खर ५१८१

१४

| द्विमीयान्यायस्य द्वितीयः पादः ।

भगतिवणेनम्‌ ६१०४
| पदु पाधिमद्वणनम्‌ १०६१
रिर्कपादोपातरिमेदमनू्य

^ {द्रकक्त खण्डनम्‌ )1

च द्रिके त्त संण्डननिराप्त, ६०८

| आनन्दतिंयाना षदो
प१।।घमदमनेदयय खण्डनम्‌ ६१४
रहूनामधिकेरणाना विरो-
पृ।द्धावनम्‌ ,, ६२०
म्गरिप्रशयादिवणेनम्‌ ६६५

¬ {) स्मृत्यधिकरणम्‌ (६०४-६५३)

१७
७

११
६

अनुकममिक्ा | २
विषया, प० पण ' विषया प० प्ण
एरवप्षतनिद्रासौ . ६४० २३, पुषोक्तानुवादवंक लण्ड० ६८९ १७
निरुकपृषपक्ततिद्भान्ता- भीत तद्रदितिपूत्रायवण-
वनुय चन्धिकोक्त खण्डनम्‌ " २४, नमयुक्तम्‌ १९४ १०
चन्द्रिफक्तवण्डनमिरिप ६४१ १ | (३) याकरणम्‌ (६९५-६९९)।
पिद्धाननिष्कपवणेनम्‌ ६४३ २१. पूचपक्षपतिद्धान। १९१५ १९
इतरेषा च[{१८०१ रपत १६०११ वृक्ते दूष।द्‌ाना-
मनूब च>) त्त सेण्डण० ६४७ ९ १८११२।०।५।२।५। भवतं १९७ ६
चदि को द।पो5म्मदवाभि "वव दारज्ञाध्यवनेन सुवा
प्रायानपमेउनिक्नयन ६४९ १६ 3५410 , १९८ १

(२) न पिलक्तण।(4कर्म4 + उत्‌ + 4>4|९१।न ~.

( ६५२-६९५ , । । ध्य खण्डनब्‌ १९९ ११
तगतिप्ष ताद्व ११४ २२ (४) भकाकरणप्‌
म ` (९९५१)!
दृषणान। १२६२ ६९४ ६४ १1 8 ^ १९९ २२१
यवत्रगपूैकं + अन ध 3
म।नै०१० ' इति पता ११२ १८ | प ७०२ २७
तदधिके कद११।१तअद्‌ ६१६ ६ {च क११८अरबन। 4,

प क्त२पनिर(पु ) १९ कण्डनधु °= "^ ७०४ १९
¦ दयते त" ६०५. ६६४ ११, मण्टुं ॥पनपत१। इ"
प.काथवाद्वमनम्‌ ६६६ २ | १,८१५।४५१।१ नद्‌ र्‌

। भीतौ तदत्‌ ' ६५ | ५१।५।५१९५ 1 न युक्तन्‌, ७०१ २२
थवण॑नम्‌ ११८ ७ । १ 14२१1.
ए्वपतदपाच्पेत्य ध व० ६७० ६६ | (१११२११४ ५८३०. ७०७ र
तकाप्रति्ठनदिपि१।५, ६७३ ६ | नदनमु ददशातवमनम्‌ ७०९ {।
भानन्द्९।५।वान[मनुवाद्‌ ९७८ (१ | ( ५ ) अपरम्भणाधिकरणगू
११क्त।एवादत्य चण्ड० ६७९ ६०, ( ७१२-७४१ )।
भप्तदिपि चेभेति पत्य ऽऽ | नपिङरमरचना , ७१२ ६
नन्द्वी्थमतेऽनुषदन्तष्- वकविततनिमेति धेन्वा

ण्व च ९८१ २९. ए्थानमानन्दुतीथीषानाम्‌ ७१७ १८
वगिमवसण्डनम्‌ "६६६ २८ द्विथायाः प्रपचमि्यातव

¢ छाकिरपादमुषगस्थविषयाणाबू--

2 2

विषय; पृण पण | विषया प्र प्ण
एव सारत्वम ७२२ २० | प्रपञ्च(पथ्यात्वनाषकानि
धतकेतुव१७।तव्‌ ५ ^< | विषणुपुरागोक्तानि वा ७३० १,
2 स्वमतविस्मरणमछ्कश्च ~.

पतमवतीति चद्धिकोक्त ख० ७२१ १ नोक्तो देष ७३१ १९
रउ्ञवा ज्ञाताया भजङ्गतस्व क क

तात मवति मामवयुक्त्य ल०,) १९ | भवि चदन वति
मामल्युक्तस्यामिप्रायवणे ० ७२७ १९ | प्य व्यास्वानम्‌ क
विवर्वादे मिण दि शब्द्‌ न्तरचचेतिपूत्रव्या० ७४० १

शान्तो न पमवतीदयप्य ख ०७२८ ४ | पवचचेप्यप्य व्यार्यानम्‌ # २०

इति १।करपादभूषणस्परदि+यमागस्थिततरिषयाण।-
पचृक्रपाभक। |

1 ए , वि
[ , 8

अथान्तस्तद्धमोपदेशाभिकरणम्‌ ।

७०५0 => (( ) ~~ 005

अन्तस्तद्धमोपदेशात्‌ ॥ २० ॥

सविशेषत्रह्मनिरूपणस्य यथा शराख्धादिद्यगतिस्तथा प्रगेषो-
कमानन्दमयाधिकरणोपक्रमे । पृवाधिक्ररणे बहुभिः प्राधान्य
लिङ्केरेकमपाधान्यदयोतकं पुर्छपदामेवेद बहुमिरनीन्वरपर्मः
सवेप।प्मादितर+ सथाकथववेद्रयास्ययमिवि भ्रत्यवस्थानादनन्त-
रसगरतिः । इद्माम्नायते-- य एषोऽन्तरादित्ये दिरण्पय,
पुरषो दृश्यते हिरण्यस्चश्दिरण्यकेश्च आपणख।र्स१ एव
स॒ उण: › ‹ तस्य यथा कृप्पास ५०३६कमेवमक्षिण तस्योदिति
नामक्त एष सर्दभ्यः पाप्मभ्य उदित उदेति ह १ सभ्य,
प।मभ्पो य एष वेद्‌" “त्यपिदेवतम्‌' (छा ° १।६।६,७१८) अया
ध्प्ात्पप्‌ "य एषाऽन्तर क्षण पुरुष दश्यत (८।० १।७।१,५)
इटपादि । अप्रगखातू-प्रणख) नखा १द्मिव्याप्य | तस्य यथा
कप्पात \ण्र्‌कमित्यत्र कप्य सशब्द छक्तणया तत्धटशपरः ।
आस्त॒ उपविशरर्यनेनेत्यासः पशाद्धागः, कपशकटस्याऽऽसो
गुद भागस्त.सहश रक्त१णभि0 पथवापेवोऽ१ः । पुण्डरीक पद
यथ। एव तस्थ मण्डलान्तर्वदिनः रुपस्यात्तिणी ३१ रन्दो -
गथमाष्ये श्रीमद्धगवत्प।द्रथों वितः । अन्येस्ु-- अस्मिन
कप्या।सपदे छक्षणा कप्णासपदस्याक्त्ुत्पत्पा मकंदगुदपरत्व
हनोपमा च २१ । सदर ५२ण कप्य।सयन्देन पुण्ड # रक्त-
त्वछ।मेन ' पृण्ड्दक ।सताम्भोजम ` ६ को चवचनिरोषशच
स्यादति भत्वा ¶ ज पिक्वति कपि! सुथस्पन।55 कित
विकसित कथा५५। यद्र के जल पिबापि कप परञ्ननाल-
९त५।५५९३ ३६१ $८१ पम्‌ । पदा २ ।१ब१।(१ क१।स्वसिन्कपि;
सप्त अदुक्स१ास कप्यासम्‌ । यन कऽप्वास्त्‌ इति # $ प्या
सथू इति पुण्डरी कविशेषणे बह्वयो व्युतात्तय। दयता; ।
तत्रा उ5व।यौमामयमाश्यो वणितस्तद्दुवायितर-योगादूढिबे-
दीयक्तीति न्यायन कपिश्चब्द्स्य रुढचयप्रहणसमवे योग्र।भषणं

[1

0 श) निनि आ = किक == श == साम आ किनि == काकि किन = (न अकम.

कि कि

क, क्वि कि { वैन म ५ ०६ |
# कप्यासमिति । अलिनते-- उ मागुरिरङ्खपमवःप्वारपतमथो,
हति भ ग्रिमतेनप।प्तग(र५य छोर ब्‌*५, |

७५६

शकरपादभृषणे--

नन्याय्यम्‌ । आसश्चब्दशच सर्दषु पक्षेषु योगिक एव । यथपि कपि
डस्य रूढथथपरत्वे कप्यासशचब्दों ङ क्षणिकस्तथाऽपि रूढि
पुकलक्षणेक्षया यैगिकरायंग्रहुण जघन्यम्‌ । योगमपेक्ष्य सूदे;
छीघ्र १।६्यतिकत्वन तन्पूककक्षणाया अपि शरघ्रोपस्थितिक-
स्वात्‌ । अपि च कपिशब्दस्य5ऽदित्यपरत्वे योगाऽप्यातिद्धिष
पव। क पिबतीत्यत्राऽऽदित्ये पख्यजरपानस्य बधत । आदि.
त्यकिरणसंपक।लर शुष्यतीत्येताबन्पात्रमवकम्ड्याऽऽदित्य
किरणानां जख्ग्रदतत्वमुपचरणीयग्र्‌ । नरग्राहक।ङ्ारकस्थ-
वाऽऽदित्याकेरणानां जङदृश्चंनमरयांजकत्व साम्यात्‌ । तरिमथोप
चारिके प्रहणेऽयःपत।अब्‌-५।येन पानत्वमार्‌।प्य किरणकपृक
आदिर५क१९१।ऽध्य बसग या । एव कपिरञ्दनाञऽऽदिष्यं । छ
एगलवा भ्त ताद्कसत्त्वमप पन्ना @छरनव्‌ ०वार५यम्‌।
नाहे २।७। १इ।छत।नि प्च ने पून, भातः सृ विका्तयति।
५ ,।३८क।क एड १।नि रिकक्तवस्या प्रप्तानि न प्रन-
४३, १॥१े व्‌(-५ । अत एव्‌ काननम सिहय।९र।दि
नद्ममात्र दसचक्रवाकाद्‌ नगरमानऽव्युन्भत्त(नतोगोपरभास।-
दादि कस घ।१८५ भत'पे छ दित्य चन्र ९५५। $५द१क।साो
द्वा सु१४त; पद्मव$सत इति कविसमय हत्यारकारे

पेरक्त । रान ५श्छत्ना दिवा विक्स; पर्चनामिति निय

मोपगमेऽपि ३1 रुत एव सः, न सूप: । सूयेस्य समदा
सद्व त५१द। (वनम जलाच, । तक ।७।५टर(ल्त्स मस्व वकस
कत्वे ३८९५ पद्य फ५। अत एव्‌ राभायणे कमि "दोष
सि्‌ दवा गदा न्र्‌ अस्तु-य-
निरायमानयहमेनिपीरुद्धिश्र १८ङ्‌ गः |
विकसस्य। च मत्या गत।ऽस्त ज्ञायते रबिः ॥
इति काल तावेव विक।त्तकोचो प्रण्पादितौ । एवमाधयो-
ग)ऽति्ि एष । द्०।५ब्र 1 ५य। गस्तु नाङस्व जलग्रणकव्‌-
ताऽस्त्येव्‌ । प्रहणे पानत्वम्‌। जरप्रुपचर५यभ्‌ । आप्तस्व्दे चन
कैश इवि नासङ्किशवेणे । के जङेऽप्वास्त इति तुरी पयोग-
स्त्वतिष्धिष्ट एव । तथ५।ऽपे स्पष्वेतेद यमेषु कश्चन्देनाभिद्ध

अन्तस्दरमोषदेशटषिकरणय्‌ ।

षट प्राह्ठमिति निहतायेस्वदोषो दुवोर, । आयेषु त्रिषु कवि
शब्देन मर्यो नरोवा ग्राह्य इति निहतायेल्वमस्त्येव । शेषय-
मकरादि प्रयोजन विनाऽप्रसिद्धायंग्रहण नहताथत्व तदेवाषाचक-
त्वपप्यु्यत अ।लकारिके । अपि चाऽऽद्ययोगश मगवदाश्रयीभूव
आदित्येऽपङ्ग लकापिक्ञम्दः प्रयुक्त इत्य श्छ छस्वपपि दोषः ।
दवितीयततीययो्योगय्ने्र्ष्ठान् भन पूण्डरीक तदाश्रये च कषि-
शब्द! प्रयुक्त हइत्यश्छलता । अविवक्षितामदङ्शव्रीडादावपि
ऋोषयमकादिप्रया मन विगाऽयेप्रत्यायकत्वं पदम्या श्छ रत्वामिति
त्टक्षणाव्‌ । अपि चम्मत्यक्षे न हीनोपमा ' हीनोपमान चक्षु
सपमानपुण्डर्सकोपमानत्वपात्रेण । चक्षुषि > हीनापपाभसक्त ।
कवयो हि वण्येपान एव दीनापपान प्रयुञ्जत । यथा-

महापानं टशिलारुच पुरो निषेदिवान्कमदृषः स विष्टर |
भितोदयाद्ररभिसायदुच्ररचृचु रबनदरमसोऽभिरामता्‌ ॥
(पाः १।१६)
इति माघङाव्य इन्दूदयाश्रयाचराभिन्ुल, साकलो बण्य॑-
पानस्य भी कृष्णस्य) पमानल्ेन निबद्ध । ननु सायकाटस्य तम-
स्वित्वेऽपि न हीनस्वप्‌, अनादिकविसपयरस्वृतत्वादिति चे्‌।
तकषेनादिवेदस्वीकृतत्वान्मकेटपश्ाद्धागस्पापि न हीनत्वम्‌ ।
अपि च कप्यासकब्देन रक्तिन्न;ः पृण्डरीफविशेषणत्वसिद्धौ
तादश पुण्डरीको पापित चक्षुररणमिति सिध्यति । तचाऽऽदिस्या-
सतवंरतिषुकषस्य । य उदगान्महताऽणंवाद्वि्ाजपानः सरिरस्य

मध्यात । स मा वृषमो कादिताक्षः सूयां विपश्चिन्मनसा,

पुनातु ' (ते ° आ ०४।४२.३३) इतिमन्त्रानुपतम्‌ । न च ' पुण्ड
रीक सिताभ्मोजम्‌ ' इति काश्विरुद्धत्वात्पुण्डरीकपदस्य न
पञ्मपाजरपरतयं रक्तपद्मपरत्व वा र्कवितु सिताम्भोजपरत्वमिति
शड्‌ चप्‌ । अनेक वृद्धभ्यवहारविरद्धस्य क शवचनस्याप्रमाग-
त्वात्‌ । श्वावरे भाष्ये ' माद्र चर निवपच्छरीकाम ` इतिवाक्य
विहितायापिष्टो ' पुण्डरकाणि इईीपि भवन्ति इति बहि

2 हूनोपमाप्रसक्तेरिति | हीनोपमाया अ्प्तक्तेरित्य, |

४५७

४५८

कछकरपदमषणे-

स्थाने पृण्डरीका।णां विधानेन तत्र प्रकृतितः प्राते ' दर्मेस्तणीत
हरिते; ' इति मन्त्रे दुभेपदस्थाने पण्डरोकपदबद्धरितपदस्थने
ररपदाहः कतव्य शत्यम्‌ । " अआकाश्चवपीसितपण्डर्शफप्‌ ›
इति महाकविप्रयोग पद्मत्वसामान्यमादायेव पृण्डरौकशब्दः
युक्त! । अन्यथा सितेतिविश्ेषणवेयथ्यापत्ते । हापुरषने
भरोषमानुप्पत्तेध । पाणिपादतरनखनेत्रानतताटुजिह्ाधराणां
सप्तानां रक्तिमा हि महपुरष्छक्षणप्‌, इति सष्टुद्रिकशाल्लविदो
वक्ष्म्वि । अत उपजीग्यप्रयोगविरोषे कोश्वचनमपामागिक्‌

भेबेदि ।

अश्रा ऽऽदिस्याकष्णोरन्तःस्थत्वेन परतीयमानो विधाकमोति्-
यवश्चात्पाभतोष्कषैः फकथिदादित्यपुरुषरूपदेवताविेषरूपो जीवः
स्याद्‌] होस्ित्परुभास्पेति स॑शयः। रेश्वर्वमर्यादाधारस्वरूपवस्वा-
धनीश्वरघर्माणा स्बेपाप्मोदितस्वादीन्वरधमांणां च बर बहान.
व पारणात्‌। तन्राऽऽदित्याद्यन्तः स्थस्तावन्न प्ररमेश्वरो भवितुपहेति।
ध्य एषोऽन्तरादित्ये, इत्याधारश्रवणाद्‌ । अपरिच्छक्नम्य स्वप
हिमपरतिष्ठितस्य निराधारस्य च तस्याऽऽधारायोगाद्‌। "स्वे पदि
भनि परतिष्ठितः ' ( छा० ७,२४।१ ) इतिश्चतेः। "स एषये
चा्चुष्मास्पराश्चो खोकास्तषां चेष्टे देक्कामानाम्‌ ` (छा० १।
६।८ ) इत्येश्व पेमयादाश्रवणच्च । ‹ एष सर्वेश्वरः › ( बृ
४४।२२ ) इति श्त्या परमेश्वरस्य निरदङशेश्वयांवगतेः।

हिरण्यहमश्रु; ` इति रूपश्रवणाच्च । ‹ अश्चन्दुमस्पशेमरूपमन्य-
सम्‌ ` (का १।२।१५ ) इति श्रुत्या ब्रह्मणो नीरूपत्वावग
पात्‌ । एवमक्षिस्थऽपि न पेरमन्वरः । चक्षुषीत्याधारभ्रवभाव्‌ ।
‹ ये चेतस्पाद्वाश्ो कोकास्ेषां चेष्टे मनुष्यकामानां च
( छा० १।७।६) इत्यैश्वयेभयोदाश्रक्णातु । ' तस्थतस्य
तदेव रूपं यदघ्युष्य रूपप्‌ ` (छा० १।७।५) इव्य-
पिदेशेनाक्िस्थेऽपि रूपवस्वशभ्रदणादादितय पुकषरूपदे बनाता
जीब एवेहान्तःस्थ इति प्रतिपन्न युक्तम्‌ । ताटशजीवधिशेषस्य
भिधाक्मातिश्चयवश्चातपाप्तोर्कर्षस्य सवेमेतद्युक्तमिति पूवप
सि्धातंः । अन्पस्तद्धरमोपदे शादिपि सूत्रऽन्तरितिश्चव्द आदि-

अन्तस्तद्मापदेश्राधिकरणष्‌ |

त्येऽक्षिगे चान्तर्विदमानपुरुषापस्थ।पकः। आभिकारिकव्रह्मपदं
चात्र सबध्यत आदित्यान्त स्थस्नावत्परपश्वर एव। तस्य परस्य
ब्रह्मणो ये घर्मः 'य आत्मा अपहनपाप्मा ) (छा० ८७१)
५ इदं भ्व यदयमात्मा ( बृ० २४।९) इत्यादिश्रत्वन्तरे षर
पात्मधमतया निर्णीताः सवेपाप्मोदितत्वसावार्म्यादयस्नेषा-
्ुपदेश्ात्‌। तथा हि-'तस्योदिति नाप स एष सर्देभ्पः पाप्मभ्य
उदित उदेति ( छा० १।६।७) इति सवेपाप्मोदितत्वस्य
‹ तम्यक्‌च साप च गेष्णो' (छा० १।६।८) इति
कहकसाभयोरिन्द्रादिस्तावक योरेत^स्तुतिसाधनन्वेनोक्त्या रन्ध-
्रा्ात्पक्रत्वोपरुक्षितसाबात्म्यस्य निरदक्शसवेलोकक।पाश-
तत्वस्य च परमात्मन्येव सभवात्‌ । पएवमाक्षस्थोऽपि परमेश्वर
प्व । तत्रापि ध्यन्नाप तन्नाम यावभ्रुष्य गेष्णां तावप्रुष्य गेश्णाः
इति सबेपाप्मो दितत्वपह्तिनिमित्तानापतिदेशेन ‹ सेव ऋक्‌ तदु-
क्थ ॒तद्यजुः ' इत्युक्त्या विधेयाभिरायं स्रौरिङ्गादिकम्‌ । ^ तथ
इमे वीणाया गायन्त्येतमव ते गायन्ति ' (छा० १।७।६) इत्य-
नेन रौकिकगीतिगेयत्वोक्ला च सवपाप्मोदिनत्वेन्द्राद्यार्मकत्व-
ऋर०्ज॒रान्पकल्वरौकिकगीगिगयर।जाग्रात्पमक वोपटक्षितसातं
त्म्यरूपधर्मोपदेशात्‌ सएष य चनस्पादवाश्चा रछाक्राम्तर्षां चष्ट
मनुष्यकामानाच ` (छ० १७६) इतति नरडकुश्चकाक-
कापेश्चितत्वश्रवण।च्च । तेषां धपोणा सवेक्रार गस्वात्मवोत्मनः
परमेन्वर पूव समवादुपत्रच्वारिक च स्यात । परपन्वरस्णापी.
र्छावश्चान्मायाषय दिष्य रूपं साधकानुग्रहायम्‌ ।

माया द्येषा मया खा यन्मा पयसि नारद ।

स्मनगुयुक्त नव मं दरष्टुयहंपि ॥ हति स्मरणात्‌ ।
अपि च यत्र निरस्नममस्ततिरेष पारमन्व, रूपघ्रुपदिशयते
भवति तत्र शासम्‌ ‹ अरूपमस्पश्चम्‌ ` इष्यादि । कारणत्वा्ञ-
विकारषरपैरपि केथिद्विशिष्टठः परपेभ्वर उपास्यत्वेन निर्दिशयते
। स्क्मा सपैकामः › इत्यादिना । तया हिरण्यपश्ररित्यादिनि-
दोऽपि भविभ्यतीत्यादिशरीपद्धष्याक्तदिश्चोपास्ये ब्रह्मण्यपि
सं प्रववीवि ।

४५६

४९१

काकर्पदेशषणे--

मनु रूपर्वादीने जीविङ्कानि माष्याक्तदिश्ा यथाकथ॑चि-
नेयानीति न वक्तं युक्तम्‌ । तुरववच्टनानां जीवव्रह्मणिङ्ाना-
नेकाजुरोधेनान्यस्य नयने नियामकाभावात्‌ । न च निरवका
शरष नियामकम्‌ । जावऽप्र परमात्पठड्ानां यथाक्थाचश्याज-
यितुं शक्यत्वात । सर्बपाप्पोदतत्वं॑तावद्‌।दित्यमण्डखाभिमा
जिते जीवेऽपि नेतु श्क्यप्र देवानां पुण्यसब-घ सत्यपि "न हवै
देषान्पाप गच्छाति" बृ०१। ।२०) इतिश्चतिपयौलेचनया पापासं
बन्धभ्य वक्तु शक्यत्वात्‌ । न चन्द्रादानां हत्रवघादिना पापश्रव्‌-
णादुक्तश्चात पापफलार्पत्वाभिषायेण नेयति वाच्यम्‌ । तथा
सत्यश्नोदितस्य सबेपाप्मोदितत्वस्यापि स्वदुक्ताभिपायेणनेतु
ह॒क्यत्वाञ्जीवपरत्वेऽपि बाधकाभावात्‌ । न चाऽऽदिस्याक्षिस्थ
श्य परमेश्वररटबमभ्युपत्य सवेपाप्मोदिनस्स्य यथाश्रुतस्येव नतु
श्क्यतयोक्तारये लक्षणाकटपनं निय क्तकम्‌ । एव तात्पयेलि-
क्खान्तगे+ फलवचनम्‌ उदेति हवे सेभ्यः पाप्मभ्यो य एव
बद › (1० १।६।७) इति सवेपाप्गदग रूप गुण श्रयने। तथाच
सबेपाप्मोदय्स्य निरद्ङृश्षम्य फलनया परतिपादनात्तन्क्रतुम्या-
येन गुणभूतं सवेप.प्मादतत्वं निरडङुममव पविष्यति। तथाच
तात्पयहिङ्खोपव॑ंहितस्य न यथाकथंचिन्नयनष्ुचितमिति वाच्यभू।
सिद्धान्तऽपि हिरण्यहपश्चत्वादिविशिष्टश्षरी रसबन्धविरषाव्‌ ।
¢ रमणीयचरणा रपर्णीया योनिम,पद्यन्ते कपूयचरणाः कपूयां
योनिमापद्यन्ते, "न ह बे सश्चरीस्य सत ' पियापिययोरपहातिरस्ति।
अश्चरीरं वाव सन्त परियामिपे न सपृश्चत,' (छा०८ १.।१) इतिश्च
तिपयोरोचनया शरीरमाजस्य पुण्यपापतत्फरसबन्धापादकत्वा-
षगपात्‌ । न चक्तवरवदटङ्खन तस्वश्वैरत्वाप्तद्धा तस्य सश्च-
रीरत्ववगतो ‹ नह वे सश्चरीस्य ` इत्यादेः स्वकमार्जितशरी
रपरत्वं करपनी यमिति वाच्यम्‌ । एवमपि पियाप्रियसबन्धन्या
प्यतायां श्ररीरित्वस्यावच्छेदकत्वे ङाघवमिति छाघव्ररूपोपप-
सिरूपतात्पयेरिङ्ख साचेवायाः ' नह वं सश्चरीरम्य › इत्यादि-
शतेरन्यथानयने नियामक।मावातु । समयोदेश्वप प्रतिपादनमपि
स्प्रवस्थितनिदेश्चोपपत्तियुक्तम्‌ । ‹ स एष ये चामुष्मात्पराश्चो
कोकास्ताश्चाऽऽञ्मोति देवकामाश्चाथानेनेव ये चेतस्माद्बाश्चो

अन्तस्तद्धर्मापदेश्वाधिकरणप्‌ ।

काक सतांधाऽऽमोति पदुष्पदहपाश्च ' ( ऊ° १। ७। ७-८)
१ति तत्क्रतुन्यायेन उ्यवास्थतफलनिर्दश्चरूपापपकत्तियुक्तं चं
कथमिवश्वरे व्याख्यात्‌ रुक्यम्‌ । तया च प्रबरानकजीवङिङ्-
नुसरेण सष्पाप्मोदय एव यथाक्यचिनग्याख्येयः । अबिष
' उदात ह १ सवभ्यः पाप्मनभ्यां य एवं वंद ` (ड १।
६।७) इति फटवचनानुसारेभव सबपाप्मोद्यः सङ्क
चितोऽवगम्पते | फङवाक्ये हि जीवगत एष स्वैपाप्पोद्‌य;
प्रतिपाद्यते । न च जीमे निरददुथः सपा प्मोद्‌य, मवति ।
अपि चाऽऽदित्यमण्डलाभिनानिन्या दृवताया जंनन्मुक्तायाः;
प्ारन्धमात्रखषाया न पप चिद्यपे । ज्ञानाभिदग्पनिखर।ष.
त्व्‌। चस्या, । भारन्य दवधिक(रमातरोपयामि पण्यमेव । तथा
च तेत्र निरद्ुशथसवेषाप्मादयस्य(पि लसवाननेन षपरण पसे
गव॒रत्वनिणेय, सभवति । ऋगाद्य।त्मत्व ताद्तषमण्डडस्प-
१२५२ १पि समभवति । १।तर ५, आ््त्यो षा एष
मण्डर तपत ` इत्दुपक्रम्य ५ण्डकतद्‌चर्१९न८१।१५२१।ग१्‌-
गाद्यात्पत्वं क्रमण निरूप्य ‹ संपा तरव तपति ईतवस्द्‌(-
रात्‌ । इन्द्राचयारमत्व तु परमन्वरस्यापि न पारमन्वररूषण सभ
बति । ज्चुदध पेषन्यात्भनगाऽभदस्तु द।तापक्षेऽपि योजयतु च्रक्यः।
निरडकशश्वप तु न श्रू । पथा च कथमन प्रम्रनि्णैष
इति चेतु । उच्यप--ग,वनयुकतेऽपि न ५५प्‌।पाद्यो निर्‌
कुश! समवात्‌ । कम ज२।२।२६द्‌।भवत्वन्वानयमस्य्‌ न्त्‌
सिद्धत्वात्‌ । न चं त।६ सर।रमात५ब्‌ त नयमाञ्स्तु रपर
सहशृतोक्तश्च परेति व। च्यम्‌ । फर वचनरूपरपात्पवलिड्गेपे
तया नरदकशचसवपाप्पद्यबाविकय।क्तश्चत्था (व अत्म
पहतप्‌।प्माः ३८१।९अत(व। शर्धम्‌ त्वेन परासद्धस्य सवपाप्मादय
स्येहावगमदीश्वरत्वे नत तत्र च सश्र रत्वस्पापि श्रुत्या
परतीयमानतयोक्तनियमभे कमं जन्यत्वस्प शरौरविश्रषणध्य(5ऽब.
इ्यकनया बेदिकफङरचनरूपता८प५किड्¶भवपेश्य क।घवस्य
ऊ।किकोपपततिरूपतय। दवेरत्वाद्च न पागुक्ो विनिगमका मावः ।

शै

ए३ रमणीयेरयादिश्चुपिरपि जीवदिषयंव व्यार्पेय्‌ । न चं

४६१

४६९

ताकरपादबूषण-

फलश्रचनानुसरेणेतर सवेपाप्मोदयः सको चनीय इति युक्तम्‌ ।
क्रमयुक्तिमादाय जीवेऽपि सवेपाप्मोदयस्य वक्तु श्रक्यत्वावु |
दक्षापादानकं शकुन्तोद्मनमितवर पापपादानक जीवोद्धमन तु
बाधितम्‌ । पापस्यापूतेतया विशेषावधिलखायोगतु । तथाच
्क्षादुद्रतः पक्षी सवोत्मना दक्षाससषटो भवति तथा जीबोऽपि

\ #।

पापस्तसष मवतल्वतवदव बच्यन््‌ । तच्च जाकञ्स्म्‌।त्यु-

कष्‌ । परपन्वरे तु तदाज्जस५ । एवमन्वज व्यवस्थया निदि
ए११ि सव।धिपत्य एव पयेवस्याति । 'अदित्यश्नक्षुभूत्वाञक्निणी
भाविश्चवु ' (ए १।२) इति श्रुत्याऽश्यादित्यपुरषयोरभे-
दावगमात्‌ । पूरपक्षिणाऽपि तस्य भत्यारूषानायोगात्‌ । अध्या-
त्पाधिदेगिकविमागापक्षया विभज्य निदे यश्चोपासनायः । तया
च निरदङुश्चतदेश्वय पारमेन्वरमव ङ्ग ^। एव सवात्पत्व-
पपि । न चेश्वरस्थाविद्योपदितस्यावेाविषयस्ोपहितस्य, वा
न ताद्ूव्येगेन्द्राद्य।टमकत्वमित्युक्त युक्तम्‌ । अभे्योपाहितेऽवि-
ध।परिणापान्त करणोपहिनताद्‌ार्म (वइ +कत्वात्‌ । सष्ुदराप-
च्छ्नि।कारे तरङ्ग वाच्छन्ाकशताद्‌ात्ससस्य फे दनात्‌ ।
ब चस्पतिमते त्ववियराविषयचेतन्यस्थेव स१।पिष्टनतया तत्रा-
विद्याश्र परतादारम्यस्य सत्मक्षतभव । ज॑।वस्त्वावेयधावि शिष्ठ
न्तकरमविषिष्टो बान जगदुषाद्‌नभित्यादिक स्यष्ट्माकरे

(क

विवेचितमिति दक्‌ ॥ \.०॥

नै
भ

१द्व्यपरे<। चान्यः ॥ २१ ॥

भ

+ य॒ आदित्ये तिष्ुज्ादित्यादन्तर्‌ा यमादित्यो नवेद
( ब ० ३।७।९ ) इति श्रुत्यन्तरे बेदेतुरादि.वाद्धेदनान्वरत्वादि
नेश्चस्ष व्यपदेशादन्रापि तस्यव प्रत्यभिज्ञानात्‌ । तथा च चरम
निदिष्टस्याप्यपहतप।पत्वादेरनन्वयासिद्धत्वेन भय)जन बचन
तार्पयंबसेन च वर्वक्च।्दनुराधनोक्तखिङ्गानुसारेण चा
ह्षादित्ययोरन्तःस्यः परभन्वर इति सिद्धम्‌ ।

यसु चन्द्िकाया५-- अन्ये तिित्यादिना निरक्तपूवेपक्षाति-
द्वान्तादनूव नीरूपे ब्रह्मणि रूपादि यद्युपासनाययुरयते जीबेऽ-
द पाप्मानववाद तद्ुपास.यथभुर्यताभू । त्वन्मत उ१।स्यनाम्‌-

अन्वस्तद्धमोपदेशाधिकरणम्‌ ।

वागादो ब्रह्मत्वेनुत्वादेः मापीतिकत्वनियमेनाज्ञापि वयेब्‌
वक युक्तत्वात्‌ । जीवे पाप्मामवाद्‌न्योवद्‌ारिकस्यासमवेऽपि
न क्षपिः । त्वन्मत उष्ासनाव(क्वस्य ततकपन्यतामात्रपरत्पेन
स्वायप्रत्वामावात्‌ । करेन्यतावा च उ्वाबदू(रेकमराविभात्ति-
कृरिभागानपेन्तण।द्‌। श्रते भद्‌।टुन। अ्त्योवचिपवनेद्न तासि
कत्वस्येव बक्तञ्५तापात।च । किन्च ब्रह्मणि टदिरण्यह५श्रत्वदे-
मानान्तराभाप्तया तद्क्यस्यानुवाद्कत्वाभायेन वद्(क्य॑॑तत्प-
रमेव व।च्यम । तथा च तस्य त।सिकतय॑ दु।९५ब । यच्ो-
पादान्‌ ब्रह्म ।५कारणयोरमेद्‌ात्क। य॑ १०११ दियत
इत्युक्तम्‌ । तन्न । स्व कटकत्वादेरिव कटकाद।वपि स्वगेत्य-
व्यवहारेण ब्रह्मपरः कये एव व्यपदेशपातादिति दषणदुक्तम्‌।
त॒त्रोच्यते-यय्यप ' नाम ब्रह्मदुपास्वं ` ‹ वाच षेनमुषाप्तीत '
इत्यादावपास्यस्य भातिभासिकप्वमस्ति तथाऽपि न सर्रापि
तयेव बास्यमित्यास्ति निय, । मानामवात्‌ । १६ मनदची-
नां प्रामाण्यस्योत््िकतया ततक्ष भवे पिषवस्याषाध्५त्वभव ।
त॑त्र च तरिकाङ(वाध्यरंव शुद्धस्य ब्रह्मण ईत तदिषयकन्चान,
ध्यानादीनामेव सख्य प्रामाण्यम्‌ । यत्र च ममाणान्दरेण बज
घता विरोधान्न जिकाङ।बाध्यतव रिषयस्य दभवति, तस्मदय-
क्रियादि च द३११) न इश्यते च व्यवह्‌रदुश्ाया बाधः, त॒त्र
तदिषयकन्नानध्यानादाना ग्यवदहु(रगशङ(बध्यावेषयकस्वङक्षण
ञ्थावह्‌रिकमापाण्यमेव । यत्र न्यवहारकूङ एव विषयस्य
ब्‌(धस्तादरेषयकन्ानध्यानादौना द्वैविषस्यापि यथाचत्वापरपया-
यस्य माषाण्यस्वास्मवाद्‌ यथायप्वभेव । एष॑ च विन।($पबाप्‌
पूथपूर॑स्य टवागयेपगल्कूपे जीवस्योपास्यत्वे सवपपप्पे द्या
ध्यानस्याययायेतापरपय।५ममामाण्यमेव स्याु । ब्रह्मणस्तयात्वे
रूप्वस्वाश्च हवराे वा तद्धिियङष्यानादना यथयङ्परव।
रूपवरय।दीनां बरह्मणि व्यवहारकलाबा४त्वात्‌ । ययायदचे
विमेयतासंमवेऽयय। पदे दुपेथत्ताकरपनस्यानुविवत्वाद्‌। मपि-
पादि चैतव्‌ “ अचेपन।सत्यायोगथान्यनुपास्यान्यफरत्वावि१५-
य।ज्याम्‌ † १ सकषणपश्रायवमने * जऽदुपासन्‌ा न षरते ।
५१

॥ १8

४९६४

ध्रकरपादभूषणे-~

इति त्वदुकतिदूषणपकरणे सविस्तर्मानन्दमयाधिकरण ईति
न जीबस्योपास्यतो युक्ता । नापि श्रुतिद्रयस्य विषयभेदेन
तास्विक विषयकत्वकरपन युक्तम्‌ । श्रतिद्रयस्य सबानबत्व
एवं तत्करपनापसराव्‌ । प्रेते च न तथा । अदतश्चवेडपक्र
भादितात्पयेसचिवत्वेन बखवरवात्‌ । रूपवस्वादि बोधकश्ुतेश्व
दिषेयध्यानाङ्ख मुणस्रमपैकतया तदविषये तात्या मावात्‌ । नं
च॒ तारं भ्याब्ारिकरूपवस्वादिकमपि न सिध्येत्तदनो-
धकश्रतेस्वत्परत्वाभावादिति वाच्यम्‌ । भज्चस्त्यपरायबादैर-
सति भमाणान्तर विराधे देवताविग्रहादित्निद्धिवलमपाणान्तरावि-
रो सत्युपासनापरेरपि वाचदद्‌बताधिकरणन्यायेन तत्तिद्धिष-
मात्‌ । दिरण्यदमश्चरवादेर पूर स्वा तद्शचेऽनुव।द्‌ासं मवेन श्रते
स्तस्परस्वस्थंव वाच्यत्वात्तस्य तास्बिकत्वमेव स्यादिति ।
िचेत्यायुक्तिरविचाररमर्ण)१व । अपूवेतेऽप्यन्यञ्चेषस्यम-
तस्पस्तायाः पूरवेवन्त्े दश्चमामे निर्णातत्वाहू । तथा हि~ ^नविं
छयव्‌गवा जुहुयाद्‌ , गर्वापुग्यवाग्वा जुहुयात्‌, न ग्राम्यानच्ू
न्हिनिस्ति, नाऽऽरण्यान्‌ । अथो खटवाहुः-अनाहूतिषं जतिंकाभ
गदीधुकाश्च । पयस।ऽपिहोत्र जहुयातु ` इत्यञनिहोत्रे श्रुतम ।
तत्र॒ जरदिकयबाग्बेत्यादिना विहितयोजांङगवी धुग्यबागबो;
‹ अनाहुवि; ' शत्यादिनिन्दया मरतिपेषकरपनाचयावभिमाति-
धेधाभ्यां विकल्पः । पयसत्थााद्क द एयाबचः । वाक्यमद्‌.
स्विष्टः । पृथगास्यातभ्रवणात्‌, इति पूषपक्ष सिद्धान्तः--
जदिक यवाग्बेत्यादेर्विषिसधऽप्यनाहूतिरित्वादिक न विकर-
तास्पर्यग्राहकष¶्‌ । वद्विनाऽपि पयोपिधिबरदिव विकरपस्य
ब्रीहियवन्यायेन लिद्धेः । पितु नहि निन्दान्यायेन पयःस्तृति-
परद्र । बस्तुदस्तु जिंक ववाग्ेत्याद्रपि न विधिः । कितु
पश्चनिम्द्‌ द्वारेण पयःस्तुतिपरमर्‌ । बा$म्द्‌ विनाऽपि व्रीहियवब.
ए्यायेन विकल्पबोधसं मवेन वाश्चम्दस्य पयथ्य।त्‌। तस्मादिषं क
मुदेव रिम्णुमपूनयित्वा अदेव, विषभाजन परणरेतु, विष्णु
पूजयित्वा भुद्क्वेत्यादाविषन्यनिन्दापाषणद्राराऽन्यस्तुहिपर
बृथमदुकियपिति पयोविध्येकव्‌ाकंयतापममव जतिकादिसत्रय-

अन्वसतदरपोपदेशबिकरणप्‌ ।

पिति | वथा ष॒ यथा जतिंशटयवागवदेरपर्वहोमसाषनतावाश्यः
स्यानाहुतिरित्यप्षनिन्द्‌ बोधकबाङ्यस्य च परयसा जुहुयादिति
धिधिकेषतया तदेकवाक्यतापमनस्य न जर्ति्टछयवाग्बादिनि-
हहोपसाषनतादेपरत्वं तथा दिरण्यशष्पश्चरिस्यस्याप्युपासमाबेषि-
शेषतयोपापनाविध्येकवक्यतापन्नस्य न हिरण्यश्पश्रत्वादिपर-
त्वमिति तस्यापवेत्वेन तास्िकत्वापादनपापातत एषेति ।

यच्च स्वरणं फटकत्वादेरिव कटकादौ स्वणेष्यदहारण ब्रह्म-
धर्भः कायं एव व्यपदेश्रापातादिति दूषणञ्ुक्त्‌ । तदप्यविचा"
ररमणीयभर्‌ । कायकारणयांरमेदात्क वचित्केनवित्कारणषरमेण
कार्य्य पदेशेऽपि न स्वैरेव कारणधम ऊ व्यपदिश्यत इति
वत्तु छक्यम्‌ । किंतु यत्र यत्र बाधङ़ानुपङम्भस्तेन तेनेव । तथा
च॒ सवैकार्यसाधारणयातकचित्ससादि[ ना ] ब्रह्मणो धर्मेण
कायवग्यपदेश्नेऽशन्द्रा्यात्मकत्वराजाद्यात्मकत्वादिनाऽऽदित्यष्य-
पदश्चायोगः । तदिरुद्धादित्यत्वस्य तत्रोपटम्माद्भाघकसस्वातु ।
अन्यथा कयेकारणयोरभिन्नस्वनियमवचदमिन्नामिन्नस्य तद्‌-
मिन्नधर्मेण वदभिक्नत्वनियमात्करटकामिन्नमवणाभिन्लद्ुण्टलस्य
सबणोत्पना कटकाभिन्नस्य कटकथमेसत्र णेत्वग्यपदेशत्कटङ-
त्वव्यपदेशापाताद्‌ एवं सवेपाप्मोदितलेन्द्राधात्मस्नोपडक्िवसर्
ताद्‌स्म्यादिनाऽपि नाऽऽदिस्वग्यपदेश्चः समवति । सश्चरीरत्व-
नियतपापादिमत्छासातरौत्म्यादि विशुद्धधर्मोपलम्भाव्‌ । सबास्मके
ब्रह्मणि च समैधमेवत्वस्याविरोषात्तत्तत्कायधर्मेण व्यपदेशो युक्त
एव,सकरकरपनानिदानाविधानिवबतेकविजाती यब्रह्मसाक्षार्कारं
यावत्तथाग्यवहारे ब(पकाभावादु। एतेन कथं चाशिष्ठुने बरह्मणि
पापराहित्याधसाधारणरूपेण भासमाने तत्राध्यस्तगतवपष्यब-
हार इति चन्द्रिकोक्तं दषणं निरस्तम्‌ । ताद्शाषिष्टानभानस्य
निखिरकरनामृलािधानिवरैकत्वाभागातु । प्रतिपादितं वेत-
जिन्न सासूत्रे विस्तरेण ।

धुक्षु परति सविशेषव्रह्मनिरूपणं च मोक्षसाषननिर्वितेषद्ना-
नाथ्‌ । तश्च ज्ञाने महाबाकंयजन्यद्रितब्रह्मारैक्यबोषमयोजकनि-
विंशेषात्मरूपमहावाक्यटकपद्‌ाथैन्नानम्‌ । यथोक्त कखदरौ--

४६५

४९६

ध्रोकरपादभूषणे--

निबिशेषं परं ब्रह्म साक्षात्कतेमनीश्वरा. ।

ये मन्दास्तेऽनुकम्प्यन्ते सविक्ेषनिरूपणेः ॥
वश्षीक्रते मनस्यषां सगुणब्रह्मश्चीनात्‌ ।
तदेवाऽऽविमवेत्साक्षादपेतोपाधिकरपरम्‌ ॥ इति ।

आविर्भवत्‌ सगुणन्नानाधीनसगुणोपासनापरिपाकेनेकाम्रयादो

चश्चाद्कत पनास प्वशषपारत्यागन निवश्षकरवुरवारपरान्ता
भ्वेत्‌ ।

, यक्त चन्द्रिकायाम्‌- सविशेषनिरूपणं मोक्षसाघननिरविशेष-
्ञानाथेमित्यननोक्तायेमनद्य तकन, ‹ उदेति ह वे सर्वेभ्यः पा-
प्मभ्या य एवं वेद ! (छा° १ । ६19) इति श्रतपापनिशटत्तिरूप
एक्तफलहानस्याश्र- फलान्तरकद्पनस्यायोगात्‌ । किंच सवि.
च्षन्नान निर्विशेषज्ञानार्यं किंवा चित्तस्य विजातीयवुच्यन्तर-
रूपपारोपितविषयग्युपासन।पयायं ध्यान वा । नाऽऽद्य । निर्वि
षतान्देन विक्षेषाभावविष्िषटम्योक्तो त्वन्मते विद्िष्टज्नानस्य
मोक्षाहेतुत्व'त्‌ । तदभावोपलक्षितस्योक्तौ काकेन गृहसस्थानवि-
श्ेषस्येव विद्ञेषाभावेनोपरक्ष्यान्तरस्ये वाभावात्‌ । विशचेष्यस्येवो
पक्षत्वे तस्य विश्िष्टश्राहिणा ज्ञानेन भागव ज्ञातस्वात्‌ ।
उपरुषयत्वाकारेण ज्ञानस्य त्वन्मते माक्षसाघनत्वात्‌ । नच
विशेषणाविषयं विश्चष्यज्नानं भरागसिद्धपिति वाच्यथ्‌ । विशिष्ठ
्गानस्व विक्ेषणन्नानामावायेत्वायोगात्‌ । तथा च-

विशिष्वब्रह्मपीसराध्या शुद्धधी रित्यसगतप्‌ |
विश्चिष्टमत्यये यस्माद्रिशेष्य मासतेतराप्र ॥

हति दूषणधरुक्त१्‌ । तदसत्‌ ¦ ‹ उदेति ह वे सर्वैभ्य पाप्मभ्यो
य चव षेद्‌' (छा०२।६.७) इत्यत्र वद र्पासनाथकतया नावश्च
धात्मसाक्षात्कारप्रातिबन्धकपापनिदततेः 'विचाराक्षपपत्याथ तच्छ्‌-
त्वापासते गुरो." इत्यथियुक्ताक्तरौत्या तत्कतुन्यायन सविश्षन्र-

इ।नाधीननट्पासनाफलस्वस्ये गोक्तत्वेन श्रत्फरहानाश्रतक-
रपनापरसङ्काभावात्‌ .। ‹ अध्यारापापवादाभ्यां निभ्पपश्चं
निरूप्यते › इति न्यायेन खश्यध्यारोपेण खष्ट्यादिवि
शिष््रानस्यव सविशेषासमन्नानस्य निविशेषादिगीयासब्रानयल

अन्तस्तदरमोपदे श्राधिकरणष्‌ |

प्याऽऽकरे सविस्तरं प्रतिपादनात्‌ । यथा हि षायो रप
नास्तीत्युक्तौ रूपस्याऽऽत्यन्तिका सस्व न भ्यते । तस्य
वायावयावद्गानेऽपि पृथिष्यादावुपादानकारणे सस्वोपपसेः |
तथा निगुणनिर्विरेषशरत्या अ्रह्मण्युपास्यतया विवक्षिवगुण-
विकतेषयोर्निषेषेऽप्यन्यत्र तेषां सच्छाशचङ्क्या तत्कृतपरिच्छेदेन
चतुविधामाबाप्रतियागित्वरूपं नरड्ङुशच ब्रह्मत्वमात्मनि न
संभवतीति तेषामधिष्ठाने ब्रह्मण्येवाऽऽरोपपुरःसरं निषेष
जगत इवोपादानादम्यन्न तेषां सच्वायोागात्तत्छृतपरिच्छेदाष-
भवाय तत्रेव निषेषेऽद्रेतनिविरेषात्मपतिपत्तिः सकरेवाति
निर्विश्चेषशम्येन सकटविश्चेषाभावोपलक्षित बअह्येव दब.
क्षितम्‌ । तेन विच्िष्ठासन्ञानस्य मोक्षहतुत्वामावेऽपि न प्षतिः।
यदु पर्थिनधमोन्तरवत्तया ज्ञात एव विषयस्य विथयवदन्यव्यार
टर तेवा बोधस्तयापलक्षणतवपित्ति नियमस्य काकादिरूपोपट
पषणोपस्थितोक्षणत्वादिरूपधमांन्तरवतच्तया ज्ञात एव देबदत्त-
गहतवस्य देवदत्तगहेतरण्या्रततर्दबदत्तग्रहे बोधान्नानान्यक्ति"
गतकाकादि रूपोपलक्षणपर्मे धमान्तरेपस्थापकतानियमदररनेव
सु भवेऽप्येकञ्यक्तिमात्रगतापलक्षणे न तादश्चानियमसमवः।
तथा हि-देहसंस्थानविश्षविषषटेदमभस्य तदन्यभ्यावृततेव भ-
त्यक्षसिद्धतया सोऽयपिस्यादि वाक्येन तद्धोधने ताश्श्चवाक्य
बेयथ्योत्सोऽयमित्यादि वाक्यात्त्तदादिरूपैकस्यक्तिभाजरगतोप-
छक्षणोपस्थितदेहसंस्थानरूपधगोन्तरवतीदमर्थंस्य तदथा
भियोऽसंमवापातात्तत्र तादश्नियमस्य वक्तुमश्चक्यत्वात्‌ ।
तस्पराद्धर्मस्य ष्मणो बोपस्थितिद्रारा स्वाविषयकं स्वाश्रयावि
षयः यज्ज्ञानं येन जन्यते तस्मिन्पवाश्रयन्गाने तस्योपरुक्षण-
त्वमिति सर्वोपरक्षणस्ताधारणनियमस्य वास्यतया ताद्श्षोपल-
क्षणत्वस्प धमोन्तरानुपस्थापके वि्चेषाभावेऽपि प्रकते सम.
वात्‌ । स्पष्टं चेदपदरेतास द्धरीकादौ । सविशेषब्रहमज्ञानमारोपित-
विशचेषविषयपुप।सनाप्रपयायध्यानरूप दृषटेक ग्यरूपवित्तवश्ची-
करणसाभ्यनिधिशेषध्याननजन्पड्ुद्धा-मानुभवाहितसंस्कारजन्य-

कष कदु श

१द्येस्मरणरेतुकमह।वाक्यायनिविशेषत्रक्षात्पापरोषद्रानायपि-

४९७

१8६

ध्षांकरपदेशृषणे-

ध्यपि बक्तु सवचम्‌ । तथा हि-'यतावा श्मानि थतानि
जायन्त ! ( ते २।१। १) इत्याद्याः श्रतयस्तस्वमस्यादि-
पहावाक्यस्यतस्पदवाव्याथषाधिकाः । .सस्वं त्ानप्नन्त ब्रह्म
( ते* २।१। १) इत्याद्या श्रतयस्तत्पदरष््याथवबोषिकाः।
। त्था महापरस्य मे कष्टे अनुसचराति पूर्वं चवापरं च ।
पएथमवाय पुरुषः स्वभ्मन्त ख बद्धान्त च, ( बृ० ४।३।१८ )
इत्यवमाथाः श्तयो जाग्रत्स्वस्रसुषप्त्यवस्थावििष्टजीवचेतम्य-
दोधिका महावाकयस्थत्वपदवाच्यस्य बोधिका; । ‹ योऽयं
दिज्नानमयः प्राणषु हृधन्तञ्योति; परुषः, ' ( ब० ४।३।७ )
‹ न दृषटद्रष्टार पर्ये, ! (बऽ ३।४।२) इत्याद्या श्रतय-
सत्वपदरशष्यस्य बाधिका । तथा चोक्तवाच्यायंबोधकश्रति
भिमृख्यद्टर्योपस्थितयोविशिष्टजीवब्रह्मणेरेक्यवे षस्य परमा-
स्वानुपपत्तिङ्गामेन रक्षणयोक्ताबान्तरवाकपेभ्याऽनुमृतयोः श्युद्ध-
तकत्वपदाथया! स्मरणेन ब्रह्मातमेक्यरूपवाक्याथोपरोक्षबोषे
सति तस्य स्वतः प्रमाणभूतवेदवाक्यजनितत्वारस्त एव भामा
ण्यात्तस्याधिधयातस्कायेनिद्यात्मकमोक्षसाधनत्वेऽप्यसंभावना

विपरीवमाबनादिश्चुन्यस्थव तस्योक्ताविधातत्कायनिटरतता शक्त -
रात्पमाणपमयासमावनाविपरीतमावनादिनिषटत्तो च भ्रवणम-
नननिदिध्यासनान्तविचारस्येव सापथ्यावधारणादुक्तविचार-
पतिषन्धकभन्नापान्धकुतकविपयेयदुराग्रहाचभि गतस्य पुरुषम्यो-
तनिदिध्यासनान्तविचारम्यासमवेन सविश्वषोपासनासाध्य-
निरविंशेषोपासन। क्रमेण निविशेषत्वंपदल््यायात्मानुभवद्रारोक्त
निवुत्तिक्षमा ब्रह्म त्मेक्यरूपमहावाक्यायौपरोप्तव।घः । तदुक्त
षासिह--

टो मौ चित्तनाश्चम्य योगो त्नान च राघव ।
योगशित्तनिराधः स्याज्ज्नान सम्यगवेक्षणम्‌ ॥
असाध्य; कस्यचिद्योगः कस्यचिच्व।त्मनिश्चय ॥ इति |

चित्तना$स्य चित्तधमादशनमयुक्तशद्धास्मद्शेनस्य । अद
दन स्वरूपेण सत्यत्वेन वा। क्रमौ साधनानुष्ठानक्रमेण क्रियमा-
णावुपायो । सम्परगवेक्षण श्रव णमनननिदिभ्यासनान्तविचार्‌-

अन्तस्वद्धमोपदेश्चाधिकरणप्‌ ।

ख्पष्‌ । योगः सविशेषध्यानरूपत्तपङ्गातपपाविसाध्वासंपन्ञत-
समाेरूपः । उक्तस तसमाधेरसंमन्नातसमाव्रिहेतुत्व चोक्तं
भगब्द्रीतासु ृष्णेन भगवता-

यत्रोपरमते वित्त निरुद्ध योगसेवया ।

यत्र चंवाऽऽत्मनाञऽत्मानं परयन्नात्मनि तुष्यति ॥६।२०।

सुखभात्यान्तक यत्तदबु ग्र ह्यत न्दरियम्‌ ।

वेत्ति यत्र न चैव[य स्थितशटति तत्वतः ॥६।२१।

य छ्ल्ध्व्‌[ चापर काम्‌ मन्यते नाधिक ततः।

यस्िपन्स्थता न दुखेन गुरुणाऽपि विचार्यते ॥६।२२।

४६९

त विदाइ खक्षयोगवियाग योगस््गेतम्‌ । इति ॥ ६ । २३।

व्पास्यात+ च मवुपूदनसरस्वषा(न -योगक्तवया समद्रा
समाधिरूपयोगार्यासन । यत्र यास्पन्मनः परिणामे जाते सति
चित्त निरुद्धं सवेवततिशूरय सदुपरमते कमपि मिष्य न गृहणाति ।
यत्र॒ यद्िन्मनःपरिणामि सप्याप्पमना द्युद्धसतत्वेन मनसेव
ठ्पञ्चकेनाऽऽप्मान ब्रह्मभि साक्िणमेव्‌ पर्यन्पुरष आत्मन्येव
तुप्याि दरेतभानभयुक्तनन्द्‌(स्पत्वरदहिता मवति त परिणाम
य.गसन्गेत पिव्राज्जानीयाव्‌ । असभ्नातसमाधो निरुद्धेन
मनस। तरसे वाऽऽप्मस्वरू भाति, न तु सप्गावसतभाधाविव
बह्म(न्यद्धयतुध्यानाद्‌पवि भाव । बदुक्तम्‌--

ध्यातुध्याने प्रिप्यञ्य कमादूष्पैयकगोचरम्‌ ।

निवोतद्‌पवचित्त समाधेरामेषीयते | इवि ।

यया दषा निव।तस्थ। नेङ्खप सपमा स्मृता।

भगवानमरमवागयमजेनाय न्यरेदयतव्‌ ॥ इति च ।
आवस्मन्येव तोवयुपप।द्यात- यत्र मनःपरिणाम्‌ स्स्यास्य
न्तव सब॑सखेभ्य उ ४ सुख वत्ति। पिषय।दिसुखाद्धि-

नात्त-अतीन्द्रियमिति । प१५। द्र पह पागागन्यम्‌ । सोपुष्ठसुखा-

द्िनत्ति-बद्धिप्र श्चि । निचद्धमनोमिव्यष, सूषपों मनो
न व्पञ्जकृभ्‌ । ठीनत्।4 । उ च ग,डपाद्‌ -रीयते तु सष-
प्न तनर्‌ १ गत इति । भात्यन्तिङत हेतुमाह--यन्न
प्रणामे 1 स्थतोऽय योग तत्ने ब्ह्मामिस्वरूपासरमायोभ

868

शकरपादभृषणे-

चलति, । दैतमानामावात्‌ । तथा च पातज्ञटसूत्राणि- योग-
यिचहत्तिनिरोधः › ' तद्‌ द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थान ` " इत्तिसा
रूप्यपितर्र (योऽ सृ १।६।२,३, ४) शपे । सकल-
चित्तदत्तिमिरो षक टे द्रषटुदेशस्व 5१२१ पुरषस्य स्वरूप एवा.
वस्थानन तु बुद्धिर्चे। भतिवि;म्ब१८्व१ । इतरत्र काकन्तरे तु
टृत्तिसारूप्य बुद्धुटच) भातरिम्वितत्वं द्ेतभान विषयवासना
चाऽऽत्यन्तिकसख(नाभेन्यक्त) भयोजङमू । तत्राऽऽध त्वती
न चठतीप्यनेन, द्विती यमयमिरवनेन निव सनबोधकेन निर-
सब्र । अस्यात्तमन्नातसमापरावहयकतापाह--य परिणा
ठब्ध्वाऽपर श्रवणादिभिनच््‌ छां सहावाक्वाषपरोक्षषीमयी-
जक न मन्यते । तस्पव श्ुद्धसवपदायसाक्ताकारद्रासय महा
बाद्याथोपरोक्षधीषनोजकत्वाद्‌ । भयमर्यो मेत्रायणीवश्चाखा-
यापपि-

ऊयविक्ेपरहित भन. कृत्वा स॒निथलम्‌ |

यदा यात्वमन्धभातं तदा तत्परम पदम्‌ ॥

तादन्पना निरोद्धग्य ददे सवद्वतत्तयम्‌।

एतञ्न्रान च मोन्न च रषान्यं अरन्यतिस्तराः॥
समाधिनिधूतमरुस्य चेवस। निषेरितस्याऽऽत्मनि यत्मुख भवेत्‌
न शक्यते बणयितु गिरा तदा स्वथ पद्न्तःकरणेन गृहते ॥

अपामापोऽभ्निरम्रौ वा व्योम्नि व्योम न लक्षयेत्‌ ।

एवमन्तमेतं यस्य मनः स परिपच्यते ॥

मन एष परुष्याणा कारणं बन्धमोक्षयोः |

बन्धाय ({षयासङ्गि मान्न नि(५षय॑ स्मृतम्‌ ॥
इति प्रतिपादितः । अत्र माष्यम्‌-ल्यो निद्रा, विक्षेपो
विषयस्मृत्यादि, अभनभावः मनःपवेशकतविश्चेषस्याऽऽत्मनि
त्याग, १ यदा याति दा ततर पद्‌ यापि, हृदि सक्षिगि,
गतः पराप रिनाश्चो यन तत्तय।; अन्तःकरणेन श्ुद्धसरवेन
निरुद्धेन गृह्यते उ५८१ते; अन्तः करणायस्याबिचेषव्रारत-
क्षिणा स्वव गृह्यत न स्वप्रका्तया तद्धतीते वा, अपाभप्सु
म(प३१५ नक्षि र्यदा हर. । भभिरा५ निक्त इत्यदुषड्‌ः ।

अन्तस्तद्धमापदेशाषि फरणम्‌ । ४७१

व्योप धटाद्याक्काश्च एवमिति । तथा च निरुद्धं सन्न्यग्भूनं
भवर्वीति । अभ्ग(तसमाधिकारे साक्िरररू4 ब्रह्मेव माती-
त्यये; । कयवह्वीष्वपि-
यद्‌। पश्च वतिते ज्ञानानि मनसा सई ।
बुद्धिश्च न विचेष्टति तामाहु, परप गतिप्‌ ॥

अपभत्तस्तदा भवति योगो दि ममावरप्ययौ ॥ (का०२।१०)
हत्यनेनायम उक्तः । ज्ञानानि ह्ञनन्दियागि मनो बुद्धश
न विचेष्टते वृत्तिरूपेण न परिणमते । अभमततो दरेतमानरूगभमा
दच्यून्यः । निरुद्धसप मनसाऽपे न्यग्भावेन साकिमास्यत्वामा-
वातु । सेःपुप्रकयावस्थाया इव प्रयावस्थाया अप्यादतखमेव
स्पूरभावि इति भावः। महवाक्यायताक्षाक्कारोत्तरमपि तदाव-
दयकतमाहु-न दुःखेन गुरगाऽ५।५ । गुरणा तस्वन्नानानाशय
ुञयमानमारब्धकमनन्पेन मारञ२मपक्षपाऽपि समापेवेब-
त्वेन स्वक।ठे भो फठ पस्य ५८२)1ण नाशकतया तज.य॑ दु.
नोत्पथत हव्यः । त्था च समृद्न।ततमापिपारपेनासमङ्ञातसमा
धिभिः । सम्नातसमापिस्वु--भ्रवगमनन।दरूपविचारक्षम-
यस्य १अॐ।२।व३क। दिना ९६।दिभिन्नतया तरहाक्षिणो हान.
्रवादरूपः । ब्रह्म(पमस्त(न्षारशर्‌। पर त्‌ ब्रह्म ।हमर५।त१ ्ञानमवा-
इ₹१, । तद्समयस्य तु सवेशेषनद्य(पातनामवादरूपः । अस-
अह्गातस्तमाप्रिस्तू-- पकलष्वातृध्य।।दनिपट्व)त्पश्टत्िययुन्य.
निरोषरू मन एव । न च 'अररतसपुचरकूम्यष्द्नेतरष,
पर स्चानाप।नवेन्निदप्यापन।दव 1 त्द्धथपरस ररग।भारे
सव२१नरिष्पासनस्य।प्५लमवः' दति बानर फदू१ण सषु ।

शनेः शमे ९।रमदयुद्धय। धृःपय्हीतया |

अ।त्मक्तस्थ मन, छतव। 4 ।१%।प१द।प ।पन्तयतु ॥ ( ग
६।२५ ) ३१ भगवपेव वित्य बाद्यव्पय।परकिस्मभण्पा
न्निवसेषो१।सनस्य भथमत्‌ एवाततम (न पिषयपु द्‌षदभना-
दिनिप।येन क्रमेण विष्‌भ्या भन आण्य समिरेषापसनाग्वा-
सेनेव वचित्तशयकरणदररा मि५११०१देष्१(सन(लरेक(ष-
ह्नातसमापदपु बर्‌ कत्वाप्‌ |

[ प

~~" कन न्वागन्कानकण्कीग्लिकवे

१ ट्रे त° ६ फए६ ।

४७१

श्ंकरपादभषणे-

यत्तु दश्षमस्त्मसीत्यादाविव काब्दापरोकषङ्गाने चिवश्चीकर
णोानपेपेति चन्दिकोक्त दूषण तदप्युक्तं गीत्या समन्नातसंमाधिस्थ
निर्वि(सवि)येषानुभवाहितसंस्क।रजन्यपदाथेम्मरण्टरारा वाक्या
यीपरोक्षङ्नाने चित्तवशीकरणावश्यकफतापदर्धनेन निरस्तम्‌ ।
अन्ययाऽरसंप्रन्नातसमाधेरेवानुपपत्तेः । एतेन किंच सविशेष-
तानं निर्बिशेषज्ञानस्प न तावदृषएदरारा हेतु । तद्वि्िष्टतानजन्ये-
नाङ्गानध्वसेन वा चित्तवशोकरणेन वा तद्‌भावाविरशिषटन्नानस्ष
तेदुषरक्षितत्नानस्य क(प्यदशेनाद्‌ । रूपादियुक्तपराङ़् भूताविषेष-
ज्ञानेन रद्िपरीतनििंेषङ्ञानायोमाच्च । निषेधापयोगिनो बुद्धिषु-
वेकारोपश्यापि शब्दभमाणानपेक्षणचेनि चनद्िकोक्त दूषणं निर
स्वभ । उक्तरीत्या सविश्चेपन्नानम्योपासनासाप्पवित्तवश्चीकरग-
द्वारा निविश्चेषात्पवि्नानहुस्वस्योक्तश्चतिस्मृतिपरपणसिद्धतया
क।प्यदशनादित्यक्तेस्तदन।रोचननिभिन्तत्वस्य स्पषटत्वात्‌ ।
अध्यारोपन्ययिन नि्वि्रेषात्मज्ञानस्य सविरेषश्नानजन्यताया
अदवेत्रन्येषु बहुश इ्ाप्यनुपदभवोक्तत्वातु । भमाणान्तरागम्यो
पस्यसत्यकामत्वादिवेदिकगुणासेपणोपासनयोक्तफर प्तौ भ-
डोस्पादनाय प्रम'णमूतर्न्दपेक्षषया, स्पषलातु । तदुक्तमभियु-
तत -उपासनायामन्रद्धव मतिवान्धका, नतरदिति। अथवा सबि-
शषब्रह्मन्नानधुपास्नासःध्याष्दरारा बद्मराके निर्पिशचेषन्रह्या
त्भक्यापरोकषन्नाना्ेष्‌ । अदं चोक्तपरोक्षहेतुपुण्यरूपमै हकत
हादिद्याप्रतिब पकपापानेष्टतच्िङू, षा ।

दिनि दिने च बदान्तश्रयणदक्तिमयुताद्‌ |
गुरुदचश्रषया लब्यान्द न्दी फर रभु ॥
क्षणमेक कपश्चतस्येत्यादिना सगुणव्रह्मविचारस्य दत्साध्यो

क्तोपासनात्मकममपेश्वाषगाक्तानतिचिपात्मनत्रह्निकयसाप्ताच्कार-
जनकपुण्यजनकनायाः ' ज्ञानयुत्पच। एसां क्षयात्पापस्य क-
मणः इति स्मृत्या ' उदित उदगि इ ३ स्वेभ्यः पापभ्यो
य पब वेद्‌ ` ( छा° १।६।८ ) इत्यादिश्रुत्या च तादश्नाषसे-
्षात्मसान्ञात्कारदेतुषापनहृत्तरुतायश्चो रत्व |

पमु बद्धिकायापू- नापि समिषपद्नानं निदि ्ानस्यार

अन्तस्तद्धमपरदेश्चापिकरणष्‌ । 1).

हषटदारा हेतुः । विहितकरि वाजन्यसवाद षस्य, स्वन्पते च हन-
स्याविधेयत्वात्‌ | नापि ज्ञानप्रतिबर गकदुरितानिवृत्तिद्रारा । तस्य
नित्पादिकमेणेव निद्ततेः । नित्यादिकमेणाभपीरेव शालि निरू
पणापत्तश्च । त्वन्मते ज्ञानस्या्नानमात्रनिवतकत्वास्च । न च
व्यावहारिकं दृरित भ्यावहारिकसविशेषन्र्न्गानकायम्‌ । येना-
्नाननिवस्या तत्कायं पप निपतत । एतेन सविरेषन्नानस॑तान-
रूप निदिध्यासनपृषटद्रारा बा दुरितानिरत्तदरारा वा चित्तवशी-
करणद्रारा बा निविशेषज्नानायपिति निरस्त्म्‌ । श्रुनहानाद्यपा-
तादित्युक्तम्‌ । तदस्पन्पताङ्ञानरमणगीयम्‌ । मन्पते प्रमाणवम्तुप्र
तन्त्रस्य तक्वज्ञानस्य पुरुषेण कवपकरतुषन्यथा बा ककुमश्च-
कंयतया तस्यापिभेयत्वेऽपि पुरुषेण कतुमन्यथा कतुमक्ठुं त्रा
शक्यस्य पुरषच्छापीनग्यापारतन्नस्य चोद्नानन्त्रस्य ध्यानस्य
विपयताणा भाष्य एवोक्तेन्वात्‌ । ध्यानस्य ज्र नामद्स्य ।
न बुद्धिं मदंयन्दष्ठो पटत्पस्य वेदिता ।
उपमृद्नाति चेद्बुद्धि भ्याताऽसो न तु तत्त्ववित्‌ ॥ (१०४या०९१)

इति वषिधारण्यचरणेरुक्तत्वाच्च । / तमेतं वेदानुवचनेन
ब्रह्मणा विावादषन्त यज्ञन दानेन तपसा नाश्निकन !( व° &।
। ५२) इत्या[दना नित्यकमणां विचदिषायेत्वपरहिपादनेन
तेषां विविदिषापाप्वन्धकटुरितनिवतेकत्येऽपि विविदिषोत्तर
पपि निर्विंशेषारमसाक्षास्कारमातिबन्धकदुरेतनेवतेकत्वामाबे-
नोक्तरीत्या तस्य सविश्चषेपासनादिनैवर नितः पमाणसिद्ध-
त्वान्न विचारशाह्ञे नित्यकभविच'रापतिः । स्पष्टश्वायमवेः
‹ रेहिकपपरस्तुतमरतिषन्धे तदश्चनात्‌ › ( त्र मृ० ३।४।
५१) इति सूत्रे भाष्यतदीयर्टकादो । तवा हि--परतिबन्धकानि
पापानि द्िविधानि परारभ्धफान्यपारन्धफलानीति। तन्न
विधिदिषाप्रतिषन्धक्रानि पापानि यान्यनारब्यफरानिं तानि
दिविदिषोदथेन इः कममि^ष्ानि , मारन्धफरानि तु मनि-
कन।ह्यानीति यावद्धोगक्षय रिपिदिषेव नोदेति । तथा च शति,
¢ भवणायापि बहुभिर्यो न भ्य, (का० १।२।७) › इति । सत्छु

शे

प्रतिबन्धकेषु भ्रवणपतापम्या एवरानिष्पत्तः । एवं विदिदिष्रोचश

५ |

शाकरपदधूषणे--*

पपि यदि भारश्धफलानि पतिषन्धकाति संभावितानि वशं
भवणादिकं दुधटमेष यावद्धोगक्तयम्‌ । विषिदिषोत्पस्यनन्तरं
बिचमानानां धवणादिपतिचन्धकानां तु पापानामनारन्धफरानां
्ानोदेषेन तेः कयेभिनाश्रः ।

्ञानधुस्पथते पुसां क्षयात्पापस्य कमण, ।
घर्मेण पापमपनुदाते ॥

हति वचनेन कमणां पापनिद्सिद्रारा इ्वाना्यताया अपि
परीते; । भषणादिषु प्रहत्तस्यापि परिन्पफङान्यपारन्धफ-
छाने च निदिभ्यासनपयन्तं षिचारभातिबन्धकाने पापानि सभा-
वितानि । तत्रापि भारग्धफडानां मोगाद्ब नाकच । अपरारन्धफ-
छानां तु भवणापासनादिनियमानुष्ठानेन । था च श्रुत्याक्तम्‌-
भवणायापि बहुभिर्यो न छभ्यः । शण्वन्तोऽपि बहवो य्न
विद्युः ( का० १।२।७) इति । अत्र हेतुः-' कुशषटोऽस्य
कन्धाऽऽथर्योऽस्य ज्ञाता कु्षरदुशचष्ट ` ( कार १२७)
इति। अस्याऽऽत्मन । सक्ात्कारवन्कुक्षङ एव । योऽपि ध्यानं
सम्यगनुतिष्ठति, कतभ्वणस्यापि निदिध्यासनपातिबन्धकं पापं
प्रस्नुतं मवति तदा याषद्धोगक्षयं ध्यानासंपत्तदुरंभ एवाऽऽत्मेति
भाषः । किं बहूना क्रियमाणेऽपि भवणे बुद्धिपान्धादिना
शाष्दनब्नानमपि नोत्पथ्ते । षदिदमाह- आशार्यो तिति । इश-
रेनाऽऽचारयणानुशिष्ठो बोधितोऽपि ज्ञागाऽऽ्थर्यो दकम एव |
स्था च पस्य ध्यानपरिपाकान्तं परतिबन्धकानि पारणग्धफलानि
पापानि न भवन्ति तस्थेबेह विधा सि-यति । अन्येषां तु
भदणादिषु प्रवतानापरपि जन्पान्र एवेति| सेत्वन्नानाकाय-
स्यापि पापस्य " सत्‌ ृष्ट्मा स्युद्रस्य ब्रह्महत्यां व्यपाहति'
इतिबचनलेन सेतुदरे ननिवत्यत्वस्येव सविशेषन्नानाकाय-
स्यापि निर्दिशेषात्मज्ञानपरतिबिन्धकपापस्य सधिक्ेषन्नानसाध्यो-
कसविशेषोपासननिवत्५तायाः "उदेति ह वै सर्वेभ्य! पाष्पभ्यो
य॒ एवं षेद? (छा० १।६।७) इतिश्चरिबरादङ्खाकः-
रादधिष्ठानसाक्षारतस्वनाधिष्ठानसान्नात्कारस्याद्नानमात्रनिवहक

वि

त्वेऽपि नोक्तदूपणावकाश्चः । उक्तरीत्या सविशरेषन्नानस्य निवि

अन्तस्तदरमोपदेष्रापिकरण्‌ । ४७६

्ेषङ्नानायेत्वानपायात्‌ । तथास्वेऽपि शुतहानाशतकषश्पनामा-
धस्पोक्तसवाश्च । एनेनेटयादि चन्द्िकक्तदूषणमामास एव ।
सविरेषध्यानं निरदिं्षधभ्यानायेपिति चन्द्रिकायां विकरिपवः
पक्षोऽपि [अ [साधुः । उक्तरीत्या संमह्वातसमाधिरूपसावि
्ेषध्यानस्य वित्तवश्चीकर णद्‌ राऽसपन्नातसमापिदर्पनि्विश्षो-
पासनापरपया यनिविमेषध्यानायेताया; श्रतिस्यृतिप्रमाणसिद्ध-
ताया उक्तस्वात्‌ । ध्यानस्य ज्ञनादेरक्षण्यस्य भाष्यादिसमत-
स्योक्तत्थात्‌ । षिदधातोरुपासनायां प्रयोगस्य बदुस्थेषु दृष
त्वादिह ' य एवं वेद › इत्यत्रोपाप्ठनाया एव विवक्षितत्वात्‌ |
पेदनस्य तत्क्रतुन्यायेनोक्तत्वाश्च |

नापि सविरेषध्यान निर्वितेष्ानायपिति द्िनीयः पक्त |
ध्यानविर्रेषो ज्ञानमित्यन्यनत्रोक्तत्वात्‌ | इह ' य एवं वेद इति
्रानाथविदधातुभ्रवणाच्चति चन्द्िकोक्त दृषण निराङम्बनमेष |

चोक्त चन्दिकायापू--# भगवति तास्िकं रूपपमित्यन्य,
ब्रोक्तत्ात्‌ । ‹ हिरण्मयः पुरुषा दयते ` इत्यपरा शष्नानविषय
त्वोक्तेः। न दहि योषित्यप्नित्व इृश्यत इत्युच्यते । शच
योषिद्‌ादेरपनित्वाथ्भवेऽपि तथाऽध्यासवनिर्षिश्षब्रह्मण एष
हिरण्यहमश्रन्वादिना ध्यानसभवेन सविशेषब्रह्मणः साधका.
नुग्रहायभेच्छिकरूपपरिग्रहोक्तिरयुक्ता । तस्मान्न सविकेषनिरूपण
निर्विेषन्नानाथेम्‌ । अन्यथा >+ वैपरीत्यं स्यात्‌ । ‹ सत्य
्ञानभनन्तं ब्रह्म ' ( ते० २। १। १ ) इत्णदसद्रह्मनिरूपण-
पपि "असदा इदपग्र आसत्‌ (५० २।७।१) इत्यादिश्च
तििद्धासद्रहयन्ननायं स्य।त्‌ । एवं

अपद्ूष पर ब्रह्म सक्तत्कएमनाश्वरा |
ये मन्दाम्तेऽनुकम्प्यन्ते मह्ह्प्रतिपादनेः ॥

‰# ननु ध्यानविशेषो ज्ञानमिति यट॒नः तत्न गच्छते । कृत इति चत्‌ ।
¢ हिरण्मय, परषो दृयते इत्य्क्तरू+स्य॒ मिथ्यात्वात् द्वषयक ध्यान
कथ ज्ञान स्यात्‌ । अविद्यमानत्य ज्ञानायोगेऽपि ' योषितमर्चिं भ्यायीत्‌ !
इतिव दयानस्योपपत्तरितयत आह- भगव पीवि ।

ॐ अन्यथा बेपरीत्यमिति । अन्यनिरूपणद्न्यज्ञाने पतति निर्िेषनि-
हपणं पविदपन्तान।१ स्रावितः, ।

कंकरपादगूषणे-

इत्वाथपि स्यादित्यादि । तत्रोच्यते--, केवलो निगुण '
इति श्चत्थ।55त्पनो निगुभत्वपत्तिपादनाद्रह्मणि रूपवत्वादिकं
न तार्विकश्रु । िंतूपासनायमारोपिततमेव ।

यन्न॒ ˆ बृहन्तोऽस्य धमाः › इति श्चन्या
ब्रह्य शानादिभिदतैः सप्रतेयद्रणांशकः ।
नावसायायत शक्यां ग्याचक्षाणश् सवेदा ॥

इति स्प्रत्या च "ब्रह्म धमवत्‌, पदायत्वातु › इत्याद्यसु-
मानेश्च ब्रह्मसपानसत्ताकधमवट्रह्येति परेरुक्तम्‌ । तदाकरश्र-
न्थेषु दूषित विस्तरेण । तरसं्षेपतोऽत्र पसङ्कादुच्यते-न ताव-
त्वदुदाहूतसगुणादिश्चुत्या बह्मणस्तात्त्वकगुणवच्वसिद्धिः ।
सगुणप्कर णस्थायास्तस्या उपास्तिविधिविषयविशेषणस्तमर्षक-
त्वेन ब्रह्मणि धपेविश्चेषमकारकोपासनाविधायरतेन ब्रह्मणि
धभवेशिष्टये तात्पया भावात्‌ । अन्यथा वाक्यमेद्मसङ्गातु ।
‹ सत्यकामादिख्पं ब्रह्मोपासीत › इनव्यादेव।क्यस्य ब्रह्मणि
सत्यकामत्वादिभकारक।पासनाया तात्परयेऽपि ब्रह्मणि सत्य-
कृमत्वादिवैशिष्टयस्याबाधितत्वान्मानान्तरापाप्त-वरूपापरवेत्वस्य
तात्पसनणयकम्ड्‌ वघालङ्खन्तरतस्यतास्पन्सकाचतत्परत्व्‌-
भप्युक्तश्चतेरास्तामिति चेकवाक्यतामङ्धापत्तेमांनान्तरापाप्तस्णा-
प्यन्यश्चेषस्यातत्परतायाः सदृ्टन्त पुरमेवोपपादितत्वेन च निर्‌-
स्तमेव । निगणपकरगम्थायाम्तस्याश्वाद्धिती यब्रह्मभतिपच्यनु-
कूट निषेषापेलितप्रतियोगिसमपेकतयाऽन्ययासिद्धेषध । न च
५ नेह नानाऽस्ति किंचन) (वन ४।४।१९ ) इतिदेतसाम।-
न्याभावगोधकश्च.नेस्येन ` किंचन; इत्यादिसाषान्यवाचकेन
देनैव अ्मातिरिक्तसकलनिरेध्योपस्थितौ विशेषतसमपणमन्थ-
कमिति चछदूक्यम्‌ । अरोकिकतया सगणापासनावाकंयप्रमेयत्व
प्रमव्युदासाथंरेन सायक्यात्‌ ।

यन्त॒ श्चविभाप्तस्व श्त्या निषेधेऽदहिंलावाक्यष्‌ ‹ अभ्रीषोभीयं
पद्यमारुमेत ' इतिवाक्यबोधिवर्हिंसायाः " ना^रन्ने षाडलिन
गह्छति › इत्यग्रहणवाक्यम्र्‌ " अतिरात्रे षाडश्चिनं शृ्धाति › इति.
वाक्यविदितिषाडशिग्रह्णस्य ‹ असद्वा इदमग्र आसीत * ( १०

अन्तस्तद्धर्मोपदेश्नाधिकरणम्‌ ।

2।७।२) इति वाक्यम्‌ ‹ सदेव सौम्येदमग्र आसीत्‌!
( छा० ६।२।२ ) इतिवाक्यवोभिनत्र ्सच्वस्य, ‹ दा य॒पणो !
इत्यादि भेदवाक्यं च तत्तवमरूगदिवाक्यवोध्यस्याभेदस्य निषे
धर स्यादिति परेरुक्तभ्र । तदत एव निरस्तप्र । प्रकृते श्रति-

५
कि „ण

भ्रात वस्थैवाभावात्‌ । अतिपाप्नत्व हि न यथाकथंचिच्छरतिबो-
पितत्वम्‌ । तथा सति न कलञ्जं भक्षयेत्‌, न राह्मण
हन्यात्‌ † इत्यादो पानान्तररागादिपाप्चकरज्ञ मक्षणानुवादकेन
‹ कठञ्ज क्षयेत्‌ ` इत्यनेन कटञ्ञमक्षणादेर्वोनात्तस्य
्रतयेव नेत्यनेन निपेधे नि रखपापत्तः । किंतु श्रतितास्पेवि
पयत श्चतिप्रपिततत्वापरपयायमेय नद्रास्यम्‌ । तच्च न प्रेतेऽ
प्यस्नीत्युक्तमेव । अिसावाक्यन्य वेधदिंसाविषयलवामावद्रिष-
हिसागिषयाप्नषोमी रहिंसावेवकवाक्यसमानदिषयकत्वाभावेन
न ‹ अर्दिसात्राक्यमग्नीतापीयदहित्ताया वापक्र स्याव ' इत्याम-
दनं युक्तम्‌ । द्रयो समानविषयत्य एव बाभ्यवाधकभाव-
कटपना सराव । त्या, समानरिषयल ब्रहणाग्रहणवद्रिक-
स्परभेवाऽऽपत्तनं॑वा"यवाप्कमावा मदनं समति । प्रहणा
ग्रहण जफययोस्तु सव्या स्मानविषमत्व एकस्याधिकवलवत्वा-
भात्रेन वा यवायकसाददस्मामरमातनतात्‌। अन्यया फिकराना-
भरयणपसटद्‌ । असद्राकयभरदवा + तयास्तु "कथप्रसतः सये.
त इति द्षभाय (नान्डोऽ ऽन्ति द्रष्टा इत्यादिना भेदनिवेषाय
चासद्धेदवाद्तयोपक्रपायवगतमर\कंयतात्पयेकस तवै कयप्र्‌-
वाक्यतः दुबछतया न ब्रह्मस्सेक्यानपेधक्तानमवः । अथवा

गुणश्र1रपरतरद्यविषया । उक्तरीत्या वाक्यभेदापत्तेः । तस्षाः
सथुग्से तास्पप्रामावेऽपि देवहाधिकृरणन्पायेन तया शुद्ध
बरह्मान्यरागुण ब्रह्म ममाप्यदे । निगयुणश्रत्यलुरोषेन षिषयभेद
स्याऽऽवकयफ़त्वाप्‌ । तावताऽपि शु ब्रह्मणो निगणत्वे बावका-
भावः । अविदाबिम्ब व्ःद्युपारतस्येव सगुणत्वप्रमापणाद्‌ ।
न च 'सगुणातिररिक्स्य ब्रह्मणाऽस्तिद्धिः सगुणश्चत्या तास्िक-
त्वस्य गुणा राषरिषगोकरणेऽपि बाधका मावात्तासििकगुणवत्तवस्य
त्दुथेताय। अपनी रतया स्वरपपते तारिषिकगुगवदधकःन्तरदपा*

४७७

> 9८

धंकरपदभरषणे--

मावात्‌' हति वाच्यम्‌ | दवेनबिध्यात्वश्रत्यनुमानादेरेव बाधकृत्वा.
व । सयुणत्वाश श्ुतन्य वह रक्प्रामाण्डवर्वाद्नधम्कश्चुतविषि-
यान्तराभावेन श्चद्धे निधमेकलत्वभमापकत्वावदयकतया निषेमक-
त्वादिश्चत्येव श्ुद्धब्रह्मसिद्धिसमवात्‌ । अत एवोक्तस्पतिसुबा-
भ्यां निरोधः । व्यावहारिकषममदाद्र ्विषयत्वेन तेषां श्च
द्वान्यसगुणव्रह्मममापकतया जुद्धविषयकत्वाभावात्‌ । एतेन
शिच-

आयसूत्रे धम्ब्दाद्द्वितपये मदश्रडरतः।

निषेभकसवमेकष्य च निरस्त परवस्तुनः ॥

धरो मेद्श्च मिथ्या चेच्छरृतिसूनाममाणता।

च्याख्यास्याजन चकत स्यच्क्या स्ममतक्षहृदत्‌ ॥

इति चन्द्िकोक्तपलाप उन्पत्तमाप एवेत्युपक्षणीयः ।
श्न पसिद्धमय आ्र१तद्धस्वेन बोधय श्रुतिसूत्राणममप्राणत्वा-
संभवस्य जिन्नासाधिकरण पएवाक्तत्वातु | न च “ सगुगः
परः पर।णामरू। ` इत्यादद्ष्मृत्या सगुणस्य परादपि पर॑
स्मयते, तथा च कथ सगुणव्‌ाक्कनानपरापषयत्वामिति शङ्‌ च१¶।
जडध्पक्षया परः चज्ज्गस्तदपेक्षया सवङ्ञस्य शुद्धापक्षय।5प१र-
स्थापि परस्वात्‌ । न चेवं सापे * सदेव सौम्येदमग्र आीत्‌
‹ अपदा इदमग्र आसीत्‌ ' शी श्रुत अप्यपरब्रह्मपरब्रह्मविषये
स्यातामिति वार्यम्‌ । तनेद५द।५ति भपञ्चस्यव भशवत्वेन
ब्रह्मपरत्वस्य वक्तमञ्चक्यतया मपश्च ९+व सृ; प + कारगासना
स्वभन, मग्यक्तनमरूपप्वस्वर्ष्‌ क यात्म ऽतर च {तष
कुरतः । अत ष्व पथात्‌ ! तता १ सदजायत इति विश
पेणामिष्यत्तस्माक्रः तचे । नापि प्रहगाप्रहगव। कप परा
परयागावेषये स्यात्त।ित्यापष्द्‌नं सम्यक्‌ । रेष््रवा५५ प्रई
गृह्णा" इस्मादिव।कथवर१।ड,सग्रहणद।क्यस्य याग ररत्वेऽप्य
ग्रहणव।कंथस्य तद्भावबधक्तया यागविषयत्वामादत्‌ ।
न च प्रहुणवाक्यस्य यागविषयकत्वस्यवाग्रहगवारपस्य प्रहरण,
घयुस्यपरयागपिषयकत्वमरि वाति बाच्चम्‌ | प्रहणवाक्यपममितया
गनिषेषपरत्वसभये अशद्णद्रू-यपर्यागरिषयकन्वे मानापाब्र्‌ |

अन्तस्तद्धमोपदे श्रायिकरणम्‌ ।

अपृवेपरय।गग्रहणस्पापाप्षस्रेन तन्िषेधवेयथ्यत्‌ । न च ग्रह
णाभावनित्यानुबादेनापूवेयागपरत्वकस्पनमपि युक्तम्‌ । यदव
ग्रहणवाक्ये पिधीयते वत्मतिषेषरूपघ्चुरखयायेपरत्वसं मवे ग्यथप्रा
यनित्याजुवदिनापूवैयागपरत्वकरपना योगात्‌ । निगणवाक्ये
त्वदेत्चतिविरोपेन निरेधपरत्व। सभवासतिषेषोपरुक्षिवश्युदधब-
हपरतवस्यव वक्तु युक्तत्वात्‌ । नन्वेव सति ‹ अपतन्नेव सं
भवति । अमह्ूह्येति वेद चत्‌ (८ ०५० २।६।१) इति
श्रतिरपि नात्वसिद्धयथा। कि श्ुन्यतापचरिरूपपरमपोक्षपरेति
स्यादिति ।

असदूप परं ब्रह्म साक्षत्कपुमनीग्वराः ।

ये मन्द्‌स्तेऽनुरम्प्यन्ते सद्रह्यपतिपादनेः ॥

ॐ, @५ न्दे

इति चन्धिकोक्तदुषणमापतदिद्ि चेत्‌ । न। शू-यताया अपुरषा.
यत्वात्‌ । अननन्द्‌ ब्रह्मण। ₹१ तच्च माल्ञ पमरादहतम्‌ ` दत्श्चति-
सिद्धानन्द्‌ात्मरुबद्यस्वरूपतावाप्तिर्पपरमपुरूषायमाप्तक्ताधनन्ना
नविषसदूपव्रह्मस्सरूपएभतिपदनाय प्रहत्ताया, श्रते, चूलयताप-
चिरूपपरममोक्षप्रत्वस्य १दब।द्श्ून्यवादिसुहरेव वक्तरपत्वात्‌ ।
यत्त श्र.योपिरोषे नेकस्यास्तासिकविषयकत्वमन्यस्या अता-
सवि वषयकतवभिति करन युकषरू । तन्त्रान्तर्‌ व्याकरणाद्‌
च याद गमिया ।वर्व सकावकिक्रपादे (॥मयम्‌।पाण्वस्यैव
निमोतत्वादु । तदृ दाहूरणाना पूतम सरतत । व्याकर
गेऽपि प्रेम ५६ निप्येनानत्यसप९५। दिना बषर्पोक्त-
बेऽपि तस्य सक। चरूप१०व । तया वाक्तप्रू-
को हि मीषास्ररो त्र गद्िरेषे चान्लय।भियः।
एर ५मागमिऽरर,भनण भरेदित्‌ ॥

निधुगद्गुग वप्पा्सये निगु); ाहृतदेयगुणश्ू-पाय-
कतया ५क।च एव युक्त इ।त प१२।५५१५। तदसत्‌ । पुवतन्तर।
दौ (थिनिमेधथाद्लय)६प(रपि स्वायं तातवयेत्त्वेन पामणण्ये
समकक्ष१ इतर ९१।5ऽत्यन्तिकूव। पायाोगास्सक्रो पन विडेन
पयुद सादिन वा पाक्षिक प्रापाण्यमाभ्नितद्‌ । इइ तु निगुग-
तेः स्वायेपरपवेन मबरपारतगुगशरुते स्वायं तत्पयामदेन्‌

५१

४५४.

धंकरपादभूषणे--

तवो दुरषछतया पमाण्ये समानकक्षस्वाभायेम निरेभ्यसमपेक-
तेवेकेवाक यतया प्रामाण्यत्तमवेन वाकपमेदेन युणममापकशा्या
अभ्थः६ शवेन चं वे्षभ्यात्‌ । अत एव (को हि मीमांसक
कैथात्‌ › हरेयादिना न विरोधः । तस्य समानवकातैरुद्धश्राल्ञ
हववेषयकरवाद्‌ । अधिकमाकरे द्रष्टव्यम्‌ । माप्यनुमानेन नै-
क्षाभि तास्विकरूपवत्वसिद्धिः । ‹ बरह्म षर्मिसमानसत्ताकषमे-
षत्‌ , पदायवाद्धटवत्‌ ` ‹ ब्रह्म स्वह्नानाबाध्यपरकारवत्‌, अधि.
हानत्वाच्छुक्तिकादिवत्‌ ' इत्याधनुमानेषु परोक्तेषु षरमिपदस्र-
पद्‌षरितेषु धर्मिपदस्वपद्योय त्किचिद्धापरयटकि चिस्सबन्विपरत्वे
घटादि समसत्ताककाल्वितधमेवस्वेन सिद्धसाधनम्‌ । ब्रह्मपरत्वे
सा्याप्रसिद्धि. । पटादिषं ब्रह्मसमानसत्त।फत्वादेरपसिद्धेः ।
नैष हृ्ान्ते साध्यनिरूयणेवेराया तदेव घिं पके तनिरूपणः.
वैकायां अद्येव धिं) पर्मिपदस्वपदादीनां सममिन्वाहूतपरस्वा.
दिवि वाच्यष्‌ | श्ष्दस्वभोषोपस्बासस्ययुमानं प्र्यपयोजकशा
तू। पर्वतोऽरुणवह्ध भान्धूमात्‌+ यो यो पूप्वान्स शुकशह्वि गानित्या
दिषाकथस्यानमानाशुषयोगात्‌ । येन रूण साध्यं परतिन्नाव
सेनेव हेतुष्यापकत्वस्योद्‌ाहरणादो प्रदशेनीयनया प्रतिङ्गाषये
पक्षङूपपम्यादिपदा्पटि गरूणोदाहरणादौ शृषटन्तरूपष्पा
दिपदायधंटितरूपेण साध्यबोधफतेति श्वब्दस्वभावस्यानुभानो
पथोभित्वाभावाव्‌।

यच्वेषं सति अपाणह्धायं स्वमागमावाति)रिकतैम्वनिष०५स्बद-
कञगनवर्त्वन्तरपूवं मक. शिनायेपरकाशचकत्वादन्धक।रे भथमो-
स्यसमद) पभभावादति विवरणाक्तानुमानासगतिः। तत्रापि स्वप
दस्य पक्षपरत्व दृष्टान्ते तद्‌प'टतस.ध्यामरसिद्धि । इन्त
(रस्मे पसे वद्ध टतसाध्यब।ध इति परणोक्तेष । तदसत्‌ । तत्रा
धुमाने स्वपदस्य प्षदृटान्तान्यतरपरत्वस्य विवरणसमतताया
निङ्गासायिकरण एवे तादशायुमाने पराक्तदूषणनिशाकरणपसङ्गे
श्पष्टवयोक्तस्वेनोक्तद्षणानवकाश्चात्‌ । भर्ते धम्योदिषपदस्थ
पक्ष्ान्वाग्यतरपरत्व धटादिस्तमानसतताककलपतधमेवर्वभा-
दाप सिजसाषनापत्तेदगोरत्वत्‌ ।

भन्स्तद्धमोपदेशामिशरणम्‌ |

५ अश्चरीरं ्रीरेषु अनवस्येष्वषस्थिष्‌ ।
महान्तं विभुमात्मा" मसवा धीरो न शोचि ॥

सपर्यागाच्छुक्रमकायमव्रणमस्ञाविरं शुद्धमपापविद्धम्‌ ' १ति
शत्या निरकारमपि ब्रह्म । साविरा नाड्य । अत्र भौतिक.
शरीरत्वन्यापकव्रणस्ल।विरादिम्वनिषेषेनेव शरीरनिषेभे सिद्धे
। अकायम्‌ इति व्णसनाविरादिचचुन्यरीलाशिग्रहाणापषपि

छ ® = के

मिथ्यात्वेन परमायेतस्ताभ्नषेषायोति बोध्यम्‌ । अत एव ।

माया द्येषा पया ष्ठा यन्मां पयसि नारद।
सभयतगुणेयुं्तं नैव मा दरु ॥
इति नारदं प्रति भगवद्राक्यम्‌ ।
नयु । आदित्यवणं तपस परस्तातु › ( पुण्‌ १६)
८ यद्‌ प्य, पदयते स्क्मबणेम्‌ ' ( आ>उ०३।१।३)
¢ कऋ५९ सस्य पर ब्रह्म पुरुष कृष्णाप्ङ्िटम्‌ ` ( ना० बर
२३ ) ‹ बिण्वतशचप्युरुतव विण्वरोसो दिश्वनाब हरत दिश्वत
स्पात्‌ ' (१० २० ४।६।२ ) ‹ सदस्शीषां पुरुषः सदाह
सन्नप ' ( पुण म॒० १,
+ पद्य मे पाये रूपाणि तश्ोऽत सदशः ' (गी ० १ १।५)

न

। स्ैतःपाणिपादं तस्सर्षतोक्षिशिरोष्ठखम्‌ ' (गी ०१२।१३)

इत्पादिश्चतिस्फतिभ्यः / बरह्म सविग्रहं सषट््वात्पारुचित्‌-
स्वप्तु › इत्याधमुमानेभ ब्रह्मणो विग्रहसिद्धिरेति चद । न।
आदित्यवणेमित्यस्याविधाविलक्षणस्वमक्राश्चस्वरूपपतिपादनप-
रतयाऽऽरो पितशरीरदच्वेनोपासमापरदया चोपपतेरकश्चरपशु.
रोधात्‌ । नच तपसः परत्व।क्त्योपासनापरत्वायुप्षसिः ।
उपास्यविग्रहोपलकस्षितस्यैव तेन तपसः परत्वोक्ते रूपविशिष्टस्य
तप्त परत्वानुक्तत्वात्‌ ।

यन्तु चद्दिकायापू-- एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः ुङषौ
हश्यते › दरयत्र वर्तमानापरोक्षह्नानविषयरषोक्तेः परमास्मश्रीर-
स्यानारोप्पत्वम्‌ । न हि योदित्यभ्ित्व हर्यत इत्युखकक इश्यु
क्म्‌ । तदुपिन सतु । दिरण्मय्रीरविरिष्टस्य ह्यताक्सना

४८१

४८१९

छंकरपादमूषणे-

हिरण्पयश्चरीरस्णापि दृश्यत्वलामादविधमानम्येन्द्िय सनिकषे

साक्िसबन्धाद्यमावेन वतमानापरक््नानविषयत्वा मावात्तन्न
श्यत्वस्य शरुत्युक्तम्य नु पपस्या दृहयत्वेनोक्त शरीरमनारःप्यपितिं
धषक्तव्यमर्‌ । तच्च न सभवति । नापादिपततीके ब्रह्मापासन उषा-
स्यसाक्षात्कारानयमाभावेऽपि ' यस्य॒ स्यादद्धान चिचिकि-
त्सा ` इति श्चत्या यस्योपास्यमद्धा साक्षात्तं भवति, उपा-
सनाफटं मया भप्त न वेति विचिकित्सा नास्नि, तस्योपास्य

पा्धिद्रारकष्ठुक्तिरूपफलरपाप्तरिति वोधनेनादग्रहेण सगुणव्र-
ह्मोपासनायाद्ुपास्यसाक्षात्कारनि यमात्तत्तदृगुणशरीरवि शिष्टस्य
ब्रह्मण इन्द्रियसा्ष्ययोग्यस्वेऽप्यधिश्यमानस्यापि तस्य हिर
एप्रयश्ञरीर विशिष्टत्वादित्यवणंत्वाददिनाऽऽविभावेनानिश्येन सा-
षात्कारमंमबादुपासनाकारीनसाक्षात्कारमादाय हश्यते इति
्रस्युपपत्तः । योषितादावभ्नित्वा्युपासनाया प्रतीकोपासनात्वे-
नोपास्यसाक्षात्कारनियमाभावादोषिदादावभ्नित्व दृश्यत इति
न प्रयोग । अथवा-उपासनाया ज्ञानत्वाभावेऽर्षस्छाविषय-
त्वेनेव तद्िषयत्वेनाऽऽरोप्यस्यास्थाविध्मानस्यापि सक्षिभा

स्पत्वादादित्यवण^्वाहिरण्पयत्वादेरारोप्यस्य वनेमानदश्ंनविष-
यत्वबोधिका ‹ दृष्यते ' इति श्रुतिर्पपन्ना । न चोपासनाविष.
यत्वेन इदयत्वोपपादनेऽपि स्वरूपणाबिधमानस्य दृश्यत्वं नोप-
पादितपिति बाच्यम्‌। टय त इत्यनेन स्वरूपेण ददयत्वस्याबे।ध-
नात्‌ ' एतेन हिरण्पमयवाक्ये ध्य एव वेद्‌” इति क्रियापदश्नवणदिक-
वाक्योपात्तवतपानत्वाथंकारूयातानामककाराननानाक्रियाबोध
कत्वाधदा यदे पाना तदा तदा दशन मिति ङाभादुपासनासध्य-
द्नपादाय न "दृशयते" हति श्ुत्युपपात्तिरिति परोक्तङचोधमपा-
स्तम । उक्ताख्या तानामेक काटी ननानाक्रियाबोधकस्वेऽपि क्रिया-
णां परस्पर व्याप्यन्यापकमाववे पकत्वमपापाणिक्रम्‌ । न हि प-
चति पठनीत्युक्ते यदा यदा पाठस्नदा तदा पाक इति बुध्यते ।
तथा चापाम्ये साक्षात्छरतेऽपि ‹ आ परायणात्तत्रापि दिष्टम्‌ `
(ब्र सू०४।१। १२) इति न्यायेनाऽऽमरणान्तष्ुपास

ताया एवोप।सनावाक्यन बोधनादुपासनाकाले कद्ाविदथै-

अन्तसद्धपोपदेश्वाषिकरणप्‌ |

नपत्तवेन तदादाय ‹ दृयते ` इतिश्रत्युपपत्तेः भरथमपक्षेऽपि
समबाचच |

यदपि एतपितः पेत्याभिसथविताऽस्मि ' इत्यादिश्चस्यो
पाम्यद्पप्रपेरपासनाफल"वन)क्तत्वादुपाम्यशरीरमावश्यकमिति
परोक्तम्‌ । तदपि न । तावनाऽप्यनारोपितश्चरीरस्यासिद्धेः ।
आरो पितक्चरीरस्ास्पाभिरप्यद्धाकारात्‌ । ' बरह्मणा सह ते
स इतिग्मृत्यनुसारणाक्तश्रतेरारोपितसगुणब्रह्मपात्चिपरत्व-
स्याऽऽबहयकत्वात्‌ । / विश्वतश्चक्षुः ' इत्यादिश्रतिम्भूनीनां
ब्रह्मण, सबौत्मकतया सवीन्तयीमितया च याञ्ञीवान्लिय-
पयति तदीयश्षरीरचक्षु पाणश्चिरअ।दिभिरेव शर।रचक्षुगदिम-
स्वमित्यनुवादितयापपत्तः । पणे. सबेदे श त्तित्वे पाद्‌ देस्तद्‌-
सभवः । पादादेः सवेदे१ दत्तत्व पाण्यादस्तदसंमवः । मूर्तयोः
समानदेशताया विरोधात्‌ । भगवतः सवेत पाणिपादत्वादेरस-
मबातु । त्वयाऽप्येवमेव बाल्यम्‌ । अन्यथा भगवच्छरीरं याद
स्वेदे श्त्ति पण्यादियुक्त तार ‹ वेडुण्ादिदेश्चविश्चेषावच्छेदेने-
शररीरपभापिधक्तिः श्ररीरिण", इशस्यान्तयापिरूपेण सरवेकारयेषु
प्रवेशः › इति त्वदुक्तिरनुपपननेव स्याद्‌ । न च सवेदेशव्यापकं
शरीरम्‌ ' पष्य मे पाय रूपाणि ` इत्यादिस्मासिद्धं ३कु
ण्ठस्थश्चरीरपरा्निरपि " पएतमितः पेस्याभिसमाविताऽस्ि ›
इत्यादि श्चासािद्धेवेति वाच्यम्‌ । सर्वेत पाणिपादादियुक्तोपास-
कस्यापि त्वन्मते वैङ्ण्टपाष्त्या' प्य मे पायं रूपाणि)
इत्यादे रारोपितश्चरीर बोधकत्वेऽपि तत्सत्यत्वबोधकत्वस्य (माया
छेषा पमयासष्टाः इत्यादस्पूताचराधनासमवातु । त्वन्म
तऽपि युक्तभाप्यश्चररस्चव सव्यल्राचत्यात्‌ । उक्तानु-
मानेऽप्यारोपितक्चरीरमादाय सिद्धसाघनम्‌ । न च खृष्टपूवेका-
छावच्छिननेश्चत्वेन पक्षतवात्तत्कालवच्छेदेन सविग्रहत्वसिद्धे-
रुदेश्यत्वाक्न सिद्धसाधनापिति वाच्यम्‌ । तथाऽप्यनादिमिभ्या-
शरीरमादायायीन्तरस्य दु्बारत्वात्वदुदे्यासिद्धेः । अणे.
पादत्वेऽपि जवनत्वग्रहीतृत्ववद चक्ुष्कल्वाभ्रो्त्वादिमस्वेऽपि
दृशेनभगणादिबदशरौरितत्रेऽपि स्ष्टत्व'य॒पपत्तेरक्तायुमानस्याम्‌

४८१

॥।

४८४

छकरपादभूवणे--

योजकस्वाश्च । चश्ुराथमावेऽपि तस्कायकारित्वेन तस्स्यानी-
यादिधापरिणामात्मकक्षणादेः दृष्टयादिमयोजकृस्य स्वीका

रेशोपपततेभ ।

यसु ' तस्त्वा तदेवानुप्राविशत्‌ › इति श्र्पुक्तं भवेषटत्म्‌
‹ ब्रह्माविदाश्राति परभ › इतिश्रद्य॒क्त गम्यत्वं च भगर्तो
विग्रहमन्वरणासुपपन्नमिति तत्सिद्धिरिति परोक्तष्‌ । तन्न ।
सवषठुपन भदिकारयेषु जीवादिविचष्टरूपेण स्फुरणस्येव तत्रा-
सुषवेधठशम्द्‌ायेत्वाज्धापकस्य तस्य प्ुख्यपवेशसमबात्सस्व-
रूपतः; रवतः प्रापुस्याप्यविश्ातिरोषाननिष्टस्यपक्षया अप्प-
रवोपकारस्य पूर्वमेवाऽऽवेदितत्वान्न तज विग्रहषिक्षा।

यत्त॒ ‹ तमेष बिद्रानृत इह भवति ' ( नृ° पू० उ० ६)
इति श्तौ सविग्रहस्यैव सवेनाम्ना परापश्चात्तज्ज्ञानस्येव मोच-
कर्वे न विग्रहास्षिद्धिरिति । तदपि न । सगुगविद्यायाः कपष
कतययैत्वेनाऽऽरोपितश्षरीरबाधकतवेनान्यथासिद्धः । साक्षाश्धु-
किजनकत्वषोषकत्वस्वकारपतेऽपि पदुषरक्षितासपज्ञानस्यैव
मोचकत्ववोधनात्‌ । एवेन ‹ देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दश-
नकारुक्षिणः ` इति स्पृष्याऽपि न विग्रहसिद्धिः । उक्तदिशा
हदुषपतेः । किंच मगवद्धग्रहः $ मोतिकोऽमोतिको वा,
अमौतिकोऽपि मायिकोऽमापिको बा, अमायिकाोऽपि ब्रह्मभिन्नो
ब्रह्मणोऽभिन्नो वा, भौतिकमायिकावपि स्वकपजितो वा
परकमारभितौ वा । स्वकमीरजिततवे ससारित्वापत्तेः। परकमार्जि-
तएव इष्टापत्तिः । मक्तानुग्रहाे मक्तकमाजिनमापिकदेदस्येच्छय।
ममवतो मयाऽपि स्वीकारात्‌ । ब्रह्मभिन्नतवे विग्रहस्य त्वया ब्रह्म-
मेदास्वीकारात्तवापसिद्धान्तः । * अपाणिपाद्‌ः ` इतिश्चुतिषिरो-
धश । ब्रह्मभिस्य सत्यरवरूपापायिकत्वस्वी करे "अतोऽन्यद्‌
मेति नेति! इति }शरतिबिराधः । ब्रह्ममिन्नामायिकभगवदेहस्वी
कारे जोवतदेहयोरप्यमेदापरया दे हात्मबादपयेवसानाशार्बाकम-
तपरबेश्चश । अभौतिकब्रह्मविग्रहे प्रमाणाभावः । न च ' नाभ्या
आसीदन्तरिक्षम्‌ › इति व तस्या पीतिकत्व-
सिद्धिः श्द्क्ण | ‹ अगिमृषासं वै नामिशन््रसूयौ चजेत्र

अन्तसतद्धर्मापदेश्चाधिकरणप्‌ ।

बिद्धि पादो क्षितिं च " हत्यादिश्चतिप्यारोवनयाऽन्तरिव्रारीनां
नाभ्यादितादाहम्यारोपेण विराट्‌ पुरषदेहप्रातिपादकतया श्री-
रस्य भतकारणत्वपतिपादकत्वाभवे सद्ध्‌ ' नाभ्या ` इत्यस्य
नामिरित्यथकत्वात्‌ । यदपि एका ह वे नारायण आसीन्न
बरह्मा नेश्चानः › इति श्रुत्या पदाप्रख्ये नारायणास्षत्युक्टपा
नित्यविग्रहसिद्धिः ८ इति । तन्न।) ‹ सदेव सौम्येदमग्र
आसीत्‌ ` ( ° ६।२।२ ) रइतिश्त्यनुरोधेन नारं जीवस्षमू-
हयोऽयन नियम्य यरयेति ब्युत्पर्या नारापणन्नब्देन मायाष्‌-
च्छिश्नवेतन्यस्यव भतभोतिकसकरका यंसषत्वविधिष्स्योक्तिस -
भवत्‌ । न च श्ररवेचिष्ट एव नारापणच्न्द्रूढया " सदेव?
इत्यादिश्रतिरेव श्रीरविशिष्टपरेति वक्तव्यम्‌, अन्यथा
सङ्ग(या विहितणत्वानुपपत्तरिति वाच्यम्‌ । ' एकपेवाद्धिती
यम्‌, ईत्यादि| अ्ुति,विरोयन तथा वक्तुभशक्यत्वात । शरुतिविरो
धेन णत्वविधायकस्मृतिव(धोपपत्ते । नरायणस्याय नारायण
इति व्युरपत्या णस्वचपत्त, पूतयुक्तस्वाच्च । मायद्दस्तु मिथ्या
त्वेन ता्तिफादतवाधकश्चतिविरोधाभदाद्‌ । मा तु प्रर्मि
विद्यात्‌" ‹ जीवेशावामास्तन फरोद्ठिः ' माया चादिधा च स्वय.
मेव भवि" इति श्त्या मावद्ैरनादित्वे सिद्धेऽप्यनादिषरीरं
मानाभावाच्च । न याद्विनीयमित्यस्यासहायपित्ययेक्षतया नं
श्रतिपिरोधः । जगत्खषटन्वा़िना शरीरसिद्धि बदतस्तव रीर
साशय^स्य सो स्वन तादरायवाधात्‌ । मब च नारायणश्च
४द्स्य माय।प।हेतचेतन्धपरत्वे तस्य जीवसापारण्यद्धावतंक-
प्वासभवः शडूय, । मायारब्दनाखण्डमायब्रहणेन नीषि
पायामरद्ररूपावन्रापदहितव्वेन व्याबतकृटरसतमवात्‌ । पायानि-
धयोरमेदपक्ते मर्या भिम्बत्वमेव मिबिम्बभ्यावतेकम्‌ ।

यस्ेषं साति भरङ्ये च्ञरीरं तिना चतनसामान्यससान्ना-
१९।यणस्थेव सस्वफथनपयुक्तं स्यादिति परेणाक्तमर्‌ । तदसदेव ।
भारायणगस्यक्षणादिपूकजगत्छषटप्वादरेषोच्यस्वन तद्य त्येष
प्रशये सत्छोफः । एतेनेष ^ स एकाकी न रेमे तस्य ध्याना
पति॑स्थस्य तस्िन्पु दपातुद्शसाजायन्त) एका कन्या ` त्याः

४८५

४८६

शांकरपादभृषणे--

दिना मूतेन्दियद्ष्टमुक्त्वा (तस्य छलाट त्यक्ष शरूकपाणिरजा-
यत ' हृत्युक्तेः शरीरी जगत्क।रण नारायण हव्युक्तपपि समा-
हितम्‌ । ‹ एकमेव ' इत्यादिश्चत्यनुरोषन करटप्दस्य माया
परत्वात्‌ । तदानीपरपन्ननारायणग्ररीररुक।टपरत्वाद्रापपत्तः ।
न च पुरा करपापाये स्वकृतमुदरीकृत्य विदत्‌ ईव परागा
शक्त्या पदापरल्ये देहस्प साक्षास्स्थित्यवगमाद्धगवतां नित्य-
कषरीरसिद्धिः शध! । सपि सरमृलकारणाविधाया सस्कार।-
त्मनाऽवस्थानस्य तजोदरकरणशनब्दायत्वात्‌ । न चोद्‌रपदस्य
मर्यायेत्याग । सस्कारार्मना कायस्य कारणेऽवस्थान हि
भ्रयः | न संस्कारत्वापन्नस्य नगत उद्रेऽवस्थानमर्‌ । उदर
स्याकारणत्वादू । अत उदरपदस्य विनारयमानाषारत्वगुण-
योगेन मायाया गौणत्वस्य तयाऽपि वाच्यात । मायायास्तु
कारणत्वम्‌ (माया र प्ररि चिव्रावु ` इत्यादेश्रुतिसि
देष ।
यत्त॒ भगवद्धि्रहस्य नित्यस्यानङ्ग1क।रे

सवे नित्या शश्वताश्च द्‌दास्तस्य पहासनः।

परमानन्दसदोहा ब्ञानमात्रा् सवदा ॥
इत्यादि पुराण।दिवचनषिरोध इति । तदपि न । नित्या प्रह
यपयन्व स्थायिनः । ‹ आभूनसड्व स्थानममृतयेन भाष्यते
इति न्यायात्‌ । वरयेवायस्य वरण शाश्वता इति । ' योग
धारणया दग्ध्वा ' इ।ते पुर'णवचनेन जआहृष्ण।1ददहस्य प्रख्य
पयनद स्थित्यभावावगतावापि पदस्य नए८्वऽपि तत्सजातीय
दे्ान्तर जनयित्वा मकतवात्तरपन भद्रयमानत्वादुपामनाति
शयेन तत्तज।तीग्ा देहा भरयपनन्त सपेदा भक्ते? ष् चक्याः।
परमानन्दसदोहा दु.खभागानायतना, । ज्ञ नपात्रा ज्ञानमाजप.
धानाः । आवरणन्यून्या इति ख्रावत्‌ । रघुनायादिदिहै रोदना
धाबरणकायं तु नाऽऽवरणेन रितु ब्रह्मगद्चपतिवस्यैसूचनयैव
कोकद्एटयेरेति तादृशपुराणव चनायत्वात्‌ । भत एव भगब्दव
ग्रह जडस्ततो भिन्नश्च ।

अन्तस्तद्धमपदेशामिकरेणम्‌ ।

यर्वानन्दरूपममृूत यद्विभाति अप्णखाव्‌ । स एवाऽञन
न्दः । पोदो दक्षिणः पक्ष । यद्‌ात्मको मगवोस्दाश्षिका व्यक्ति |
किमात्मको भगवाञ्ज्ञाना-मक रेश्वयौत्मकः ` इत्यादिश्रतेभदा
भवेऽपि वर्याकाराहे इण्डछामेदेऽपि तयार्विरेषवरधयाऽदहिः
कुण्डडीाति व्यवह्‌।रस१४ा ब्रह्मनच्छरीरयोरपि विश्ेषस्वीफारेण
ब्रह्म शरीरीति ग्यवहारोपपात्तिरेति परोक्तम्‌ । तन्न । सयोगवेशे-
पविचिषटस्याहेः केवला हित्ववि शैष्टाद्धेद एव समवति । अत एवं
भहराषद्मते गुगयुण्वावार्भदामेदस्तरीकरः । घपटतवनीरत्वार-
रूपभेदेन तदुप हूतयाभ॑दसमव। तष यपानतवेनामेदस्यापि कषम
व।च । तया च मेदस्प्व विश्चेष इतिं नामपात्रमेबेपि विर्ष
२३१।सिद्धे । अस्तु वा भेदनो.) मिशेषस्वयाऽपि बह्मतच्छ-
रीरथोनं तत्तमव, । स ह।हकुण्डढन्यायेन वेभिन्नव्भोप-
हितयोरेव वाच्यः । अन्यथा तन्धक्तिस्तन्यक्तिपतीत्यादिमत्य.
यथ्यवह।रथोरपि वि्चेषकरपनया परपात्वापातत्‌ । न च ब्रह्म
भितरभररदत्तित्रह्मत्व।न्यच्छररत्वाददृकमस्ति । मानाभा-
वात्‌ । चेष्टवद्न्त्थावयवित्व शरीरत्वमिति हि भरीररक्षण
इद्धा वदन्ति । ठस्थ ब्रह्महत्तित्वे ' निष्कं निष्क्रियम्‌ 3
( श्वे ६। १९) इतिश्चतिविरोधः। नच प्रृनाश्चक्रिययो
निंषेधपरा सा शरतिरिति वाच्यम्‌ । सकोचे प्रपाणामावात्‌।
सावयवत्वेन विना्चित्वापत्तश्च । न च अतिवङारसावयवोऽपि
भगवद्विप्रहये नित्यः । सरीरेत्वबोधकश्चतेमेनरुफत्वात्‌ । विग्र
हादगीकरे ! अपागिवद्‌ःः ईति श्रतिविरोषच्च । न च
५ अशुख ९ इठि श्रता भष्तसुख नेष यवदत्रपपि पाहृतावयब्‌-
निेषपरन।। भनवय। शमा ति पद्व \।तिवकविरोष इति बाच्य-
भ । आनन्द्‌दिरूपताभोधकश्चतिविरोधेन तत्र संकाचवद्त्र
सक)चे का(रणाभायादु । भ्रावणत्वाद्जि।तिविशिष्टे शक्तस्यापि
श्रगोत्यादे, न्द विषयकत्वरूपयकंययुगनेशस(त्षिणि भरयोगेष-
पत्ते, । अन्यथा त्वन्मतेऽपि भावति अवणचष्चु रादि साध्यन्न ना,
नड्गीकारेण तद्वितेषश्य दुवाररेव । असुखःभेतवादो विषयस-
योगजरपदृस्यमिभ्यक्तविम्बरूपसुखत्ववििष्टस्पेव निपेष(तपुः

|}

४८७

८८

शौकरपादभृषगे-

खरूपस्य ब्रह्मण, (नासि सुखं यरिप्ति ' इति अ्युरपरया
सुखश्चूयत्व रोषनेन।धिर।षच सकाचाभावाश्ाक्तशचुने-- बद्‌
त्मको यस्स्वरूपेणात्वन्ताभिन्नस्वरूपो पगबानीश्वर स्वदालसिषिा
वर^वरूपेण।त्यन्ताभिन्नाव्याक्तरमिन्यक्ति , अपरोक्षचिद्रुष भा-
त्मा ब्खानात्पको ज्ञानस्वरूपातयन्तामिन्न रेश्वयोत्मको निस्यनिः
रतिश्चयानन्दस्वरूपात्यन्ताभिन्नः। तथा च चिदास्माऽप्युक्तस्वरू*
पामिन्र हति जीबत्रह्मस्वरूपयोरभेदमतिपादनायाऽऽत्पनो ब्गाना-
नन्दरूपत्वप्रतिपदनपरत्वेन वितब्रहाषरतिपादकत्वातु । ' आम
खात्सबे एवाऽऽनन्दः › ईत शुतेर्छःछाकलिपतः प्रणखपयन्त
सर्वोऽपि देहो द.ख।नवच्छेदक श्यर्यपरत्वाद्‌ । अन्या प्रण-
खोादिभयदे इस्याऽऽनन्दरूपस्वानु पपत्तेः । नापि बिचिन्छक्ति)
पुश्ष, पुराणः › इति वचनं विग्रहनित्यर्बे प्रमाणम्‌ ।
स्वरूपात्मकविचिश्रश्षक्तेः कायस्य सभावितत्वे नियामकस्वेऽवी
शव्रस्वरूपा,भेभनिस्यदेहाप्रयोजकत्वात्‌। तस्य नित्यत्वेन शक्ति-
नियभ्यत्वा भावात्‌ । ननु भित्कत्वादिकं अह्यस्वरूपमेवेषि स्वयाऽ
पि वाच्यम्‌ । अन्यथा इष्यणो नित्यान्वस्वमावापचेः । तथाच
सति विग्रहस्पापि ब्रह्मम्वकूपतास मवेन तस्य नितसस्यत्कदिश-
भयो ज विदभ्यत इति देत्‌ । तरिं जि बिग्रस्याऽऽयोपितत्व-
बादिमिः। सोपादानकद्रव्यस्य चे्टावदन्त्यावयदित्वेन एरीरपद्‌.
श्रक्यतायास्तन्त्राग्तरसिद्धत्तातच्तस्य च व्रह्मण्यसं पवात्तत्र श्ररसीर-
मिति परिमाषामात्रस्बात्‌ । मगवत्स्वरूपे नित्यानन्दाद्विदीसः
तमके शरीरमिति नाम[पा]त्र त्वया कृ" तदिष्टमेवास्पाकमिि।
८ मोहो दक्षिण, पक्षः › इतर्यादेरानन्दमयकरोश्चपरतया बअह्मषर-
स्वाःमावस्याऽऽनन्दभयाधिकरण एव पतिपादनान ब्रह्मविग्रहु
परत्वप्र |

क्विच पगवद्विग्रहो विनाशी मह्छे सति रपवखा््रध्वा
स्सैमतवदिस्यनेनाञुमानेन,प्यनिस्वत्वम्‌ । रूपमा परमाण्वादौ
पस्मते व्यभिचारत महत्वे सतीति । तावन्मात्रभमस्मिही
छ्दयमिचारीति रूपवद्वादौति ' न च नित्य्वश्चुनिबाधः । श्रे.
देम्यथापिव रकस्वातु । न कौभयोजकस्वम्‌ । कष्मसपादिषगः

अन्तरतदपापदश्ावि$रभग्‌ |

वटे नबनीरदहपाप इत्यादिना नीट रूप श्रवणात्‌ । नीखस्व

पीतत्वरक्तत्वतद्रधाप्यजास्यबाच्छननं प्रति परथिवीच्वेन कारण
त्वाश्रीरादिरूपस्तामान्यस्य पृथिवी जन्यत्वेन ब्रह्मविग्रहे नित्यरूप
हावभ्न संमवति । जन्यं रूपं तु विग्रहे कायेत्वजन्यत्वदपादक-
मेव । तथा हि- तद्विप्रहकारणरूपात्पाकाद्रा वक्तव्यम्‌ । अचे
विग्रहस्य कारणजन्यत्वसिद्धिः । अन्त्ये पाका्पर्वं रूपान्तरं
वक्तव्यम्‌ । तथा व ृष्णादिविग्महस्य नानारूपतापत्ति । न हि
स कदाचिन्मवनीरदेश्यामः कदाचिदिन्द्रन छशह्याप इति स्षभवति।
वथा सति तद्धथानस्याव्यवस्थितत्व।पत्ते । न च नवनीरदश्या-
मस्वमवोपास्यम्‌ | ' नषनीरदश्यामम्‌ ? इति गोतमी यतम्न्रारो
तथेवोक्तत्षात्‌, तथा च ्रीटृष्णादि विग्रह पएकरेकजाती यमेव रूप

एमास्पमिति परतिविग्रह पाकजनानाङ्पम्बक्रारऽपि नोपाक्षमा-
श्यषम्बेति व। स्यम्‌ । एवमपि पूवैरूपनाश्चकरूपान्तरोस्पाद्कतेजः-
सयोगविश्षेषर्पः पाको ब्रह्मणि जायत हत्यत्र नियापक्षामका-
त्सगांदी जायत इति दक्तव्यम्‌। तथा ख रूपरसगन्धादीनां चतु-
णोद्ुत्पततिना शकरपने गौरादन।दिरूपःदिवि शिष्टे पषैदेहं विन।इय
तादशयुतरं देह पाकेन जनयतीस्येवे श्यताम्‌ । अत एवं श्रह्मण्यो
देवकी पुज ' ' चिन्भयेऽस्िन्यहाविष्णो जति दश्चरथे हरो `
इत्यादिश्॒तयः ‹ तदाऽऽत्मान सृजाम्यहषर › ' जन्पकभोभिधा-
नानि सन्ति मेऽङ्ग सहस्तश्च, › * बहूनि मे व्यतीतानि जन्मनि
तव चाजुन ' (गी०४।५) इति भ्पृतयथ न बाध्यन्ते ।
पव रूपसपानाधिकरणमदत्व स्य जन्यत्व नि यपाज्ञन्यमहच्वे
च स्वाभयावयबमहत्तवं बहुत्वभचयो वा हेतुः । टादौ कपा.
मदस्वा उयसरणौ द्रयणुकबहुन्वात्तर पिण्ड।दावयवभचसान्मह-
रषोत्पतते । हया च विग्रहे परहत्वोन्पारति परति तबदुक्तकारणा-
न्यतपहितुन्वायह५कतया सावयवत्वेन विग्रहे जन्यत्व । तेन
च दिन रित्वमावहकम्‌ । न चाक्तानुमाने सावपबत्वपृणि-
रिति वाच्यम्‌ । तस्य साधनव्यापकत्वात्‌ । पक्तीभ्रूतविग्रहे
्राहतत्वस्य वादिविभरतिषप्या सटिग्पत्वेऽपि सदिग्ध।पाषिना
भङतानुमानदुष्तवासं मः । अदुकुरतकौणां पतिपादितत्काच्‌।

१८९

कवंकरपादभषणे-

केविरह एष तस्य दृषकत्वात । एवं साबयवतवादपि
ग्रहन नित्यः! नच ।

ण बृहस्पतेमोगं द्रौणि रुद्रा शसं मवम्‌ ।

€

साः शकरस्यांश्ः ॥

इत्यादिना जीवानापप्यश्चाक्तेः |

यस्वायुतायुतांश्चातचे विन्वशक्तिरवस्थिता ।
परब्रह्मम्बरूपस्य प्रणमामि तमव्ययम्‌ |
षिष्टभ्याहमिदं हतस्स्नमेकां शेन स्थितो जगत्‌ ॥

हुत्यादिना परमश्वरस्याप्यशोक्तरजीवश्वरयोव्याभचार शतै
वाच्यम्‌ । जीवेश्वरयोरंश्षस्योपाधिक्रतया स्त्राभाविकत्वाभावात्‌ ।
अशाञ्यवहारस्य माक्तस्वात्‌ । पदीपवदावेश्चः । ' तथा च दश्च
यात › (ब्र म्‌० २।३। २७) इति सूत्रे कायव्युहम्थ्
उणमनापाहन्म्येन मनश्चुरद्न्तरशषटेकक्तत्वात । द्रो णादिश्च-
रीरावच्छिन्न यदृवृहस्पत्यादिश्चरीरावाच्छन्नमनोजन्यचक्षुरादिक
तदुपाधिक आत्मेव बहम्परयरचचः । मायापरिणाममनञअद्युपा-
पिकदिरण्यममादिरूपणेश्वरस्य बहूभवनम्य श्रन्धुक्तन्वाद्धि
रण्यगमादयम्तद्शा इति व्यवहार, । एतेन भगवह्ाकाद्रपि
निन्यत्वमपास्तम्‌ । न च-

द्र

अतो हि पैष्णवा छोक। नित्यास्ते चेतनात्पकाः ।
यत्परसादत्परां श्चानिति स्थान प्राप्स्यसे सश्वतम्‌ ॥

हति परभाणविरोध शद्क्यः । ' अत्पावा इदमेक एवाग्र
आसीक्नान्याछचन पिष्‌ (एे०१।९) ८ एको ह वै नाराश
आसीन्न ब्रह्मा नेश्चानो नारनीषोमो नेमे चव'पृथिवीन नक्ष
तराणि न सूये इत्यादिश्चतिमिः। परय सक्छकायेसस्कारो पाहि.
त॑मायावच्छिन्नचिन्मात्र्सचाष्ठुकन्वा ^ घ इक्षत ठोकाम् सजा
इति । स इमाैफानसनत › ( ए० १। १) इत्यादिना सर्व॑
ठोकषटितप्रपश्चद्ष्टदक्तत्वाव्‌ । 'यतोवा इमानि भवानि"

ते० २।१। १) इत्यादिना " सष्चिक्काङे स्टे विदीने'
( क० १३) / एत( अ ) प्मदास्मनः [ सर्वे आणा, | स्व

अन्तस्तद्धर्मोपदेश्षाधिकरणष्‌ ।

© ^ क्ष

रोका) सर्वे वेदा, सर्वे देषा, सवण भूतानं व्युश्च
[क न्द

रन्ति! (बु० २ । १। २०) इत्यादिश्चुनभूतत्वाव

५ @\
ॐ

ष्ड्देन ब्रह्मज यनादयत्वकर्पने ठाघवाद पोतिकवेकुण्टरो-
फे मानाभावात्‌ । अनादितेन श्रतिसिद्धपायादिमिन्ननदस्वाव-
च्ट्देन ठ।घवाटूह्यापदान्कल्वेन सोपादानकमात्रस्यािधाक-
स्पितत्वनाविद्यानान्चनाशयत्वेन च नडमामा यस्य॒ विनािस्व
षिद्धौ पूर्बोक्तवाक्यस्यानित्यादिपदस्याबान्तरप्रयस्यतरपर-
त्वाव ।

यदपि च्दरकायाप्‌- योषिददेरभित्वाधमावेऽपि तथा-
ध्यासवननिविंशेषव्रह्मण एव हिरण्यहपश्रत्वादिना ध्यानसमभ-
वेन सविशचेषव्रश्षण' सापरकरानुग्रहायेमेच्छिकरूपपरिप्रहोक्तिरयु-
केत्युक्तेम्‌ । तदसत्‌ । सगुणव्रह्मणो दिरण्यहमश्चत्वादिना
ध्यानस्य यथास्य बिपेयत्वसमवे नि्विशेषत्थाध्यानात्मक-
एृत्तरयथायांया विधयृत्वासमवात्‌ । उपपादित चेतसा.
गिति दिक ।

यच्चोक्तं चन्द्रिकायाम्‌ - अस्थापिकरणस्य ‹ अन्तर उप्‌
परते. ( ब्र° सृ०१।२। १३) इति द्विीयपादीयाधिकरणेन
पीन ङक्त्य पाति । तदप्यसत्‌ । “अन्तर उपपत्ते › इत्ययिकरण-
निर्णये ' य एषोऽक्षिग पुरुषां दश्यते ' (छा ४। १५।
१ ) इति विषयवाक्ये ‹ अनक्तणि पुरुषा दृश्यते ` ईति यथा-
श्र\ प्रति बम्ब एव स्वरसामति मतिबिम्बपूतरेपक्षः । अन्तरा-
-दित्यवाकं तु न भततिवम्बप्‌ (पक्ष; समवति | आदित्ये प्रति-
विभ्बदश्नस्यापरसिद्धन्वात्‌ । तथा च प्रथपोपस्थितप्रतिषिम्बा-
नुमारेणाऽऽ"पादिश्तित्र्मलिङ्गानि तत्रैव कयविनव्धारूबे-
यानि। नन्वेवपप्यन्तरादित्यापेवान्तगेताप्नित्रक्यिऽपि भ्य एषोऽ
क्षिणे पुरुषा दृश्यते सेव ऋक्‌ › इत्यादावपि प्रतिविम्बसम-
वात्परपरश्वरानिणेया न स्यादिति चेद्‌ । पाऽस्तु । एतद्धिकरणे
तस्यापि विषयत्वोपपते, । ननु प्थ-श्चताया अगे गायत्रीश्च-
तेरु्तरभाविभिरपि सवमृरपादत्वादिमिन्रेहयपरता स्थिता ।
मयाोदुग्रहस्य नयाययत्वादु । एव प्हृतेऽपि फं न स्थाद्‌ । मदे

४९१

‰ ९१

धाकरपाद वृषणे

देवष ‹ य एषोऽक्षिणे पृरपो दश्यते सेव ऋक्‌ ' हइस्यत्र ।
तत्रासतरत्र कऋगाद्यात्पक वादित्रह्मलिङ्कसमाम्नानात्‌ । भङ्ते
न तथा संमवति । अत्राऽरत्मादिश्चुतयः ^ एष आत्मेति होषा-
चेवदभयमेतद्द्येति › इतिपदाभिरम्काः । तथा च ' नामन्रह्म
स्युपासौत ' इत्यादाविषं न स्वार्थ सत्तपेक्षिण्यः । ताद्श्रद्ि-
विषानयेत्वात्‌ । यद्यपि चोत्तरत्र ' एष उ एव वामनी '
¢ एष उ एव भामनी › इत्यादावितिश्चब्दा न श्रूयते तथाऽपि
पुवंत्र श्वुत॑स्य तत्राप्यनुषङ्को भविष्यति । ट टवि यानप्रायषाद-
तेषामपि ताद्शविधानायेतवेनोपक्षेपोपपत्तरित्यधिकशङ्कानिराक-
रणायत्वनास्परब्रह्मलिङ्क वाक्य समन्वय टेन च ‹ अन्तर उप-
पत्ते। › इत्यस्थ प्रहृत्तत्वात्‌ । अस्य च स्पष्ब्रह्मरिङ्खवाक्यस-
मन्बयार्थतायाः पूवैमेवोपपादितेत्वाच्च न पौनरकत्यम्‌ । अन्तर
उपपत्ते; › इटयञ ' अक्षिणि परुषा दरयपे ` इत्यस्य प्रतिबिम्ब
एव स्वारस्ये कय तत्र जंवदेवतादिपूेपक्षो भाष्ये दधित इति
चेत्‌ । ताशपूषपक्तस्य वैमवमात्रपदशचेनायताया भाष्वदीकायां
दुर्धितत्वाद्‌ ।

आनन्दतीर्थ यास्तु-^यद। चचेवेष एतस्मिन्नदरयेऽनात्मेऽनिङ-
्तेऽनियने › ( त०२७ ) इस्यानन्दमयस्याददयत्वमुक्तप्‌ । वच
५ अन्त; परविष्टं कतारमेतमन्तश्चन्द्रपति मनसा चरन्तं सहै
सन्तं न विजानन्ति देवाः, इृनद्रो राजा जगती यहे सप्त
युञ्जन्ति रयमेकचक्रप्‌ , इत्याद्‌वन्तःस्थस्य श्रूयते। च चान्तःस्व
इणद्रादिश्चतिभिः सप्ताच्त्वादिलिङ्केश्र विष्णोरन्य एवेत्यानन्दर-
पयोऽपि न विष्णुरित्वानन्दमयाक्षपेणास्यािकरणस्व संगहिः।
अत्रान्तःस्यः फिमिन्द्रादिः किंवा विष्णुरिति चिन्ता । वद्ध
किषिन्द्रादिश्रुत्यनुमारेण समपुद्रशयित्वादिखिङ्खपन्यथा नेयघ्युत
विपरीतम्‌ । तदं फं श्रतिर्निरवकाश्चा लिङ्गं तु सावकाश्मुव
विपरीतम्‌ । तथा लिङ्स्य निरवकाशत्वेऽपि रि श्चतित्वपयु
कप्राबस्य बरवर्सफिवा निरवक।रात्वभयुक्तं १।बर4 षष्टबदिति
विन्तायाप्‌-- "इन्द्र एवान्तःन्यः। इद्र राजा बरह्येन्रपभचिष्‌
इत्यादीन्दरभ्रप>प।सेन ' अपा नेतारम्‌ ` इत्यादिवरदणकि

अन्तस्द्धमपदेश्चाधिकरणम्‌ । ४९३

धानां बृहस्पर्यादिश्चतीना बाधादित्येक पूवैपक्षः । सूर्य
एवान्तःस्थ, । सप्र युञ्जत रथचक्रमेकम्‌ , इते निरवकश्चारे
इ सषहितया ' सवितारं बहस्पतिम्‌ ` इस्यादिसाषितृश्र येन्द्रा
दिश्रतीनां स्वोचितेश्वयादिपति सूय समवादित्यपरः । वरण
एवान्तःस्थः । बरंणलिङ्धस्यान्ते भ्रवणातपवेदौबेस्यन्यायेन तेन-
तरब।धादित्यवर इति । सिदधान्तस्नु-

लिङ्कादिभ्यो बवती श्रुतियथ्पि च स्वतः ।
अवकाश्राज्करि१रिङ्गः सावकाशचा तु बध्यते ॥

यद्यपि ‹ रेया गाहपत्यद्ुपतिष्ठते › इत्यादो श्रुत्या लिङ्ग -
बापेन श्रतेररसगेतो बरव तथाऽपि ‹ यथा श्यनेनाभिचर्‌-
न्यनेत › इत्यादौ श्येनश्न्दोऽन्यत रूढोऽपि ' यथा वे श्येनो
निषत्याऽऽदत्ते › इति वाक्यश्चेषोक्तस्य इयेनप्नाष्डयस्य ३१नेऽ
युपपत्या यागप्रस्तथा समृद्रन्तःस्थत्व द्‌नापन्यद्यस वाद्‌
हद्रादिश्वब्दा दिष्णुपरा एष!

ठोके शरुतो स्थतो चेव विष्णुटिङ्खतया स्थित ।
समुद्रान्तरवस्यानपक्‌ कथमन्यगभ्‌ ॥

एषं च, ‹ > आनथंकंयप्रतिहतानां विपरीपं उलावरू ' इति
५ ¢^ ^~ _ ¢ = ०
न्यायेन निरवकाश्चङ्ङ्िन वेदतया सवथा वाधायोगेन

| कका (मि णीयं

> आनय॑क्यपतिहूपेति । तथा ह-िनियोगविपे तहकारिमूतानि

क

यानि श्चतिरिङ्गवक्यप्रकरणस्थ।नत्तमर्वारूपाणे पट्‌ भामानि तेत्र स्थान-
रूप यत्मप्‌।ण तदेव केमद्चढ्देन ग्यवहि 1 । पत्छ्रूप च समानदेश्चत्वम्‌ |
तच्च प्रिपिषम्‌--पाटडतमथशेत च । ततर १ठठतमपि द्विकिषम्‌--यथा
पष्य सनिधिश्वेति । अथ तम--भवुष्ठानरङतमिये । तदुद्‌ाहरण तु
पुषमाणानङ्चवेवीवाह्गत्वते0 । तथा [ह # पवत्ति, अभ्रीषोमीय
परछी ध । तसमव पिन प वम्‌। पठच । | अपस्ता कमध्याकाड्नाया
भनषठेयत्वेनोप्थित पपूवेमेव भ व्यत्ेन ततन्थ । जनो युक्तमनुष्ठानतदे-
हेथत्तदु्थत्य तेषम्‌ । यद्यमि स्थानाय प्रकरणम्य प्रजिहेन पडुवमाणा
च॒ ऽयोतिष्ठमप्रफरमप।ठउ पीतिष्ठमायेत्यमो पित तथाऽपि उ तिष्टोमल्य
होमयागत्वेन पदुषमद्रदणेऽपोगवत्वेन प्रकरणम्याडऽनयकेयरतिहेतत्वा्त्पानर,

४९४ ्ौकरपादभूर्णे-

सावकारश्चतिवाध इति रीत्यैतदधिकरणरचनामाहुः । तत्रो
खपते--- आनन्द पयाक्षेपेग सगतिस्तावदयुक्ता । उकतविषय-
वाक्येऽदृरयत्वमिय ‹ अन्तः प्रविष्ट कर्वारम्‌ › इति कतैत्वप्‌ ।
‹ सप वेद्‌] यत्नेक भवन्ति ' इति शास्रयोनित्वम्‌ । अन्तः
भविष्टः शास्ता जनानाम्‌ › हइत्यन्तयोमित्व मरकषासितृत्व वेप्या-
दयन्यानिष्टमवगम्यन इत्यतो नन्भाधेकरणश्चान्ञ गनित्वापिकर-
णान्तयाम्यधिकरणायरनेकाक्तेपकरय कथमेकमाताक्तपकन्वोक्तिः।
तदनाक्षेपे च तैरेवं ५५४ परमात्मासाधारणनय।क्तेवष्यमागैष
परमात्मपरत्वनिश्चयात्पूषपलायुत्थिनि, ५१
यदप्यानन्दमयशब्द्‌ कविदन्यत्नानिरूढ युक्ता ब्रह्मपरता |

द्रश्म्दस्त्वन्यत्रा५वश्चेषे निरूढ) न शक्यो ब्रह्मपरो विज्नात-
मिति प्रत्यवस्यानात्सगतिरिति चन्द्रिका पपक्तेप्‌ । तदपिन
सतु । तथा सत्यानन्दभयश्ब्दस्थान्यत्र १सद्धनापस्षमन्वयपर
भरथमपादास्तगततिप्रसङ्गातु । अन्नकाणादिरब्दानापप्यानन्दमया-
धिकरणे ब्रह्मपरताभापिपादनेन तेषा चान्यत्र निरूढतया तस्या

न्यत्र निरूढपात्रविषयत्व चित्या ।

यत्त॒--अन्यन्रासमाव्रितावु । ' अद्रतेनि च भूतानि तस्मा
दन्न तदुच्यते › इति योगवरल।त्त्र तक्निणे१ऽपहिनद्रादि शब्द्‌
श्रत योगानुक्तेः पूधिकरणतेपम्येण पूपक्तोत्यनाप्सगति-
रिति च्दरिकायाषुकपप्‌ । तदपि माणयञ्देऽन्यत्र निरू श्रुष।
योगालुकतेव्यमिचरादयुक्त५। भानन्दन पथ्व्दम्य नमालङ्गो-
मयाप्मक्रतय(मयत्र सगतस१ऽपि भयमातिक्रम ररणामावालस
यमतां निरूपणमित्यानन्दूमयचब्दूस्य नापङिङ्गामयात्मक्रत-
माभित्य पादद्रयसरनिपरभ्वग्नन्धविरधाच् ।
यदपि यदि ब्रह्मरग्दादानन्दमय। ब्रह्म तई^दरादिवर्द।
पेक्षया दीरवरयास्स्वानेनेव पश उमाणामञ्जीपोमी चाहत प्तिभयति | एष च तद्देव
्रृतेऽपि वत्तुता हिङ्गपक्षथा श॒ते प्रावदेऽति दटिङ्गम्य निरवकारस्वेन
्ुस्यपतयाऽपि पाब्रथ भवतीति मोभधम्‌ ।

अन्तस्तद्धमपदेशाविकरणयू |

दैन्तःस्थ इनद्रादिणन तु ब्रह्म, तच्छब्दाभावादिति पृषसिद्धन्त-
न्यायेन पूवेपक्षि? पृबोपिक्रणोत्तं श्र वा निणेयमपोय किङ्धिन
निणेय उच्यत इति दगतिरिति चन्द्रिकायाद्रुक्तम्‌ । तदपि न
सत्‌ । तथा सत्यानन्दमयबाक्ये ब्रह्मश्चन्दाग्यासेेव परव इन्द्र
सवितृशब्दाग्याससच्वेनेन्द्रसवितुपुवेपक्षस मेऽपि वरङ्णश्चत्या-
चन्यासामाबेन बरुणपृवेपक्ताचुत्थितिप्रसङ्धात्‌ । अ.त३र) बिष्णु-
नियतश्च भ्यासन ब्रह्मपरत्वस्यापि समवेनेन्द्र एवेति पृब-

पक्षानिणांयकत्व।श्च |

यदपि मान्त्रवणिकसुत्रे ' यो १द्‌ निदिव गुहाम्‌ ' (१०
२।१।१ ) रप्यानन्दमयस्यानत्‌ रथत्वघ्ुक्त तदिहाऽऽक्षिप्य समा.
धीयत इति स्गतिरिति चन्द्रिका पराष्ठक्तप्‌ । तदपि न पत्‌।
अु्ानिहितत्वान्व.स्थतवय।भन्नसवेनान्त.स्थस्वमाने गुह निदहिव-
त्वापरत्याभेन्गानाद्‌ । अन्त स्यवाक्यशेषे ‹ दूबाना वन्धु निहित
गुहासु ` इति भ्रव्रण तत्पत्याभङ्गापका.ति चन्द्रर्त तु
न सतू | हतनन्वश्न्दसमानयक्न ' यज्ञ। ५4 ववष्णु ' इति
्रतिसेद्धन यज्ञ ञ्रेन ^अपृतस्य प्राण व्नभतप्‌ ` इति पूबधि-
करणनिण।तब्रह्मपरताकमाणञ्न्द्‌ नपान व्यात्टतन। विरुद्धत्वात्‌ ।
एफ सनान्तबहुव चनास्तयाः मरयामत्रान्‌रपतचश । तात्तादूहन-
हिदस्व्षपेणवोत्थानस्षमवे माऽ गोक्ताटरयपत्वद्वार कतदाक्षपपका-
रासागत्यपषङ्पाशच्च । न च साक्तत्तदमिष।नेऽदृइपत्ेन विष्णु
परत्बशस्फा स्यादिति तदररणाय तद्‌ाक्तिप इवि करनमपि
युक्त । तथा सति प्रागुक्तकपूवादिनाऽपि पिष्युपरत्वश्चड ङ!
निवारणाय ठदुद्ररकत्वस्यापि वक्तव्यत्वे तदनुक्त। बीज।भ्‌।
बात । २ तस्तु- अन्त स्थ ‹ स्व सन्त न विजाननिति द्बा,'
इति देवाऽ १त्वोक्तस्तस्य सवादृदपत्वानियततया ‹ देब(न्वनि-
सद्गु हाहित' इति तस्मिन्देषदृहयत्वोक्त्य। विरोषेन च तन्धरुखेन
नोक्ताक्षेपसमष इति नापरसपन्वयपरे च।सिषिन्पाद्‌ऽन्तःस्थत-
समन्वयोऽपि न सम्यक्‌ |

पत्त तरसमन्वयस्यन्द्राथनेक पामस्न्बयायतरारफरतो नाप-
पतभस्व यक्‌ रस्वत्पादुदपतिरिति । जरदपि बदु । तषा स्मत

११

४९५

४९६

छ करपादभूषणे-

। सवत्र प्रमिद्धोप्देश्षाव (रण सू १।२।१) इत्यत्र स्ै-
गतल्वसपन्वयरपाप्यादित्यादिनापममन्वयफकङ्तया प्रथपपादी
त्वाप्त । इन्द्रादिनामनपन्वष्सपःप्य६६१-वलिङ्समयेनायं-
तया फढनो न।मस्रमन्वयानुपपत्तश्चनि । ' इन्द्रो राजा ब्रह्मन््रम-
पिष" इत्यादीनदरश्रत्यभ्यासेनेनद्र एवासः स्य इति निधीरणया पूष
पकषोऽप्थसुपपन्न । " ब्रह्मनद्रपर्धिं जगनः प्रतिष्ठा दिव आत्मान
समितार बृहस्पति चतु्ोतारं मरदिशोऽुक्ट्ै वाचो वीय तप-
साऽन्वविन्दत्‌ › हि, तथा " ईन्द्र राजान सवितारपतत वयो.
रात्मान कवयो निचिक्पु, › इतिच, तथा ,अन्र जगतः प्रति
हामर्चिस्ता९ अपने परयुमोक्त देवाः इत्यादिषु मन्त्रेषु सविज्रादि
पदानामप्यभ्यासदथ्नात्‌ । ' सप्त युञ्जन्ति रथमेकचक्१ ' इति
निरषकाशसवितलिङ्ख साहित्येन सवितश्रुतारेन््रश्चतितोऽपि भाव
रयाक्चान्तःस्थः सूये एवेति द्विती यपूवपन्षस्यापि दश्चितत्वात्‌ ।
अस्तु तयति चेतु । एवमपि ' अग नेतायम्‌ {ति वरुगिङ्ख-
मात्रात्कय वरणपुवेपक्षात्थतिः

वरणछिङ्ध स्यान्ते श्रवण।तपूैदौबेरवन्यायेन तेनेनरब।ध।त
दुरिथतिरिति बद्धक तु न सत्‌! सुवण पा नुवाकये दश्नहोतृ
हृद यारूयमन्त्रेषु ‹ टन्द्रस्णाऽऽप्मान द्रधा चरन्तम्‌ । अन्त,
समुद्रे मनता चरन्तम्‌ । ब्रह्माऽन्वविन्द्‌ दशदोतारमर्णे । अन्त,
भविष्टण शास्ता जननम्‌ । एकः स बहुधा विचारः । शत ज्यु
राणि यनेक भवन्ति । सर्य वेदा यमेक भवन्ति| स्र होतारो
यत्र+ भव>१। घ मानसीन आतपा जनानाम्‌ । अन्त पविष्ट
रास्वा ज नाना५सवौप्मा सव; परजा यतरं मवन्ति चतुहीतासै
यन्न सपद गच्छन्ति दवेः। स मानदोन आत्मा जनानाप्‌' (चिम
उ०अ० ११) ईति बहूना समूद्ररायित्वाद्पिष्युिङ्ानद्एुप-
ठम्मात्‌ । तथा चतुदयृदुरया ङ पमन्तेषु परथनयगूचि ' ब्रह्म.
नद्रभधरिं जगतः प्रतिष्ठिम्‌ ' (चि० उ० अ० १९) इति जग
स्मतिष्ठत्वारिरूपरिष्णुलङ्ग।पठम्भाद्‌ । द्वि ीयायामूवि तृती
यायां च ऋचि ‹ अन्तरभवि कनोरमेनम्‌ । त्वए।९५ रूपाणि
विषक्त विपविष्‌ । भूतस्य प्राण यद्गमभ्‌ । चदरतृणम्‌+

अन्तस्तद्धमोपदेशापिकरणप्‌ |

त्मान कवयो निविकुः 1 अन्तःमविषटं कतीरमेतम्‌ । = दैषानां
बन्धुं निहिन गुहासु । अगूतन क्प यत्रपेतम्‌ । चतुहतृणापरा
त्मान कवयो निचिक्यु ( बि० उ० अ० (१) इति कत
त्वादिरूपणां विष्णुलिङ्काना यत्नशरुःपग्यासस्प चेपलम्पादि
षणुपरत्यस्येव संमतेन तेद्धापेन ‹ अपां नेवारम्‌ ! ह्येकलिङ्पा-
भरेण वरुण एवेति पूर्पपते नियापकाभावात्‌ । न च वरुणछिन्ग -
ट्परारे भरवण। गमकम्‌ । १ददातहृदयमन्तेषु सप्तररयापूचि (्पत-
्पक्तमस॒रस्य मायया हृदा पएयन्ति मनसा पनीविणः। सद्र
अन्तः कवयो विचक्षते । मरीचीनां पदमिच्छनिति वेषः '
( चि०उ०अ° ११) इति “अपा नेतारम्‌' (चिन्ड०्अ०११)
हव्यस्यात्तर (अन्तः सुद्र" इति विष्णुलिडास्य भ्रवणाद्विष्णुलि-
स्प तताऽप्यन्त्यत्वात्‌ ' "सहैव सन्तं न विजानन्ति देवाः" ई-
त्नेनाक्तस्य देवादश्यत स्पेन्द्रादिष्वस भवा । उक्तमन्त्रषु ‹ भर
पर्यन्त उपसेदुरग्र तपा दीक्षामूषय सुबविंदः। ततः क्षत्र बल-
मोन जातम्‌। तदस्मे देवा अमिसंनमन्तु" (चि० उ० अ० ११)
हति द्रादरपामृच्यादित्पसकशरानक्ष्रादिजातमित्यभिधाय “श्वेव
रिप बोभुज्यमानम्‌। अपा नेतार युवनस्य गोप | इन्द्र निचि.
वयुः परम भ्योपन्‌ ' (चि० उ० अ० ११) इति त्रयोद-
श्यापृरयादिस्यस भाप नेतु ब्य ्यादिकमूनवरपस्यक्त-
त्वान्न तन सव्ितश्रुतिवधः समवति । सपनियन्तार विष्णा.
वपां नेतृतस्य सभवाश्च |

उक्तमन्त्रेषयपय, - दशहोतृहृदेय परमात्पतच्वद्ुस्यते--
सुगणषभपित्यादिना । अदं मन्त्दष्ठा, इन्द्रस्य परमेश्वर
स्याऽऽसमान निजस्वरूप परेद परित, सपैत्राषस्थितं ज
नापि । शटर्मातपानं, स॒वर्भं सूवरणेषषटधं॑सत एव भा-

१९७

= देवाना बन्धुपिति- प्रगाढे शुद्धिपत्रे , ब पुम्‌ इति
बृद्धिष्र प्र्‌ दत्तम्‌ । पध्वमाष्य पुम्तके -प्येवमेव | इदानीतनेदिकानां
पाठन्तु निरनुम्वार “चति तदत्र ' अपा नेतार्‌ मुवनभ्य गोषा,
इति म्र षृद्धह। निबद्धम्‌ । वेदिकषठमदु ‹ गोपाम्‌ ' इति पादु
वारो वते |

॥९८

शौकरवादभूषगे--

मानं व्मन्यषस्तुनो दीप बनं सषैदु.खरारिर्येम $१-
नीयम्‌ । दश्वधा ^ कतः छक ' (चिण्उ० १) इष्यादिदश्नं
होतुमन्त्रपरतिपादितेराकरथरन्त शाकं भ्यवहरन्तम्‌ । अन्तः
सथद्रे बरह्माण्डसष्टेः परा सवेन्र व्याप्याषस्थिता योऽयं जर-
संध! सोऽयं सयुद्रस्तस्य पध्ये पनसा बरन्तम्‌ ‹ इदं स्वं जग
व्जेय ' {त्येव रूपेण मनोष्ानिन्चषरूपेण सकट्पेन सह
भरवतेमानव्‌ । बह्मा चतुयैव प्रजापतिः, अर्णेऽणेवे यथोक्त-
सुद दशहोत।र दशहोतमन््रमतिपाधरूपेणाऽऽविर्ूतं परमाल्मा.
नमन्वविन्दत्छषिसापनत्वेना पष्य रब्पवान्‌ । सोऽयमेवं विष
परात्मा जनानां सर्वेषां श्रास्ताऽन्तयोपिरूपेण नियापकः सन्हू
हये परविश्यावस्थितः । स चान्तयोमी स्वकीयेनेश्वररूपणेफ एव
सन्पुनर्ज रूपेण बहुधा भूतव विचारे विष्षिधाचरणवान्भवति।
छत शुक्राणि शतसरूयोपलक्ितान्यनन्तानि सृथेचन्द्रद्रादि)
मकषन्रानि उ्यातीषि यत्र यस्मिन्परमातपन्येकी भवन्त्येकलं
प्राप्नुबन्ति । सवे ऋञ्वेदप्रभतयो वेदश्त्वारो नानादिधश्राखो
पेता यत्र्ी भवन्ति । शेतारथतुरहीपकतीर सर्वे यजमाना
दशोत्रादिमन्त्रा वा यस्थिननेकत्वे प्राप्नुवन्ति । यथाबुष्‌
बुदा जशटमध्ये सयुत्पथ किं( कं `चित्कारपवस्याय विशीव-
माना जट एवेकय प्राप्नुवन्ति तथा सवे भावाः प्रब्रह्मण
एवोत्पथ तत्रैव स्थित्वा विीयमानास्तेनेकतां गच्छन्ति । स
ताश्च ह्वरः सर्वेषां ननानापात्मा स्वरूपथतः सन्मानसीनो
योगयुक्तेन परनसोपरभ्यो भवाति । सवं जीषा योगेन निरुद-
चित्ताः सन्तो जगदीश्वरं स्वस्वरूपत्वेन सान्तात्कुवेन्ति, न तु
भेदनेपे पूर्वोक्तः सर्वोऽप्ययं उपपन्न इत्युपसहियते- सब,
प्रजा देवमनुष्यादयो यत्र यस्मिन्योगिपत्यक्षगम्ये वेतन्येकषरसे
परमारमन्येी मवन्ति चतुहोतुमन्त्रा्च सर्वेऽपि स्वपरतिपारचरदषैः
सह यस्मिन्ब्रह्मणि सपद सम्यगेकोभावं प्राप्नुवन्ति । स ताह
शो पानसीना मानपपत्यक्षगम्यो जनानामासमा । ऋचां मेदा
द्पुनदक्तिः । बह्मा चतुदंखः, इन्द्रं परमैश्वययुक्तं परमात्मान
तपताऽन्बविन्द्‌दन्विष्य छन्धषान्‌ । क दश्मिन््र, जगत! परिष्ठा
म्नि सर्वस्य जगत्‌ आधाररूपो योऽयं षतुहोजीयविसिरपोऽ

अन्तस्तदयर्मोषदेक्षाविक्श्णम्‌ ।

पिस्तरस्व रूपम्‌ । (दिव आत्मान सितार बृहस्यतिप्‌ । बतुं
तार प्रदिशोऽनुक्टप्तप्‌ । वाचो वीयं तपसाऽन्वविन्दतु ` इति
पन्त्रघ्ेषः । दिशो धुराकस्य प्रकाश्चकटवनाऽऽत्मवत्स्थित। यः
सावता तदरूपं तथा वृहस्पतिर्यो देबगुरुस्द्रूपेणाबस्थत सषु
प्रदेरषु च स्थिरं चतहातारम्‌ ' पृथिवी दाता ` इत्यादिमन्तर
स्वरूप वाचो वीयं सवस्या वेदवाचः सारभत कवयो वचिहर॑सो
देदश्षाद्पारगताश्चतह।तणा चतुहोतिशब्देनापिधीयपानानां सर्वे
षां हतमन्त्राणामात्मान स्वरूप्थतं परमेश्वर निचिक्यानीभ-
तवन्त । कीषश्मात्मानम्‌;) अन्तःप्रविष्ट जीषरूपेण श्षरोरषु
परविश्यावसिथत कतारमत रोकिकमेद्रकसवक्रियानिष्पदक
गर्भेषु देवतियद्‌मनुष्यादिरूपाणि विधानि निष्पादयन्त
स्वस्वरूप विष तत्तदरपनिमाणपकाराभिन्नममृतस्य पाणं पर-
णरदहितस्व परमात्मनो भ्यवहारहेतुथतपाणोपाधिस्वसूप य्नमेतं
सर्वैरनष्ठीयमानतेन दश्यमानं देशेपूणपासादिय्नस्करूपश्र्‌ ।
चतुरहोतुमन्त्रस्य यहखष्िसाघनस्वात्‌। तच ब्रह्मणे सपाम्नातबरू-
स एतं चतुर्होतार परपशयत्तं मनसाऽलुदुः्याऽऽहषनीयेऽजहोत्‌ +
ततो वै स दक्षपूणेमाक्तवद्धजत ' इति । योऽयं परमात्मा सोऽय
देवाना बन्धुबसियस्नादस्ं स्वेषु पक्षपातित्वेन प्रिनयहेतुष्‌ ।
तदुक्तम्‌ ' ब्रह्म देवेभ्यो विलिगये ' इति नरूदकरेः । गुहास
बुद्धिषु निहितं साक्षित्वेन स्थितभमृतेन स्वगेफल निमित्तेन क्ट
संपादिवमेत यह्घ यज्ञ हइत्येवनामान सवर्विदः स्वगेपागौभिन्ता
कषयो यद्र करयाण सप्तहोतुरूपमादित्य पदयन्तः प्राप्तलेन
निथित्य तपोऽनश्नादिरूप दीक्षां नियमविषरेषं चोपसेदुर-
चुष्ठितवन्तः । ततव आदेत्यसक्ाश्र क्षत्र क्षता गमाने्टनिषा-
रणं वट श्चरीरशक्ति, ओजः कान्तिशरेतयेतत्सवं जात सपक |
तश्च कषज्रादि त्रयपस्पे यजमानायाभिसनमन्तु, आभिः सपाद्‌-
यन्तु । परमे ष्योमन्नत्कृषटे हृदयाकाशे, इन्द्र परपेश्वययुक्तं सप
होतदेवमादित्यं निचिक्युध्यातवन्तः । कीषश्च, श्वेत परकाश्चङ-
परत्वेन शरुद्छवी रादप रदिपियत्तं बोयुज्यमान स, भाणिभिहे
ष्टदारेण पुनः एुनञ्यमानम्‌ । एतदेव स्प करियते-

। ६,

धरकरपदभूषणे--

अपां नेतारम्‌ । आदिस्वाम्जायते वृष्टिरिति स्पते । सथं धुव
नस्य गोपां पाङक्षम्‌ ।

यदपि यथा सिद्धन्तपापकसद्धावेऽपि तदज्ञानेन पृबेपक्षः
तथा सयादिपापकसद्धातरेऽपि तदाच्छदनेनेन्द्राधेशकाबधारणे
नानक पवपक्षा इत च्द्रकायापृक्तम्‌ । तदाप न सतु ।
अनाच्छादनेनास्पद्रीस्वा पृतरेपप्तसमव उक्तवाक्थमारम्डप्र पूरव
पक्षसिद्धान्तरचनयोक्तसत्रव्यार्याने स्वारस्याभाव्रात्‌ ।

यस्स्रस्पद्रातां " आदित्यमन्तरा यपयाति ` इति श्चत्यन्तरं
" भेदव्यपदेशात्‌ ' (ब्र° सूु० १।३। ५ ) इतिसृत्रव्या
ख्यान न स्वरसपर्‌ । स्वपफकरणस्थमेदव्यपदेश्रवतो वाक्षस्यो-
दाहरणत्वसंभवे तद्रहितस्य तदयोगादिति दूषणं चन्दिकायाघ्रु-
क्तम्‌ । तदसत्‌ । इन्द्रस्थाऽऽत्मानापित्यत्राऽऽत्पश्चब्दस्य स्वङू११२-
तया त्वदुक्तविषयवाक्यऽपि सृत्रोक्तमेदासिद्धेः ।

यदपि ' सहैव सन्त न विजानन्ति देवाः ' इति साहित्य.
फतेकपेमाबादिना भेदोक्तिरिति चन्द ायाश्क्तम्‌ । तदप्यसत्‌ ।
षटटोतहूदयमम्ज्षु ‹ अन्त प्रविष्ट कतारमेतम्‌ । अन्तथन्दरमसि
भनस। चरन्तम्‌ । सहैव सन्तं न विजानन्ति देवा । इन्द्र
स्याऽऽ^्मान शतधा चरन्न्‌ ( चे०्ड०्अ०११) इति तती
यायामृचि स्गकय हृदे स्वेन जीवात्मना सदेवावास्यतमिन्ध
स्याऽऽत्पानं स्वरूपं न विजानन्तीत्यन्त स्थ इद्रे देवजीरसा
हित्यस्य देवकत्‌कदशनकमेत्वा भावस्येवोक्तेरन्त.स्थ इन््रेऽस्पद
मिमतशतौ ' य आदित्ये तिष्ठन्नादित्यमन्तरो यमयति । यमा-
दत्यो न वेद † इत्यादत्यान्तःस्थ आदित्यभेदस्य स्पष्ट
भेद्‌व्वपदेश्च इव तव रताविन्द्रमेदन्यपदेश्षाेद्धेः । देवश्ब्दस्य
अयद्धिशदेववाचिताया परसिद्धत्रात्‌ ।

जनानामास्मेत्यत्रा-तयापिण्याद्िन्भकरण अआत्मश्चब्दो सङ्‌
पपर एव । अस्मिन्पकरणं शस्ता जनानाप्‌ ' हति मेद
व्यपदेश्रामाबेऽयुक्त स्याति चन्दिकोक्ततु न सत्‌, श्न
[जा जगतो शने ' हइतयस्मिन्परकरण इन्द्रस्य जगच्छ।सितत्वो
क्रस्तस्यान्त.स्थ इनदरमेदग्यपदेश्वासाधकत्वात्‌ । सव्‌।तमेट्२त्र

अन्तस्तद्धर्मापदेश्चाधिकरणम्‌ ।

सर्वेषां प्रागिनामात्मा पारमारयिकस्वरूपभूत इत्यस्थेवायस्य
५ अन्त पविष्ट शास्ता जनानाम्‌ । स पानसान आत्मा जनानाम्‌
इच्युपक्रमानुरोभेन वक्तव्यतया ‹ अनेव प्रकरणे स्ात्मेति
चात्यन्तमयुक्त स्यात्‌ । ज्ञानादिरूपस्य ब्रह्मणस्तादिरुदनडसरूप-
तायाः केनाप्यनङ्ीकारात्‌ › हति चन्द्िकाक्त तु निर'रम्बनपेव।
‹ नेतराऽनुपपत्त, › इत्यत्र ^तमेव विद्रानमूत इह भवति । नन्व
पन्था अयनाय विद्यते ' इति भरकरणातर स्थवाक्येन पूेपन्ननि
राकरणप्रतया सूत्र योजयत इ्षत्याधेफरणे पृवेपक्षनिराकरणगा-
यानेकपकरणस्थानेकवाक्यान्युदराहुत्य सृजागे यांजयतस्तबात्र
सवपकरणस्थमेदश्रत्यभावरूपद्‌ रणो द्धावनस्याद्रेतवादविद्रेषमात्र

मृरत्वमेवति स्पष्ट विदुषाम्‌ । न चानन्यगविकरवमपि । अस्म-
रीत्या गत्यन्तरस्थ तत्र तत्रोक्तेप्वाद्‌ |

यदपि चन्द्रिकायापू- इन्द्रयनेकप्रापङ्श्रतिङिङ्क दिसत्वेने
द्रादिपू निषौरित एक एवान्तःस्थ इति पूवेपक्षमाक्षिप्योक्तरीत्या
त पक्ष सम५। निर्धारितो यः कचिदिति पूर्ेपक्षो वास्तु । नच
सदेद।द३२षः । अन्त्‌,स्थों विष्णुरन्यो ति ददेदेऽन्य एवेत्ये-
वकरण शषटत्तपूवेपकषे स्देहाद्िरेपसद्ध(वादिप्युक्तम्‌। तदप्यसव्‌।
ष्रणादिमापकटलङ्गादिवद्रिष्णुलिङ्गनापपि सत्चेन।न्य एवेत्य.
वध।रणे गमकाभावात्‌ । रिप्णलिङ्खाना भूयस्त्वेन यज्ञश्रत्प
भ्यासेन च दिष्णरेपेति निधोरणापतेश्च । न वेनद्धादिश्रतया.
1दबु ड कप्रालतद्धया प्रवदयनरू । १दकचन्दागन्णयव वादक
सिद्धेरेव भावरथापि८९। पृवेत्त्रसिद्धत्वातू । पिष्मौ " नर
द्रः, सुरे; ' इ्त्वादिमियोममाचुपणेन्द्रादशन्दानामपे तन्मा
त्रमसिथ । पृष परारष्णलिन्गं ८९२नैद्रारश्रोरवान्पथाति
द्य।'चर५ाच । एन 1 -न्णृष्कङ्खाना बहुत्भप बहुतपरयुक्त
म।ब्रयस्य सरमावपयुक्त ¶वरवाददुबद्त्वानात्‌ न्द्रकाक्त
निरसभ्‌ । वदेष्णुलङ्गसद६११२१ यागात्‌ । निरवकाशेन
निप्णुटिङ्ग ने दअ ५।गेकःवराक्षणिकसादिना सवश
श्ाया बाधोचिप्याच्च । उक्तं हि स्वपेवात्राधिकरणपूरव
पै - आदेति४्द्‌स्य विष्णो छक्षणादिना इत्तिसमवरेऽपि ना.

५७१

५५२

9करपादमृषणे-

तुत्वं तरिपन्संभवति । न हि गङ्गापदमिव गङ्गार्बमपि तीरे
सभवतीति बदता । यच चन्द्िकायाम्‌-न च विष्णिङ्खानां
निरवकाशत्वम्‌ । समुदस्थत्वदेवे रणेऽपि समबादिस्युक्तपृषपक्षो-
पपादनायोक्तम्र्‌ । वद्पिन सत्‌ । वरुगस्य समुद्रपतित्वेऽपि
सधुद्रस्थस्वासिद्धे। । ‹ न विजानन्ति देवाः, जगते य ईस ' इति
देवाहृश्यत्वजगदीरिवृस्ादीना बरणादाबस्तमवेन तेषां निरव
काशरत्वाच । ' इन्द्रो राजा जगतो य ३७" इत्यत्रेश्षपदसामान।-
धिकरण्यादन्यत्र जगदीशितृत्वेन प्रसिद्धिमभिदधान लन्दरशन्दो
विष्णपर एव युक्तः । इन्द्राद देवादृश्यत्वासंभवश्रोति नोक्त-
पवेपक्षप्तभव ।

यदुपि चन्द्िकायाभू-चिङ्धस्य निरषकाश्त्वेऽपि मवरूया
श्त्या बाधोञस्तु। न हि निरवकाशः शशुश्चावको मृगेद्रेगन
बध्येत । न च निरवकाश्चमिद रूप्यमिति ज्ञ[न नेद्‌ रूप्यमिति
नेन न बाध्यत हृ्युक्तपूरपक्षसमयना पोक्तम्‌ । तदविच।ररमणी.
यम्‌। श्रुतिलिङ्कादोना प्रमाणानां पावर्यपयाज निरवकाश
एनन्यथासिद्धपामाण्यक्त्वमू । श्त्या जेङ्षषे हि वपित लिङ्ग
मपमाणभेव भवति । दिषयामावाद्‌ । श्रतिस्तु डिङ्कन एुल्यारय
बयिताऽपि योगिङ्लात्तगिकाचयेरूपविषयसद्ध(बालामाण्यमष-
नुत इति न रतादृश्च निरवकाशत्व श्चवशावकदेरास्ति । न
कव। विषयान्तर्‌।घौनमनन्पयास्षद्धपामाण्यकत्वरूप भ्रत्यादिनिष्ठ
सावकाशत्वं बा मृगेन्द्रस्यासि । तयोरभमाणत्वाद्‌ । मेन शश्च
श।वकादेन।ह्यत्वरूवेमृगे द्रवाघ्यत्व न स्यात । श्रतिरिङ्गा
दिपमाणगतब।घ्यव्‌(धकमावादुक्त सूपस्य पमाणकहिभू तश्र
भकमृगेनरगतनादवनाशकमावरूपस्य ब(ध्यव।षकम।वस्यान्प-
स्थाद्‌ । ६९ रूप्यमिति ज्ञानस्य पद्ात्तिमयोजकपरातिमिषयक्त
द्धाबात्यम।णप माव्राचोक्तरू१ निरबक।शत्वमेवासिद्ध(१।त तस्य
ने रजतमिति ज्ञानेन बाध। युक्त एव । अ्रमत्वनिश्यस्वैव
गद्‌ रजतमिति ममासमक्ज्ञानविषय।बापितरजताम।बमयुक्कस्य
हश बधत्वातु । ६९१ चाक्तरूपमम,णगतनिरवकाउत्वमयुक्ता-
लफणुपतसाश्काश्त्वपदुक्ताक्तबापाद्न्यत्वान्न किविदेचदू ।

अन्तनद्धमेपदेशायि करणम्‌ ।

यद्‌ पि--न्द्रः सविता वरुण एते स्वै पाऽन्तःस्यासदि-
षये श्रुतिशङ्ग दीनां स्वादिति तृतीयो वाऽस्तु परैपक्त' ।
न चेव साति ‹ अन्तःप्रविष्टः श्चास्ता जनानाम्‌ ` इति सी
तप्रनामन्त पराथषटे शास्तत्वादे, श्चणेननेकेश्वर।पात इति श्चं
ड्क्यप्‌ । विष्णुलिङ्धानां निरवकाश्चत्वेनावाप्यतवादिष््राई
श्रुतीनां च श्रुपित्वादेव छिङ्गाबाध्यस्वादुमयायुग्रहायं रिष्णु-
रष तत्तदुपाधिषशादिन््रादिसन्ना रमत ईति पषैपक्षिगेन््रादीनां
विष्णमेक्याङ्गोक्रारेणनिन्बरापर्यमावात्‌ । तथा च श्रतिः-
“स ब्रह्म द्या) स चिवः सद्र सोऽक्षरः" इत्यादिका । स्पृतिरपि
‹ अद मवो भवन्त सवं नारायणासमरुप्र्‌ › इस्पाक्कि। । न
चे९ विष्णोरेवान्तःस्यह् स्यादिति वार्यम्‌ । कृरिपनमेदस्योपरि-
तस्य प्रसिद्धनद्रारिरेवान्तमर य इति पूषपक्तादरिष्णुलिङ्काना चानु-
पदितरूपाभिप्रायगोपपत्तेरोवि चन्दरकापायुक्तपर । वदपि पूर्वो
त्रविष्णलिक्रस्टश्रतेः स्वरूपपावरयनिरांसकोक्तरीत्या निर-
स्तमू । वस्तुतस्तु न पेतिरीयकवाक्पषुदाहरणादष्‌ । सदेहामा-
वात्तद्धीजामावाच । न दंन््रदिशतिः सदहर्वाजप्‌ | ' इ्रस्याऽऽ-
त्मानम्‌ इ्युपक्रमेण अनतः मविष्टः जारा जनानानार सास्मा
१।त "मानसमन अत्मा जनानाम" इति बहुबार मध्ये चाग्यासेन
सर्वात्मतापरापिपादन एव सुवणन तुवाक्यतात्पवी वधारणातु ।
तदुषषटम्भक्तयेष ^ सम वेदा यमेर भवन्ति । चतुदीतारो
यतक भवन्ति । सय।! प्रजा यत्रैक भवन्ति । चतुदोतारो यतर
स॑पद्‌ गद्डन्ति देष इतयानु च्यते । “ चतुरधोतृणामात्मानं क-
वयो निविक्ुः । तदेवानुपरमुच्यते । अपृ देवानामायुः प्रना-
नाम्‌ › इति तद्षोपपायरते । अतएव! इन्दर राजन सदि.
तारमेतम्‌ । ब्रद्मन््रमाथं जगतः प्रतिष्ठाम्‌ । रिव आमानं सवि
तार्‌ बृहस्पतिम्‌ " इति सर्वैः शन्देरमिधानं सावात्म्यप्युक्त
मिदि निर्णीयते । अतो नेन््रादिश्ुवीनापन्यपरत्वश्चड़ ति तदनु-
रोधेन पृष॑पक्षस्तलिङ्कनुरेषेन बा सिद्धान्तो षा युक्त इत्यस्म-
द षयक्रारो क्तुदाद्रणमेव युक्तम्‌ । छन्दोरयेऽम्तरादिर्यबा"

६४

५०३

५०४

वांकरपादभंषणे-

कयाकातरवाक्यप्राणवाक्यज्योतिव।क्यानां कमिकाणां कमिका
धिकरणचतुषएटयोदाहरणत्यसमवादित्यर विर्परेम ।

सिद्धन्तोऽप्ययुक्तः | यदस्िन्नपिकरणे निरवकाश्छिङ्गब-
छदेतद्राक्यस्यान्तःस्थविष्णुपरता तरिं ताध्सेन सपतु(्वयाजन-
लिङ्गन सूयोदिषपरताऽपि प्रसज्येत । अन्पथाक्षिद्धिसहत्व च
सदुद्रस्थतवस्याप । मसिद्धरप्युभय।स्तुरा। न च भू गस्प्वादिष्णु-
शिङ्गिनां भावर५ शङ्क चम्‌ । शचतिसा दिप्यनाग्येषूमपि परावरयाव्‌।
न च विष्णुषिङ्गः अतिब।धः। स्वरूपतो दुभरानद्ुपसह।र-
गतानापुपक्रपरगतनिरवकाशालेद्ध पद पपवरनेरचुत्यग्यास-
षधनासापथ्यात्‌ । यत्नश्चतिलादिरपनरवकाश्त्ववाहुरषा-
दिभिः प्राबरये च पृषपन्नावुत्थितिः। तद्‌ाच्छादन च गतिसंभ-
बेन यक्तमिते एवेमेवाक्तम्‌ ।

यदपि इयेनादिशम्दाना लोकेऽन्यतज्र निरूढनामापि ' यथा
वै हयेनो निपत्याऽऽद चे इति बाक्यशेषवे।य स! दृहयस्य श्ये-
नेऽनुप्पर्या इपनसदश्च (ग (रत्ववरिदपीशद्रादिपदानाम्‌ ` य-
भन्त्‌, कवयो विचक्षे ' इ वाक्य ५९वधिनसथुद्रान्नः स्थत्वा
दीनामन्यत्रामवाद्विप्णपरत्वपिपि चाशद्रकयमरक्तम्‌ । तदपि
न । ' इपनेनाभिचरन्यजेत ` दृति प्रततयानस(पानाधि इरण्य-
निव॑हाय शयेनादिपदाना व।कं५रे१वहद्र गत्वा प्रयणेऽपी ह
तयाविधोपक्रमगवरूःदढ मन्नं तेभित्ताद्‌चनन ११२९५।द्‌ । अत व्‌
शु तिसद६५१०५य।[२५।ब्‌ (ने५। +, › हूति नना त्‌ +९माप्‌
एमकवर्णनमपि नेर२१५ । ईदश (९५ ते ९६१५६.
गधत्वाद्‌ |

यद्‌ाप-३.ददिथ्दानभन्यत्र म्िद्धावपि विदुर्य विष्धुष
रत्वासस्याश परा ¶रवाद्रप्युपरतव नित ३.०२ याञ२८य्‌। १६६्‌/
विद्द्रयेव सिद्ध।९९२५ ‹ च १।५द्‌ सात्‌ › ९" दे१।२६१।२९५५-
सङ्घ ६।न च पिददूढच छ५१न(य १५।(फ(रप पच्य । तया
६५५ ४५५।१२५।।६६६।द ९१२६५. [+'्णु५९८१।५।१ ९।८स्‌(* ५२
हतन्पराभ्पाहारमसङ्ग द्‌ । पतेन । दन मिन मरेणनप्माहुः ।

अन्तेस्तद्धमोपदेश्चाधिकरणम्‌ |

हति श्रत्या सामानाधिकरण्येन विष्णो चिदददिनिक्चयास्उतेर-
विरोषाद्धमोपदश्चाद्रिष्णुपरता स्यादति चन्दिशोक्त निरस्त ।
स्वरूपचतन्यामनाऽमेदमादाय ‹ आयुधृतम्‌ ' इतिवद्रणाभे-
द्मादाय वा! इदं स्वं यदयमात्मा ' प्यद्रनतमभास्सा श्रुक्तिः!
शतिषद्‌ष्ानसत्तातिरेकेण प्रतीतेन्द्रादिस्वरूपानुबादेन वस्या-
पिष्ठागसत्तातिरिक्तसत्ताश्युन्यत्वरूपामेदमादाय बाधायां षा
सामानाधेफरण्योपपत्तेश्च न सामानाधिकरण्यमात्रणेन्द्रादिश्च-
ष्दानां ब्रह्मणि विदरदूदसिद्धिः । नन्वत एव 'मेदम्यपदेश्चाच
इत्यनेनाभदपक्षा निरस्यत इति चेत्‌ ' तटं स्ध्यभेदेन स्ख.
यानुपपत्तः । एतनेबेन््रादिपदपषटततिनिमित्तेश्व पादे रनन्पाधीनत्-
निरघधिकत्वाभ्य परमात्पेव तन्धुरुपायं इति न श्तिविसेष
इत्यापि चाद्ररोक्तं निरस्तम्‌ । तथा सति श्न्दादेवेति वक्तुप-
चितस्वेन धर्मोपदेशादिति हेतृक्तेरस्वारस्यात्‌ । अत एव विद्रधो
गान्नेणंयाऽपि निरसन । रूढेः प्रब्लात्‌ । आश्रयपाबरवाधो.
गपाबस्य तु रिष्टाकोपाधिकरणादुक्तमिति जन्पापिकरणे
तन्न्यायरषरूपपरपश्चेन निरूपितम्‌ ।
यदष्ुक्तरीत्याऽभेदमादाय सामानापिकरण्यनिबाहे कार.
णत्वङिद्धाका।शथरत्योरनुग्रहाय ब्रह्माकाश्चयोरप्यभेद करप्येत ।
तथा ‹ कदाचन स्तरीरसि नेन््रसश्चसि दापुषे' इति मन्त्रस्य
प्रकाश्चनसाभ४परूपलिङ्कस्य / रे द्रया गाहृपत्यमुपतिषठते ›
इति दिती याश्रतेश्चाविरोधायेन्द्रगाहृपत्ययास्तथा व्रीहियवशान्न
योः पषोटशिग्रहणाग्रहणशास्योश्वाविरोधाय व्रीहियवयोग्रहण-
हणयावरद्धाशचत्याग्नक्य च स्य्ादात चाशद्रकाया्चुक्तप्‌ ।
तदप्यसत्‌ । अभेदेन सामानाधिकरण्यस्पेव कारणत्वाद्‌-
रनिवीहात्‌ । न श्वाकाशतसाचीनङृत्लकारणत्वमाकाश्ामेदेन
निवीद़ शक्यम्‌ । इषद्रगाहपत्ययोस्तु नामेदः कस्ययिदुं शक्यः ।
विनियोगयय्यथापत्तेः । न च विनियोग एव सामानाधिकरण्य
स्थेव तत्करपकः । लक्षणयाऽपि तदुपपत्तेः । व्रीहियवयोप्रहणा-
ग्रहणयोच मेदग्राहिपस्यक्षबाभितत्व।नामदः; करयितु शक्यः ।

भ्य

५०६

शांकर पाद भूवणे

न च जावपरमात्मनाविरद्धाश्रस्वागनेष परकृतऽभदापादन चतु-
रखप्र । ब्रह्माकाश्यात्रीहियवयावा विक्द्धाकारपरित्यागेन
जाषप्रहजारलुष्यतचतन्याकारस्यवाऽऽकाराभाषाव्‌ । किच
विरुद्धाकारत्यागो व्यक्विद्रयानुस्यरेकदस्तुबोधाविषयत्वमब न
स्वपायः । हन्ना फाभाषातु । तच्च / त्वमसि ' ' साऽय ›
इत्यादा विस्द्ांशयोरिष न प्रकते सभघाति | तत्वमसीत्यादाबु-
पक्रपोपस्टरि क्यरूपताप्पर्यानणायर्कारिद्ध।बगतजोवश्रह्यक्यरू

पप्रधानपरमेयनिवोहकविरद्धाकाराविपक्तारूपतत्कारणस्येव भते
तादश्षफारणानुपटरम्भात्‌ । व्रीहियवयोवविंद्धाकारपारत्यागेनाम
यानुस्यतेकव्यक्तेरमावेन तद्वोपाविपयत्वरूपत्यागस्य वद्विरुद्‌-
कारेऽसमवाच ।

यदपि बाश्द्रिकायाम्‌-- । इन्द्र मित्रम्‌ ` इत्यादिवाक्यस्योक्त-
रूपाभदपरत्वमाश्न याऽऽहुरिति तत्तच्छब्दवाच्यत्वस्येवोक्तेः ।
(सप्तार्धगमा भवनस्य रेतो विष्णास्तिषठन्ति परदिश्चा विषमाणि '
( ° सं° १।१६४।३६ ) इति वाक्यशेष भदाक्तश् । 'सोऽ-
न्तकः स इद्रः स प्राणमभसप्राणमायकःसङशषोयो हरि ' हति
रुत्यन्तरेऽमेदविवक्षायाम्‌ (स दद्र; ` इत्यनेन ' सश्र
इत्यस्य पोनरक्त्यापत्या तत्तच्छब्दवास्यताया एव विवक्षणी-
यत्वाक्ेत्यादि नेन्द्रादिशचब्दानां प्रमासनि विष्णो विद्दूदिष्यव-
ध्थापनम्‌ । तदपि न सतु । निधंमेके निर्वि्चेषे निश्िये च
परमस्माति चब्दप्ररत्तिनिमित्तगुणक्रेयाजास्याय भावेन (अश्ब्द
मस्पकेमरूपमभ्ययम्‌ › ‹ यतो वाचो निवर्तन्ते इत्यादि
चस्या श्रब्दवाच्यतायस्तसिमलिषेधाच्च परमालनीन्दरादिशब्दबा-
यताया असमवेन तरतः स्वरूपेक्येऽपि व्यावहारिकन््रादे-
स्वरूपमेदानुबादिष्वेनाऽऽहुरित्यस्योपपत्तः । रोकिकद्एयन्द्रत्वा-
दिस्वरूपभेदामिश्नमपि शास्या त प्रपात्पस्वरूपामेदेन नि.
धित्य ‹ इन्द्र मित्र वरुणप्‌ › इत्यादिशब्देटृक्षणया व्यवहर.
न्तीत्येत्परतया वा भरतदेनं परति ' मामेव विजानीहि प्राणोऽस्मि
प्ा्ात्मा › इती द्रवाक्यवतु ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्‌ ` (तदाऽ$-
त्मानमेवावेदह ब्रह्मास्मि ' {तिवदुपपत्तः ।

अन्तस्तद्धमोपदेश्ाषिकरणष्‌ ।

यत्वशब्दो जीवा-तथीर्माण शख्यः । (अह मनुरभव मयं

ध ' इत्यन्तयामिण्यहश्चष्दपरयागाव्‌ ।
सबान्तयामिका विष्ण स्वानाच्राऽभिधीयते ।
एषोऽह त्वप्रसो चति न तु सवस्वरूपतः ॥

इति स्यृत्तश्यति पराक्तम्‌ । दापि न साधु । ' शाख्या तष
दश्चो बामदेववत्‌ ' ( ब्र° ० १।१।२० ) इति न्यायेन षाम.
देवजीषचतन्यस्य वस्त॒तो ब्रह्माभेदन सृयादिमावस्योक्ततयाऽ-
स्तयामिपरत्वाभावात्‌ । ' तद्यो यो देवानाप्‌ › हति प्वतन-
घाक्य तत्ववाधानामत्तकब्रह्मभावस्य प्रहृवतया ^ पश्यनत
पद्‌ › इत्यादरपि बोधर्निापत्तकन्रह्मभावपरतयाऽन्तयानिपरस्वा-
भावात्‌ । अन्यथा ‹ तस्मारसवमभवतु ' इति वाक्यशेषे बोधनि
मित्तकसावात्म्यलक्षणफरफीतनस्यायुक्ततापत्तः । न चेव सप्र
‹ सद्या या देवानां प्रत्यबुध्यत सएव तदभवन्तथापषि(षी)णां बथा
पर्ुष्याणाम्‌ › इति भदपरत्व वाकयशषस्य विरुध्येतांतत वाच्यम्‌।
तत्र देवादिषु मबुद्ध पुरुष नधाय स एव तदभवादति ब्रह्मा-
भेदपरसरवेन भदपरत्वाभात्‌ । न चात्र षाक्ये ' ब्रह्मवा › इति
ब्रह्मण एष प्रङृतत्वान्नानेन जीवब्रह्मक्यतसिद्धिरिति श्ड्यम्‌।
«योयो देवानाम्‌ ` इति जीवपराम्तिवाक्यश्चेषामुसारेण ब्रह्म
पदस्य कायेब्रह्मपरत्वातु । चद्धब्रह्मपरत्वे तस्य ब्युधनिमिचस्थ
। तस्मात्सवैपमवत्‌ › इति सावीत्म्यावापनिरूपफलरकीतेनस्यायुक्त-
तापत्तेः ^ न च नामन्रह्यस्युपाषीतत्यादाधितिश्चम्दधिरर्कतया
नामाद्यभेदामाववदत्राषीतिश्चन्द्तिरस्फतया त्रक्मामेदाभाव इति
शङ प्‌ । नापव्रह्मत्यादाविवानुपासनाप्रकरणस्मन्वक्वऽभदा-
विवक्षाया वक्तुमश्तक्यत्वात्‌ । न च वदीतिपदवेयभ्यं श्प ।
आस्मेत्येबोपा सीतेत्यादा विष श्रब्दज्ञानयोः स्वाभाविक्ृसक्मकत्व
रक्ते तन्निराकरणपरत्वनोपयोगात्‌ । न चेवमक्तस्मतिषिरोधः
शड्कंयः । टनद्राहमादिशषब्दानापसाधारणतत्तदारमनि शरक्तेराव-
दषकयता ततसाहचपेणान्त्यापिण्येषोऽहमित्यादिपयोगः ।
आग्रिरधीतेऽचुवाकापिवि माणवकेऽत्निसाहचर्यणाभनिरित्रिपयोग-

५०७

४५०९

ध†करपादभवणे--

दन्तयाित्वाहत्वादयुपाहितयोरेक्यासंभवादन्तयापिणोऽशष्वन््र

त्वाशरुपाहतसवस्वरूपत्वनिबन्धन सवनाभभिरमिधानं नेति तद
यत्वात्‌ । किंचान्त.कतारमिति वाक्ये सथुद्रान्तःस्यत्वमिव
' अन्तथन्द्रमास मनसा चरन्तम्‌ ` इत्यष्टमं; शिषस्याप्यस्ति
रिङ्धम्‌ ।

पृथिन्यां तिष्ठति विभुः पुथिवी वेत्ति नेव तमू ।

रूप च पृथिवी यस्य तस्मे भृतात्मने नमः ॥
इत्यादित्यपुराणादिषु शिवस्य पुथिन्यादिपृत्यष्टकाक्तिषु “यः
पुथिभ्यां तिष्न्पूथवोमन्तरो यमयति । य पृथिवीन वेद्‌।
यस्य पुथिवी श्षरीरम्‌ ' इत्या्न्तयापित्राह्यण।यैपत्यभिन्नानदर-
नातु । विष्णुत्वपारेपाग्थनी “ प्रजापतिश्चरति गर्भे अत › इति
परजापतिश्चतिश्चाम्ति । न च सा सुदरान्तःस्थत्वरूपरिङ्नुसा-
राद्यागादिना विष्णुपरोत शद्क्यम्‌ । अष्टमृतिलिङ्खनुसारेण
¢ पाति यस्मासरजाः सवा; प्रजापतिरिति स्मृतः › इति छेङ्ञ
दर्धिवयागेन श्चिवपरति वक्तु शक्यत्वात्‌ । नच

ङ।क श्चता स्मृता चच विष्णुलङ्खतया स्थतम्‌ |

सद्ुदरान्तरवस्थानपवकं कथमन्यगप्‌ ॥
इत्यादिना स्चुद्रान्तःस्थत्वस्य निरवश्राशस्वेन प्राबल्य त्वदुक्त
साधु । ‹ मध्ये रङ्गं महाघोर महामन्पेरम्भसि स्थितभ्‌ › इत्या
दिव्यपुराणोक्तः सष्ठदरान्तःस्थत्वस्य शिवसाधारण्यात्‌ । नच
पञ्चहोतृहृदयारूयमन्रेषु तृतीयायामृचि ^ य आण्डको्च भुवन
विमतिं । अनिर्भेण्ण सन्नथ लछोकान्विचषठे। यस्याशूण्डको-
व< शुष्ममाहूः भाणमुरवम्‌ । तेन क्टपोऽमृतेनाहमस्मि ' इति
बरह्माण्डवौये्व विष्णुखिङ्धं निरवकाशं वत्तु शक्यम्‌ । य,
पश्चहोत्देवो बरह्माण्डमभ्येऽपेदेनावस्थतः सरसं भुवनं भूत-
जातं धरयति । अथ ब्रह्माण्ड मेदानन्तर्‌ तदन्त. स्थितान्भूरादि
छोकान्विशेषेण भरख्यापयति । यस्य परमात्मन अआणण्डकोध्च
शुष्मं मवरं त्रह्माण्डावकाशचस्यगात्रात्मरूपमाणवायुविशेषयुरष

~~ ~~~ ~

अन्तस्तद्र्मापदेशाधिकरणम्‌ ।

गभोविष्टनस्यानीयमाहु । तेन परमासनाऽगृतरूपेणाहं मन्दा
कलप उयवहारसमथेत्वेनोत्पादितोऽसपीत्यथ रे परमात्मनो ब्रह्म
ण्डी पत्वपरतिषादके य इत्यमुवादस्य परदीतिस्तस्य पुरोवाद्‌-
पक्षायां सामान्येन पर्ततस्य विच्ेषाकादूक्षाषा वा ‹ अण्डं
हिरण्मय मध्यसद्ु रुद्रस्य वौयाखथम वमव, तत्र ब्रह्मा
देष्ण॒जो 7 जातत्रेदाः ' इति रदपतिपादकश्रुन्युपास्थतेः

सद्रस॑नस्य देवस्य रूपे गिः प्रजापतेः |

तेन क्षिप्र रसे वय प्रमूत्यभिमानिना ॥
तदण्डपमवेदीयं सदस्लकिरणपरभग्‌ ।
विष्णसत्माविश्वत्साक्षान्पम शक्तस्तु भेमवाव्‌ ॥
पुननोरागणार्या म नियोगालराप्तबनसौ ।

ह्वारिलङ्कादु तदपवृहण्पु शिवस्यव बअश्चण्डवीयेष्येन
तदयब्रण्पादनाद्रह्याण्डव।भत्वस्य सिव्रसाधारण्यतु । तथाच
ह्‌।रदरय।द्रयारा१ । खुद याः सते।सनत्तद्र्किधबुदाहुत्य पुवपक्षत्त-
रपकषग्रन्थनाप्पकन्पायनासाति च द्वल।वरविषक कय॑ धिवता
धारणसदुदरान्त.स्थत्वरिङ् नान्त.पपिएशन्दपतिपावान्त।स्थस्य
दिष्णुरेषेति विष्णुष्धनिणेप ।

यद्प्यक्तम्‌--१९५ षय द ५मव(त निरवापफ़तवन भगवि
हासोगसभवादन्गरूडि 15 विदद्रुढर प ११८५पन्यगतप्द्ति-
निमित्तस्५॥प भवद्‌ तो 1.त ९९३२८ा'ददु 1 पुरुप
।५। „दाव न सरनिनम ५ । ।गर३, १५०२ वयद
१५।५२०५५१।५॥, &। १८ ३ प । ५५। ६५१ चख।बाम्‌-
५ फ पद्‌ध्य्‌(न फ। १, ०५५ कल्‌ ०५१५ › ९८६ ।कतसबभश्चान्
रोषेन ध्य(नष्यापगरु,णानन्पर्‌ ८।५निरू{गा गाञञजनायते-
॥ धवावुतेवान भध्वापितव्यं सवमिद्‌ अह्मपिष्णुहदरामः सम
सूयन्पे सरोषण वेद ामि सह भून कारण करणाना षता
ध्यात कारण तु व्ययः सपैव) सात संचरः शमुरकाथ्-
प्ये ' इत्यादि ' पिव एर ध्येयः सषिवकरः सवेषन्यत्परि-

॥ फ गद्धमं स' द्यपि पाडन्तरम्‌ ।

५०९

शां फरपादभषणे-

त्थञ्य समाप्ताऽथवंश्िखाः इत्यन्तम्‌ । अत्र शिवतच्वविदः-योग
रूटथा परमाशेवे वत्तमानस्येश्ानव्ञ्दस्य ताच्छीरपा्थं चानश्च।
शक्तया यामेन स्त्राभाविकनिरनिश्रयश्व ५परत्वादूढय। च प्र-
माश्चेववाचेतवात्सवाक्कृषटफलाथिाभः सव।तिश्रयश्वय। परभ-
शिवा ध्याठव्य इते मवेनरानश्चन्धेन विशेष्यनि; छवः |
प्रर्यायेतन्यित्य[धिक्याद्‌.यानादृत्ेन प्तिः । किमन्ये न
तादृशा यन॑वमवधारणािति चड्ां निराकठ देवमनुष्वादिरूमे
सषमपश्चे ब्रह्मादौना चतुण। पायुरूपदयुक्तवा तेषमप्यैन्वर्षपरि-
च्छद्‌सचनाय सपपात्तितया दई पफेन सदेक्त्या च भतं द्रय(-
द्तास्यम तेषयुत्पत्तिमत्त द्रिदपू- सवमिदमित्यारम्य
सह भूतरेत्यन्तन । यदनतराम्वस्यापि स्यान्न स्यात्तस्या
तद्देव ध्थयत्वमित्याश्डयोक्त¶ू्-न कारण कारणानां धाना
ध्यापति । समसूयत इति वचनपरिगामेनानुषङ्क । तथा.
चायतथ-वब्रह्मद(न न्ुत्छुक्वसा१र १।तषपिधात्तद्ध्‌ कारण
तद्रूपः । कारणानां ब्रह्मविष्णुरद्राणा मन्त्रोपनिषटक्ताना क।ल(-
द्(ननावा व्वाताऽजदसगयमक्खक्ना। पुवमतश्मानः इषोऽपिन
सप्रमूयत इति । यव्रप्यनन ब्रह्मदनापथरन्प यत्कर।रण तन
समसूयत इरपतावदिह प्रतायत न स्वोश्ानस्तथाअपि वस्य
ध्ययत्व [वधाय जल्य(द्मना पर च्डनेन्व (तरूपद्‌।षमुद्ध(व्य
तरप।२।जह।षया प्थयत्वेनप।दषस्यश्रानस्यापरिन् उने प्रति
द्चितु प्रत्त तत्पूयन्यादपृद्ध।तान्तवत्दोपपरिशराय
सापगतिपरम्परातिशधरान्तिमूमरनननत्वमद्रिपदनाय भ्रवत्तय । स
एषोऽनन्तः ` इपं उाक्यमनन्ययासिद्ध सदुपक्रपस्थसेन बय-
वतीमपि ‹ आङन्च ईदा) दयान ` इत्याकाशच्रतिमविगणस्य्‌
परमात्मप्रमिवेशरानपरभत्र । अनपयोक्तदीपगरिदहारालाभाद्‌ ।
किच केवकयोगिकतेन मरयुक्तयोष)तृध्यातुशचन्द्रयो; कारण
त्षिस्यत्र तुशब्रस्परारस्यन तत्र वादयरम्मपरतीतरिहव बाक्येऽ-
न्वितया; सतां लिङद्गग्यवस्य।द्ूल्यतयाऽ"पटिज्खत्राहिणोः स्वस.
भानाविहृतव्यव।स्यतषिङ् सारणन्चन्द लेङ्ख प्रादित नसकलि-
्गापचे। वुतङिक्ं सनिष।हाय किङ्ग विदेप्याकद्क्तापमा-

अन्तस्तद्धर्मे(पदेश्राधिकरणपू ।

काटक्तितायषटनानुष्ूलपंनिधिश्रतसग्दानुषङ्क तमवे सरपेवाद-
शश्चब्द्‌ान्तराभ्याहारायागेणशानश्नग्द्रानुषड स्थाऽऽषहयकस्वेन
शिवस्यैव सामभ्योतिद्ध बह्मादिकारणत्वसिद्धवत्कारेण तनैव
परसूत्यमाव उपन्यस्म इति निश्चीयते । अत एवान्तरवाक्ये
क(रणमित्यस्य छमुपद सामानाधिकरण्य दयते । तत्राऽऽकाश्च-
मध्य इत्यु गसनस्थानकथन परमाकाश्ररूपश्िवस्थानाभिपषायम्‌।
सर्वश्वर इति शिवनामत्वेन पयोग", न तु सर्र्वपरत्वेन। भरा
चीनविशेषभेन पौनरुकयापततेः । यद्वा यौगिकत्वे पृरैपदेन
रूढत्व उत्तरपदेन योगरूढत्वे पद्द्रयेन पौनङ्क्त्यापत्तेः । ततश्च
६।भुने केवर भसृतिरदितत्वेन ब्रह्मादिकारणत्वादपरिच्च्छिकनेश्वयैः।
अपि त्वनन्यसाधारणमवेश्वरशग्ःवारखयत्वादपीति सर्वेश्वर इत्य-
नेन ब्रह्म द्‌) न्परित्यञ्य श्षित्र एव ध्येय इति दित मवति।
अद्ुमेवायपादरतकण्ठोक्त्या स्फुटयति श्रतिः-- शिव एको ध्येय
इति । इममथेपस्याः भ्रुतेसपहणान्यपि स्पष्टयन्ति । तया हि
शिवपुराणे शिवस्य सर्वोकर्षनिधौरणपरकरगे-

यस्पात्सवेमिद्‌ ब्रह्मदिष्णादरनरपषकभू ।

सह भूवेन्दिये; सवे प्रथ सप्रसूयते ॥

कारणानां च यो धाता ध्याता प्रमङ्ारणष्‌।

न समरसूयतेऽन्यस्पराल्छतथन कदाचन ॥

स सषश्वयसंपूणों नाम्ना सर्वः स्वयम्‌ ।

सदथयुषुभिर्ष्येयः इमुराकाश्चपभ्यगः | इति ।
अत्र ‹ सममिद्पू ' हृत्यारभ्प ' सह भूतै ` इत्यन्वस्यायं
भ्रदशके भयम पृकवाज्येऽश्रब्दग्रगी गोऽपि ' शिवादुत्पथते '
इस्ययमये उत्तरवाक्यपय। खो चनया साम“१त्सिद्‌ इति सिद्ध
छव! यस्पादति निर्म । द्वितीयन्छोकेन ५ न कारण कार
णाना घाता ध्या ' इव्यतावदेक वाकं१ वचनविपरिणामेन
क्रियाुष्डभेति दरितम्‌ । ततीयन्छोकेन नाम्ना सर्वेश्वरः
सबयापेति सर्दन्वरशचन्द्स्य धिवन।पप्वपन्पासेन स्वय सव
भवरस्स्दवास्य इत्यनन्यपामन्प नामेव तदप सर्रश्रतवं स्य

६५

५१६१

५११

घांकरपादपूषण-

पयद्षीति भदश्ेनेन पुनरक्तिः परिहृता । हरिषे च $ृभ्ण-
ृतत्रिवस्ताभ-

अरं बरह्मा कपिकोऽवाप्यनन्तः पुताः सं ब्रह्मणथातिवीरा) |
त्वतः सर्वे देषदेव भसूतास्व सवशः कारणार्भा त्वमीडथः ॥
हति पट्यते ।

सबर्नता तृ्तिरनादि बोधः स्वतन्त्रता नित्यषदुप्रश्क्तिः ।
अनन्तशक्तिथ विमोविंषिङ्गा षडाहुरङ्खानि महेश्वरस्य ॥
हानं भेरार्यमेन्वयं तपः सत्य क्षमा घृतिः ।

क ज

सुष्रटवमार्पसबोषो ह्यषिषटातृत्वपेव च ॥

अन्ययानि दशैतानि निस्य तिष्ठन्ति इकर ।

क

इदि स्पएृतयोऽपि शिवस्य निरवविकपरभेन्वयं स्दातन्ठ्वादि
क्षणं वर्णयन्ति । एवं प्रह्मविष्णाद्यैश्वयंस्य रिवाघीनत्वमपि
गण्यते । तथा हि कोम रिवपूजायामू-निवेदसीत स्वात्मानं
यो ब्रह्माणमिसीश्वर इरयास्मापेगे परिनियोगलिङ्कार्डिवरपरसे-
नाबगता ‹ यो ब्रह्मण बिदधाति पूर योवै वेदाथ प्रहिणोति
हमै ? इति श्रति, । तथा चिव प्रस्तुत्य-

योश्रेमां विदधे पत्र ह्ञन च प्रदिणोतिमे।

यससादान्मया प्राप्न प्राजापत्यमिदं पदम्‌ ॥

ब्रह्माणं मुनय पूव सुषा तस्मे मदेश्वरः।

दुचवानखिरान्वेदान्विपा आत्पनि सरिथतान्‌ ॥
इरस्यादिशिव पराणे तदुपवृहणानि च ब्रह्मणः प्राजापत्यायै
शव्स्व दिवाधीनस१ जापयन्ति । एवम्‌ ' {शान समैविध्याना
भीश्वर सवेभूतानाप्‌ ` इनि श्रमिः।

शानः सवेविधानां स एवाऽऽदिगुरुषष |

हर्य रिष्पो महाविष्णु, सवेज्नानमहोदधिः ॥
इति वे तेदुपवेहणं च विष्णो्गानायेग्वषं प्रमशिवापीन-
निति हष्यति । एवमारण्यपषेणि तीययान्ाकिषो--

अम्तस्तद्धमोपदे्ामिकरणप्‌ |

ततो गच्छेपसुपणाक्षं जिषु छोकेषु विशरुतप्‌ |

यत्र विष्णा" प्रसादार्थं दंदरमारधयत्पुरा ॥

धाथ सुबह््दमे देवतैरपि दुकेभीन्‌ ।

उक्तथ भरिपुर्धेन परितुष्टेन भारत ॥

अपि चान्यैः प्रियतमो छोङे ष्ण भग्रिष्य्ति ॥

स्वन्परख च जगत्सवं मग्रिष्यति न संशयः ॥ हति |

्णपवेणि च तपोभ्याये भना षष्टिवपसदस्राणि तैपशयैया

्धप्रसादाय नारायणाय ,मगवता शिवेन छोकोत्तरशोयादिक
दत्तपिति श्रयते । हरिषे च पारिजातसदितायाष्‌-

इति सस्त्‌यमानस्तु भगवागगोद्ृषध्वजः ।

परसय दक्षिण दस्त नारायणमयाघ्रवीद्‌ ॥

मरनीवितानापथोना भा्िस्तेऽस्तु सुरोत्तम ।

पारिजातापहतांऽति मा भूत्ते मनकी व्यथा ॥

पुरा भेनाकृमाभित्य तपस्त्वमकरोयदा ।

तदा पम वचः कृष्ण संस्मृत्य स्थैयमाप्तुहि ॥

अवध्यस्प्वमजय्यश्च मत्तः श्रूरतरस्तया ।

भवितासीत्यवाच यत्तत्तथा न तदेन्यथा ॥
एत्येषमादौनि प्रमाणानि रदिष्णोरबतारिणस्तदषताराणां ख
शिबाधीनमेन्वय परमापयन्ति । ‹ तव भिये मर्तो मजेयन्त इद्र
यत्ते जनिम चाड चित्रष्‌ इति श्िवाभिन्याक्तिस्थान न्ह
भृत्य तद्िशेषयम्‌ ‹ पद्‌ यद्िष्णोरपमं निधायि ' इति मन्त्रोऽपि
विष्णोः परमपदपा्निलक्षणमेश्वयं शरिवाधीनमिति दशयति ।
तम्मन्ायस्तु परा्रपुराणे विहत'-

रोद्रं छिङ्क पदाविष्णुभेक्स्या ङिङ्खं रिडापयम्‌ ।

चाय चित्रं समभ्यस्य ठञ्धव।न्परभं पदम्‌ ॥ १ति।
तथा च ब्रह्मविष्ण्वायन्वयस्यापि शिवाषीनत्वे तदिवैरदे.
बतानपिश्व्यस्य नितरां तदधीनत्वादिन्द्रादिश्र॑तीनां प्रहसि-
निमित्ततादधीन्यन्यायेन विष्णुपरत्वमेवेति बणनमाग्रहमुङमेव ।
एवं विद्रदृदथ।ऽपि ' ते देवा रुद्र ष्यायन्ति । ततो दैवा ऊर्व.

५१३

५१४

धंकरपादमूषणे--

घादयः स्तुन्धन्ति › इ्य॒त्तराथवेरिखायाम्‌ । 'योवेडदर स
मगवान्‌ यश्च ब्रह्मा भभुवः सुगरस्तस्मे वै नो नम।। शीर्ष
जनदां विश्वरूपोऽसि ॐ यश्च षिष्णुम्‌० यश्च महेश्वरो० ॐ या
चोमा० ॐ यश्च विनायको० ॐ यथ रछन्धो(न्दो °) यथेन्द्रो मृर्चै-
षः स॒वस्तस्मे नम, ! इत्यादिना रुदेऽषीन्द्रादिश्न्दपरयोगा्छ घर्मा
त्व विष्णुस्त्व दद्रस्त्वमिन्द्रस्त्वम्‌ ' इत्यन्यश्रापि बेदिकेन्द्रशम्द्‌-
मयोगेद्रादिशचम्दानां दिष्णावेव विद्रदूढिरित्यस्यासिद्धेरिवि
दिष्‌ ।
इत्यन्तस्तद्धमोधिकरण समाप्तम्‌ ॥

अ थाऽऽकाशापथिकरणम्‌ |

घन्दारदन्दानतपादपद्मो नन्दात्मनः स॒न्दरनीरवणैः ।
आनन्द्कन्दोऽवतु देबषन्यो मन्दस्मितः कु"द्रदो शडन्द! ॥
आकाशस्तदिज्गात्‌ ॥ २२ ॥

पृबोपिकरणे रूपवच्वाधन्यथासिद्धलिङ्कानां सबैपाप्पोदित-
त्वाचयनन्ययासिद्धलिङ्कानुरोषेन नयन युक्तम्‌ । न तु बरी.
यस्या आकाशश्चतरिङ्ानुरोषेनान्यथान यनापिति भस्यबस्थाना
दनन्तरसंगतिः । ‹ शाछावत्यद्ारभ्यनेवखयन्नयो होद्रीये कुशच-
छा षमृषुस्ते होचुरद्रीये वे कुरला' स्मो हन्तोद्रीये कथां षदा-
भः! (छा० १८1१ ) इस्युपक्रम्य दारभ्य प्रति क्राखवत्यपरश्नप-
घताये ‹ का सान्नो गति स्वरः › इत्युशरिते- गति; कर
णम्‌ । वाष्श्येव गाणान्नाप्स्वगपयैन्ता परभ्नत्तरपरम्परा प्रवृत्ता |
ततश्च दारभ्यनिरूपिता सामगातिविभान्तिभूमि सगैटोकरूषा
८ अन्तवद किल दारभ्य साप › इति श्ारवत्येनान्तवदोेण
दूषिता। तत च्ञालावत्य प्रति ज्विष्वमावमुपगतस्व दारभ्यस्य
म्रश्नः--, अमष्य छोकस्य का गतिरिति ' " अयं लोक इति
होवाच › इत्युत्तरम्‌ । ततः श्ारात्येन सापगतिविश्रान्वि-
भूपित्वेन प्रविष्टासवेन च निरूपिते पृथिर्षीरोके ' अन्तवद किल
ते ्राङाबरय › {र्यनेन पूवे दूषिते क्ष्य माबधुपगदस्य शाला

आकाश्चापिकरणब्‌ |

व्यस्य नेतरि प्रति प्रभ -* अस्य लोकस्य का गतिरिति
(आकाश इति होवाच सवाणि हवा इमानि भूतान्याका्चदेव
समुत्पद्यन्त अकाञ्चं परत्यस्त यन्त्याकाश्चो हववेभयो उयायाना-
काशः परायणम्‌ › ( छा० १।९।१ ) इत्युत्तरमाम्नायते । वस्स्थ
माकाश्चपद किं परलाकाश्चपरयुत परमात्पपरपेति पर्बोत्तरपक्षयु-
क्तिभ्यां संश्चये पूवेपक्षः--इदमाकाशपद मूताकारपरमेब । तत्र
तस्थ रूढत्वेन प्ुख्यत्वात्‌ । काचित्को बरह्मणि तत्मयोगश ्य।प
फत्वादिगुणयोगाद्रौणः । अन्यथाऽनेकाथंकप्वपसङ्काव्‌ । कोशदे-
विनिगमकस्य च भताकाश्चि एव सचत । न चास्य लोकस्य का
गारिति सवेकारणे पृष्टे भूताकाश्चविषयोत्तरासंगति श्ड्या ।
अस्येति स्ेनाम्नोऽव्यवहितपृथिवीमात्रपरामच्चैकत्वात्‌ । न
च 'सर्वीणिहवा इमानि भूनानि ` इति वाक्यशेषानुपपात्तिः
श्ड्थ। । अग्यस्यमानानुपसजातविरोषिश्चन्यनुसररेण तस्य
षाय्वादिकारणतामात्रपरत्वेन नेयतवात्‌ । एवं ज्यायस.वमन-
म्तत्वमपि थतान्तरापेक्षया नेयम्‌ । न चात्र भूयोनुग्रहुन्वायः ।
तुट्यबखयो्विरो एव ततसमसक्तेः ।

सिद्धान्तस्तु-रदमाकाश्चपद्‌ं ब्रह्मप्रमेव । कुत । तद्ि-
ङ्गात्‌ । तस्य ब्रह्मणोऽसाधारणघमेरूपलिङ्खान्विनायेकतात्‌ ।
तथा हि-' सबीणि ह वा इमानि नूतान्याकाश्चादेव सञ्चुत्पद्-
न्ते" इति भ्रूयमाणमसकुचितसवेक।रणत्व प्रस्येव ब्रह्मणो
लिङ्क । नचेदं भूताकाशे सभवति। एवमनवधिकञ्याय
स्त्वपरायणत्वे अपि । न चाभ्यस्तासजतविरोध्याङाशश्ुति.
विरोधेन सर्बीर्णात्यदेः संकोचो युक्त इति पुव॑पशयुक्तं युक्तम्‌ ।
५ अन्तवद किक ते श्रारावत्य साम ' इवि निन्दया गहिसेन
वक्तव्यस्याऽऽनन्त्यावगमात्‌ । तस्य चोपक्रभोपषहराुगतस्य
श्रुतितो बरबत्तरत्वात्‌ । तथा चानन्तस्येव गतित्वेन वक्तम्य.
तया प्राधान्यमिति तदनुरोधेन चरमश्चताकाञ्चपदमेवन्यथा
नेयष । न इतुपसंज।तविरोधिन आनन्त्यस्यापक्रपापसहारस्प-
चिनः संकोचो युक्तः । अत एव प्रभ्नोऽपि सकारणगविषय
एव । अन्यथाऽऽनन्ट्यानुपपत्ते" एव च प्र्षपरतिकचन गोरे.

५१५

५१६

धंफरपाद पृषणे-~

वापजननसामध्यालिङ्कादप्याकाश्पदस्य ब्रह्मपरत्वं सिध्यति।
हदुक्तमाचायेषाचस्पातिमि -यप्याकाश्चपदं प्रधानायै तथाऽपि
यतृष्टं तदष षक्तव्यम्‌ । न खटवनुन्मत्त आघ्रान्पृष्ः कोषिदा-
शनाचष्टे । तदिह ' अस्य छोकस्य का गतिः › इति भन्नः
परपश्चमातगतिथिषय इति तदनुरोधाथ एव सवरोकस्य गतिः
स एवाऽऽकाशशन्द्न परतिवक्तस्य इति । एवम्‌ ' आकाशददेव
सथुत्पथ्न्ते' १त्येवकारानुरोधादप्यकाश्रपदस्य न धृताकृाश्पर-
ता । एवकारो हछयाकाश्व्णनिरिक्त का,णं व्यवच्छिनत्ति। न
चेतताकाशचपरि ग्रहे युज्यते । षायवादिकं प्रति कार दृषटदीना-
पपि कारणत्वात्‌ । न चतद्रह्मपक्षेऽपि त॒रयपिति श्यम्‌ |
ब्रह्मणः सवात्मकतयाऽऽकाश्चकाटादीनां ततोऽत्यन्तमिभ्नत्वा-
भाषादितरम्यवच्छेदा पपत्तेः । अत्र यन एर एव परैः
स्तीत्यादौ श्ुद्धधटनव्यक्तिन्यतिरिक्तानां तत्तलक्षणवरिशिष्टानां
घरत्वोपदिताद्धिश्नस्य द्रष्यत्वोपहितस्य च सत्छेनेतरसा-
मान्यन्यवच्छेदायोगेनेाक्तवाकयस्याप्रामाण्यापत्येकादिषदाना
मत्यन्तमिक्ताभव्यवच्डेद्‌ बोधकतापा अवर्यमाभ्रयर्ण यत्वात्‌ ।
अस्यन्तमदथ तत्तादारम्पासपानापिकरणमेद्‌ एव । सच नाऽऽ
काशकालादौ । तन्न ब्रह्मतादारम्यससवातु । स्पष्ट चेदमाक्रे ।
विदिष्टकेवरुमेदादिकं चाऽऽकरे स्प्टयुपपादितप्‌ ।
अथानन्तत्वमापेक्षिकमेव । तथा हि- श्ाङाषत्येन ‹ अ१-
तिष्ठं वे ते किर दारभ्य साप ' इत्यप्रतिष्ठिनत्वदोषोद्ध-
वनेन दारभ्यपश्षं दूबितवताऽपि स्वयं पृथि्वीरोक अपिकिकष-
तिष्ठादारयेव निरूपितः । न दि पथवीरोको निरडङुश्चमति-
छ्ाज्नारी । दस्रतिष्ठुभूतानामन्येषां जरदीनापपि सच्रातु ।
तद्रदाकाश्चगतमनन्तत्वमपि वाय्वाद्पेक्त भविष्यति । तदपेक्ष
याऽपि तस्य चिरस्थायिस्वात्‌ । मेवम्‌ । “उद्रीये श्चा वमूवुख
द्रीये कथां वदामः ` इत्युपक्रम्य स्वरादिपृथिन्यन्तं तेनं तेन
द्‌बेण निराढत्वानन्पं वर्तुषक्षिप्य ' स एष परोवररीयानुद्रीय
स एषोऽनन्तः › इति पयेवक्तानकरमाच् । कृर््नोऽप्ययं सदं
वद्धीयेऽनन्दवस्तुभ्याननिरूपणपर इत्यबगम्यपं । पृथिन्पर्तव्‌"

आकाश्चापिकरणम्‌ ।

स्तुपरम्परा हत्र दोषथ (नहि निन्द्‌ा' म्यायेनानन्तवस्तुस्तुतिषर
एव । ततश्चान्तवचदोषोद्धाव्रन। ये्ुपक्षिप्ुस्य पृथिवीपरतिष्ठास्वस्य
यथाकथचिद्रचय।ख्यानेऽपिं ननन्तत्व यथाकथविद्न्यारूयात
युक्तम्‌ । तत्र दोषानुद्ध(वनच्छत्लप्तद्भस्य ततैव पमेवक्ा-
नाद्देत्युपक्रमापसंहार सस्पर्थिना छिङ् स्य स्थानपमाणेनान्यथान-
यनासमवात्‌ । अपि च पृथिवीप्रतिष्ठा्व न स्वग प्रत्युपजी-
व्यत्व येन तद्‌ापेक्षिक स्यात्‌ । ' इत प्रदानं देवा उपजीवृन्त्य
मुत, प्रदान मनुष्याः › इति स्वगेपूथिव्योः परस्पर तस्य
परविपादनात्‌ । किंतु ^ न प्रतिष्ठा रोकमतिनयेवर ` इति प्रे
व्या; प्रतिष्ठात्वोक्या निथछरवरूपमेव । तसिमन्विवक्षिवे ' अप-
विष्टित बे क्कि ते दारभ्य साप: इति स्वगेस्पापरतिष्ठितत्वं
चद पर्व पयेवश्यति । तच ञ्य तिश्चकरान्त+तस्य स्वर्ैस्योपप-
यते । आयभदक्तमुभ्रमणवादः) मसस्वजिभरशुपक्िवदधबो नित्यष-
ध.पतनवादो यवनकटिपत , जरान्तगेतश्ुष्काङाबुदनज्नेनकरिपिसो
भूफबनवादो बहूप्रमाणविरोधादेतन्परण्षठात्वोक्तिविरोषाच्च हय
एव । तिष्वेतेषु पेषः १नितिपतकन्दुकादेदंस्तपमापिन स्यादित्या.
दिद्षणसद्धावादेत्यन्यन्न विस्नर्‌ इति पृथिव्याः प्रतिष्ठितस्वब
दानन्त्यमापे्षिकभित्यसगतमेव । निश्ररुप्वरूपस्य तस्य स्वाभा
बिकत्वेन साभेकाङकरत्वेन चाऽपेक्षिकप्वास भवात्‌ । अपि
चोपक्रान्तमानन्त्य तिविधपरिच्च्दनिरासनोत्तरवाक्येव्युत्प-
धते । तत्रहि ^स4+णिडह दा इमानि भूनान्याकशादेव समु-
त्पद्यन्ते ईस्यनेन ९१परिच्ेद रादेस्थस्य निखिरकारणत्यो-
कंसवा काचपरिर्यद्रारिप्यस्य ' अक्जञो वे द्चेभ्यो ज्यायान्‌
इति दे्परिन्डेदरादिरपस्य च श्युत्पाद्नात्‌ । अतः ' सबोगि
ह वा इमानि भूतानि ` इिवाज्यपतिपयमपि सवेकारणचं
निरदङश्रमेव व्याख्येयम्‌ । अपेक्िकस्य तस्य ग्रहण उपक्रा-
न्तमानन्त्यमनग्धुत्पादिव स्याद्‌ । 'स एषोऽनन्तः ' इ उपसहार
आनन्त्य श्रूयते । एव चोप्कपोपसहारकंपरूपक्(रणत्वाधुषप.
सिरूपतास्य॑ टि ङ्कोपेतमानन्स्य नान्यथा नेद शक्यम्‌ । यध-
प्याङाशभुतिरभ्यस्ता तथाऽपि निरूढथ। ब्रह्मण्यपि ष्याः

५१७

५१८ ताकरपदेभूषणे-

ख्यात्‌ युक्ता साच (आक्राश्चवर्वेगतश्च नित्य शृतिश्राति
सिद्धस्वेगतत्वगुणमादाय ब्रह्मपर! सत्यपक्रन्तमानन्त्यमेषोषपो
दरूयिष्यतीति न कथचिद्‌ानन्त्य नेतु शक्यप्‌ | उपक्रान्वान्त
सरूपदाषपरिहाराराभात्‌ । न चाऽऽकाश्चश्ब्दपतिपाद्य यत्त-
त्मधानापति प्रहृतसदभनिणेये सत्यपि भताकाश्चमेद पषा
नमिति प्राड्‌ निणयो भवति । िंलाकाश्चपदस्य भताकाशचे
रूढत्वाद््‌ {कच पएवत्सगतस्तततपद्य इत माता भरात्रा यब.
द्वति तावदेव मृयसानक्षलिङ्कमातिपारिकाः श्र्तीरुपरभ्य
सा पति; कुण्ठिता भवति । तथा च मूमोनुप्रहन्यायानुसरणे
न प्रपानविरोध अपादा शक्पः अपितु परषानपरतिषाद
कस्य रक्षणमात्र तन्नानुपपन्न्र्‌ । अभिरथीतेऽनुवाकमिति दशे
नातु । अत आकश्चपद्‌ ब्रह्म प्रतिपादयति । ततश्च तदेवे
प्रषानमिवि सिद्धम्‌ । एतेन प्रधानविरोषान्न भूयोनुग्रहन्याय
इति करपावेदु क्तेः परस्मा । तदेवस्सूषितपाचायंवचस्पति-
मिग्रैः-न च।5ऽङाश्चमाधान्यमृत्तर हति ।

यत्त॒ चद्दिकयामू--अत्राभयऽ्प्याहुः--, आक्राक् इति
होवाच › इत्याकार निरूढपमथपातुपप्तजातविरोध्याकाशपदानु
रोषेन बहु-यपि चरमाणि सवेकरणप्दज्यायस्तवानन्तत्वादीनि
मृहाकाञे कथवचिधोज्यान(ति प्रक्षि यच्प्याकाश्चपदम्‌
५ सवणि ' इत्यादितः मथ्‌ तयाऽपि परिदारवाक्यस्पा ङाश्चप-
दूदपि प्रथपनुपसजातपिरापिपश्नानुरोषन चरमस्योत्तरस्य
नेयस्वादु । ' अस्प ककृभ्यका गतिः ' इ प्रभ्षय दरय-
मानपतषपपशच यत्व) त्वरोकगतिरेषाऽऽङाश्षपदेन = परतिव-
तैष्या| ब च ठर (कननतमत। भना सवमतणातः | कच
स्ट कक।रणत्वा दि बहुग्रहायेम कमा राश्पदमेत्र जप-यदस्य।
ब्ह्मपरम्‌ । “ # त्यजद्‌# कलध्था्य ` इति न्यायाद्ल्षा-
दिना निरुक्तपूर्पक्षसिद्धन्तायनूय) अतर ब्रूषः--मथपानुसारेग

मिय दधद 1 0 रि ति । (भराय

"निदि छनिक गकि मिमणमकनीषिनषिनक

# त्यजेदेकं इखेति । त्यनेद्‌‡ कुटस्य प्रामस्यायं कुं त्यमेन्‌ | प्राम
मनपद्त्या 4 आत्मा एषित स्यन्‌ ।

आकाशापिर्रणप्‌ । ५१९

चरमस्पारस्ये पुर्पिररणेभ्पे दिरण्यद्पश्रलाय्रुप्ारण
सवेपाप्मोदिततय जीवे कयविनेषं स्व्‌ । इहापि प्रक्नावुये.
न्यसे प्रायम्पमेव देतु, । प्रसात्तएयारेविषयस्वर पोत्तरानुषा-
रेण प्रश्चव्याषपानेऽपि बिद्धः । रच -

महेता पृथिवी पक्ति प्र्षस्थ सवेनाप यत्‌|

तस्मराच्तदनु पे 4 चे्समाधिश्च तया भवेत्‌ ॥
तथा दि" अनो लोकः ` इत्यादिना दारभ्योक्त स१1-
ङाकस्य समराश्नरषर+ शचरत्य ‹ अपतितं किर ` इत्या-
दिना दृषाप्त्ा^अ। कक, ` इईत्ादिना पथिगीकोक
सप्राच्रप इत्यव । मवदरिरु तमू " अन्तक सि ' इत्याह
नाञ्दूषयतु । १।६ ' अध्य छ कस्य का गति ` इपि शारा
वत्थन भप कगणनतिरि प न समवणाः। अस्येति
समैन।म्न, पट्नपरम्वित्वति। नथा च परन्ननरेपेन ग्पारूपाने
' सवण ह्‌ प ईयत परय्व्द्‌ पुयवापतपर स्पात्‌ ।
न च पपिरीकरारणस्पा भनिद्रव्वेन मन्न१५।१्‌ । स्वो
क ङ(रणस्थापि वक्षन रतः भमिद्‌ । स कनस्तवम पथिषी-
कारणत्वस्यापरिद्धेः । न च पठिदीमात्रफारणपश्च आप इति
वक्तव्यरवाद्‌।फारपद्‌ 6१०५ पद्पाकर्नदवेस्यवरषारभ॑
च्छुक तर्मारेऽपे सवक कगपवरय इते वार्यषू |
भापत्या प्रभतुरषेन।तरष्य ग्पार्यनाद्प्युक्तत्वेनोचरान-
सारण प्र्षग्पास्यानेरन्प्याश्र तू । यचक्ते स्यमेदेक
कुलस्थाथ इषे । तन्न । अ, डापन्रप प्रयानत्वात्‌ । अपरा
नागेकाछङ्ग वापर्य॥५ ' आत्मां पृथि त्पजेप्‌ ' इतिन्याः-
याक्षद्धवाव्‌ । ।+च-

कारणे कवग यदूततवा 1० इेतुगाः ।

व्यपदेष्ट दि श्रकव्प धम्‌ एर्वापरिरमतः ॥
पुत्रपिकृरणे स्वहपप्े रयगवस्प दिरण्यश्मश्रत्व/दे। कारणे
व्यपदेश ६१६ क(रणव्रह्म यभागा सवर्ण बदीना मूनक
व्यप्र्‌।ऽस्तु । तथारमेदापशे१तत्‌ । कव-

[2 [ग रीर १ 0 १ श त त 2 1 4 1 9 त,

१३ ये, ५२।द्‌ग्तु* ।

१६

५१०

शाकरपादभूषण --

नस्तत्वाद्यसमद।! |
ज्ड्यायष्ट्बादरसमद ॥

नहि सोपाधिक पारेच्छिन्ने ब्रह्मण्यनन्तत्वादिकप्‌ । नापि
निर्विशेषे ज्यायस्त्वादिकप्‌ । न च उपाय वभपरिच्छिन-
त्वभर । अनन्त इत्यनेन पुनरुक्तं । किंतु परिपाणाधिक्य गुणा
पिक्यंवा। नच तज्नि्विंेषेऽस्नि । यथपि वस्त॒तो निर्विष
आरोपितविगेषो न विरद्धम्तथाऽपि त्वदुक्तो नि्विशेषप्विषे-
षाविद्ययोरधिकारिभेदः, फलभेद ; विद्याभेदेन पादभेदश्च न
ध्यात्‌ । एव्ुत्तराधिकरणविषयवाक्वेष्वापि सगुणनिगुंणलि-
क्युक्तेषु दोष उ्यः। रच स॒त्रोक्तलिङ्ख न ताव्रद्रह्मणि तसख-
तोऽस्वि।
यदि चाऽऽरापित हिङ् तत्साध्या ब्रह्मताऽपि ह ।

=

अ! रोपिता स्यादेवं श पूनपक्ष; स्थिरो भवेत्‌ ॥
हति द्षणयुक्तमर्‌ । तदसारमेव । प्रथमचरमयास्तुरयवल-
द्रवे प्रथमस्याधिकवटवदसये वा प्रथमानुसारेण चम॑ नेयम्‌
चरमस्यायिक्बलवत्पे तु चरमानमारेण प्रथमं नेयमितिहि
स्थितिः । ए१ च पू धिकरणे प्रथमश्र॒तदिरण्यदपश्रत्वादिकम
पेक्ष्य “ स एष सर्भभ्यः पाप्मभ्य उदित उदेति हवे सर्वभय,
पाप्पन्यो यएववेद्‌ ' (छाः १। ६।७) $पि फछवचनरू
पतात्पय लिङ्खोपेचस्य सवेपाप्मोदिदल्स्य ब्रह्मतया ° य
आत्माऽपहतपाप्मा ' ३१ श्रत्यन्तरे प्रसिद्धस्पानन्ययातिद्धतया
प्बरुत्वेन तदनुरापनाक्तरःत्याऽतको चनव व्रह्याभे समव
दिरण4सम्चप्वादनयन युक्तम्‌ । भते चोपकरमोपसह।रेक्यू
ध्य(पपाततरूपत्ातप +ल ङ्कापतानन्त्य टि वगतव्रह्मभावेन रिष
सण निणातिस्वातरेषयस्य भभस्यादुपक्तजातविरोपरिनोऽनुरोषन
घरभाकदश्चपिरतान्यथा नयति प्रथमानुसारेणत्यध्युक्तिपाय-
मयमत हेतुरिप्येवक।रथा6ऽगताव३।प स्पष्टमेव । प्वेत्याय
प्ययुक्तमेव । ‹ अ>११६ १ ठ चाखवत्य ' इति निन्दया
गतित्वेन वेपदमनन्ताभेर्यवगनवता शाल।वत्येन प्रक्रान्ता.
नन्भयोपपादनानुरोषेन समल।कगतेरेव भटढपतयाऽ९१त स्-

विश्चिषटविषयत्वं च
वु धे

आकाश्राविकरणय्‌ ।

नाम्नोऽविशेवेणोपरिथतक्यमात्रपरापश्चकताया एव युक्ततव।-
त्‌ । अत एवोक्तरीत्या पयिवोमात्रफरणतावुद्धिमी यदिति
(सषोगि ह वै › इति वाक्येषे स्रादिपद श्यते । यदि च
दापि सवेपद्‌ प्रश्नाुरोधेन पथिवीपात्रपर स्वाद्थथपव
स्यात्‌ । पृथि्वीक।रणत्वपात्रस्य ‹ अस्प रोङ्स्प [का] गतिः

इति पश्स्थपदत्रयानुषङ्कमात्रेणेतर रमेन सत्राणि ह षा इमानि
भृतानि † इतिबहुवचनैय्पाच।ऽऽनन्त्यबरोधनाय स्वेरोकका-
रणनाबेधनस्थव युक्तत्वात्‌ । य बन्योन्याश्रय उक्तः सोऽप्य
त्यन्तमयुक्त एव । परथमावगतानन्त्यनेव प्रभ्विषयनिणषस्पो
क्तत्वात्‌ । भरश्न।(सुरोधन निणयस्याऽ.काशपदाथेस्य पमभाषिषय
निम येऽनपात्ितत्वेनान्योन्याक्रयप्वक्तेनिरारम्बत्वावु । स्वांणी
त्यस्थाऽऽकाश्चदेवेत्यव षारणस्य चायेनिणेये प्रभ्नानपेक्षणाश्च |
आकाशप्दानुसारेण परन्नन्याष्यानोक्तेस्त्वनुक्तोपालम्म एष।
भीपद्धाष्यमापत्यादो तथाञनुक्ते । प्राधान्यं तु गतित्वेन वक्त
व्यस्याऽऽनन्तयस्यैव न मूनाकाङस्येति भागुक्छमेबेति । यच्यो-
सषित्यादिनोक्तद्‌षणमप्ययुक्तमेव । किंच कारणे काषगा
यदू दित्यादिनोक्तमपि टषणमविचाररमणीयम्‌ । जीबेऽपि
हिरण्यक्मश्चत्वाद्‌यथाश्चतस्यापपाद्‌ायेतमश्चकपत्वातु । न हि जब.
ऽपि हिरण्यहमश्चरतवन्यः स्वान्रयदेहतादादम्यतत्स्वापित्वधति-
रिक्तः स॑मवति । तादश्चसवन्धदरय च सवेविक्ारक।रणे सवैनि-
यन्तरि च परमात्मन्धुपपन्नमेवेति परमात्माने तद्रचषदेशोक्तियु.
क्तैव । न च स्वक्मोपार्जितत्वसव ध एव बहुवीश्यथ इति निय-
न्तु शक्यम्‌। ।सवेकमा सवेगन्धः सवरसः! इव्यादौ संबन्धा-तर-
स्यापि बहुत्रीश्चथताया दशनाव । उपक्रमादिभेः परमेश्वरपर
तया निर्णीदव।कंपान्तगेते ‹ त्रिलोचन नीलकण्ठ परशचान्तम्‌

इटयादावुक्तसव.धातिरिक्तसंबन्धायकताय। एव बहूव हेरवश्य
धास्यत्वाश्च । एव चान्पथासिद्ध(नां दिरण्यहपश्चुत्वादीनाष्क्त-
दिशा ब्रह्मण्यपि समवत्तं तत्र ग्यपदेष्ठं शक्यत्वेऽप्यनन्व-
थासिद्धानामानन्त्यादीनां सबैकारणत्वादीनां गताकाश्चेऽसम-
बतां पूवोधरिकरणोक्तरीत्या तत्र व्यपदेशोऽरित्वत्युक्तिरवि च>

५६१

५९२

8] करपाद भूषणे

रिणां भरतारणेषाते स्पष्टमव । परपाश्चतं अत्पृवाधकरण स्वर्णे
कटकरवादेरिव शटकादो स्वणेत्वव्यवहरेण त्रह्मधर्मेः काये
एव व्यपदश्चापातादेति चद्धिकाक्तदूषणानेराकरणे विस्तरण ।
फिच विशिष्टत्यादिकपप्ययुक्तपेव । उपहितस्येबोक्तरूपेणो
पास्यतायां बाधकाभाव । न च तत्रानन्तरबा्यसमवः।
उपहितस्य शुद्धामिश्नतया शृद्धरूपेण तत्र॒ तदुपप्त्त ।
उपाहितन्रह्मणोऽप्य पिथ्य।सवेन देश्चक'टखाच्परिन्छखदसमवान्च ।
यथा चोपहितव्रह्मणोऽपिभ्यात्व तथा प्रपञितमीक्षस्यधिक-
रणेऽस्माभिर्विस्तरेण । यदपि श्रुद्धस्यवाज प्रतिपादने सबै
केषनिविश्चेषविषयविधयोरधिकायादिमेदो न स्यादुक्तविद्या-
भेदन पादमेदश्च न स्यादिति दृषणघठक्तम्‌ । तदसत्‌ । अपाद-
कामाषात्‌ । न चकषिषयकरवमापादकप्‌ । धमक्येऽपि घमवि-
घक्षातद्‌ भवान्यां विधावलक्षण्याव्‌ । तदृरक्षण्यन फखवरक्ष-
ण्यस्य चापि निष्पस्यृहत्वात्‌ । निगुणविध्ायाः परपश्चाषिष्ठान-
शुद्ध ब्रह्मविषयकपमारूपतया सथोञुक्तिः फम्‌ । सगुणविच्ा-
याथ गुणप्रकारकब्रह्मधर्मिकध्यानरूपाया ज्ञानानात्मकत्वाद वि
दाधिरोध्यसंकीणेस्व रूपानवगाहित्वाच्च सथोयक्तिजननसाम्प-
धरून्यतया श्तं कम समूृद्धयादिक फटिति स्वरूपफटादिभेदस्य
निष्परयृहतयाऽधिकारभदस्य निरपवादव्वाच्च । न च ' [नेदं
रजतमिय शुक्तिः" इति बुद्धरपि दं रजतम्‌! इति भ्रमनिवतेक-
लयाऽविध्यानिवतेकतायास्तद्विषयान्यृनविप्रयकत्वमेव तन्तं न त॒
तदनतिरिक्तविषयकत्वपमपीति ध्यानस्य श्युद्धस्वरूपादिषयकत्वे
ऽपि इतो नाव्रिवानिष्टत्तिरिति वाच्यम्‌ । ज्ञानस्पेवाज्ञाननिवते-
कत्वनियमात्‌ । “इय नातिमद्रनी' इति बुद्धेः “इदं रजतम्‌" इति
श्रमानिवमेकत्वेनोक्तविषयफप्वस्याप्यज्नाननिवनकतायामतन्ब-
त्वेन जिद्नासासृत्रोक्तगतेरवाऽऽग्रयणीयतया दोषगन्धाभावात्‌ ।
एवमेवोत्तराधिकरणवि षयवावयेष्व्रपि सगुणनिगुंणोमयरिङ्िषु
परोक्तदुषणोद्धारप्रकार उचः । किंच सुत्रोक्तमित्यादिकमपि
न युक्तम्‌। अरापितस्याप्यप्ताधारणस्य स्वव्यापकसाधकताया
निष्पत्युत्वातु । न एएारोपितरजनततादारम्येन साध्यो रजतभे-

भाकाश्ाविकरणप्‌ |

दाऽप्यारापित इति शक्य सेचतसा वक्तम्‌ । प्रपश्चितश्चायपथों
विस्तरण जन्मादिर्‌त्र चन्िकात्तटपणद्वारेऽस्मामिराकरे च
स्पष्ट इति दिक्‌ ।

आनन्दती्थीयास्तु - अ 1पदविके द्रादिनापसमन्वयः पूर्वा
विकरण उक्तः । अत्राऽऽपिभातिकाकाश्चादिनामसमन्वयः क्रि-
यते । मतेष्वाङा& प्रावान्यात्‌ । तद्राचक नामेतरोपरक्षफतया सूत्र
उपात्तम्‌ । अनन्तरसगातस्त॒--' का ह्यवान्यात्कः भाण्याच्रदेष
अकाश्च आन द्‌। न स्यातु "(००२।७।१)इत्यत्र पिष्गारोक्िचेष्-
कत्वमानन्दमयप्वे हेतुरुक्तः । तचे हाऽऽक्राङस्प श्रयते । सयदि षि
प्णारन्यः स्यादनन्दमयोऽप्यन्य, स्ादित्याशद्भधापिकरणा-
षपादाप्तेपिकी । तत्राऽऽकाश्चशषम्दाऽय रूढ्या भूताकाशे प्रसिद्ध",
न योगमात्रेण ब्रह्मणि वतयितु शक्य । यदग्यवकाश्चेऽ-
प्ययं रूढस्तथाऽपि पथिवौलो ङ गतित्वोपपादकनयोक्त ारणत्वस्य
आकञ्चद्रायुः : इत्याद्‌। भताक्राश्च एव भ्रवणात्स एवात्र
ग्र्ीतु शक्या नावकाशरूपाकाञ्चः । अतः “ यदष आकाशः
इत्यक्तोऽपि स एव स्थात्‌ । न च वैपरत्य श्ड्धयम्‌ । रूढेषे
वत्वादिति पूषेपक्ष-परोवरीयस्त्वादिनिरवकाशचिङ्ग।दाकाशो
विष्णुरेव । न चाऽऽका्श्रतिर्निरवकाश । रक्षणया योेनवा
विष्णावपि इत्तिस्भवाव । ‹ नामानि सर्वाणि यपाविश्चन्तितं वे
विष्णु परमद्चदाहरन्ति ' इति सवनाभ्नां पेष्णुपरत्वाच्च । न
चाघ्ुखयत्व दाषः । योगविदरदूढयाम्तत्रैव संभवादिति सिद्धर्न्व
इति रीत्याऽपधिकरणयोजनामाहु" ।

तत्रेद्‌ वक्तव्यप्रू- रूढ्नुयदरूपपूयप्हेनोनंरवकाशारेङ्-
बाध्यत्वरूपसिद्धान्तहेनाशथच मोतिसानोतिकसा गरण्देऽस्यापि
करणस्य भोविकमातरगिषयकस्वे कँ विनिगपरम्‌) न चाऽऽमि-
दैविकेन्द्रादिनामसमन्वयानःतर भोतिकस्येष बुद्धिस्थत्वात्तन्नि-
रूपणामोति यक्तम्‌ । तरिं तन्न्यायेनेवाभ्य गायत्र दुवारम्‌ ।
तत्रापि निरवकाश्ररिद्धवलादेव श्॒स्यन्यथाकरणात्‌ । यथोक्त
चा दरकायामन्र स्नद्धपाधिकरणे सिद्धान्ते ।

५९१

४५२४

ककरवदमृवणे--

छङद्ादिभ्पा बटवतो श्रतियधापि च स्ववः।
अव्रकारोञ्श्ितिखडः सावकाञ्चातत बाभ्यते ॥ इवि ।

न च पृवन्यायातिदेश्च एव्रायमभ्यषिकश्ङ्(निरासाये इति
चाद्रकाक्त साधु । ‹ अत एव पाण › इतिवदतिदेशस्षा-
त्यक्षप्वात्‌ । अभ्यधिकश्ङ्ाया अभाव्राच्।

यत्त॒ चान्द्रकायाप्रू- यदाप निरवकाश्डलाकमाक्षाद्
षाध इह पूवेत्र चाविशिष्टस्वथाऽप्पधिकाशङ्कानिरापादपौनस
कत्यमिः्युक्तना पूव्र्द्रादि शब्दानां तलदत्तिनिमितेश्वर्पादीनां
चेतनगतत्वेन भगवदधीनतवाद्युक्त विष्णुषरसरमर्‌ । चेतनभरत्यग
तजयस्य्र राजाघीनष्बेन राजा जयीति प्रयोगदशचेनात्‌ । चेतने
जडवाचिच्चब्दपयागादशनेनाचेठनगतप्रदत्तिनिपत्तस्य चेतनान-
धीनत्वावधारणात्तससाद रन्पत्वरूपतद्‌धी नत्वमेव शब्द प्रत.
निपत्तं व।च्यम्‌ । तथा चाचेतन अकाले ज्ञानापीनभगवलस्रपता
द स्यासंमवाद्‌ाकश्पदपरहत्तिनिमित्तस्य विवरत्वादेरचेतनगत
त्व।दचेतनाकाश्चस्वमावत्वात्तस्यान्याधीनत्वस्वभा पत्वदहानेमणव
दनधीनत्वेन नाऽऽकाश्चश्रतेः प्रदत्तिनिमितच्तादधीन्यन्यायेन
देष्णुपरत्व संभवति । विद्दरहिषहायोगौ स्वसिद्धौ । वैदिक
पयोगबाहुरपादेरथाप्यपिद्धारिति परमेयाभिताऽऽकाश्चश्म्दस्य
बरह्मणि मुरुयत्वविरषिन्यधिक। शङ्का । परमाणा्चिग तु पूतरत्र
फेवलश्चतित्वत्पाबस्पे शड्धिते निरवकाश्चरवपयुक्तपरावस्यस्य
बटवतस्वाननिरवकाश्चरिद्धेन श्चृतिबापो य॒क्तः । अन्न त्वाकाश्च
रुते ‹ आकाश्चादेब सष्ुत्पद्न्ते । आकाश्च प्रत्यस्तं यन्ति ।
अआकश्चो ह्वे यो भ्रनेभ्यो ज्यायानाकाशः परायणप्‌ ' ( छा°
१।९। १ ) हत्याकश्चश्चुतेब हुस्यान्छतित्वबहुत्वा मययुक्तपाब-
दयाज्निरवकाश्चतववात्रप्रयुक्तभाबस्यस्य दुबरत्वाक्िरवकाश्चस्यापि
लिङ्धस्य बाध इति । यद्रा-युक्तमन्यत्र निरूढानामषीन्रादिश्-
ब्दानां इयेनादिशब्दानां यजिपामानाधिकरण्यवत्‌ ‹ मत्सीन््र-
मिन्दो पवमान विष्णुप्‌ ' ( ऋण स०७।३।२६) शइत्यदो
दिष्णुश्चब्दसामानापिकरण्परात्‌ । “यो देवानां नापषाः' इति षि-
ेषश्रवणादुन्यन्रानिरूढा-वःस्थतवद्ुखसद्धाबाक्च विष्णुपरत्वम्र ।

आकाशाधिकरणम्‌ | ५६५

% उत्पत्तिव्िष्टसोपावरुद्धेऽपि याग इउत्पन्नशिष्स्य फचचपसस्य
भक्षणमुखेनानुपवेश्वदथ।न्तरावरदधे ऽपी दरादिशम्देऽन्तः स्यतु
खेन ब्रह्मपवेशात्रिरोधाव्‌ । आाश्ब्दे तु कापि वत्सामाना
फरण्याभावादन्यत्रानिरूढपुषामवाचाऽऽमि्तावद्द्ध यणे =गर-
जिनवद्िरोधान्न दिष्णुपरत्वम्‌ । अयवाऽऽकाश्चब्दस्योपक्रपस्थ
त्वेन श्रतित्वेन च षखवसादिन्द्रबहस्पत्यादिशब्द्‌ बच परस्पर-

गी = । ॥ [ 0 1 [2

# उत्पातशचिष्ुसोमेति । अय माव -ज्योतिषटामे श्रयते-ष्यदि राजय
वैश्य वा याजयेत्त यादि सोम निभतयिषेरन्यप्राधसिमिनाराहन्य ता प्तिष्य
द्षनयु मृज्य तमस्ने भक्ष प्रयच्छेत सोमम्‌ इति । स्तिमि यो नाम मुकुखनि ।
अत्र पोमविकारतया श्रृयमाण फठचमपत किं तद्ध्षमाने प्म किकुयाद्यवा
यागऽपीति सराय । 0 तावपापम्‌ । ममत्रे विक्र्‌ इति । कुत इति
चेत्‌ । बि सयपेदिप्युपक्रमात्‌ ‹ भतत प्रयच्छेत्‌ › इत्युपप्हाराच्चेति प्रा
अभि परीयते-4वद्‌ाऽ याश्चमस उनुहृति) जधेतस्य दमेतसणकनोपहत्य जुहाति
इत्र फठचमप्रहूपयभोक्तपिषटेन यागमङ्गकत्य तरणकगुणो विधीषते । 9
च हुतद्रनयस्तम्कारो हि मते । पच यागम तरेणानुपपन्न । तस्मा्यागे$पि
विकार इति तिद्धात । जनोत।तिदिषएनित्यपतोमापक्चया नैमित्तिकरस्यालन्न-
शिष्टम्यापि फटवमपस्य प्राच्या पमा यनद्वयमम्काररूपमत्तणदर(रा यागतता-
धनप्वेन यथा या)<नुपरेशस्े दरादिशठदेऽपि पुरररादिरूपाथान्तर्वाचिन्यपि

वाच्यतया ब्रह्मानुप्रवेश इति ।

= बाजिनवदिति । “तप्ते पयि द्‌ वानयति। पा केदटेन्यामिता । वाजिभ्यो
वाजिन इति शरूते । पर्नभू१ पय पिण्ड जगि्पय्वाप्य्‌ । जछ तु वाजिन
मध्यम्‌ | तवाऽऽिदाद्रन्माने ये तिये उकास्तान्‌ ८ वाजिभ्य ' इत्य
नेनानू्य वाजिनमपि द्रष्य िपेयमाहोतवि्स्तन्तर एव यागे मिषेग् इति स्शये-
वाज आपि्षारूपमतमेष। मति ते वाजिन इति व्युत्पत्या वाजिशज्द्न्व वि
देवप्र'वात्तदैवताककमेण्येव वानेन दन्य मिषेयम्‌ । स्वतनत्रकेमविषानापिनय।
गुणमात्रमिधाने ठ षगरिते एृवपस्त । भतराच्परते-- उपपत्तिरिष्टेन(55भिक्षः
्रव्येणावरुद्े भेथरवयपो द्रन्याकाद्लाया अभवादुतपन्नरिष्टस्य वाजिनद्वभ्यस्य
तत्र प्रवेशामावद्वाजिनहप द्रव्य वानिशब्दाथस्य देततान्तरत्वमपाद्यति ।
तते द्रभ्यदेवतालक्तणस्य यागस्वरूप्य भिन्नतवाव्कमोन्तरमिति सिद्धान्तः |
दद्विरोषात विष्णुपरत्वमिति मावः |

५१६

शाकरपादभूषणे-

विरद्धनानार्थोपस्थाप रत्वा मावेनेकबाक्यसरभङ्गा भावात्‌ । अ
काचब्रह्मणोविरुद्धास्च यः नेकप्ाद्धाकरेऽपि पवेतरेवात्र ब।ब-
कस्य भदवग्यपदश्वस्याभावचाऽ-कान्नश्रञ्द्‌ः प्रासिद्धयेपर्‌ इति
प्रवरध्रन्यनुम।रण चानन्तत्वारश्ङ्ानि कथवचियोज्यानीति
सविस्तरपुपपादिपर्‌। तद्पिन क्षोदक्षमम्‌ । ' तद्धूमापदेश्चात्‌
(व्रण्स्‌० १।१।२०) (तद्िङ्गा.' ज्र स्‌०१।१।२२)
इत्यत्र वपापदरेशािङ्धादित्यनेनैव सिद्धन्तापिद्धम्तत्पदोपा
दान तदसाध।रण्पलाभाय वक्तव्यम्‌ | तच्च धमलिङ्खयो्िरव-
कातरत्वरूप रूढिवा नाथम्‌ । 7न इपन्तरंण तत्तच्छन्द परमा-
ठेमपर्‌ इत्येतावद्‌पिङृरणपमेममर्‌ । रपतरचयोगो वा लक्षणा
वागा चा पयतवमानदरषतवों विद्दि यन्यनोऽवप्तेयम्‌ ।
यथा ' आस्यः स्तुवते ? ' १४ स्तुतं ` %येनेनाभि चरन्यजेत

इत्याद। धातसामन।( व ईरण्यारिस्तोत्रनापत्वावगमादाज्वार-
पदानाम्‌ । ' यदाभिनायुष्नद्‌ाञ गनानाज्यसष्‌ ` "यथा वै इयेनी
निपत्य ई + द्या उव-पादययाकम योजिकतलाक्षणिकत्व-
ग;गत्वानिणयलनद्र।दह्‌ पू१।पिकरण ययेनाञऽऽ क शपदस्य निर

वक(शरत्भेन मवल[रेषद्‌पप्युररत्मनिणय आक्राश्चपदप्रचि

निभित्तविवरतसाद्‌ंभगवदरनधान-१ऽप्यासमन्तात्काश्चने मरक्राश्चत्‌
इस्याकराश्च ईति पमष विष्युपस्त्वभव्रादन्यपामपि योगेन
ठप्तण ग गण्याय वा व्तममवादुक्त कमेयाभिनाधिङृश्ड्‌
कया पौ्रकत्धपन्रेदार कतत द्व । तमप्यागायथ्ने, श्रुतित-
वाहुखयपयुकेपतयर पात्जगवरश॒पय ।व युक्त ॥पद^स्प दुवैल

तया नरव चद्यपी द्य वाव इनि पमागात्रताऽप्रिक्रा
शङ्क। यक्त ' धनिन (दिसूतरप्य जेमिनीयस्य निपरोगपमाण

भलिङ्गदिनए।परवद्‌ +र रनिरूपकपतामात्रप्रत्वेनायतामा

न्यनि ५ १क {५.म प वा रवत्‌ । अत एव विनिवागातिङि
त[पप(रङ्गु।\ र, णमन्या 4, दनमवन तृक्तसूतरस्पध्रतिरि

द्ग ॥९ङ {।५।५ ५।५१। त त्पददए । तथाच ज्षवब्डङ्गच्रा यन
मनि चतय याल्प् (रिवः तपक्तो भवि वत्र अस्या

दिता लिङ्गादक गते न सतेति पृनीपिकरण एव दु्धित-
१4। ५१ ९१ (५1 ।"{५५।०गद्‌ सादृ" दत्यविकरमे रिक२।य.

आकाशाधिकरणम्‌ ।

मयदूप्ुतेरम्परेदाया अपि निरवकाश्चसर्बान््ररतवाशेङ्केन दबो
दत्तिकारेराभितः। अस्तु बा श्रतिरिङ्कादिसुत्रस्याथतापयन्प्रनरे-
णंपोप्योगिप्रमाणगमिषयता । तथाऽपि श्तिखपरान्रभयुर पाद्स्य^
9ङ्ःवाः पूषि करण एष निरस्तर च्छृतिपू पस्त्वसत्वेऽपरि त-
स्य भाषरयपयोजङ्मूयोनुग्रहन्यायस्य विकदधयोः परमाणमोदरषो$
सखमानव्रशटत्व एव पतेः । प्रते श्चतेर्योग।दिना साबकाश्त्वा-
छि क्स्य निग्रवकाञ्चस्वेन द्य, समानवरुत्वाभावानोक्तानिक-
कड इ(संम वः । नापि-पदररयादिन क्ताऽधिकश्चद्‌ श युक्त । इन्द्र
छन्दस्य दिष्णुशम्दसापानाध्रिकरण्यस्पेबाऽऽकाश्चइन्दस्वषि
° यदेव आक्कान्च अनन्द्ोन स्याद्ाकाश्ोह वे नाम नामरूरवो.
निहिता ' इत्याद जगसाणन।दिहैतुस्वेन नाषरप्रनिक्रहकस्वा"
दिना विच्ेनेम निर्ण तपर न्रक्षताय रेन उष्देन सामानापिकषव
द्चरैन(विनेषाव्‌ । ' सवध्णेह वा ईमानि भूवान्याकराददज
सधुत्पथन्ते › शपे विरेबभ्रवगस्य,प्यदग्रेरात्‌ । ‹ ऋचो अक्षरे
परमे व्योमन्य्मिन्देवा अविश्व निषेदुः ( ऋण पश ।
१६७।३९) ‹ पेषा भगी वारगी विद्या । परमे ग्यनि
ता ` (१० ३६) ८क नह्मख ब्रह्म ' (० ४।१०४)
श्त्यादौ निणः;वपरब्रह्मसवायकेन शन्देनाऽऽकाञ्चपयःयवाविनु
=प्‌।भख।दिशचब्दाना सामानाधिकरण्यदरे नाच । अन्यऋनिरूद-
परो बर ५२९.व्‌।दिपरूपस्प < मव्‌।च ।

आ(मिन्तत्ररदधे यागे वजिनवलिसवान् दिष्णुषरस्वपित्प्रादि.
दृ्ठान्तमद्रेनपप्ययक्त । ‹ तपते पयति दध्यानपप्रि । सावेष्वहै-
म्य।मिक्त(1 ब।जिभ्य वनिन ५ इद्युद(हरणे वेश्वरेन्मिस्वतेन
्रम्यदेव्‌ तासि जषटागनिष्युचतर दाजिभ्पो वाजिनमिति भशर ।

ज

तत्र वाजमन्नमाभिन्ताङ्पं भषामस्तीति ग्पुस्पच्या ब्राजिष्देच विश्व

दबाकरोशं वामिनसबन्य, । वथा चाऽऽमिक्तया अह बरज्िन-

स्थेन यागे विटपः समचा बा । अयबाऽऽमिक्षानुनिश्यनरङ्म-

निनद्धबन्धाद(जेप्रस्पाऽऽमिन्नायते गागत्वात्तदुश्ेत्र बजरि-

देवताय। विकरपेन समुरख्चयेन वा दिषिरिति पूरपक्ते -द्ज्नि
। # ।

५९९

्करपादमषणे-

पदस्याश्वादो रूढया बर्डःयस्याऽश्वस्थोक्तयगिन रिन्वेदेवा-
नुकेदत्पत्तिविष्टसेन भमवर्याऽऽमिक्षया विन्वदेबदेवतवा वा
सशत्पक्भशिष्टर्थ ब।जिनस्य व्‌।जिना वा विकखखाचसमवादद्र
ल्पदेवताविरिषशामिक्षायगादिजा(तयवगान्तर (रवायत इति
यरिमन्करमयि यो मुमो न नवेशरदिस्ततो १जतत्येन सान्वपि
तया र्थियकमेणः स मेदक ईनि सिद्धन्तः कृतः । मन्ते तु
निरवकाश्चङिङ्धेन रूडिश्ाधस्य पूव।धिकरणन सिद्धव।$ऽक।श-
पदस्य यौगिकस्वश्य व।च्वतव।दु कये।ग।यस्थ रिष्णो बरवा
भावेन तस्थ विष्णुपरत्व्तमव।दृदृषटन्तनपम्पाद्‌ । रिच पू
तन्ते शब्दभेदेन कममेद्‌१याजकत्वेन क्ट कोद्‌।हरणद्एन्ते-
नाऽऽकाश्चदिशब्द यंभेदश्ड्‌।अयु व । अन्यमेद्भवोजकस्या-
न्यमेदाभयोजकत्वात्‌। अन्धय। विचेएटमेद्भ १ाजकस्य विश्ेषग-
क्षदेः केः न्क

भेदस्यापि विचेष्यमेदकप्व।पत्तेः । देवदत्त उचिष्ठति सिष्य
बोधयति यजाति द्द्‌ ति जह १।२१द्‌/ प्यथ मेद्‌ापत्त ।

अयरेत्यादिनोक्ताधिकशड्‌ काऽपि न युक्ता । पूर्रधिकरण
प५।५५काश्रस्य जटस्वेन ब.ध्यस्वरूपत्वेन जवब्रह्मगोरिि
विवद्धं शत्यागेनोभ यानुस्युतस्वरूप।भाषन(55कचब्रह्मणो वर
दव र्यागेनेक्यास मवस्योक्ततवदु । अ।क। श्रस्मना श्रतक-
्वादित्तवेमकारण सख.नुपपाततरूपाध १.३ स्वरस्वाब ।

एषथ *स एष पतवदयतनुःव4ः सए (ऽनन्त. › इतिवा
कय पषश्चु^परोवरी ५स्तवानन्तत्ादनि९वक।चलिद्घं ताऽऽकच-
चवभ्दस्य विष्णु 1\त्वनि५व।ञप्वयुक्त एव । अनन्द पापि
रणे बे उश्वतर्‌।पनिषद्‌; कान्ल्पन सि पपर^०१तिप।दनेन तद्‌
न्तमदेन "यस्मात्परं नापरमरे1 १८० ६ति रिवपरेण पन््रेण
हिरण्यगमीदिस्वपिक्तथा परस्वञ्य।यस्त्वोक्तः परो वर्रयस्त्व्प
शिवस्ताषारणताया श्रतिसिद्धः्वस्प ततेव उ्पवस्थारिलवातच्त-
दिङ्खस्य *भस्य काकस्थ का गतिरित्याकाश इति होवाच! (छा°
१।९।१ ) इति धाक्यस्य ततस्थाकाशपदस्य वा विष्णुमात्रपरत्वु-
निणेयाशके; । एषधू--

आफाश्रापिकरणप्‌ | # 1):

( अचिन्त्यमश्यक्तमनन्तरूप हिरं पशान्तमपृत यतयोनिष।
पथाऽऽदिमध्यान्तवि हीनमकं विथु चिदनन्दपरूपमद्ुनमर्‌ ॥
इमासहाय परमेश्वरं पमु तरि्ोचनं नौखकण्ठ परघ्ान्तमू ' ॥

षते फेवरयोएनिषद्यानन्त्यस्यापि शिवसाधारण्यावगमातते-
नाप्याकाश्वाक्यस्य विष्णुपरत्वनिणेयासमव, । एव-

चिद्वतस्ये तन्त्रत्वे स्याद वाचिद्रतस्य तव्‌ ।

यतोऽत्यन्तप्राधीनं चेतनादप्यचेतनम्‌ ॥

अभ्तिच राजा जीति प्रयोग इव जटातस्य मृखादेरामे
भानिदेवताध।नत्वादवतायाम्‌ ‹ मृदत्रवीत्‌ ` इत्यादिभरयोगः ।
तस्माटिवरत्वादिकमपीन्वराधीनं तथा विवरस्वभावत्वादिकभापे।

अस्तु ख च््द्रिमिति या हरोच्छा तद्रशाभषः।
दद्रा्मफे हि सजातमन्यथा नििड भवेत्‌ ॥

आकाशस्योत्पत्यनन्तरमपि विषरत्व रि हनुत्य[ निविहत्वभ्र ]
सपादभितु ऽक्त इश्वरकूस्तयेच्छाभाव्‌ न्न सपादयति । =तथेच्छा-
9 क के ० € ^ क

मागादोषषिवश्चाद्ठोक ताम्रादरप्यताम्नतां डुवेन्ति । हइशम्तु नेति
षि छिद्रस्णच्छिद्रताङृतेः । तम्मादन्ययारूरणाभविऽप्यन्यथा
कृतं शक्यतया यथेष्टविनियोगादैताऽस््येव । बोधयन्ति च
धतिस्मृतयः स्वभावस्यापाश्राषनतम्‌--

स्पन्दन्ते श्वासनान्नद्यो भीषःस्माप्पवतेऽनिरः ।

नभो ददाति श्वसतां मागेमित्यादिका इति ॥
[इति, रीत्याऽऽकाशस्पेश्वराषीनत्वेनाऽऽकात्चशचतेरविष्णो एर्य-
त्वोक्तिरपि न साधीयसी । कैवटयोपनिषाद चिव ्रकृत्व-

एतस्माञ्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च ।

खं बायुञ्योतिरापथ पृथिवी (ध्वी) विश्वस्य धारिणी ॥
इत्याकाश्चस्य शिवाधीनोत्पत्तिवण्नेनाषएमूते, शिवस्य धरी
रस्वासूवोक्तरीत्या शिवस्य तदन्तयोमिभादेनावस्थितेराका-

िियिियििदोििननजिननामानानायाजािागाानननडोकेनयेाणककनककोकनिकदिनष्येि

# तयेच्छ।मावादिति । तथेच्छया अभावादिति विग्रहः । = तयेच्छामा
वादिति । तथेच्छया मावात्पत्वदितल्थः |

धकरपादूषणे--

स्य तरस्वभाषस्य व शिषार्धानरषन तद्षीनरषाद्िष्णाषेब
एरूयरवमाकाश्चश्रतेरिस्यस्यासि द्धः । एषमष विद्रदृहयाऽऽकाश्न-
्तेरदिष्णावेव मृरयत्वोक्तिहेया । किवसाषारण्याद्धिष्ण्वेकानिषएटबि-
हशूढरसिद्धरिति दिक्‌ ॥ २२॥

भीमच्छकरपादान्नभूषणे परदूषणे ।

रधुनाथ यादाकाशाधिङृतावियम्‌ ॥

कैकरानन्दतीर्थीयष्याख्ययोस्तस्वनिणये ।

यद्‌भ्र युक्त विद्रासस्तदश्हन्त्‌ कृपारवः ॥

इत्याकाश्चाधिकरण समाप्तम्‌ ।

अथ प्राणाधिकरणम्‌ ।
अत एव प्राणः ॥२३॥

अध्वायादिसंगतयः प्राग्वत्‌ । अनन्तरा स्वातिदेश्रिकी ।
यदा पू्वाधिकरण आनन्त्याधनन्यथासिद्धं ब्रह्मरिङ्कोपोद्धि-
तनिर्णीतविषयानुपसंजातबिरोपिप्रभ्नानुरोषादाकाश्चश्रतेरम्बथा-
भन युकम्‌ । इह च तद मावाच्छतिस्यागोऽनुचित इति भत्य-
वस्थानाल्मत्यद्‌ाहरणसरूपा छान्दोग्य उद्वीयाध्याये षनाशया
कस्यचिद्रा्नो यन्श्चाष्टायां प्रजिष्टेन चाक्रायणक्रुषिणा स्व
बनानख्यापनाय प्रस्तावाोद्रीयपरती हाररूपसाममाक्तदे वताविङ्गन
रदिशानां भवतां मम॒ विदुषः सनिषाबात्िज्यं वेतां मध-
पातो भविष्यतीति श्पतेव तत्तदेवताविज्गान परीक्षितुं भरस्ती
वया देवता मरस्तावमन्वायत्ता तां ब्रृहीत्येवं पृष्टानां प्रस्तो-
तौद्ातृभतिषैरणां तत्तदेवताविज्ञानरहिवत्वाद्धीतानां त भरति
दविष्थभापुपगतानां कतमा सा देवतेस्येवे अ्रयाणामि
प्रश्न्ठपक्षिष्व--' भाण इति होषाच सवषोणि ह वा इमानि
भतालि पाणपेवामिसंविशन्ति प्राणमभ्युल्निहते सेषा देवता
अेस्तावमन्वायत्ता ` इति पभरस्तावदेवता प्राणरूपा प्रतिपादिता ।
“आदित्य इति होवाच सवोणि ह वा इमानि महानि आदित्य-
वै सन्तं गायन्ति › ईटयुहतीयदेवता । ' अन्नमिति होवाच
सीमि इ षा इमानि भूतान्यन्नमेव प्रतिहरमाणानि जीषन्वि ›
हति भविहारदेवता च । त॒त्र माणवाय विषयः । तत्रस्यपाण-

पराणापिकरणध । ५३।

छ्ष्दताप्पवविष्यः के एए्यः पराणः, अयषा परं ब्रहमोवि ।
यप्र पाणशष्द्प्रयोगदथनात्संश्चयः । प्एयपराणे प्राणषषष््‌
पयोगस्तादस्मसिद्धतर । ' भ्राणानिषन्धम हि सोम्य धरन!
¢ भराणस्य प्राणम्‌ ! इत्यादौ च ब्रह्मण्यपि प्रयोगो दृश्यते| तुत
प्राणश्नष्दतात्पयेदिषयस्ताबम्पुर्यपाण शति युक्तम्‌ । बिना
बाधकं रुहित्यागायेगाव । न च षाक्यशषषगतानन्वथाधिद
निखिषशूजगत्कारणत्वादि्टङ्ात्तस्याग अआदह्यक इति बाश्यप्‌।
अभ्यस्यमानानुपसजातविरोधिप्राणशचुस्यनुरोषेन षाक्यश्वस्या-
त्यथानेपत्वात्‌ । न च भूयोनुप्रहन्यायेन बाक्यदषगतानेकङि
ह्वानुसारणकस्या पाणभरुतेरन्यथानयन युक्तमिति ब्य ।
पखयपराणस्पापि भूतसंबेनोद्रमनाधिकरणत्वस्य भरुतिप्र्यन्न
तिद्धत्बाद्‌ । श्वदिस्तावत्‌- यदा वे पुरषः स्वपितरि प्राण वहि
घागप्यति प्राणं चक्षु प्राण श्रोत्र प्राण मन, सयदा प्रषुभ्यते
पराणादेबापि पएनजोयन्ते ' (श्ण ब्रा० १०।३।३।६)
इर्यादिका। स्वापकारे प्राणदत्तावपरिटुप्यमानायापिद्धियद्री
मां बिपरिरोप परदोधकाठे भरादुभौव इति = सावेजनीन प्र्यक्ष-
पिति । हृद््ियसारत्वाच यृतानामविरदधो यूतसवेश्रनोद्भपमनबादी
वाक्यशेष इति । एतेन पृवांधिकरणनिर्णेयाकाङयाक्य इवाज
चग! मण एव दण युक्तम्‌ । इह पि वाक्यतरेषे भृवसंब-
ध्ाद्रमन परारमश्वर्‌ कम प्रतायत इत पानर्क्त्यश्ड्ानवङङ़ ।
अधिकरोक्तशनिरसनाथत्वादतिदेश्नोक्तेः सायेकतवातु ।
ननूक्तसव्ेविधागतेन वाक्येन वागादीनामेव प्राणे यो
निरूप्यते न सवैभूृतानाम्‌ । सोऽपि न धुरूपः। अपि तु भाण-
हसौ विध्मानाया वागादिवस्यभावमत्रेभेवोपचारिकः । भत्य-
प्षधवादोऽपि तावस्येब । सवणीर्याय्युक्तवाक्ये च पराणे सदेभू
तरयः भरतिपायते। तथा च मृतणन्दस्य भागिमानपरत्व आक्षा
छ्ादिसरवभृ परते, भवन्तीति भूतानीति ब्युपस्या कायैमात्र-

[रि रन

= साबेजनीनापतरि । सवे्ासौ जनश्च स्वेन । तत्र पाध सार्थननी-
नमू | * प्रतिननादिम्प खञ्‌ ' इत्मनेन छन्‌ |

५३६

एंकरपादभुषणे-

र्वे, वा नात्र षायुविकारमाणपरिग्रहो युक्तः । एतेन भूतसार
भूतेन्द्िययाभिषानेन मूतकयोऽयाष्टभ्यत इति भाष्योक्तं
निरस्तम्‌ । पख्यप्रलयसं मवस्योक्तरवाद्‌ । यथाकथ॑विद्रोणा-
द्रण च प्रमाणाभावात्‌ । न च प्राणश्रत्यनुसारेण छिङ्खान्य-
धानयन यक्तम्‌ । उपक्षमगत्चेतनवाचिदेवताश्चत्यदसारेण
पराणशरुतेरेषान्यथानेयत्वात्‌ । न चान्नादित्ययोः भरस्तावदेवतानं
न्तरथुदरौथपरदीहारदेवतयोानिर्दे शक्तयो रव्रह्मत्व। तस्पायपाठतु-

सारेण प्राणपदस्याप्वब्रह्मपरत्व भाष्याक्तं युक्तम्‌ । ठङ्विरोषे
प्रायपाठस्यानिणायकताया इक्षत्याधफरण एवोक्तस्वादिति चेत्‌।
अयमत्र पवेपक्षाभिभाय ~ प्रथमश्रुताऽपि देवताश्चतिरभ्यस्त
षषटवसप्राणश्चुस्यनुरोधेनाचेतनपरेव वाच्या । भूयोचु्रहस्य
न्याय्यत्वाहु । न चेव तनेव न्यायेन प्राणश्च॒तिरप्यन्यथा
मेयेति घाच्यप्र । प्राणश्रुतीनामपि भ्रूयसूवेन ‹ व्यजेदेकम्‌
हति न्यायानवतारात्‌ । पूत्र च श्रुतितो छिङ्खानां भरयस्त्वेन
{्क्ानुस्ारण श्चतीनापन्यथानयनश्चचितयुक्तम्‌ । अन्रचन
तथा । अब्रह्मान्नादित्यमायपाटठश्चाथकः । स च बखवत्या
पराणश्चत्योपोद्धतः । पुत्र च न बरती श्चुतिरित्यसषदा-
देदितमष । ने च तन्नापि देवताश्रुस्या चेतनवाचेन्या ब्रह्मपर
त्वनिणय इति युक्तम्‌ । अभ्यस्तान्नादित्यश्रुतेरेव ततोऽपि
बटयस्त्वादेषताश्त्या चेहनत्वावगमेऽपि तन्न ब्रह्मत्वसाधक-
छिङ्काभवेनाब्रह्मपायपाठस्य निराबाधत्वात्‌ । ‹ हन्ताहमिषा-
स्तिस्लो देवता अनेन जीवेनाऽऽस्मनाऽनुपराविह्य नामरूपे उपाक
राणि › इत्यत्राचेतनेऽपि तेजोवम्नादौ देवताश्चन्दपयोगादेवता
ब्दस्य चेतनवानित्वेकान्त्यासिद्धः । पिच स्यञ्यमानहबि-
राद्यदेदयत्वरक्षणं देवतास्वम्‌ । न चेतनत्वपटिव तन्नियत बा।
पषैकाण्डे जडस्पापि मन्तरादेदेवतात्वनिणयात्‌ । ‹ साऽस्य दे-
बता! ( पा० सू० ४२।२४) इति पाणिनिसूतरेऽपि देवतापद्‌-
मुक्तरक्षणदेवतात्वपरभेव । अतोऽगन्यादिशब्दानां देवतात्वेऽ
प्यरन्यादिश्दानापाग्नेयमिल्यादिदेवताताद्धितापपत्तिः । एव चन
तद्नुरोषेनान्नादिस्यादिशस्यन्पथानयनं युक्तम्‌ । प्रत्युत सवोभि

पाणाथिकरणम्‌ ।

हवा इमानि भूवान्पादित्यघ्रुषेः सन्त गायनिन' (ॐा०१।११।७)
"सव॑ण ह वा इपानि भूतान्यन्नमेव भरतिहरमाणानि जीव
न्ति ` इप्यब्रह्मछिङ्ख षोधकवाक्ययेषानुसारेण तन्धुख्याथं एव
रद्य; । ' सबोगिहवा। ईपानि भृतान्यादित्यमेवष्ेः सन्तं
गायन्ति ' इत्यन्न! ऽऽदित्यक ५९) गान भरपीयते । तत्राऽऽदित्वश्न.
न्दोऽपेतनभण्डलपर एव । उच, सतामिति तलिङ्कतु । भ्रति.
भञ्नक्षब्रह्माङङ्गामावास्च । एवम्‌ ‹ अननमव प्रतिहरमाणनि
७ वन्ति, इत्यत्रा प्यन्न ब्द अ।दनपर एव । भिस्ता ल्ली मक्तमन्धो-
नमिति कोञ्चात्‌। एव च प्रणश्रुत्यनुप्तारेण लिङ्ग स्पान्थथानयपने
स्थिते कौहटम्विषः भागविकरणक, सवेश्च काट ग्विपश्चाद्रभकस्‌
दन्बयथनि च का) सत्र,णि मृतानीत्पपेन्तायाशृक्ताधिकान्नड्‌-
थक सवगेवि्ागत वाक्य भत्यक् चोदा श्रपद्धष्यकारेः ।
ने च मणनवामसताचन्ःरत हइत्यवधारण प्रागस्यान्रह्मत्व्‌ । वर
ध्यत; सपुपुदश्ाया ब्रह्मणापि सवेश्चाधारत्व।दन्यय,गम्यवच्छे
द्‌ व्‌ क्रार्‌[चु११।२।१ वास्यम्‌ (जननभव्‌ प्रातह्रमणाने जतव-
न्ति” इति समभिढ्पाहूतवाकयशेपे हयव शरस्य नान्ययोगम्ब-
वच्छद्‌ायेकत्व सभवाति । उक्तकोश्चावगतानशनन्दमुख्याय।द्ना-
तिरिक्तपूपश्कादेरपि जयनोपयोनेतया अतिहरणायाना स-
त्वात्‌ । अपस्तत्ैवकरस्यायःगन्यवच्छदायकत्वमभ्युपेत्य जीव-
न्त्पेबेस्न्वयो वार स्नद्रस्‌ागमामिश्विद्न्त्येयेतोवकारस्पायो,
गण्यव्‌च्छद।य २८१५५५१ १५।बाव्‌ । एवभन्‌(दित्यपय।ययोः
२११२९५१ इवत ब।२५१ । दृक्तादिनिः माजिभिरन्स्या-
न्‌। हरणा त१।५१।दर५ग पता भाष । तयेवात्र।पि सवेपद्‌मिनि-
२।[६५ ४ १दृष्स्येव व्‌।२ {५५ वाधुविकर एव माण इति पूत
पपत । सि -1न्प;- अतत एव भाण इति । उक्तमागन्चन्दि ब्रह्मेव
सवेभतसंवेश्नोद्रमनाश्रयचव ्रक्षख्ङ्गातु । न च प्राणश्चुते-
रुक्तरत्या बङबत्वभ्‌ । देवताश्चतिद्रयस्य सवैपदसं रू चस्थेव-
कारभ्यत्ययस्य सविशन्त्यभ्युन्निहत शत्यनय।रमसिद्धाथकन्त-
गिकत्वस्य च करपनमपेह्ष मूयोनुग्रहन्यायन भुतिडड्गद्ु-
रोमेन भ्रतरेबान्यथनेयस्वाद्‌ । सच्चाक्तं स्यञ्यमामद्तिदषष.

५३३

धां$रेपदधृक्ण--

त्वभावे देबतास्व(मिति न देवतश्रतिवाष हतै । तदक्वत्‌ । कोक्ञा-
दारा निर्जरा देषा १ति वेतन एब तद्रुेरक्ततया इविदवेतने
देषताचम्दपयोगरप शाक्षणिकत्वात्‌ । देषश्चब्ददेव हि स्वायं
तद्धिते देवतास्ब्दो निष्पन्नधेतनबाची) न चरमपटठितपाणश्चस्य-
नुक्षारेग राक्षणिक हति वक्तं युक्तम्‌ । उक्तायस्य च कर्थवि
ोम्टभ्यस्पेऽपि योगादूटेवखी यसूवादरूद धथ बेवनाश्रयणमेव
बुत्‌ उक्तषभस्य रूढथवच्छेदकत्वेऽपि भयोगपराचु यौन्पी-
सकपते पड्कनादिषदातब्रररव) योगादधन्वादिपद दानक
क [र्पिरतनगवादैरेब इटिस्धुप्थित्या त्वन्मत उपस्थि्तटषामा-
सुषरिवतकरटपन यी दु बरस्वात्‌ । श्रतेः भावरयेऽमीदमेव तम्ब
यदछक्षणायाभ्र ग्ण उपस्थितत्यागेनासुपस्थिवकखनं तच्छ.
क्तिर्थरेऽपि तदप ९ । स घ्रमन्दभद्ररयोस्तरयत्मावु । अव एव
कक्षणत्वाविप२७पे निरूदरक्षण(त अ।पुनिकलश्नणाया द्वै
सपम्‌ । एतेन भरषान्राणश्चत्येनुरोषेननेकमप्यपरषानमन्यथा
नेयामेति कस्यवित्कचोधमपास्वम्‌ । देवताश्चुस्यनुरोपेन चेत
नस्यंव भाषान्यावगमाव्‌ ।

नन्वन्नादिस्यप्रय।ययो एमे देवताश्चम्दः प्यते । तस्य च
न चेतनपरस्वभ्‌ । अपि स्वादित्यमण्डढपरस्वमेषःदनपरत्वमेव
च दक्तव्यम्‌ । न च तत्रापि प्रथपश्रतदेबतवापदानसारणान्नादि-
त्यपद्यीरेव तदाभिमानिदेवताप्रस्र इतो नावगम्यत इति
श्द्क्यम्‌ । सवमूतगानस्य भसिद्धे मण्डल एव संमवात्‌ । देष-
ताया रोका-सिद्धत्वेन सममरगानकभ॑स्वानुपपचे; । एवं स्ै-
मृताभ्यवहामरवमपि न देदताया संभवति । ततस्तत्र देदता
भ्वी लाक्षगिक एव । तस्रायपाठ।सङृतेऽपवि देवताशचम्दो
छक्षिणिक्तो मरिष्यपीति चेतु । त। तत्र वाक्यश्चेषस्य सङरमन।
वेकसेऽनपपरथा प्रथमश्चतदे वतापद्स्य क्षाणिक्तव।्युपगपेऽपि
देषतापदस्य बेतनघ्रह्मपरत्वेऽपि प्रहृते बावपश्ेषस्य स्वारस्ये-
नान्वयपपतो बाषवरेवविरोनिनः स्यानस्वानादरमीयस्वात्‌ ।
[क्वव ग स्वणि ह ता {मानि मृतानि ' हूस्यत्र भृतपदं मब
नहीति शूलानीति श्युररवा सवेकायेमात्रपरम्‌ । मादिल्यामवाक्प-

पराणाविरणम्‌ । ५३५

वेषे प्णिनिङूपप्रतया प्राथपागनुरोधातत्पर वा प्न
पपर बा । सवथा मूतसवेशनोद्भमनाधयत्व मुरुयपाणेऽघ-
मज्ञप्तमव । आधपक्षे वस्य स्पष्टत्वात्‌ । द्िवीयेऽपि सषृष्ठिदं
शावापेकस्िन्पराणे सवप्रागिङयस्य गोणस्वाप्यमावेन भ्यक्ति-
साकरयमादाय तस्य वक्तपद्चक्यत्वात्‌ । वत्तत्पाणे वत्तत्माभि
संवेश्ननविवक्षायां च सवेपदासमञ्जस्यम्‌ । तस्य सवै पशे
रक्ते इतिवदवयवप्ाकृरयपरत्वे च रूदित्याग एव । एरीरषाः
रभ्य वेतनपयेन्तस्य भाणितया चेतनेन्द्रियसवेश्चनस्व यथाकथं.
चिदर्तृ श्रकयस्वेऽपि शरीरांशर उत्तिकयस्वाप्यमाबेनावष्शाक
स्येन छयासमवाव्‌ । त्दीयेऽपि महामृतरयासंमवो बायु्ि- -
कारे प्राणे स्पष्ट एव । ‹ अथासिमाण एषषा भद
तदन वाद्‌ सवन(पाभः सदपप्यति' (० ३।३) हृत्य.
त्रापि न धरय भर/णश्नब्द्‌(थः । अपि तृक्तन्यायेन ब्रह्मवे ।
निब पे तु-- `"भस्तोतय। देववा' ( ० १। ११।४)
हसयुपक्म्य श्रयते ' कतमा सा देवता भाग हृति दोबार
सक्रणि हवा इमानि मूताते पराणमेवामिदविश्चनि (जन
१। ११ । ५) इति । तत्र पाणश्चन्द्‌ः + प्रविद्म.
पर इति प्रत ब्रह्मपर एव सब॑भूतसंपश्नादिबह्म डि ङ्व

== ~~ [1 0 क [पी = ज [3 षा हि षि षि 1

> ‹ भस्तोतया देवता › इृत्युपक्रम पति । जत्र इत्युपक्रम्य › इति पदप
¢ केतम पता › ईयत्रतपतच्छञदपरमशोवेषय दशे यितुमुक्त१। ‹ प्राणमेवाभि-
६ (+), क, न्द 9. $
संविशन्ति प्रणमम्युजह1 तषा देवता पताकम्‌ ब यत्ता ' (छम १।११।
४, ९) रते च्डन्दरयत्यप्यतधययगतपाणशरजद (तेष इति भव, |

+ मरसिद्धभागपर इवत । वायुदृतिपरो बरस्मपरो वेति पशये प्रणश्च
इदस्य प्रतिद्धपणि हदत्येन परभमतसेननुरत्तननवितित्येनं च प्ररत {वु
सरेण षरपस्थपत्नातमितवितेन दबेलल्य प्कभूरतवेरन।रनं पवद
स्पपाणपर ३ति प्रपे--पआणशन्दद्पि परपमतेनानुपप्तनतरिद्यपिन ‹ कनम।
कषा देवत्‌। ' इति प्न्य चेतनवानिदेवतपद्मटिनन। बह्मनिरवलालश्भवुह्मरे-
ण परिदारस्य ग्वाष्येयतवदरया प्राणपरिहरावुरोषेन प्रभग्न च प्रा
समैमूगतपेशन। लिङ्ग वुपपततेनेयपर एवेति पिद्धानत इत्याशय, |

१९

५३६ शंफरपादभूषणे-

सिद्धान्तः । र न चैव पूर्वेणेद गायम्‌ । ' यदा वै
पुरष्‌, स्वपिति प्राणं तहिं वागप्पोति प्राणं चक्षु ' इत्यादिश्रुतेः
स्वापकाले परसिद्धमाणे समूतसरेन्दरियकयादयुक्तिदरारा स्वै
भूतरयपराया मानान्तरानुदीतत्वेन प्वरत्वाद्‌ । ब्रह्मणि
भृतकयबोधिकायाश्च धयत वा इमानि" इति श्रृतस्तदननुगरदत-
त्वेन दुर्बङतवात्‌ । परस्ताववाक्रपपि प्रवरतुपारेण भरसिद्धपराणे
सर्वैभृतलयादिपरं न ठ ब्रह्मणि परसिद्धभूषठयपरम्‌ । पदा
=प्वलस्वापवाक्यानुसारेण प्रसाववाक्यमापे प्रसिद्धभाण $
मनु आकाक्शाधिकरण एवास्याथस्योक्तत्वान्नेद्मारम्यमिल्यशडतेयाम्यषि-
कुया शङ्कयाऽऽरम्म इत्याशयनाऽऽराङ्कय परिहरति-% न वेष
प्ेणेदमित्यादिना । अयमाशय -“ पर्तोतय। देवता › इयादि
प्रसताववाक्य स्वापवाक्यानुपारास्मातिदधपरणे मृतठयादिषरम्‌ ) । यतो १'
इत्यािकारणवाक्यानुमाराद्र्यणि वेति चिन्नायाम्‌-^ यद्‌।] १ पुरषः
स्वपिति › इति स्वापवाकयानुप्तरात््राण एव । न च स्वापवक्थ न प्रतिद्धा-
णपरमिति वाच्यम्‌ । स्वापकाले भराणदृत्तावपरिदप्यमानायाभि्द्ियतवृत्तीना
परिट्प्यमानत्येन प्रनोषकले प्रदुमौववत्त्वेन च प्रषयक्षेणादुमागेन च पमवात्‌ ।
ननु स्वापवाक्य इद्धियाणा छय उच्यते| प्रस्ताववाकये तु भूतानामिति #ि फेन
गतमिति वेत्‌। उच्थरो-पृततरप्वादिद्ियणा तद्रा पवेमूतलवप्रतिशद्ने
तात्पयौनोक्तरोष । न च " यप्रयनत्यभितविशनि ` इति बरहम पवेमूतहय-
भरतिषादककारणवाकं , वु +।रेण प्रस्ताववाक्य बरह्मणि स्वेमूतदयपर्‌मिति फिं न
६५।्ति वाचथम्‌ । स्वापव्‌।कृयस्य प्रत्यक्षादिम्‌।न।न्तरत।दित्वेन प्रबहत्वत्क-
रणवाक्यस्य बरह्मणि पूतलयस्य प्रत्क्ायधतिद्धतवा तदवहितत्वेन दुबहतवा-
स्मस्ताववाक्य स्वापवक्यानुप्तारेण प्राण एव प्मैमूतहवादिपर्‌ बोध्यति ।
पूप स्वाप्वाक्य इद्धियपद्‌ मूतपरपुपतयकाभत्वनुक्तम्‌ । इदानी प्रसाववा-
कयगतमूतपदमेव मृतप्तरिन्धियपरम्‌ । स्वापवाकयप्याक्तादिश। भन्वत्वादित्-
शयेन पक्लानतरमाह-- =पदवा प्रति | तपा चेन््रपरयाचयापर्‌त्व वायुदत्त
सेति स्तव्य प्रतिद्धपाणपरमेवेति माव; |

पराणापिकरणम्‌ | १३४

धमाव्रकयादिपरम्‌ । + आकाश्चादराय ' इत्यादिवाक्यं हु त
पामान्तरानुगह्ीत पिति तदनुसारेण ‹ सवोणि भृतान्याङ्श्चा,
देष ' इति वाक्यं न परासादिमात्रकरणमूताकाश्चपरपिति ।
तदुक्तं भामत्याष्‌-

अर्ये श्रुस्येकगम्ये हि श्रुतिमवाऽशद्विवामहे ।

प्रानान्तरावगम्ये हि तदरश्नात्द्रथवरिथतिः | ¶ति।

पषेस्मादभ्यपिका चङ्ा- पुवाक्ये मानान्तरानुग्रहतद माबा

भ्यां पभावरयदौवर्ये सः । अपुवाक्ये त्वनाश्रद्‌क्षितदोषे न
ताभ्यां ते स्त । तदुक्त भामत्याम्‌-

पुंबाक्यस्य बरीयरत्व मानान्तरसमागपात्‌ ।

अपो रपेयवाक्ये तरपगतिः $ करिष्यति ॥ इति ।
तभिरासायेतवादस्येति रीत्याऽपिकरणरचनोक्ता ।

यत्त चन्दिकायाम्‌-अन्ये चित्यादिनोक्तनिबन्धरीत्या एवै-

प्षसिद्धान्तावनूद्य तन्न पूवेपकते प्राणस्य जडवायुत्वे कतमा
सा देनता इति रने प्रतिवचने च ^ सेषा देवता ' इतिच
देवताश्षन्दायोगात्‌ । तदमिपानिचेत्तनस्वे च । वायुविकारस्य
पञ्चवृत्तेः प्राणस्योपादानं युक्तम्‌ › इत्यादित्वदी य माप्यविरोषः।
स्वापवावये मानान्तृरसेवादस्येवाभावात्त स्वस्य पूपक्षोचर-
पप्ताक्त्ययागाच । तथा दि-

न हि स्वपे पृथि्यादेरक्षा्णां वा विनाश्षपीः।

परस्यक्षादनुमानाद्रा देवतायां जडेऽथवा ॥

न तावस्स्वापकाठे जडे देवताया वा पकषभूतानां कयादौ
प्रानान्तरसंबाद्‌; । तेषां स्वापकङेऽप्यीनानामेवानुभवाद्‌ ।

नु ! यथा प्रटप्वापवकंयानुरोषेन प्रस्ताववाक्य प्रतिद्धपाणपरमिति
शङ्काऽतोस्यते तथा पृवश्रापि स्मूतवाक्यानुरोषेन । आकशदेव › इत्य-
्राऽऽकाशपद्‌ मूतपरमिति शङ्का स्यादतो नेयमम्बधिका शङ्कत्याशङ्क्य समू-
तवाकयस्येतहाषने प्राबह्यामावादित्याह-- + आकाशद्रायुरिति ।

१४ धकरपादपुषणे-+

$ इषटिसुषटिादे ष तदा बायुदिकारादेरप्यमावेन तत्र भृत
यावोगाह्‌ । सावि स्षापकाषे जहे देवतायां बेद्धियाणां छे
भरल्वक्सेवादः । तेषापतीन्दिवतवात्‌ । न च स्वापकाठे वायुषु.
तरोपार्दिन्द्रियादिषतीनां च छोपात्त्र तेषां रवोऽनु पीत
हरति वाच्यम । स्वया जन्मादिसूत्रे ब्रह्मण उपादानस्वेऽपि रति
सषाधनुमानानादक्तस्वात्‌ । यसिमिन्सग्यापारे सति यभिन्या-
पारं तत्तत्र छटीयत (ति व्यात्त्यभावा्च । पर्वं येनेव दृ तनेष
पश्यापरीति परत्यमिङ्गाविरोधाश्च । । स यथा सौम्य वां
वासोवुक्च संमतिष्टन्त एषं ह वै तत्सर्व पर आसनि संपतिषते ›
( प० ४।७) इति प्रकृत्य ' चक्षुश्च द्रष्टव्यं भोर च
भोवण्यम्‌ ' (प ४। ८) इत्यादिना युषुप्नी चक्ररादीना
मनाश्स्येषोक्तत्वाच । फिंचाऽऽकाध्चादरायुत्पत्तिरपि म्रानान्तर-
सवादिनी । अवक़्चाेपवनस्य) पवना पूत्कारादहनस्य,
दहनादोष्मणः स्वेदस्य, दृष्तः प्िवपदाथोनायत्पतिदशेना-
लाऽऽकाशवाकष्यासाणवाकयेऽन्यधिका श्ड्। । यथपि भाष्ये
्रश्यक्षसवादोऽभ्यधिकाश्डपरयोजकत्वेन कण्ठतो नोक्तस्तथ-
$पि भ्यक्ष चेतदिस्याधकतयवेयभ्यांय तस्याग्वपिकाशचद्काष-
थोजकत्वे तात्पर्यं षाश्यम्‌ । अन एव टीक।यामरू "अये भत्व
कगभ्ये हि › इत्युक्तमिति चद्दिकामिषायः। न स ‹ कपा
सा देदतोहीयमन्वायत्ता। आदित्य इति होवाच ' (८० १।११।
¢ ) इत्यादिनेद्रीयादाबादि्यादरब्रह्मण एव देवहान्वोक्त्या
तरनिदिते भरस्नावेऽप्यब्रह्मण एव देवतासमिस्यभ्यधिकाश्डा
माष्वोक्ता युत्त" । पवाधिकरणेऽपि ‹ अपां, क। गतिरित्यसौ
ढोक इति होवाच ' ( ऊा० १।८।५ ) इत्यादिकेनाब्रह्मण एव
गतिखेनोक्ततया तत्सनिषानाव्‌ ^ अस्व कोस्य का गतिः
हवि षाक्षथेऽप्याङाश्चरयात्रह्मस्वं युक्तमिति साम्यात्‌ । यदि

| ^, गीरिषा भे

न दृ्ितषटिपकते सभेकटेरमावात्कयमेतदिध्यादङ्कघा5ऽह- + षष
धावे चेति । अयम्‌ -यस्मिन्पते ‹ यावती दशिस्तावती धृष्टि ' इृत्युष्यते प
इिसिषाव्‌; । एष च।सिमन्पते स्वापकाटे वायुिकारादेप्यमावेन तेत मृतक
य्य पुत्रर्मयीगरादिति |

धाशाधिकरणम्‌ ।

‹ अये श्रये कगभ्वे ' ल्यु क्तनिरासाय ' पुवाक्यस्प ' इत्यु
टीकाया । ददपि न ।

अपरवाक्यट्येऽप्येकनान्यानु सरणे धरवष्‌ ।

कतव्य साति वलूष्ततवात्सवादवानुरखुध्यताद्र्‌ ॥

तया हि- परमाणमृतेषु पंवाक्येषु भत्यक्तादो च सवादिनं
एवानुसरणीयत्वं वटपतमितीहापि तयेव युक्तम्‌ । अथोबाधर्प्र
प्रामाण्यस्य सवादेन द्‌ादर्चात्‌ । अनपेक्षत्वस्व च देवात्संवदेना-
हाने; । स्योजनत्वाय परस्तावबाक्यस्यापवयत्वे स्वापवामेऽपि
दससङ्कगव्‌ । स्वापवावयस्याप्यमिमानिदेवतापरत्वेऽपवीयेत्वस-
भवा । अना$ड्धि तदो षत्व वु द्रयारपि प्रमाण्यप्रयोजक्रम्‌ ।
न (वन्योन्यमननुसरणम्‌। अन्यथा श्त्या श्त्यन्तरसवाद उपक्र
पादिकं चाननुसरणीयं स्यात्‌ । मानान्तरबिरोधश्च न परियः;
स्यात्‌ । घक्त च भामत्यामाप- यद्यपि श्तयः स्वतः्रमाण
तयाऽनयेक्षास्तथाऽपि मानान्तरोपनीतायवशेन व्यवस्थाप्यन्त
हति । तस्मात्परेषामधिकरणं न युक्तमिति द्षणद्ुक्तम्‌ । ठज्रा-
स्यते-- यदुक्तम्‌ ‹ चतनवाचिदेबताक्षब्दसनिधानान्न भाणो
वायुकिकार इति पबपक्नादयः ` इति तत्पूवपक्षेऽचेतनऽपि
देवताश्चब्दभरयेगोपपादनेन पवेपन्ताभिपायमणनात्मागेव निर.
स्तम्‌ । अभिमानिषेतनपर प्राणपद्परिति तु नास्मद्भिमत-
पूर्वैपक्ञ । येन भाष्यं विध्येत । अन्रोद्धीयपरिहारयोः साम-
मक्त्योत्रह्मणोऽन्ये आदिव्यश्चान्न च देबते अभिहिते काय॑का-
रणसंधातरूपे तत्पाहचयोताणोऽपि कायेकारणसंघातरूपदेब-
तास्मा भविहुमहतीत्यादिवाचस्पतिकस्पतर्वो स्तदु क्तस्तृक्तरीत्या
धायुविकारयपुवैपप्षे चेतनवाचिदेवताश्रतित्यागाद्धिभ्यता केन-
विद्यधश्चादिर्वपदयोरपि देवतापरत्वमभ्युपेत्याज्रापि भणा-
भिप्रानिदेवता भाणशन्देनोच्यत शत्युच्येत तदाऽपि पूर्वपक्ष.
निरासरेष; नतु तत्र निभरः । अत एव भार्यां पृवपक्न-
कोदिपदकेनावसर उत षायुदिकारवचन शते सिद्धान्तको
टश्ह्धेखेऽपि न बायुबिकार हापि पएवेपक्षोपसंहारेऽपि तस्माद्रा
विकार एवात्र पराणरब्दाये इति सिद्धान्तोपपंहरेऽपि दश्माभ-

५३१

५४

शंकरपादपूषणे--

स्तावमाक्तं पाणश्चम्दाभिधयम्रह्मदषएयेवोपासीत न षायुबिकार-
दृषटयेत्युक्तम्‌ । करपतवोदो त्वय प्राणामिमानिदेवता रक्ष्ये
तैत्युक्त्याऽनिरभर एष सूचितः । परिपररे व्वाक्ेपस्तमाधाना-
भयामयपथं। स्पष्ट एवोक्तः। अन्यत्रापि तथेषोति न फिंचिदेतत्‌ ।
स्वापवाक्य इत्यादिक च बाचस्पतिकरपतर्बोरभिपायानवबो-
धनिबन्धनमेव । तथा हि--' यदा वें प्रुष, स्वपिति भाण वर्हि
बागप्याति ' इत्यादावप्यय, सूृषेमरूपेणावस्थानरूपो विवक्षितः;
न स्वात्यन्तिकषटयरूपः । स च नापसतमवी । ठस्यात्मना परे
णतानां वागादीनां स्वापकार इचिविगमन सृषमरूपणवस्था-
नस्य स्वेसिद्धत्वात्‌ । जरे खवण ठीनमासीदित्यादा कवणा-
हर।स्यान्तिकनाश्राभावऽपि छयव्यवहारदश्चनात्‌ । न च ध्वस
एब साषटञ्चव्यवहरविषयः । मृह्मरूपातिरक्तस्य भवसस्य
लादृशस्यणेऽनभ्युपगमात्‌ । प्रपञ्चितं चेतत्सकायवादनिरूपणेऽ-
दरेवचन्द्रिकायां ब्रह्मानन्दः | 'सवोणि ह वा इमानि भूतानि पाणवे-
धायिसविश्चन्ति ' (छा०१।११।५) तन्नाभिसविरप्ययमेबायेः ।
यत्पयन्त्याभिसंविश्वन्तीत्यादो तेन छयाभिधानात्‌। आस्त चात्रापि
सः। भाणवाक्ये ' ह वे › इति भरसिद्धतरबनिर्देशसपिद्धयतिश्च-
यथोतनाय माष्ये श्चतिपरत्यक्षरूपप्रमाणद्रयसंबाद उक्त । न

चेवं वागादियस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वेऽपि न भ्ृतरयप्रसिद्धिरिति

वाच्यम्‌ । "यदा वे पुरषः स्पपिति प्राण तदहि वागप्येति" इत्यादी
धागाद्यप्ययोक्त्या तदधीनटत्तिकस्य भूतश्चन्दामिषेयचेतनप्राणे
गेस्य तदा पात्‌ । चेतनस्यापि दि टत्यभिग्यक्तिदशायां स्थौ-
द्यमापन्नस्य स्वाप उपाथिरयात्मृक्मता संभवत्येव । ' यद्‌ वै
पुरुषः स्वपिति नाम सता सोम्य तदा संपकश्नो भवति" इति
श्रुतेः । तस्यां श्रता सपत्तिरप्यय एवेति ' स्वराप्ययाद्‌ › ( ब्र
मृ° १।१।९) इति सूत्रे सिद्धान्तिनैव बणितमर्‌ । आदि.
त्याञ्नपस्ताबे गानान्नाग्यवहरणलिङ्खाद्भूतपदस्य चतनपाणे.
विशेषपरत्वात्त्साहच यात्माणवाक्येऽपि युतपदस्य बेतनपा-
णिविश्चिषपरत्वमित्याश्चयस्ष पुचमेव वणितत्वात्‌ । एषं च य॒त
छरम्दो पात्तचेतनप्राण्यभिसंवश्चनयपुक्तरूप मुख्यप्राण उपपद्यत्‌

भराणाधिकरणम्‌ | ५४१

एव । श्रतिप्रप्यक्षपसवाद्‌ादवाधित चेति सिद्धूऽभ्यस्तमाणशरते-
ख्ये भाणे समवतता ‹ हवै ' हति प्रसिद्धनरतया निरि

(क के

शरतिपरत्यक्षसबादष्दीषतेन च भूताप्ययेन पृख्याथासस्यावन-
पयुक्तम्‌ । अकारश्चोश्च ' हये” इति प्रसिद्धवन्निद्‌शेऽपि

बरह्मणि भूतक्रारगतवप्रसिद्रराकाशे वास्नादिकारणतातः मरति
द्धतिश्चयो न समवि । द्योरपि ्रोतत्वातु । असदिग्पप्रषा-
णान्तरस्यापृततश्ेटयभ्यधिकशङ याऽऽच।५वाचस्पतिमिरधिक-
रणान्तरारम्भस्योपपारिष्वेन तत्र वायुविकरे पृथिन्यादिल-
याभावस्यािवित्करस्येन तदक्तेनिवन्धाथोनवबो पाविजुम्मित-
त्वस्य विदुषां स्थलाद्‌ । यच्च--वचस्पत्ुक्तमयं दृषयि-
त्त्सफेन दृषटिखषएयमिप्रायेण मृताप्ययोपपादनमाश्राड्तयू ।
तन्न युक्तम्‌ । अज्नञानानेकतापते + टष्खष्िपप्तश्यानभ्युपनमा-

+दषिखषिपक्षस्यानभ्वुपगमादिति । अनेद्‌ बा-यम्‌ -१द्‌ नतराज जीवे-
शर्यवस्याप्रति१।दक।शचप्वर्‌॒पक्षा वतन्ते-भाम्‌।पतवाद्‌ , प्रतिनिम्बवाद्‌ ,
अवच्छद्‌षाद्‌, एकर्जवख्यापरपयायो दध्सृष्टिवद्श्चति । तत्न स्वरूपतो
मिथ्याभूतं परतिनिम्बषिति र १द्‌, प्त आमतिवाद्‌ । स्वपते पत्थ प्रति.
विम्बत्वद्पेण मिर्पामूत सिस्व प्रतितिम्बतिति य काद्‌ पत प्रतिनिम्बवाद्‌ |
अवन्छेदोऽन्त प्रवेश । तदयुक्तोऽवच्छ्ति । यथा जचेऽ तन्रविष्टमाकाश्च
मरवच्छित्तपिष्युच्यते | तद्जीवस्रूपित यो वद्‌ पोऽवच्छेएव।द्‌ । तेथ। च
भ्रति ~! षटसवृतमाॐ२। नीयमाने धटे यथा | घटो नीयेत नाऽऽक।श तदरजीवो
नमेपप › इति। एकएव जीती नतु ननेतियोवाद्‌ प एरुजीवव।द्‌ | अक्षि.
न्पक्षे यावत दद्िस्तावतौ सृष्टिरिति पय॑वप्तानाद्इण्टिपुण्टिद्‌ इत्युच्यते ।
तत्राऽऽभाकतवादो वा्तिककरणा स्मतं । तना दि--भन्ञनापहिति आत्माऽ
ज्ञानताद्‌त्म्यापन्न, (वविद्‌मापत।तितेका ("तय ५ पक्षाः नयत्कारणमिति क~
ध्यते । बुद्धनरपहितश्च तत्तादाल्पापत स्वविद्‌मात।विवे 6 जव, कता मोक्ता
प्रमतिति चोच्यते । प्रतिदेह च बु्धीना निन्नप्वत्त्राचिदामाततमेदेन तद
विविक्त चैतन्यमपि भिनभिव प्रतीयते । अन्तानप्य तु प्तेत्ामिन्रत्वात्द्रत
विरमते रमवत्तद्पिपिक्ततािमतन्यत्य न कद्‌।चिद्‌पि मेदमानप्‌ । अ
मिश्च एते तत्तमादिषदेषु नदक्षणेव । सामापतस्योषपेहनात्‌ । भामप्त-
स्यापि नडाजुडपिरु्तणपेना निम वनीयत्वात्‌ । तदुक्त पक्षे रके -! पार

॥\॥ 1 शोंकरपादभूष्णे--
मापराज्ञानवाधी यदि भवति पुननरह्छशदस्तदाऽहशब्दोऽहकारवाची मवति वु
जहती छक्षणा तत्र प ? इति । न चाऽऽम)सस्थैव बद्धस्वात्केवटवैतन्थस्य
मक्तत्वाह्रःमे्षयेैयधिकरण्य स्वनाशार्थं प्रवृत्यनुपपतिशचेति वाच्यम्‌ |
केवलचेतन्यस्यैव।ऽऽम(पद्वारा बद्धत्वाम्युप्गमात्‌ । तदक्त वातिककरि -
¢ अयतेव हि नोऽनर्भौ यत्सप्रायात्मद्शेनम्‌ ! इति । तेन श्ुद्धवेतन्यस्याऽ
माप्त एव बन्ध । तनेवृत्तिश्च मात इति न फिमविद्पमज्ञप्तम्‌ । अथषाऽ§,
माप्ताकिविक्तेतन्यमपि तत्वमादिपद्वाच्यम्‌ । तेन वाच्यैकरशस्यालागाद्‌-
क्षिन्पकते जहदनहहक्षणेवेति न कोऽपि दोष इति । प्रतिनिम्बवादस्तु कि-
रणङाराणा पक्तपशाररशकाराणा च समत । तथा हि--तत्रान्ञानोपहित
बिम्बभैतन्यमाधर्‌ । अन्त करणतत्तष्कारवच्छितराज्ञ(नभतिनिम्ित चैतन्य
नीव इति पिवरणक्रा | स्थुद्धावस्य मन्‌।ऽन्त करणम्‌ । सूहपावस्य भनस्त-
त्त्करमून ब -धम्‌ । अन्ञननिनिम्बित चेतन्यमाधर्‌ । बुद्धातिनिभ्नित
दैत>५ मीव | अन्ञानोषाहत मिम्बपनन्य शद्धमिति पक्षपशारीरककर्‌ |
अमयो पर्त ¶बृद्धिमेदजःवनानात्वम्‌ । प्रपितिन्बरप्य पारमा यिकत्वाजहदनह-
छक्षणेव तस्वमादिपदेष्‌ । प्रतिभिम्बभ्वरूपचित्‌, प्रतिनिम्बतविचिष्टरूपेम
कटिरतत्येऽपि प्रतितिम्बत्य परूपचेत-यमङकित्‌पिति तस्य प्।रषाभकत्व
बोध्यति | अवन्छेदवाद्‌म्यु व[चप्पतिमिश्राणा तमत । तथा हि--अन्ना
नविषयीत चैतन्वमःथा | अज्ञानाश्नदामून चैतन्य जव | जथ माव
ब्रह्म नास्तीव्याद्ण्ववह्‌।रे यदातिनोऽतत(नमपि तद्राभरितम्‌ । कोयक्रारणय रेका
भरितप्वस्य युक्तवत्‌ । त च उवह्‌रो जावाध्चित्‌ इत्यन्ञानमपि तदभरित
बोध्यम्‌ | न चाज्ञानाध्रयस्थेव जीवस्व रत्वाद्‌ त्माश्रया दोष इति वाच्यम्‌ ।
अन्तान पिनष जीवत्वेन जावाध्रितस्यान्तानस्य स्वात्रितत्वीम।वात्‌ । महि
दण्डत्व।पडितस्य वटकारणप्वे दृण्डप्वह्य स्वाश्रितत्व मवति | एवष ‹ अज्ञाना
श्रवो नस्ति न माति › इति ग्यवह्‌रामावादज्ञानाश्रवम्‌तस्येवज्ञानविषय.
त्बात्तदुपहितनिदेव ‹ इश › इतीति । आलिश्च पतेऽज्ञाननानात्वाजीवनान्‌-
तवम्‌ | प्रतिनीव च प्रपश्चभेद्‌ । जीव्येत स्वा्ञानोपदिततया नगद्षाद्‌(
नत्वात्‌ । यो षटो मया इ प्त एव त्वयाऽपीति प्रल्यमिन्ता चपि सादर्थ-
देध्या । जीवी न जगहदुपादून ित्वभर्‌ इलयादिश्ाज्ञीयम्यव्ारस््वीशवरस्य
समक्ष विद्याविष्ठानत्वेन कारगत्वापवाराद्धोध्य इति । एकमीववादस्ु
मदु ति द्वन्तमूत ृत्यकनततिद्धिकार्‌ दय) वदन्ति । त५। दि--मक्तनोष*

भणाधिकरणपू । ५9

द चक्षपतिमते चान्ानानेकत्वात्‌। यश्च~इद्दियाप्यवो न प्रत्यत्तः।
इन्द्रियामापत।द्ियत्वादित्युक्तषू । तनयेव । न चेव सति प्रत्य-
कषस ब्राद्‌(कामः। असदिग्धपत्यन्षावगतकायठिङ्गकानुमानक्षवा-
दामि्ाष॑ण माष्य<कदिनयने च ब्रह्मणि जगत्क(रणताबा
अपि, क्षित्पादिक काय सकतृरूमितिताक्षिकानुमानसंदारन्था
ब्रह्मगतजगक्कारगतावा अपि प्रसिद्धयतिश्चालित्या तस्या
मर्निन्तरत्वाद्‌(भावकथन विरुध्येतेति वच्यम्‌ । कायं सक-
कभित्यसुमानस्य केवङस्य प्रपिपक्षाद्पराहततया स्वपः
तिष्ठितभमाणत्वेन पन शवे; सवादित्वस्यास्तमवात्‌ । अव एष
शासन भेनित्वाधिकूरणे ब्रह्मणः शाल्ञेकसमधिगम्यत्वमुक्त सग्‌-
च्छते । परमतेऽपि जगत्क।रणतायाः; अासेकपतमधिगम्यताक्ति)
संगच्छते । भक्ते च भ्यक्षतो निर्णातेन तत्तत्कायोमाबचङ्गिन
तपदुषसपभाव२१ धुभनेव बह्वेनिधेततया तदन्यभिचारिगताप्य.
यस्पाप्थवधारणन भिष्ठितमापण्यकरपरत्यत्तदुस्यमत्यक्षपृरक-
नुमानसव।देतया प्रत्यप्तसवादित्वोफकिसापञ्नस्५१ । अत एव
नका ५भवचनादमावन मूसेपावा = अदुमानेऽप्यस्य पूखता
भर्य[६दधपि ॐ, फिको न्पवह्‌।२४ । अनुमानेन नगस्कारणता-
सभावगवं नावध।रणमिर्यादिक जनः। दिसू ऋ्यमाष्यटाकाद्‌।

(

हित निम्बवतन्यमाधर्‌ । भन्ञनप्रतिनिष्वचेतन्प १ | भववाञ््तानानुष-
हित शद्धपेतन्यभीथर , भन्ञान१९॥ ११.८५ जीव इति म॒षूय, प्तः ।
यद्य५(रस्याज्ञानानुपहितत्वपस प्रपञ्चमन्य तद्वप्यान न॒ स्यत्तिवा च
¢ य, ए्रषण्या (पष्ठन्‌ ? इति श्रुतिनिदष प्राप्नोति तथाञप्युपहिपे जीव-
भेत.येऽपि्ठानतया केवछवेतन्य्य तादुस््पमकद५ वाच्यमिति प्रप्चमध्ये तद्‌-
व्याने न कोऽपि देष । इममेव ६-एिवादमाचततते । भदिन्हि कषे
यावती इषटि्तावपी सरि पथवत्तानात्‌ । यद्यपि वाचस्तिभिश्नमते प्रति-
ज ¶४१द्‌द्‌ ३8प्‌.&१।द्‌ एव तात्प प्राप्नोप्ति तथाञ।५ पुप्पुरदष्टरमा-
ब त्पपष्टे९म्‌।१५१े पुर्पानतरह, त्वेन तदपे, सत्त्वात्‌ ‹ याक्ती इष्टि
सताषत्येव पृष्ठि, › ईति नियमस्य वकतुमशकंयत्वातत वाचह्तिमिध्रमे शदष्टि-
पष्डिषाद्‌, ' इति वपर, । एतदेवामिमेसयाक्तप्‌-~दभ्थपष्िततष्यान-
सयुष्गम्‌ दितीति ।

९११

५४४

घ॑ करपाद भूषणे--

सुमरसिद्धमेव । परस्यापि प्रत्यक्षशरुत्याय पदायच्ुमानस्प मरामाण्यः
मनमिमतमेव । यथोक्तभू-श्रुवि्ादित्यरहितमनुमानं न कूत्रचि-
दिति। अत्र श्रतिपद परस्यक्षस्याप्युपरक्षणम्‌ । यदपि-यस्मिन्स-
व्यापारे यनिन्यौपारं तत्तत्र रीयत इति व्याप्षिर्नास्तीत्रि ।
तन्नास्पाकं क्षतिक्रम्‌ । तादशव्यापेरस्मदभिमतानुमानपृलला-
भावात्‌ । वागादिकमेततक्षणे हृत्तिशू"यमय क्षणो वा बागादै-
पुत्तिशुन्यस्नतकायनधिकर गक्षणःग्यवदितपूवंत्वाित्यचुमानस्थे

वास्मदाभिमतत्वातु । न चैतावता मुख्ये पराणे वागायवस्थाना-
कामान्न तजाप्यये प्रपाणान्वरसवाद्‌ानिद्धारेति वार्थम्‌ । सम.
शरीरन्यापिनः प्रणत्य वाग।दिसवबन्धस्याऽऽवरथकतया सध्ष्प-
तापन्नवागद्ाधारताया अभ्यथसिद्धलवाव्‌ ।

नन्वेवतसव (धारे परमात्मन्यपि तुख्यमिति चेद्‌ । रो नामने
त्वाह । कथ ताह वायुषिकार इ।त नणय चेत्‌ । 1 रद्‌ स्यान्ययाकष-
द्वावपि भाणश्चतेिनिगमनाहतोज।गरूकतवात्‌ । अत एव भाष्ये
पुरुयऽपि पराणे भूतसवेशनेोद्रमनदशन दित्यत्रापिशन्दः पयुक्तः।
इयास्तु दिशेषमपरमातमाने मूतसवेश्चन।दमनाकक श्रुत्पकसम-
धिगम्यम्‌ ! स्योपानिषद्त्वावु । पाणस्य तु प्रत्यक्ष।नेद्धपप्यस्तीति
ुख्यपाण भृतसवश्चनोद्रमनाःः भसिद्धच्तिश्चय हति ।

त~-वक्षुरादिसिपथयङ्ग । रारे पू यमेव इ पव परयापीति
प्रत्यमिह्नाप्रिराधामिधानभ । वदतत । चक्षरादीनामरीद्धिय
तया भरात्याक्निकपत्याभ्नावा जूद्धेरनुतनस्पमिवोजकत्वात्‌ ।
चक्षुरादीनां सृहष्परूपेगवस्यान। ग्युपगमाच । पतेन सुप्तौ चक्ष
रादानामनाद्नरवणमध्यप।तटूकपाते स्पए५व । कि पेत्य(दिकमपि
न युक्तम्‌ । अ।क।श्र पापा न्द्रियतया प्रत्यक्षेण वायुक्रारणताया
निषेतुमश्चकंपलराव्‌ । नुम नेन लिङ्ध।मावाव्‌ । अपयोजक-
त्वास्च । नन्व कश्च; साक्िवेद हति चेत्‌ । आस्ता वावत्‌ ।
तयाऽपि बायुङारणताया प्रप्यक्ता्ययाग एव । दसनिषरपि
तस्यान्यथापिद्धत्वस्तमवात्‌ । सत्यप्यकाशचे कृवित्पूप्कारानु
त्पतपाऽतिमसङ्गभज्जककारणान्वरकरपन।य। आवरपकसेन
तेनेव निसिलातिमसङ्घ बारणसंमवर आकारे स्वतन्भान्यभ्ब,

प्राणाधिकरणम्‌ ।

तिरेकयोरतिद्धेः । न च पषाणावन्तभागावच्छेदेन वायोर
प्पस्याऽवकाश्चे सत्यत्पस्या चान्वयग्यतिरेकाभ्यामाकाश्चस्य
बायुकारणताधिाद्धारेति वाच्यम्‌ । विभोराकाश्चस्य पाषाणा.
धन्तमोगसेयुक्तत्वस्याऽऽवश्यकतया तद सत्त्वपयुक्तकायनुत्पा-
दस्य वक्तुमशक्यत्वात्‌ । अवकाशत्वेनाऽऽकाश्चस्य कारण-
तोति चत्‌ । फिमिदमवकाशत्वप्‌ । न तावश्निषिढद्रव्यरूपावरणा-
भावविचिष्तवम्‌ । अन्तङिछद्रपाषाणान्तमागावच्छेदेनोक्ताव-
काश॒सत््ेऽपि वायोरनुत्पादेन तनिवाहाय कारणान्तरकषपना-
पातात्‌ । तत्कस्पने च तेनेवोक्तातिमसङ्ध भङ्गे नाऽऽकाराकारण.
तायां मानाभारात्‌ । न चान्यविषमनतिप्रसक्तमवक। शत्वं सुव
चम्‌ । क्च स्थूल षाय प्राति सृहमस्य तस्य हेतुताया आबहयक-
तया निविदद्रन्याभ।वविरिष्टव।युस्वेनेव देतुताऽस्तु ।क्टटप्त्ाद्‌ा-
या रति । न च वायुनानास्ाद्वोरवभ्‌ । नानास्वेऽपि क्परत्वेन
कारणतायां गोरवानकाश्चात्‌ । कथमन्यथा भूतचतुष्टयवादिनां
वाय्वाचुत्पत्तिनिर्वाहः । तस्मादुक्त्यैकश्चरणताया प्ररयक्षेणानु-
पानेन वा नाऽऽकाञ्चस्य बायुकारणतासाद्धारति युक्ताऽभ्य-
धिकाऽऽश्ड। । अपि चाऽऽकाश्स्य वायुक।रणतवे पमाणान्तर्‌-
सिद्धेऽपि नासैकुचितसवभूतफारणतायां पमागान्तरसवद्‌ः ।
तत्र हि भृतपद भवन्तीति भूतानीति व्युत्पत्त्या कायेमातरपरम्‌ ।
आ कारपृथिव्यादि यृतानामुपरस्थितवया तत्सबन्धादुपस्थितम-
हाभृतपरं वा । उमयथाऽपि साकाशनिखिरमृतकारणत्वमा-
काश्चिऽपरसिद्धमेव । ब्रह्मणि तु प्रसिद्धापिति युक्तम्‌ । तत्रा ऽऽकाश्चष-
दस्य परमात्मपरत्वम्‌ । ‹ ह बे" इत्युक्ते तत्परप्व एवोपपन्ना।
अत्र च[ऽऽदिस्यान्नपयौययोभूतपदस्य गातुत्वा*यवहवतशिङ्गेन
प्राणिपरत्वावधारणात्त्सापान्यादत्र भुतपदस्य प्राणिपरतयाऽ"
सकोचेनेव प्राणितह्टयाभिषानं वक्तु शक्यत इति शद्धाविशचेषो
निराबाधः । एव च वाक्यशरेषस्य वायुविक।रसाधारणत्वद्‌
भ्यस्तायाः पाणश्तेश्च बवतत देवताश्ुतेरपि पूषेपे परदर्ित-
युक्टयोपपत्तश्च बिरोध्युन्मेषाभावेन पायपाठस्यापि छब्धावसर-
त्वमस्तीति तस्यापि बुरुयपाणनिणोयकयाऽभ्यपिकाश्द्पद्‌-

५४५

५४६

छ्ंकरपादभूषणे--

छेके पदेन न विदध्यते । पूवीषिकरणे हु षर्व्िङ्ग-
दा षयञेषालुरोप्रास्ायपाठोऽरकिंचित्कर एवेति युक्ताऽभ्यथिक्रा
छष्केति पुवेनिरक्ताभ्यधिकापाश््कां भाष्योक्ताम्‌ 'न वच,
इत्यनेनानृध पर्वधिकरणेऽपीत्यादि चन्दिकोक्तदृषण सुबि-
शस्यमेव |

सेष्‌।ऽभ्यषिकाश्डूा टीकायाम्‌

¢ पुंबाक्यस्य बरीयस्व पानान्तरसम्रागमा्‌ ।
अपीरषेयवाक्ये तत्सगति, कं करिष्यति )

इत्यनेन परिता ।

यततु- अत्र ‹ अपुवाक्यष्टयेऽपि ' हति द्षण्क्तं बन्धका
धामर्‌। दसत्‌ । यत्र हि प्रामाण्यतात्प्े निर्णति अपिन ष्े
ह्र प्रामाण्यदादथाय प्रमाणार्तरसवादस्यावेक्षितस्वेऽपि निणीं
हहात्पथेकरय यस्यापामाण्यभ्वादतेकषमेवस्वमदधुत तप्र न
परपाणान्तरसषादपिक्ता, न वा ताप्पयेनिणेये समानबिषयकष-
पाणान्तरपेक्षा। तथा सस्यपूवेताया एव भङ् प्रसड़ात्‌ । कित्‌
पक्रमादीनां श्चत्यादीनां च । एव च न्यायेन याद्शाथेः भुत्वा
तीयते वाद्छोऽयेः पमाणान्तरसबादाभावेऽपि प्राध्चः। न तु
परपाणान्तरसबादशोमेन न्यायसिद्धायग्रद्न्य संकोचादिना
सवाध्ीन्तरपरत्वकरपना युक्ता । न्यायय एरूयसदेश्चनोद्रम-
नयोः सवेभाणिनां वायुविकारि काप्यसमवात्परमात्मपक्तपातीति
्रपञ्चितं भाक्‌ । पएतेनान्ययेत्यादिकमप्यपार्तम्‌ । तात्प्य॑निणं
यायोपक्रमादीनां पानान्तरविरोधस्य चाऽऽश्रयणीयत्वाव ।
ताल्पयनिणेयायांश्चमेदेन श्ुप्यन्वरस बादस्यापाक्ततस्वार्व । था-
मस्यां व्यपीतयादेरयमयः- अनपेक्षा -पमोत्पादनेऽन्वानपेक्ता,।
व्यवस्थाप्यन्ते विषयविश्ेषोपरक्ततात्पयवत्तया निर्णीयन्त इति।
वथा च टकोक्तिरस्मदयुडूखेबेति सबं शिवम्‌ ।

यदपि सुधाव्ुक्तप- उक्तवाक्यं ‹ परस्वावमन्वराचसा'
इत्यनेनाधिष्ठातृोकतेस्तस्य देवता्ुतेथ चेतन एव दुमदेन
वायुविकारविषयसश्चयपूरवपक्षयोरनुत्थानमेबमपि दुबोरय्‌ । ड
चाज भूतानां संबेश्नमुदरमनं च पारमेश्वरं कमे भरतीयत्‌ हृति

पाणापिकरणम्‌ ।

शष्दणमेव यमिति इतः पएवपक्षावकाश्चः । ' यता बा इपानि
भुतानि ` इति हि सधपराणनिकायस्य तन्नेव सेश्रन तत एवो-
दमन ष भावयति । सप्तिजागरयोरपि ! सता सोम्प तदा
संपा प्रबाति ` इत्यादि यादे च सवप्राणिसंबश्चनोद्भमनाधारस्व
पुख्यपाणस्यापि श्रयत इति मन्यते तदाऽपि सश्चय स्पान्न पृं
पक्षः । समषरत्वाव्‌ । कंच ‹ यदा षे पुरष स्वापिति ' इत्या-
दिथाकयमपिं शख्यपराणविषयमिति कुवोऽवगतम्र्‌ । परद्पक्षा-
नुगुण्यान्पुरुयप्राणविषयत्व प्राबटयं चानुपीयत हति चेव ।
इृद्दिया्णां पख्यपाण सवेश्रनाद्रमनयोरपस्यक्षस्वात्‌ । अनुपान-
मस्बिति चत्‌ । न । परमात्मनोऽप्यपरिदुप्यमानस्य सद्धावेनाव-
धारणानुपपत्तः । किंचेन्द्रियाणां परूयप्राणसेवेशनोद्भनयाः
्रत्यन॒मानासिद्धस्ेऽपि किमायातम्‌ । सवेभूतसबन्धिनोस्तयो
सर्बेन्दियसारत्वाद्रतानां सगतिरोति चत्‌ । किमतदनुान संषा-
बना वा | नाऽऽ; । व्याप्त्यभावात्‌ । द्वितीये तु शु्यनुमाना-
भासमकसभावनामात्रेण श्तिवाघया पृदपक्त इति सुविभावितष्‌।
नन्षादित्यान्नरूपान्रह्ममायप।ठमाभिप्यायं पृषेपक्त इति चेत्‌। न।
लिङ्क विरोधेन परायपाठस्यानिणौयकत्वात्‌ । स्पष्ट चात्र
दाकंवक्षेपे पारमेश्वरं कमेर्युक्तम्‌ । कथं चाबध।रितमादित्योऽनं
चाग्रह्मेति । भरुयते हि तत्रापि ' सवाणि हइ वा इमानि भतान्या-

त्यश्चुचेः सन्तं गायन्ति ' इत्यादि ब्रह्मरिङ्म्‌ । अन्नमेव
परतिहरम।णानीति तु भायपाटादुपजी वनाय अरद्यपिवि । तदसत्‌ ।
८ प्रस्त।वभन्वायत्ता इत्यस्य मरस्तावमनुगतेत्यथकतासमवादाम-
ातृत्वस्य ततोऽकामावु । श्रतिवाक्यरोषयोविंराधादेवताशषम्दर्प
गते प्रागेव दुरितत्बातु । किंचत्यादिकमप्ययुक्तम्‌ । तस्य
पख्यप्राणसाधारण्यस्योपपादिवसवाव्‌ । यच्ोक्तम्‌ ' बदाऽपि
संचयः स्यान्न पूरेपक्षः इति । तदपि न । प्र णशरुतिमाद्‌ाय पुवेपक्ष-
समात्‌ । “ किंच "यदा वे" इत्यादिकं सुभावितभ्‌ ” इत्यन्तं
त प्रायो दूषितमेव पाक्‌ । अवधारणमपि प्रायपारादरन्यया नेय-
पिव्युक्तमेव प्राङ्‌ | भुतिब।धया पृदपक्ष इत्युक्तिस्तु न युक्ता। देव-
ताश्र्यन्‌(धनेव पुदपक्षपदृत्तरपपादितत्वात्‌ । प्रायप्ढेऽपि

५४४

धंकरपदपूषणे--

हिङ्गाविरोषः पर्व॑तं एव । षाक्यशरेषस्य कोटिदरथसाध।रण्योप-
पादनात्‌ । ननु सिद्धान्तयुक्तिमि, पूवेपक्षयुक्तीनामामासीकरणा-
भराय पुवेपक्षो युक्त इति चेत्‌ । हन्त सिद्धन्तयुक्तिभिरपरि-
हार्यं पुवेपक्षयपदरसितु भवानेव कुशः छघनीषपज्ञोऽति ।
कथं चावधारितमित्यादिकं त॒ हेयप्‌ । आदिस्यान्नश्ुतेदशव
सत्वादिलिङ्खस्य चानेकस्या सापञ्ञस्यात्‌ । कथंचिदामिमाने
कदेवतापरत्वेऽपि ब्रह्मपतिवद्धरिङ्ामावेन ब्रह्मपरस्वासिद्धेः ।
न हि ब्रह्मणोऽप्यसङृचितं सवेप्ागिगेयत्वारिक सभवाति । शहवैः
इति शब्दौ च परसिद्धयतिशयं ग्रोतयन्तावादित्यश्चातिमेवोषाद्धल-
यन्ताबोति न किचिदेतत्‌ ।
आनन्दतीर्यीयाम्त ~ अत्राऽऽघ्यातिकपाणादिसपन्वय उ.
श्यते । प्राणश्चब्दपटत्तिनिपित्तं जीवनादिषहेतुत्वमन्वय ग्यतिरेका-
भ्यां प्राणङ्ब्दायैत्वेन प्रसिद्धस्य वायोरेषेति स एव प्राणशब्द-
धास्यो न तु विष्णुरिरपभ्यथिकाश्ङ्मनिरासेन पृदन्याय
एवाऽऽतिदेशिक्यवान्तरसगतः। भताकाथस्य त्ववकाश्हेतुरवेऽ
न्वयव्यतिरेकां न स्नः । परिच्छिन्नस्य तस्याभावेऽपि कचिदष
काशद्शेनात्‌ । प्रयोजनं तु ष्वद खं पाणो अभवः, महान्भोग
परजापतेः, भुजः करिष्यमाणः, यदेव्रान्पाणयो नव, (१० भआ०
३। १४) इति बाक्पे यादि प्राणो ब्रह्मान्य स्यात्तदाऽतिश्र-
पितमोगशचब्दितानन्दवस्वेन प्रतिपन्नो ऽसावानन्दमय स्यादिति
भागुक्तानन्दपयस्य ब्रह्मस्व न सिध्येदिति तत्समथनम्‌ । पव॑
पक्षम्त-पाणशब्रस्तावत्सप्रव्तिनिमितजीवनान्वयन्यतिरेका-
नविषायिनि वायाबेषव युक्तो न ब्रह्मणि। तस्य सवेगतस्पाश्चरी
रस्य सवतः ्रीरद्राया वाऽस्पदादिश्वरीरेऽमावादिति | ततो
श्यतिरेका्नीवनभ्यतिरेक हइटथन्वयव्यातिरेक गोरसं मबासाणम-
सिद्धिबिरोधाच।न च निरवकाश्चटिङ्गेन वदमावः | तदभाबा-
स्धहामोगवत्वस्य वायावपि सावकाशत्वात्‌ । अतो बायुरेषायं
प्राण आनन्दमयथेति । सिद्धान्वस्तु- ^ श्रीश्च ते ठ्ष्मीष
पन्य), इति निरवकाक्चाशिङ्गादयं प्राणो विष्णुरेष । न च योग
ङ्द़थोरसंमव । पहायोगविद्रदृढयोरन्यतिरेकात्पाणगतजीषन-

भाणाषिक्रणम्‌ |

#

कः।रणत्वस्यापि भगवदधीनतवेन “ श्शान प्रणद्‌ः प्राणः
इति नापपाठेन च तयोरवगपाच । तस्मादत्र प्राणो विष्णुरेवेति
रीत्यतदधिकरणरचनामाहुः

तत्रेदं चिन्त्यमू- भाधकाऽऽशद्धा तावद समीचीना । अका-
क।तिरिक्तस्यावकाशरदेता(रभसिद्धयाऽऽकाशेऽप्यन्वयञ्प्रतिरेकतो-
स्याव । प्रयाजनपप्ययुक्तष्र्‌ । अस्य।ब्रह्मसरेऽप्यानन्दमये
५ यदेष अआकाञ्च अनन्दा न स्यात्‌ ` इत्य(काशपदसापानाष-
करण्यवदानन्द्भये भाणपद्सामना्धेकरण्याभवेन वस्थैतद्‌,
भेदे देतभावात्‌ । न च पहन्मोगः भरज(पतेञचुजः करिष्य-
भाण ` इति ब्रह्मभोगक्ारणस्वन महामोगस्वप्रतिपादनाद्‌-
न्यभोगकतेत्वेन।स्थ महानन्दत्वभप्पादनादस्याऽऽनन्दमयामेद
इ।त बक्पु यक्तम्‌ । तया साते तगष॑प(एष) द्येवाऽऽनन्द्‌
याति । रस [हयेवाय| छग्ध्वाऽऽनन्दौ भवाति › इत्यादिभि,
भपाणेत्रह्मासाधारणनयाऽवगतेन निरवकाशशिङ्धेनाऽऽकाश्चपद-
स्येव प्राणपदस्यापे प्राणपययस्यछोक इव परमात्पपरत्वति
णयसमवे पूवपक्तानुप्यतिमसङ्ख।त्‌। अत एव ‹ श्रविजिरवका-
शा छिङ्ख सावकाशः इप्युक्तिनिरस्ता । द्रयोरप्यानन्द्मयाबि-
करण परमा तपपरत्वद्भनात्‌ । न च तदुभयाक्षेपेगाऽऽरम्भ इति
युक्तम्‌ । पदा पकाधुपढम्भात्‌ । नदि पाणश्रतिस्वदाक्षपिका।
भागानन्दमयापेकरणे ब्रह्मणि ई्टमोगलवात्‌ । ननु सत्य ष्ठः
प्रयोगस्तथाञऽपि प्राणपद्प्रहत्तिनिमित्तस्य जीवनहेतुसखप्य ब्रह्म
०;्वपव्परिकायागद्वयं च तत्स्राप्राणश्रब्दस्तमेव मुरु
एतो न ब्रह्मणि; रुरूपायग्रहणसमवेनाञ्ुख्ययग्ररणं युक्त-
परिवि वदाक्षपेभव तदुत्थानमिति चेद्‌ । तरिं ततरैवाऽ5.
्षेपसमवे वाक्यन्तरोद।दर्णस्य ग्ययतवापातावु । ब्रह्म्च-
न्द्रिरोधान्न त तद्‌क्षेप दपि पत्‌ । कयमिदानीमपि
तद्‌]प्े१, । अत्राप्युक्तत्रल्मासाधारणदिङ्गविरोधस्य साम्ना
ज्यात्‌ । एचचेतनद्रत्तिथमाणामपि प्रमास्माधीनतवस्प पूर्य
भिकरणे निणीतत्वाद्रयगतमीवनहैतुत्वस्यापि परमात्मषी.
नत्वे तमेव निभिते डतः पनरिदानामाकतेपः । रच माऽस्तं
ब्रह्मणे ज।वनदतुरवान्व +भ्यतिरेक) ‹ येन जातानि जीवनि '

धाकरपादमूषणे--

(९०३। १) ८को्धेवान्यात्कः भाण्यात्‌ । यदेष आक
आनन्दो न स्थात्‌ (त०२।७) इति श्तिभिरेव ब्रह्मणि
जवनहेतुत्वनिणयोऽस्तु । प्राणमयद्छोके च "प्राण देषा
अनुपाणन्ति मनुष्याः पश्चवश्च ये ` इति तदेबोच्यते । न

चेतद्‌पि बायुपरभिपि शड्क्यम्‌ । अह्मासापारणतया निर्ण

त्रह्मकास्ादिश्चतिविरोषव्‌ि । मृपातुप्रहयायाद्त्रत्यप्रागश्च-
विभङ्खस्पव न्याय्पत्वाच्च । [कच पूवत्राऽऽकाञ्शब्दपदसति-
निमे्तावङशहेतुत्वान्वयन्यपरेकयाः प्रसिद्धा माबाद्‌ा-
काश्चपदेन तदुक्त स्पाचररि प्रणपदमदसिनिभित्तभामनहे-
तुत्बक्य वायाउन्व यन्यतिरेकपद्ध(वात्ाणश्न्रसनत्सर एव स्या
दिति चडङास्याद्‌ । नचतत्र तया तददरानवस्त्वया सक-
छित) कित्‌ निरवकाश्ररिङ्धन । तच.त्रप्वस्तीस्युक्तप्‌ | नचत
द्ायः सावकाश । अचेतने स्वयमनाचन्द्‌ आनन्द्यिनृत्वाच्म-
वात्‌ । श्रतिस्तु सावङृज्चा। प्राणपये तत्यागादिस्युक्तम्‌। वस्तु-
तस्तु नात्र जडो वायुरिति पृतपक्षः। "०६ र भामो अभवः
इति चेतनसवोध्यवाचवित्वमिति निदशवियोधात्‌ । न चाभिमा-
निदेवतापरो निश इति यक्तम्‌ । पाणशरुनेरधुरूपत्वापतते
पख्यमाण एव तस्या भुखुयत्वावु । स च प्राणः प्रिद्धेच।यरि
त्यापततीति सवर्दपयम।ष्पविरो वातु । अस्पद्रीत्या पृचपक्त दूषयता
त्वया पूरवेषन्ते भाणस्य नडवायुसे मश्न५तिवचनयो्दृबताश्चम्दा
योगात्तद्भिमानिचेननत्वे च ‹ बायुविङारस्य ° इत्यादि मष्यत्रि-
रोष हइत्पुक्तदु्णविस्भरणेन स्वरकायमते तथापूनपन्तररणानौ
चिर्यात्‌ । अमुरुषरवे च प्ररमाप्मपरत्वस्येगोचिततस्वातु । नापि
एरुपमाणमाभितय पूत्पप्नो युक्ता । प्िञ्ज।यनदेतुखान्वयम्प-
तिरेरयुविधाप्रिताद्नानने क्तापिकश्ड्ूयुद याव्‌ ।

यत्त॒ पररपल्तेण गवनस्य सुरप्रभागान्ववञ्पतिरेकानु
धानान्न नेऽपि "तत्पणे प्रपन्न उदतिष्ठत्‌, बल्माण उरछा-
म्तेऽपथतत ' ( एे० अ ० २।१।४ ) हइत्यादिवाक्धात्तज् (नेति
चन्द्रिक यष्क्तमू । तदसत्‌ । "येन जानान जीवन्धि' इत्यादि.
त्वो तद पुविधानस्प परभात्मन्यपि समवतर. । नन्वेतत्पुर-

धराणाधिकरणष्‌ |

पक्षे पाणपद्धशितानां सवैषामपि वाक्यानां पुख्यपाणपरस्वा-
त्परभात्भानिं न वत्सषमब इति चेव्‌ । न । तथाऽपि प्राणपदाघदि.
तानां ‹ येन जातानि जीवन्ति ", इत्यादीनां तद्राहकतासोढ-
भयात्‌ । प्राणङ्न्दवतां सर्वेषामत्रेव विचारे “ भागस्वथाऽनुग-
मात्‌ ` (त्र° सू° १।१।२८) इत्य देव यभ्यापाताच । निरबका-
छान्यरिङ्ख बतमेतदविषयत्वे ब्रह्मासाधारणङिङ् वतामपि तथ
बानिषयत्वस भवेन भेरेवेतत्सिद्धिरस्तु ।

यदप चन्द्ररयाधू-तत्माण इत्यत्र ‹ माणस्तथाऽनुगमात्‌
ति ब्यमाणन्यायेन प्राणो विष्णरिति ^ तसाणे भपन्ञे)
( ए० आ०२।१।४) $त्यादिश्रष्युक्त युरूषपमाणे जीव
नान्वयन्यतिरेकानुविधानपाक्षिप्यात्रत्पस्षिद्धान्तन्यायेन प्राण
्षम्दभदत्तिनिभितच ज।वनादिदेतुर+ विष्णोरङ्खकृटय निरबका-
श्षन्यलिङ्गंन तत्र पुेपक्षोदयपेन तद्विच(रस्थेतत्षद्धान्तोत्तरभ।
वितयतत्पूेपक्तदश्नाया तत्रत्यसिद्धान्तासिद्धेः । एतेन ‹ भाण.
तथ।' $त्यनेनास्य गवायेप्वश्च ड्‌! निरस्ता । एतद मावे ब्रह्मणो
ज(वनहेतुत्वाभाव्‌न तत्र पराणन्रब्द्स्य भुख्यत्वासिद्धारत्युक्तम्‌ !
दूप्यसद्‌ ।
¢ न पागनपर्नेन मत्यां जीवति कश्चन |
इतरेण तु जीवन्ति यरिमिनेत।वु१।भित, ›

१ति रतः प्रणश्चन्दितिस्य ज\वनहेतुत्व्‌ निषिष्येतरेण तु जीब-
न्पीति परमास्मन एष जावनहतुत्वविधानास्पुख्यप्राण एव तद्ध
तुवं ब्रह्मणि तद्‌ मावो वेति शद्भि तुमञ्चक्यत्वात । तद्भावेऽपि
परम।त्माने प्राणक्न्दस्य प्ररूपतवसिद्धनष्मस्युहत्वात्‌ । न चोक्त-
शतो प्राणश्चम्दो बाबयुपर इतरश्चन्दस्तद्धिनमुरुयमराणपर इति
चद्दरिकोरख ववत युक्त । मुर्यायत्थागापत्तेः । इत्रषदस्य स्व-
सममिमग्याहुतान्वपितावच्छेदकाबाच्छनमतियाोनिताकमेदपरत्ब-
श्युत्पाति(ेरोधाञ्च । एतेन यद्र! कुर(कररीरस्य घट भती
मुख्यपाणश्ररीरभृतवायोर्ज(वि१्‌॑ मत्यन्व ९ ०पतिरेकदश्चनपात्रेग
तस्य तत्र हेतुत्वम्‌ । अत एवोक्त सुगयामू-बायुविकरश्चर-

ररवाश्पुरुयस्यति । ब्रह्मणस्तु सवगतत्वाद्श्षरोरत्व।च । वैद्य
| ।

५५१

१५६

शांकरपादभूषणे--

वां तैच्छरीरस्व वा नासमदादिशररेऽभावाद्ते। तती व्वै-
दिरेक्षाशजीवनव्यतिरेकस्त स्मान्न रिष्णोजीबेनहेतु त्वमन्वयध्यति
रेककरष्यम्‌ । नापि श्रुतिसिद्धमित्यादिना षद्धिकास्यपूवेपक्षोष-
वदभ निरस्तम्‌ । भुरुयमाणस्य वायुश्चरौरकत्वाद्‌ । शर्गीरद्रारा
वस्मिञ्जीवनरैतुत्वस्येष ब्रह्मणोऽपि समेश्चरीरतायाः ‹ यस्याऽ5
त्मा शरीरं यस्य पृथिवी शरीरम्‌" इत्यादिश्रुतिसिद्धल्वेन द्वारा
ब्रह्मण्यपि ततसभवेम पूनपक्षानुत्थानाच् ।

यञ्च-अन्व यग्यतिरेकपात्रगम्यत्व हेतुतायाुपजौभ्वैतत्ूव-
पसमष्टत्तिः। तच न ब्रह्मणीति केनचिदुक्तम्‌ । तन्पुरूयप्राणेऽपि
वदक्षमबाच्ागादे; स्वगादहतुत्व(सेद्धयापाता्चेति दूषणेन
चन्दरिकायामेव दूषितम्‌ । ब्रह्मणा जीवनहतुतायाः । न प्रणिन '
हृत्यादिशरुतिसद्धतवा ब्रह्मणि तदमावस्य श्द्धितुमश्चक्यताया
उक्रवाच्च |

यदपि व्यतिरेकगमया दैतुतायाः श्रुत्यापि जचक्लण्पसंम-
धौ ीषनहेतुता न ब्रह्मण इति बणेनमू । तदपि नित्यविभूनां
नै हापि कारणत्वपमि(१)ति भसङ्ध(दिति दू षणेन चद्धिह्वायापेव
दूषितम्‌ । क।रणरवस्य ब्रह्मणां ठक्षणत्वामावप्रसङ्काचायुक्तम्‌ |
किंच पुरख्यवायुरेव माण, । स एवाञऽनन्दमय इति पवेपक्त-
आनन्द्मये श्रुतत्रह्म२३ ५ ग, । नाह ख्य पाणे तर्ष रूहि. ।
जातिजीवाद्यन्यत्वाव्‌ । नापि योगः । गुणपूर५ भावात्‌ । रक्ष
तथपात्रस्यातिमसक्तत्वाद्‌ ।

यदपि चद्दिकावभू--मृताफचेयुनेरन्परााया अपि निर
धक $ शेङ्घन बाधः | इहतु शत माणः ` दृवानाणमो नेः
‹ र्व मौतारेश्वा ` (चि ००१४) रपि श्रतिबाडइुटय नाऽश्सिषा-
पिति श्रतिबाहुरयानैरवरक, नापि निङ्गेन न पौष इतिषा
यदि ऋणशब्दो योन मरसिद्धविगषेअपे पिष्णुपरः; स्यात्तदा
छष्मीशन्छ्ऽपि तद्देव भसिद्धभाणपतनीपरः स्यादति बा शदुख्पे
र्य मङीरितिः' इति दवनाधरमात्माने पाणजभ्द्‌स्य एुरूयत्वा-
यो मीनुहयस मवे चाप्ुख्यद्रहणसममाशनात्र भाणधन्द्‌; परभाः
हकर १ति षा पमेयानिताभ्यधिक। रद्य वभिराकरणीया-

प्राणाधिकरणम्‌ ।

पपठिदरे् इवि परतिपादितप्र्‌ । बदध्यसतु । यतः शुदेद्धिह्क.
बाधक्तषर्छेद्वः शरुतिरद्मव न भूयस्द्‌ । किङ्गम्म्ारि
थुतित्राधकतव्च्छेदक निरवकाशष्वमेव न पूयस्तवष्‌ः। भवा
न्धन्यापेन(पयोभकत्वातु । समानबष्टत्व एष दूयो्ब्रहम्या-
यस्य ्रहत्तेरसडृदानेदिव्वाचं । पएूवोधिकरगेऽप्पकाश्चधुकीषा
भूयस्त्वेन ङिङ्कव(पकारतेथ । न च बिंजतीगपरयरव कोष
कृताचच्छेदकीतिति वार्यम्‌ । पैजात्यस्पायगश्तवेऽन्ाप्यना-
धात्‌ । श्रम्दगरत्वेऽन्वस्तद्धरमापिकरणेऽचीन््वृहस्पर्यादि श्रथ
ङ्क बाधापत, । न चाथसानास्पविशिष्टश्चम्दयजात्वमेकं
ङिद्ध बाघकतावच्छेदकषठेपयते, अतरषिकरणे नायेप्राजास्म्‌-
पाकाश्चापिकरणे च न श्ब्दवेजारथमिति नातिप्रसङ्गः १8
छक्यं वक्तु । अप्रयोजकत्वात्‌ । ननु नापयोजकता, एक-
स्मि भछ्ते विजातीयानेकशब्दपयोगस्य तत्र तात्परि-
क्यसृचनायः्दादेति चेत्‌ । न । सजातीयनेकशम्दमयोम-
स्यैद तात्पथग्राइकरिद्धन्कानाभ्यासक्षम्दायेखेन षिजातीषा-
मेक शस्दभयोगस्य तात्पयेप्राहफत्वायोगातु । तथा चाऽऽकल्ना,
विकरण एव लिङ्गबाधपसद्ग । अगो निरवकश्रव'लिङ्ख-
सयैव श्रतिव।धकता युक्तेति नेषाऽधिकाऽऽशद्का संभवदूक्छि-
का । नापि द्वितीया । तदिद्धसमपकपदानां श्रत्यन्तरेणाम्पया-
सिद्धिदकायाः स्वै सौलभ्येन पूर्वोक्तमङ्ग मसङ्।९। सबा
पेण शद्ूकाप्रहृतेरत एवेर्याधतिदे शबिशुदधत्वातु । एतेन यथपि
देयमाङ्काऽऽकाश्रादिसाषारणी तत्राप्याकाश्पदस्य भषि-
दराहानादनन्वस्वादिकिदगानापपि तद्धामापत्तरित्याअद्क्य
तथाऽपि पूर्वीधिकरणेऽुदृतरवातस्पादेवाधिकाऽऽ ड्‌ कषति चन्द्रि
कयां समाधानशुक्त तदपि निरस्तम्‌ । तच्छङ्कायाः सूत्रेणा-
दुद्धारादविदे श्ालुएपते्च । तूती याऽपि न युक्ता । आकब्रादिप-
दानमपि भूताकाशे ुख्यताग्राहकको छादिसद्ध(बात्‌ । ' बचा
ताचयद्ठुत्तपम्‌ ' इति मगवप्यपि सचवार्च । तर्भादधिकाऽऽ
दृ्का तन्निरसनपूर्पक्षास्वावदनुपपना एवेति सिद्धान्तोऽवि
न वहुस््ञः । अत एवेत्यस्य हेतुसपपेकस्याुक्त रषमीपकित्वा-

५५१

५५५४

शंकरपाद्मुषणे--

दिटङ्ग परत्वे स्वारस्यषिरोषात्‌ । वदिङ्कन््वरूपसाभास्यङ्पाबे-
च्छिजातिदेष्ठपरतर्यन कथविधोभने तु भागपि तथा राघवात्‌
योक्तिसंभषेनान्यथोक्तर्बिनिगमनानुपन्यासात्‌ । पुषोतुबाके क-
देमीपतित्वादिङिङ्खसमाम्नानेऽपे प्रडतानुबाके वदभवणात्‌ ।
तदेकव्‌ाक्यत्वाङ्गीकारेऽपे मथमश्रुतपरसिद्धविष्ण्वसाषारणरिङ्क-
बिरोधनासाषारणमहापुरषादिश्चतिषिरोघन ‹ नान्यः पन्था! ›
( वै०आ ०३।१३।१) इति फण्डतोऽन्यन्नानस्ष हक्तिेतत्व निषेषेन
चात्रान्यप्रर्वश्नद्‌कानुदयात्‌। अत्रानुवाकेऽपि “तष देवाऽऽदवमा-
यन्ति स्थ | त्वमेकोऽसि बष्ननुपरा्ष्टः ( चि ० उ०१४।३ ) इति
सवोन्त्यीमित्वसर्व॑श्चरीरत्वाखिरकर्माराध्यत्वादेरितरास माि-

तस्य भबणादुपक्रप एष / तमेव पृत्युपगृतमाहुस्तं भतरं
त्च गोप्घारमाहुः ` इत्यादिधारकत्वपोषकत्वयोग्यत्वरूपाणां
बरहमरक्तषणान्तभूतानां भवणन सबोन्तरत्वभयुक्ततत्तस्छब्दन्यष-
हारविषयत्वस्य स्पष्टत्वेन ‹त्व भतां मातरिश्वा प्रजानाम्‌ ›
इष्यस्य " त्वं यक्गस्त्वभ्र बेवासि सापः इस्यदेरिब तत्त-
दात्मकर्वेन समन्वयस्य स्फुटत्वात्‌ । तद्देव ८ तटे त्वं
भाणः" इत्यादेरपि प्रसिद्धबभिर्दश्चस्य सदेहाविषयत्वान्न
निर्णेयोऽथं इति न तद्विषयपिद सूत्र्‌ । / भीते रक्त्मीथ
पर्यौ › इति युष्मच्छब्दस्य मतां संचियमाण इत्वाच्नेकपरोक्ष-
निर्देशष्य हितस्य तदै स्वमिस्यन्र परस्यभिज्ञानोक्छिश्च न युक्ता ।
मावरिश्वश्षम्दस्य पूपैपक्षबीजस्यान्तरषिकरणन्यायेन ब्रह्मपरत्वो-
किञ्च न युक्ता । भाणश्चब्दस्यापि तन्न्यायेन गवायेताया उपे-
स्षकाभावात्‌ । णस्मादस्मद्धष्योक्तच्छान्दोग्यक्रमपटिवप्राणवा-
क्योक्तोदाहरणमेब सम्यक्‌ । ‹ तदवे त्व प्राणोऽमवः › इत्वादि
वाक्ये प्राणश्चब्दस्य तत्पुवोनुवाकश्ुतेन " भीष वे कष््मीथ
पल्यौ › इति क््पीपतित्वरिद्धेन विष्णो समन्वय इत्यपि वदि
कग स्वाऽऽनन्दमयाधिकरणे भरद्धितरीत्या शिवसाषारण्वादनु-
पादेयमिति स्पष्टमेव दूषणम्‌ । ‹ इंश्ानः माणद्‌, भाणः › इति
बिद्दृढथा योगेन च प्राणशब्दस्य विष्णो साबकाशतेत्युक्तिरवि
न समीचीना । सषौरमतया स्तोतु भवे "बिन्वं बिष्णु › इस्या+

इय विरषिकरणपू ।

दाब्म्यदेवतानाभ्नामपि परिगणनेन न तस्य शकतिग्राहकस्व-
पित्वस्य पूषेपेव प्रतिपादितत्वात्‌ । परणशम्दस्य विष्णौ ख्ढच-
सिद्धः । अन्यथाऽऽथवेशिखायां देवटृतशिवस्तोत्रे ' योषे द्रः
स भगवान्यश्च प्राणस्तस्मे नमो नमः › इत्यत्र यश्च प्राणस्तस्मै
दद्रावेस्यर्थके मन्ते प्राणेऽपि रखद्रपदभयोगाव्‌ । कैवदयोपनिषरि
'उपरासहायं परमेश्वरं मभ त्रिखोचन नीरकण्डे पश्ाम्तम्‌। यास्वा
इति प्रक्रम्य, स ब्रह्मा स चिवः सेन्द्रः सोऽक्षरः परमस्वराट्‌।
स एव बिष्णु सप्राण स ङकरोऽच्निः स चन्द्रमा, (क० ८)।
इति श्िबेऽपि पाणश्वब्दप्रयोगात्‌ । छवसदस्नाममध्येऽपि
पराणङ्चष्दशभ्रवणाच्च | तज्ापि रुूढेवे्तु शक्यतया लिङ्खस्य च ततसा-
धारण्याश्च । तदराक्ये पराणो विष्णुरेवेत्यस्वासिद्धिारोति स्पष्टमेव ।
एतनेव योगेन प्राणशब्दो विष्णौ सावकाश इत्यपि निरस्त
भवो ॥ २२॥

भरीमपच्छकरपादान्जभूषणे परदृषणे |

मीमांसान्यायपश्चास्यराधवायेभसादजा ॥

रघुनायङृतिमृयात्स्वपक्षपरपक्षयोः ।

विवेकाय च मोदाय प्राणाषिकरणे सताम्‌ ॥

श्रीरस्तु श्चुभं मवतु ।
हति भराणाधिकरण सपाघ्ठम्‌ ॥
कि क

अथ ज्योतिरापेकरणम्‌ ।

ज्यो तिश्वरणाभिधानात्‌ ॥ २४॥

अत्राध्यायादिसगतय पूववदेव । पृवोधिकरणे स्ववाक्यग-
तब्रह्मरिङ्कानुसारेण प्राणश्चतेरन्यथानयनं युक्तप्‌ । श्च
तदभावान्न अयोतिःश्चतेरन्यथानयनमिति प्रत्यवस्थानाद्नन्व-
रेण भर्युदाहरणसंगतिः । इदमाम्नायते-*अथ यद्वः परो दिषो
ऽयोतिरदीप्यते विश्वत पषठेषु सवेत पृषठष्वनुचमेषृत्तमेषु रोक-
भ्विदं षाव तदथ्यदिदमस्मिल्न्वः पुरुषे ज्याविः' (छा०३।
१२३।७) १वि । वत्र दिवः प्रं जयोदिरादित्यादिर्त पर ब्रहमत्यु-

५५५

५५७

धारपदपूषणे-~

पयग्र ऽयः शम्दभयोगास्तंश्यः । तत्राऽऽदिरादौ उपरो
छब्द भरिद्ध्‌ एव । ब्रह्मण्यपि ' बदरड उयोतिषां उपोति; ए
इयोविरुपसंपथ् ' इत्यादौ [ज्योति.रा्दः मयुक्तः । पूरपक्षम्बु-
ईद ऽग्रोतिरादिस्यादिफमेव । व्योतिःशव्दस्य चक्षुरनु्रदकवप
परतिददिन्येष भुरप्रसोगात्‌ । दीप्यवर इत्यनुभूनभास्वरसूप्रवसब-
प्य ऽवनकतैस्वस्य बा भषणाच । किंच ‹ इद्‌ वाब त्दि-
मस्मि पुरुषे ज्योतिः › इति कोप्तेये अ्योततिषि परं उयोनिर-
ध्यस्यमानं दहपते । अध्यासाश्च पायोऽप्यन्तसादृद्यनिित्ताः।
तश्चाचेतनयोरर्योतिषोरतिषरामुपपद्यते । न चेदमपि जथोतिनष्म
ति शक्यते वक्तम्‌ । ( तस्येषा हृटस्तस्येषा शति › (छा० ३)
१३। ७) इति चौ ष्ण्यघोषविशिष्त्वघ्रवणाच । ' तस्थेषा दष्टिये-
भैतस्मिर्शररीरे सस्पर्वैनोष्णिमान विजानाति, तस्यैषा श्रतियेतर-
तत्कणांवपिधाय निनदमिव नदथुरिवाग्नेरिव ज्वरव उपश्णोति
तेदेतदह्ट च श्रत चेच्युपासीत चक्षुष्यः श्चतो भवाति (छ ०३।१३
७) हति च दक्षनीयरूपवस्छक्री तिमत रूपारपफङशभवगाच । न
हि परपयुरुषोपासनमल्पफङायेति वक्तं युक्तप्‌ । न चेताद्शश्रु-
तिलिङ्धबाधनक्षमपर्त्यत्र ब्रह्मलिङ्कप्‌। येन तदनुरोधाद्ह्म१र-
त्वमाश्रवितुमीश्महे । तस्मादत्र; पर जउ्यातिरादित्यादिकमेव ।
एव सति दयुमयादत्वबह्माधारत्वश्ुतिरप्यगुमेव पक्षमभ्युञ्जि-
(द्धि)नोतीति। एव पूरेपक्ते भिद्धान्तः-ञयोतिशरणाभिधानादिि।
दिवः पर ज्योतिरिह ब्रह्मेव । पृदेवाकपे दयु सबन्धितया ब्रह्मच-
रणाभिषत्नातु । तत्र हि ' प्रद्योऽस्यर सवां भूतानि चिपादस्या-
मृत दिवि ` (ऊ०२।१२। ६) इति क्िपाद्रह्म धुसबन्धि
निष्‌ । तदेवेह शसबन्धारपत्यभिज्ञायते । ८ तावानस्ष
पदमा ` इत्युपक्रान्दज्यायस्स्वं ब्युत्पादयति--पादोऽस्पेति।
सर्वाणि भूवान्यस्ष ब्रह्मणः पाद्‌ एकदेशः । यथा चतुष्पाद
युद्ात्पदायोचदेकदेशपादपरिमित वस्तु तस्मादयं तद्सपोऽ-
प्यदप इवि श्रावयितुं पादत्वकरपन प्रू । अस्य प्रमात्पनो दिक
मल्योक्रोप्ररि मागे भिपाद्‌-त्रह्मविष्णुश्रिवात्मन।ऽभिन्यक्तं सु
कुपमूरृतात्पकपस्त्रीति मन्त्रये; । अथवा~-दिवि चोतनाु्ङे

ल्योतिरंधिकरणम |

सव॑ङप इत्यथः । समेनामपच्छब्दशच प्रक्रान्तपरापरीको गायत्री.
वाकंपे परकरान्त ब्रह्मेव परामृशति । यथपि ' यद्भेयोऽशकष-
| भवति ' इत्याद प्रकरिष्यमाणपरमश्चैकत्वपपि यच्छब्ट्य
दए तथाऽ०५।तगर पक्रन्तप्रापश्चकस भिद्धयानुबादकत
च॑तस्यन बिना बलबद्भाधक त्यागपदपि। अत एव ' यस्यो
मयर हुविरापमाछवु ` हर्याद। विधिवि मक्तिमप्यपूत्ायबोधने
स्थमावात्मस्याव्य यत्पद्‌।पन।तां प्रपिद्धायादुबादकतामवाऽऽ्दरि
यन्ते तान्त्रिकाः । अत एषं टोकेऽपि देवःत्तोऽस्ति तमानष
यत्नदत्त गच्छतीरयाद्‌) सवेनाम्ना परस्नतदेवदत्त एव पराप
इयते | न प्रस्ताप्पमाणयन्नदच;। यस्यदयटिनवाकयस्यानुवाद्‌-
कत्वमपि ' च। ब्रह्मणा बेद्‌वित्स्मं दयप ` इत्याद्‌। प्रसिद्धमेव ।
तथा च ¶ते यत्पदस्य स्थन।मतया प्हृतवस्त्वपेप्ताया तद्ध-
टिव्वतकपस्यानुबादत्वासुरेवषदाङृाडक्ताया च पूर्ववाक्ये चत-
दन्धितया ।न।दए\ परुष एव प्रकृतः । स च परमेश्वरः । ‹ विष्ट
भ्याहभिद ृतसमेकाशेन स्थतां जगद ' ( म० ° १०।४२)
ह्यारिदपद्यृप्दितावु “¶दोऽस्य सवा भूतानि निषादस्यामरृष
28, (गा ° ३।१२।६) रपि । नाविपदत्वलिङ्गच। "गायत्री वा
९ स१५' ( छा° ३।१९।१) इप्युपक्रमस्िंसम।रपकलरू१-
परमेन्परछिङ्ग(च स पएवोपक्रन्तपरमेश्वरः समनामाकादन्ना
९द्घ £तच्‌।क्यस्य परोवद्‌काडक्ना च स्वमातिषादकपन्तदररा
परयपीति दयसंवनपसित्पभिन्न(यमान यच्छ्द।पातत५पि ज्यात
स पए्र्यूपक्रमगतवशवरउतयनुरापन ज्य।तिःतरपिरवन्यय,

नेत युक्ता । न ‹ अ१ ज्योतिरथैष विषवज्योतिरथेष स्वैः
ऊप।विरतन सदसदा प्षभेन यमत ' इत्यदातिषर इ१ सकनाभ्न
उरसगत। अस्ु९प(६य।पि भहषज्पोतिषटोषपेसत न संभवति ।
ऽयोतिषीकवस्यान्यपरप्वे (तेन ग्यवहितेस्य मायत्रीवाकष-
द्धस्य रप तिष्टे१भ १ उपोतिरिति च नाममेद्स्याय।
सतरपरतवस्वारस्यव्‌ । अयेस्यनेनाकारायन परकरणाष-

५४५७

च३द्‌/ वगमास उष ९4 एवास्य वाक्यस्य सदसद्‌

भ" अन्यथेति । तदुपरृक्िनतरहषपरतयेत्यये, ।

५५८ ध्ाकरपाद बृषणे-

क्षिणारृक्षणगुणविधानायेतायाभ्‌ ' एतेन ' ईत्यादिष्र
स्यैव पर्यापनतया ' अवेष न्थोतिः' इत्युतुवादवेयभ्याच्च ।
तस्माञ्ञ्योतिनोभक यागन्तरमेव प्रसनोष्यपाणप्‌ ‹ एष !
इति सबेनाम्ना परापृश्यत इति संज्ञ पिकरणे पूतने निर्णी.
तमू । तददिहापि ' जयोतिः ` ‹ पुरुषः ' इति संज्नामेदावगमदि ।
५ अथ यदतः परो दिवः ` इव्यत्राथन्चन्देन प्रकरणमेदाबग-
प्राच । यदिति समेनाम्नो न प्रषृतव्रह्मपराम्ेकतेति चेत्‌ ।
भेवषू्‌ । उ्योति शब्दस्प परक।श्रवाविनाज्ञिपादरु्ेण परह ब्रह्मनि
वाचकतयेव हचिसंमवातु । श्रत्यन्तरे प्राचुर्येण ृषटभयोगत्वात्‌ ।
सन्नाभदनायमेदस्यैव परकृतेऽमावात्‌ । अथशब्देन प्रकरणमेदो-
कतिस्त्वकिवित्करी । गायत्रीवियामरणमेदेऽपि याति स्व॑नान्न
ओत्ागकमक्रान्तपरापश्चस्वमावानपोहनात्‌ । न चेव ज्योतिष्टो
पपराभश्चीपत्तिः । यतस्तत्र ज्योतिष्टेमानुवादेन यागान्तरबि-
ध।नेऽयशचम्दावगतपरकरण पेद्‌स्याुपपत्ति रेव । ज्योव्िम-
प्रकरणान्ते । अत्र च परागििदहिताया गायत्रीविद्याया यत्प.
दस्य निपाद्र्मपरामसकप्वेऽप्यनुदतेरप्रपक्तेरनुपपस्यमावा्‌ ।
अयश्रगस्याऽऽनन्तयायकत्वे तु कथविद्प्युक्तदोषानवक।श ।

9 पूैतन्तरे निभतमिति । अवमशिय, -" अयेषृ पोति + येष
विशवज्योति.) अभेष पैरपरोति $ अनेन तदस्षिणिन यनेत्‌ ' इ शरक |
तत्र सराय किमत्र ‹ एप उति ' ईयनेन प्रहृत उयोतिप्यामभनूद्य तत्र
सदस रानरक्षणो गुणो मिधावत जादेलिञ्ञपोतिष्टमपिक्षया कम्‌न्तरमेवेति ।
४ तावत्माघ्म्‌ । उये तिष्टे ममनूच तदखदनसृक्षणो गुगो वित्रीवत इति।
कम तरपिवानवेक्षया गुणपिषने द्वादिति प्रि ब्रूष कृतस्य उपोति-
षटोमस्य (अ (इत्यनेन तिच्छितत्वत्तनूय गुगविवानाप्तमव, । वितु की
स्तरमेव विरये | न २१ प ' अक जयाति, ' इत्युक्त एतच्छ१ऽनुपपत्न
इति वाच्यम्‌ । पनिदितव।विनैतच्छन्देना त ततनेहितस्येवा$ऽगापिततनिदित-
स्यापि परामशचेप्तमवात्‌। भयाप््तनिहितशथच जति शम्दार्थ, | प च ऽपोति,
शत तमपरामूश्न्नपूज्ञारूपत्वा "नूतन पिमवित्कमोमिपतते । तथा चत्र
पृत्तया कम भिद्यत इति तिद्धम्‌ । विवर ति.पपेरवोति.राढ्दुविषयेऽप्ययमेव
थायो वरष्टण्य इति।

[1 श 1 त त त त णि मकम

$योतिरपिकरणध । ॥ १)

रयोविरवियया। स्वोपयोगिवाकंययनि्णपाय गायपरीविधानिषा-
यकृतद मो प्याकोचनाप्षायोतनायाऽऽनन्वयोपदेशस्य सा
कंपाथत्पदस्य महतत्क्षपरामशेकता युकतेव । ब्रह्मपरवाक्यकद.
४५ ेदं ऽयातिव्रक्षेत्यवगम्यते। गायत्रीविधायामितः पराचीना.
वषिर्यवदिकासां ज्योतिर्विधातः परस्यां शण्डिरवविधायाक्पि
५ सवै सरिद भरकम ' (छ० ३। १४। १) ति ब्रह्मपर.
रणन्ति । प्रण्टिखश्विाा ब्रह्मविषयत्वं च / सर्वत्र
प्रसिद्धोपदेशत्‌ ' (बण स्‌०१।२। १) {इस्यविकरणे
सष्म्‌ । ' छन्दाभिषानद्‌ ` (जरण मृ० १।१। २५) {ति
सृष गायत्रीविधाया व्रक्षतिषयत्वं च ।

नन्वेवं # स्दशाप्मङूपायपादस्य कथ उयोविशश्चतिषाषक-
स्वभू । श्वि स्थानस्य दुवशुतत्‌ । न च “ द्भूर्णमापौ
प्रहत्य भयाजक्त५।१ ° भभिक्ाम जुहाति ' इति श्रूयते । तत्र
भिक्रामभित्यस्याभिक्रम्पेत्यधकत्य जनु विना माकरणगिकस.
होमानुददात्त(द्योेनाभिक्रभग पिधीयते । मयाजाना सनिमि-
सर१ऽपि तदपेक्षया प्रकरणस्य बख्वत्य।त्‌ । अन्यथाऽतिषंनि-
हिवोत्तमभयाजङ्गं सातु । न चावन्तरभङरणेन पवाजाङ्ख"
तति बाखपथू । अवन्तरमकरणस्य मनियाजङत्वे स्वम
कानां वत्सभवेन निषाजङहगद्गि 1पत्तेरेति भततै-पयजान्वि
धय नोन्भयाजानिष्ट। ' समनयत्‌ उपमृतः ' हत्यनेनोपभ.
त्स्वाज्यस्याप जह्वा स्याप्यमिप्पदह्पम समनवनं विषाय
¢ अभिक्र५ ज ' दप्युक्व्‌ा ' यो २ भयामाना मिधुष
वेद्‌ समिष बहवीरिष यज्‌ पनुनपातकमिर्‌ ' हशदिमिय-
जनिष्ट ' हवी्यमिष।रय।प › इत्यनेन मयानपरमशचावस्त-
दुभस्व अपान करणत्वनिथयात्तनमध्ये यदद तत्तया
जङ्गभिति नियत्‌ । वद्‌यङ्कताया तु न संद न वस्या
वात्त्रषकरणय्‌ । तदुक्तम्‌-

णी

# सदश्च इति । पदशो नाम~--रक ङ्ानुषदेन विषीयमानगोरङ्ककरम-
रहे किहिततवम्‌ |

कष! करपादमषमै--

न विद्यते धु संदश्लो यत्र वाचनिकेगणैः।
तत्राङ्ानां कथमभावः सन्नप्यविनियोजकः ॥
निष्फटत्वेन सदषापविशेषाऽवगम्यते।

छ रेष; कस्य शचेपित्वमत सबं परषानगू ॥

इति भयाजाभिक्रभणन्य।ये स्थितम्‌ । तन्न्यायेनात्रापि
बरह्मप्रकरणोन्भषात्तसकरणे पराढृतज्योति भतिपादनवेयध्यैप-
रिहराय प्रकरण नरोषेन उवोति श्ुतेब्रह्मपरताऽऽभ्रयणीया ”
इति वाच्यम्‌ । प्रयाजाभिक्रम्ण ह्युभयतः प्रयाजाद्धस्द्‌-
दमात्रेण नाबान्तरमकरणेन्भेषः । रितु प्रजानमङ्गाक-
इक्षाया अभिक्रपमणस्य च ' अभिक्र५ जुह्‌।तिः इति
वाक्येन हामान्वपेऽवगतऽपि कञय पिशेषहोम इत्यपेप्ता-
याथ सद्धाबेनोभयाशद्ष।रू५ परकरणमरस्त्येव । परतु बर-
यस्याः प्रवानाक्ररक्षाय। जुहतिपरस्य प्रघ(नदहोमपरत्वप्रसक्त्या
भयाजपरकरणस्य जहपिप्दाषःनियामङ्सप्रप्तका श्त्यादि-
पपाणमाप्नङ्कसदशैन पिवपानस्+व मकरणध्योद्धदः सपावते ।
अत्रच त्दिणा वेचनामन्वान्यनिसपेक्तल।त्सत्यापे प्रकरणे
ब्रह्मो पासनाद्धतया पाकृनञ्य)तिरपा सन।समव(च न स्द्शेन
शरतिबाधो न्याय्य इति। ५व१्‌ | ' स१ खरिष९ ब्रह्म ' ( ०
३।१४। १) ३।त 9४।०६९य५यगमे वाक्य दद्शचब्द्‌। न
सवेविषरेषणय्‌ । व्यय॑प्वह्तु | न च ' आत्मवद्‌ सम ' {त्य।६-
वाक्यम्विद१द समपिप्र१ तन चेषदेन सम॑स्य दह्यतो
पतपटरार्‌ा भिथ्यत्वसपक्तिप्य सम्पदा स्य विवतमिप्रयोददर-
णनाऽऽत्पन। निकारस्य पत्तामान ।२३९०य बाधाया ब्य
ते; ए भ०ऽप्यर५) पवंषरूप्यसभये पेरूप्यकरपना ग
अन्याय्यत्व। [२३ चाच्यध्‌ । आत्मवद्‌ समम्‌ ` इत्यादिषु
(नेरविभेषव्रह्मकरणगतव्‌ाक१।बदश०्दस्य २१२ मिभ्पातव्‌-
दयोतकत्येन सबपदायपिर पणस्व तायपयेऽमि सपिशेषव्रह्मभक-
र्णस्यजस्मर्वरवमं ॒त्द््ोतनस्य (५६।याजनत्वावु । भयु
अद्धानिधात्कतमा पद्विराविप्ष । पवा १९अब्द्‌/ बह्मपवेषम्‌-
भैष । ईददन्दे् सवेनाम। पद्व नक्मनिभ्ेषणं भवेधादे पूरवः

$योतिरथिकरणष्‌ |

सदे ब्रह्म परस्बतम्‌ 1 ततेशच गायत्नौवाक्ये बरह्मणः परस्ततस्बेऽपि
शयो तिरवक्यस्यान्पपरस्वे तेन व्प्वहितस्य गायजीवाक्यस्थस्य
ब्रह्मणः परमश्च न सभवरीनीद्शन्दो स्योतिवोक्ये ब्रह्मणः
्रस्तुतत्वभपेशषते । अत इद9्दय॒क्त सद ्ादपि उयोदठिवोकये
बरह्म सिध्यति | दीप्यत इत्यनेन च भमावलयुख्यते । तच
ब्रह्माच्ारमकदिष्यश्चरीरस्य ब्रह्मणो नाचुपपन्नम्‌ । किवेत्यादु-
कतपपि न सत्‌ ¦ नामादावपिं बरह्मदृषठिद शनात्‌ ' अरपफङश्रण-
प्रपिन ब्रह्मना्विरोषि । उपाधिविश्चेषावटम्बनेन ध्यानस्व
ससारगोचरोचच।व्फटद्‌।तुत्वसंमवाव्‌ | यथा हि रोके सावे
भौमोऽपि तनतत्तेवकषतोापासनमदेन कस्मचिदरपमेव फंड
कसमैविन्महत्फटं द दातवीत्येवपतदृश्चमयांदात्वश्रतिशान्तराधिक-
रण रेश्वर्यपर्यादाश्चतिव्याख्यानरीत्या व्याख्येया । पपक्ष
तद्भिवान चाभ्युषयमात्रम्‌ । तस्मात्सिद्धं ज्योति्ांक्य ब्र
परमिति ॥ २४॥
नन्वेतदनुपपन्नम्‌ । गायज्नीवाक्यगताया " त्रिपदेस्यामृत
दिवि ' ( छा° ३।१२।६ ) इति कऋचोऽपि बरह्मणि धुसबन्ध-
भ्रतिषादकत्वासिद्धेः । तथा हि-- गायत्रीविद्यायामेवं हि श्रषते-
४ गायत्री वा इद सर्वं मृतं यदिदं क्षिच वाग्वे गायत्री वाग्वा
३६५ सर्वं रत गायति च चायतेच॥१॥यावेसा गायत्रीय
घाव स। येय परथिग्यस्पा दीद स्व भरतं मर्तिष्ठितमेतामेव नावि
क्षीयते ॥२॥ यावैसापृथिवीयवाव सा यदिदमास्पन्पुखष
शरीरपस्पिन्दीपे प्राणा अतिष्टिता एतदव नातिशीयन्ते ॥ ३॥
यद्रे तत्पुरुषे शरीरमिद वाव तवदिदमसिमिन्न"तः पुरुषे हृदय-
अद्पिन्हीपे पाणाः भरविष्टिता एतदेव नातिश्चीयन्ते ॥ ४॥
तेषा चतुम्पद्‌ा षड्विया गायनी तदेनदचाऽभ्यनूक्तम्‌ ॥ ५॥
तावानस्य महिमा ततो जउ्याया\थ परुष । पादोऽस्य सवां
गतानि जिपादस्यामृतं दिवीति ॥ (खा ०३।१२।६ । अस्यायंः-
(7र्थतवाषह्गास्मकानि सर्वाणि भूतानि गायत्री । सवमूवाभ्र-
यतवाह्‌ । पृथिव्यपि गायत्री । शरीरहृद्ययोभूतात्सकपाणाभ्‌र्‌-

५६१

५९९

ककरपादभूषणे-=

त्का्ठायजीस्वत्‌ । दयां च भूर्पुयिवीश्रीरहदयकषवपदि वत्व -
युत। वाकपाणभृतादैवतष्टयरूपषद्मकारा गायत्रीति । बतुशर-
शौस्मिक। षदुपकारातिभकोति याषतु। अत्र यथवि धुख्यं सषैशला-
सस्व बर्त्ररूपाया गायथ्या म संमाति तथाऽपि गौणं सबब
हयेय । उपासनार्थं च गीणमपि प्रायम्‌ । ग्रामरक्तके पुङवेशयमेष
स्यो प्राम हतिषदु । भूतर्हिसां मा कुरत नरको नूतरिंसङस्य
भकिष्यतीरेयेबरूपपतिपादनरूपंण गानेन सषभतत्राणहेतुष्वाहा-
नेद सर्द्रानीपि वाचो वथाकयविरसरभूतास्मस्वोपपादनेन
वदुभिशाया गावञ्या अपि सवेम॒तत्वं निरूप्यते । अतो दाक्य-
ढेवानुसारेण सवेभसात्मरवं गायञ्या; पयवेस्याति । पथिष्वा-
त्मत्वमपि मूतपराहिषठात्वसामान्येनाप्युपपयवे । छरीरहुदयाचास-
स्वमपि भूपेकदे ्षपतिष्ठातसामान्याु । तच्च गौणपूवासमत्वेन
सवैभूतपरतिष्ठात्वमप्ययोत्सद्ध तादशं भवतीत्येदभिभ्रायम्‌। अतो
वाक्यशेषानुसारेण मुताधात्मत्वस्व गोणस्येव परारनेदं गायथा

त्वे रिषम्‌ | सेषा चतुष्पदेति तु ऋग्रहण एव समज्ञसप्‌।
"टावु ' (पा० सू ० ४।१।९) हति ऋचि वाचयायामेष देषो विषा-
जातु । न च जिपदाया गायञ्याशतुष्पद्‌ात्वभनुपपननशर । षड्विधे
व्यने्र चतुर्वित्यस्षरायाः षट्भिः षद्भिरक्षरेतुरीऽश्ान्वकरेप्व
चतुष्पदात्वसमयैनस्य दरिवत्वातु । नच" तेषा › इतिषच-
भातुसारेण प्रङ़तानामेव भृतानां पादत्वं अतीयत इति बाच्यब्‌ ।
वथा सति वाचा सह पएश्वपदासवपरसङ्खावु । एवं वान॑षा सर
न्वा ' एताषान्‌ › इत्यादे क्रौक्परत्वाबसायातत्र बरह्मणो धुस॑-
ब्वितवाऽक्रमात्मक्रान्तपरामरस्वभवेनापि सवेनाज्ना कं
शेत्परावश्ेः । न च पुरषसूक्ते ब्रह्मपरतयाऽदगतस्य सवोस्न-
कतावकाश्चकस्व कथ छन्दोमिधायफस्वापिति वाण्यम्‌। उपक्रमेऽ-
उवस्ताया गायश्रीश्रतेरन्यया नेतुमदाकवस्वाच्छन्द्‌ परत्वे निर्गीते
सा पथास्युशषसुक्ते ब्रह्मपरतया निर्णविस्यापि " तदैवहश्र
भ्वनृकतपू › हति वचनेनेष माय्रीपरविपादकतथा विनियुच्छर्या-
वीर्तरपरत्वकरवनोएपत्ते, । विनियोगमेदेन मन्त्रागामवेभेदर्व
दृष्टत्वात्‌ । मन्त्रभविपाथ सवैभूतात्पत्वमपि पूषेषदेवोपासनीर्ष

$पोतिरषिकरनई्‌ ।

भदिष्यति । व्दषरवं॑च पुणस्वात्‌ | ' त्रिपादस्यामृतं दिवि '
ह्येष्तु ब्चक्वरीरटदयाकशान्तरत्वामिपाय भ्वा्येकप्र ।
गायडकामेव ऋगुदाहरणानन्दर दीद वाक्यं १८ते-“यहै तद्ये,
तीदं वाद तथोऽय बिध पुरुषादाकाशो यो वै स बहिषी
पुदषादाकाश्चः ॥ ७ ॥ अयं बाब स योऽयमन्तः पुव अकाशो
यो वै सोऽन्तः पुरुष आकाश्चः।'८॥ अय वाव स योऽयफन्दहै-
द्य अकाश्लोयो ३ सोऽन्तहदय आकाश्चस्तदेतत्पूणंमभविं ›
( छा०३ । १२।९) इति । अत्र हि वाक्ये ब्रह्मशब्दो बेदेकदेश्च-
भूयां गायच्वापूपपञ्न एव । तस्या एव गायञ्याः इरीरब्-
धषरीरान्दराकाशहदयाकाश्चमेद्स्य ध्याना प्रतिपादनात्‌ । युश
ब्दस्य चाऽऽकाल्ञपरस्वेऽप्युपपत्तेथ । तदमिपायम्‌ ‹ जिषादशृवं
दि ' इत्युपप्नमू्‌ । तस्यामेबोपासनार्थ पृणत्बगुणदिषानाध्‌ ।
" पु्णैरवात्पुरुषः रमृतः ' दतिनिरक्ताजुसारेण पुरुषरवयुपपन्नम्‌ ।
ने च इाषयशेषसामञ्जस्याय गायन्रीपदमेष तदुपदहितवब्रह्मपरम-
रिस्थिति युक्तम्‌ । गायत्युपहिवस्पापि परिष्छित्वेन पएणेत्व-
भूताथास्मसवानुपपसेजोगरूकतवाद्‌ । उपासना तदुपदेशशषरं
भायन्रीश्चत्युस्ारेण च्छन्दस एष पूरवेषे।क्ये ग्रहणम्‌ । अन्यथा
सेषशचब्देन बरह्मानमिधाय गायञ्यादिषदङस्षणया तत््रतिपाद-
म्य निष्फटस्वापत्तेरिरयाश्चड्‌ प्रत्याह--

छन्दोपिधानान्नेति चेन्न तथा वेतोपंणनिगदाचथा
हि दशनम्‌ ॥ २५ ॥

निपाति वाक्ये युदबन्धितया छन्दस एवामिषामान्र चस
न्धमर्यभिङेयतद।कयायिहितब्रह्मणो यच्छब्देन परामश्चे इति
ह्‌ । न । तथा यायग्रीहवारेण वदनुगते तदुपर्षिते ब्रह्मभि चेतो.
पणस्य वित्तसमाधानस्यानेन ब्राह्मणेन भतिपाद्नात्‌ । यतो
विकारद्वारेण तदुपलक्षितेन बह्मणि चेतोपंणस्यान्ध्ापि दन-
पर्वि । वथा--^एत देव बहषचा महस्युकषे मामां सन्त एवय.
प्ादण्वयेव एतं पहात्रते छन्दोगाः (रे आ०३।२।३।
१९ ) इति एवं च गायञ्पुपरागेणोपासनायं गायभीपदेन सदु-

१५६१

५६१ च्ाकरपादभूषणे +

, प्ठक्षितप्रह्मण एवोपटक्षणीयस्वाभ्न रक्षणीनु सरणनेष्कर्यप्‌1

नवा सवाटमफत्वाद्यवुपपात्तारत भष ॥ २५॥ ^

निषद्‌ रक्षणाद्याभ्रय्ण तदेवापपधते यदि पर्याये षाध
कम्‌ । न च षावयक्ेदगतसवात्मकपधादिक्भव च्छन्दःपरस्षे
घाघकपिति षास्यम्‌ | वाक्यश्चेषानसरेणेपासनायेतेव सावा
त्म्य प्रतिपाद्यत इव्यकत्वादाह--

भृतादिपादग्यपदेशो पपततेश्चेवम्‌ ॥ २६ ॥

भतादिपादम्यपदेश्चस्य ब्रह्मण्येवोपएपत्तशेवभभ्युपगतन्यम्‌।

चा क्तयुक्त्या वाचा ययाक्यथाचत्सवाल्पकषत्वद्युपपाद्य तदमन्नाया
गायञ्यास्त दुपपादनादिद गो णमिति बास्यम्‌ । गायनी वा इदं स-
वे? १प्यस्य मख्यसाबोरम्यपरत्वेऽपि 'वाग्वे गायत्री इत्यादिबा-
वयल्चपष्स्य गायच्यवाच्छनव्रह्मस्तावकत्वन ब्रह्मापाधमताया
गायच्या बोपासनार्थं वाग।त्मकत्वमतिपादक (वेनोपपन्नस्य प्म
धाक्यगतसावाीरम्ये गोणताप्रतिपादनपरत्वकस्पनाया अयुक्तत्वा-
त्‌ । नन्वेतरसृश्रस्य “इदं सवं भृतम्‌, इतिवाक्योक्तसावारम्यसमये-
नपरत्वे “ सवोत्मत्वव्यपदेश्चात्‌ › इत्येवं सूत्र स्याटटाघवादति
चेत्‌ । मेवम्‌ । यथप्युक्तसार्वारम्यसमयेनपरमिद सूत्र तथाऽपि
रवदुक्तरीत्या सूत्रविन्यासे सावारम्ये गोणतवश्ड्कायाः परिहारो
न केभ्यत इतीत्थं विन्यस्तम्‌ । एव सति भृतादिपादग्यपदेश्चर-
पतावानस्य महिमित्यादिमन्त्रात्मको पपत्तेः सद्धावाव्‌। भलयास-
कटवपयंबतसित मूताचयात्मकपादत्व ययाश्रतमवानुसरणीयम्‌ ।
तथा च मूतादिग्पपदेश्चस्य ब्रह्मण्येव सभवाद्वायश्रीपद ब्रह्मप
रमेवेत्ययादुक्ताश्चङ्ापरिहारो ठभ्यते। न च प्रृते भृतादय
एव पाद्‌ प्राष्य शत्वन्न निथापमकाभावः शद्क्व ।“ गायत्री
घा इद्‌ सरवेप्‌ ` इति पृवेव(क्ये सवेय॒ता्यात्मतया निरूपिताया
गायच्याः ‹ सेषा ' इति पदेन प्रापश्चाच्चतुष्पदेति पूर्वोक्तपकार-
सपैव निगमनमिल्यवगमात्‌ । न च तथा सति बागात्मदयाऽपि
गायज्या निरूपितत्वात्पश्चपदेति बरक्तव्यपिवि शङ्क्यम्‌ ।
। बरवा इदं सवे भूतम्‌ › इति वाक्यस्य हेतुवभ्निगद्ाथेवाद्‌-

$य(तिर(धकरणम्‌ ।

न्यायन मूतास्मकतवोपप।दकतया ' अस्था ६९ भूत प्रतिष्ठितम्‌

इविवाकयब्रद्धिलकक्षारूढप्वेन वदयेस्प षड़िरेति पदेन सप्रहे-
पपत्तेः । षद्‌ विधेटनेन हि वागात्पना यद्वानत्राणहैतुत्वरूप परका-
रदरयमुकते यच पृथिव्यात्मना मूतम्रतिष्ठालवमूतानतिक्रभणायत्व-
रू भरकाशद्रयपु् तदुच्यते । तथा च गायनी चतुशरम।स्मिका
षट्‌।र। च । इत्यतो न चतुष्यदेप्यस्य ब्रह्मणि सवातत्वनि-
गपनामिमायङत्वे काचिरपुपपातेः । ' टवुचि ` ( पर बूर
४।१।९) इयदुशात्नविराघाऽपिं नास्त्येव । आ्यात्ति

केनामेदेन ऋगुपहेपे ब्रह्मणि गायजौपरमयोगवदहगनुरिषएटट,
पोऽवि मयोगेऽतुपपस्यमवाद्‌ । वथा चायं निगलिवोऽयेः--
गा यन्नीषद्‌ सर्वभतात्मकत्वरूपार्ङ्खनुस।रेण नेयद्ुपदमेव
चरवनुम(र५ नयित वतरय--मयजन्चुतिस्तदद्मनमत्ा
यंव । तत्र वाक्यद्रषस्य।पि न निगायकस्म्‌। तस्पामययञ्प्यु-
पपतते रक्तरवावु । ए१ च स्वभाववङदरवा चरुत्या निण॑व्‌ भस्त
तन्निर(सायेद्‌ पक्त मूताद्‌ःत्यद। तया च सदिग्धामन्यस्तापपि
्ुवेमपेह्य निणातायकवावानिस्यादरिमिन््रहत बादददी छ वम २
ङिद्धमव बडीयः। उपक्रमो १८६(२य); समवरतव उपक्रमस्य(वि-
कवट्वत्स्े बोपकपानसार० ने५ वस्यक्तन्वाव्‌ । न च भना-
यमिप्रायेण ' सैषा चतुष्पदा मायजा ' हृप्युतमे तदुथक्पया
परनोराहस्णपयूक्तष्‌ । पनत एकप तलसनेव सतभूतन्यूलव।ऽपू

ताटमङप। द्रवस्य यतवन्यित या निद्यावु न ६ पायवरीररी
राद्‌ौन(पपृतत्रपतमव ई।३बाय्५म्‌। व्र वतुभदत्यङ्सषा फलि-
तस्थ सपैमूत।त्मकप्वस्य ‹ तावानरव पारमा प्द्‌।ऽप्य सवां
भुतानि ' इप्पनेनवफत्तया प१९चम।दाय मन्तर्तव्‌ादस्याप्र्यूह-
स्वाद्‌ । ' दं सम॑ भूष थदिद्‌ किव 2 ईपि निरवयेगभूतपस-
ह्‌कटथा ‹ त्रिपाद्स्थामूष दिवि ' पि २ यमू ररिव्रहततमवाच।
इयास्तु पि्ेषः- मतक पाद्चतएय भकरारान्वर्ण मिमज्य
तत्र पाद्‌चतुष्टयलवनामिहितमिप । न च तावना ६ब्‌दद्‌.
विरोषः । फट ११५६१।८५९ पभतिपसरभय , पर५त्वात्‌ ।
जत एव , पदपसूकत तरत्‌स।तत्वाद५ादभा शष्ठत्म ई तु

५4९

१

५६६

कषकरपदेभूषणे-

सवभ भत्मत्वादिरि 8 कयं पुरषपृक्तमन्जस्य बोऽयेः स एवेह
्रदीहुं घश्यते › इति परास्त । उभयवरारि सवोस्मदानिरूपणस्व
बरह्मणि सदन्पात्रत्वघ्रमव्युदसायासिष्टगूतानां तदेकदेशत्वो-
कटा तेर भ्यायस्त्वपरविपाद्नस्य च ठुस्वत्वात्‌ । चात्र यश्प.
देन भदत गयत्रापद्मातिपायमाडृष्य ब्रह्मसखरसबन्धायुबाद।द्‌ष-
गम्पते-गायत्रो ब्रह्मेति । न चाज ब्रह्मपदस्य बेदपरत्वग्‌ ।
ब्रह्मण एव प्रयोगपाचुष॑ण सरटिति बुद्धवारोहात्‌ । अपिच
भरतस्य गरयनीपदामिषेयस्य हृदयाकारमेरेनापासनां विषाय
हृदयस्य प्रागादिषु चतदष दिक्षू-+ च पश्च यारे च्छिद्राणि
तेषु प्राणापानन्य(नोदानसमानानादिर्यचन्द्रकेप्जन्याकाशदेव-
ताभिश्च श्रोत्रव।अनोवायुसबन्धिनीभिरपि्िताननुक्रम्प- +
‹तेब्‌। एते पञ्च ब्रह्मपुरुषाः स्व^टोकस्य दारणः स य एत।-
नेष पश्च [ ब्रह्म ]पुरुषान्घ्रगेस्य छोङत्य द्वारपान्वेदास्य इठे
ष।२्‌ जयते › (छा० ३।१३।६) इत्यम्नायङढे । अत्र गयत्री.
पद्यं भति भेरनत्वन कल्पिते हृदये पद्व ष््दरिषु द्र्वन
कटिपतेष विदभानाद्द्ररपारकत्वेन धरेयान्ागादीमति बर्न.
पुषत्वाभ्यासोऽपि गायत्या ब्रह्मता गमयति । ६ च सौत-
चन्दन सथशतम्‌ ॥ २६॥

ननु यसबविप्रत्याभन्नानायच्छम्यन । तिपदस्यबू५ दिवि
इति भरहत बह्म पएरापहयत §पि न यक्तम्‌ । महृस्ययेमत्वाप-

मी किति ति त [ | डि [,

शिया कय णपि

न>, 0 व अ न {
+ अचुनस१।१ । तया व च्छन्द।द।१न१/द श्रूवत--तत्यहइवा

एतस्य इद्वत्य पच्च पुपर्षय पत योऽय प्रार्‌ पूषि प्त प्राणस्तचचतत, प्त
भदित्यप्तपतपन।ञत्नायनित्युप तीव पनल्यत्तादो माति य ८4 वेद॥ १॥
जय यौश्ध्य द्तिण, सुमि स व्थानत्तच्छत्र५ त चन्द्रमस्तदेतच्दरौश्च यशश्च
त्युपा्तीत श्रीमान्यशस्वी भवति य एव मेद्‌ |२॥ जय योरह्य प्रत्यङ्‌
पुषि, पोऽपान, सा वाकपरोऽचिस्तदेद्यवचं ममत।यतित्यु पीत अस्व्चस्य-
(छथोतद्‌ौ मति य एव फ्‌ ॥२॥ अप योऽद्वेदृह्‌ सुषि स प्मनस्तन्मन,
प पनण्यस्तदेतत्वोतिश्च व्युधिे्युपा्ततं कातिमा्युष्िनान्मवति य एव चेद्‌
॥ ४ ॥ मथ य९५।५१. पुष, प्त उदान, पत वायु, प जकाशस्तदेतदीज
महुभव्युम ती नस्तौ महुपवान्मवति च ९१ दद्‌ ' ॥ १ ॥ ¶ति

ऽयोतिरबिकरणम्‌ । ५६७

्ानेऽपि परत्यपाषेद(वगमे सत्यप्रधानमहस्य्थमल्यमिद्गाय। अ-
प्रयोजकत्वात्‌ । न च सख्ये कारकमपि पहृत्पयेदिद्ेषण-
रू । एवं सति गामानयेत्यादौ कमपवादिविरेषितगवबादीना.
मभेद तिरिक्तसमन्धेन पत्वयेविशचेषणत्वपतात्‌ । कारकस्य
निमक्त्यथत्वे ममाणाम(वसङ्खाचे्यादिकमन्यत्र विस्तृतम्‌ ।
एषं च दिर्वटपस्य चरोकन्तेतस्व दिव इत्यत्र च तदनन्तमै-
तस्य च परत्ययात्कथं परयामिन्नोक्तः सगता स्यादित्या.
ष्टा परस्याद-
क,

उपदशमेदननेति वेमे(प पस्मिभप्याविरो पात्‌ ॥ २७ ॥

यद्यपि च रिमक्रवयः मवानं तथाऽपि नोपदेशमेदभलत्य-
भिङ्गामावः शह्िद युक्तः । उमवसमन्स्तम्यने पथचम्यन्ते च
निर्दशे तेऽपि तद्थयोरविरुद्त रा पस्यमभि्नाया अविरोधा्‌ ।
यथा हि दक्षाग्रे पेन इति इक्षप्रास्परतः स्येन इति निर्दश्योः
संप्ठम्यादिमेदेऽपि न इयेनामेदपत्ययविरोधत्तया द्वि दिव
प्रभित्यु क्तावपि नमद्भत्यमिन्नाविरधः | सप्ुम्पुक्तषिकरण-
तासा; पञ्चम्या व्यवस्थापनात्‌ । सपनीनिरद्भेन ह इ्तप्रगवेषु
पटभेषु विर्छान इव पवनामग्रमामे स्थिपस्तेनाऽऽदतोऽपि
पक्षौ निदष्ट घ्रक्यः। ततः साधारणः सपृभानिरज । पञचमी.
निर्दे ठु वृक्षा्रपध्यव्पां इभनो न प्रिपाद्यिधुं इक्यते।
= वसिनक्षाप्रास्पर शि निद्श्चानुपपततेः। अते दक्षाग्रा्यर
इति निर्दे हक्तग्रात्यन्तावयवयूता ये पटवबासदूपरिभागो
कभ्यते । तत्र च यथपि दक्ताग्रस्परमावां दक्षसहृ्रस्।पि
द भदति तथाऽपि सप्मीवदटेन इक्षाप्रत शेपस्पावगमेन पञ्चम्पा

क्षाप्रोपरि सश्र एव पयेवस्रानात्‌ । त्या च यथा केवरठ्तप-

[0 यर षषी ~~~

# भटपमिङ्न। भाव इति । प्रत्वमित्ताया जभव इतयं । म मव ~
प्रङृतिपरह्वयापेवो प्रस्ययार्त्येव प्रषान्वम्‌ । इति म्युत्वस्यनुरोषेन प्त्य-
वायस्य प्राषान्पे स्वाक्ेपमणेऽपवानमुपहृत्ययप्रयनित्तनिऽपि प्रषानप्रध्यय।-
वमे पवामे पतति मरवानप्रक ८ 1भत्यमिज्ञाया अप्रषाजकलेन सम्वन्तपश्च-
मपन्त्‌परेशमेदतसत्यमिज्नाया अभव इति शङक। न।चितेति।

= तुसिनिति | वृत्तप्रपप्यविनि इमेन ३41, ।

६८

ध करपादमूषण-

र क, कि

पनिरद इक्षाग्रपभ्यस्थितेरपि केवरपश्चपीनिदेशे दक्षाग्रासरम्र-
ताया अपि भरीतिभभेवति । उभयनिर्देे तु पध्यभागायसलभ्र-
स्मितिन्यावपनेनाग्रोपरेमागे संलप्न एव इपेनोऽवगम्यत इति
सप्तमीरश्वम्यो; परस्परायनियामङृतया यथा न विरेधस्तया
¢ दिवि दिवः ' इति निर्देशेऽपि न विरोधः । शरोको
हि देषा । मृशरुवः सुवमदजनरनपः सत्यमिति सप्तरोशी-
प्ष- पृथिवी भूखेक । पृथिन्यादित्ययोभष्ये युव
क | आदित्यादुषरि -उवलोकान्तद्धिदश्चनिवासाो चुर
क एव स्वरिते व्पवहिष्ते । तदुपारे महरदिरोक।
$ति एकः भकारः; । भूभुवः सुवरिति तिरोकीपक्षे- अधो
पूर्वदेव । स्वर्छोकस्तु सूर्यपण्डकपारभ्य सत्यरोकन्तो दुश-
ब्दाथ[ऽवि स एव । ' त्रिपाद्स्परामृत दिति ' ( छ ३।
१२।६) श्त्यत्र तु कः पक्षो विवक्षित इति विरश्ये-
दिव; प्रः ' इस्युत्तरवाक्यपय।लोचनया लोकजयपक्ष
एव विवक्षित इति निणयते । सष्घरोकपक्तपाराय शरखोकम्र-
हणे ‹ विश्वः पेषु › इर्याव्रदुपपत्तेः । ततोऽप्युपरं विश्वा-
न्तगेतानां महरादौना विचमानत्वाव्‌ । छोकत्रयपक्षमादाय
सत्यङकान्वद्युरोकविदक्षया तद्‌श्रमागावच्छदेन विद्यमानता
भरतिपादक्रो ' दिपि ` इति नि्दश्चोऽभ्युपगभ्यते चेतु ' विश्वनः
पृष्ठेषु ` इत्यादि ममञ्जसं भवति । तस्पाद्ुकत दयु ंबन्धपस्यभि-
्ानातु ' श्पिद्स्यामृर क्तम ' इति वाक्ये भक्रान्तन्रह्मैव
‹ यतु › इति सवनाम्ना प्राभृत इति । सूत्रक्रमस्तु- आवे
स्वपक्षसाधकाक्तिः । द्विती मादिन्रये बधरकोद्धार' । तजि
द्वितीयतृतती पयोः भत्यभिज्ञसंमवह्ुपेतय मिद्धान्ते मुरूपमात्र
त्म्थासमवालिपादित्याहदवाक्यगायत्रीवारंपयोनं ब्रह्मपरत्वम्‌ |
ततश्च यत्पदस्य ब्रह्मपरामश्ेकतवासिद्धिमाख्डक्प तदुद्धारः ।
द्वितीये वाकयशषावगतगोणतदरारम्यनम्ादधिद्धिख्ङ्ायां न
राभ । चतुर्थे मत्यभिन्नाया एवातसिद्धर्निराडताति ।

यत्त॒ चन्द्रिकाया चरणाभिधानादु ' इत्यस्य पदाभिधा
नादि वथविवज्ञाया इवा वृस्यड्ापायै च * पदाभिषाः

#

पाणाधिकरणषू | ५६९

नीवि ' ह्येव सर्वाणि; स्यात्‌ । श्रिवास्महुक्तरोत्याऽऽनन्द्प-
यापिकफरणाप्तेपेण पवप्षसंमवे तदनाक्षेपण ^ अथ यदतः
हति वाक्यादाहरणपयृक्तम्‌ । §# च--

पौनरवत्यं च परमते उयोतिभेतादिसत्रयो
पादापदकादन्या हि नैवास्ति चरणाभिधा॥

¢ पादोऽस्य सवो भृतानि ` इतिपुवेष।कयस्थपादामिषाना-
दन्यस्य उयोतिव।क्ये पादामिषानस्याभावात्तस्य च भृतादिसूतर
णवक्तत्वत्‌ ' चरणाभिषानात्‌ ` इत्यस्य पानरकवतवमर्‌ । अथ
। चरणाभिधानातु › इत्यनेन ' पादोऽस्य सवी भृतानि ' हवि
मन्त्रव कयस्य सवमृतानापेकपादत्वममृतस्य त्रिपाच्ं चोच्यते ।
८ भृतादिपाद्‌ ' इत्यनेन ‹ सेषा चतुष्पदा हति % ब्राह्मण-
वाक्यस्य मृतपथिवीशरीरहदयाना पएादस्भुच्यते । अतो नं
पोनस्कत्यपिति चत्‌ । न । ' चरणाभिधानात्‌ › इत्यनेनेष
५ मन्त्रा हमणोमयगतपादाभिधानसमवे सूबरदयवेयध्यात्‌ ।
किं तवन्पते ब्रह्मणो य॒तादिपाद्स्वं तदासत्वम्‌ । तथा च
सवरिपकृत्वम्‌ ' चरणामिधानात्‌ ' इत्यनेनेवो क्तपरिति फँ तदे-
कदेश्मूनाच्य त्पकृत्वमरतिपादकेन भवादिसूत्रेण । किच ‹ चतु

जीका

% ब्राह्मणवाक्यस्थमिति । उपनिषद्राक्यम्धमित्यथं । उन्दोगोपनि ~
पदि हि तृतीयाध्याये द्रादशलण्डे- इद्‌ प्वै मृतम्‌ ! इति मूतम्‌ ५ येय
परथिवी ' इते प्रपिर्वीम्‌ । " यदिदमस्मिन्पुरुषे शरीरम्‌" इति शरीरम्‌,
‹ यदिदमस्िन्न्त पुरुप हदयम्‌ ” इति हदय चोक्त्वा ‹ तेषा वुष्पद्‌ा
पट्विधा गायत्री › इति मूतादीना चती पाद्त्व व्यपदिदयते । एतश्च पर्व
पिद्‌ानीतनचद्धिकापस्तक एवोपनिबद्धमुपटम्यते ।

५ पञनग्राह्मणोभयेति । । पादोऽ पवो मृतानि त्रिपदस्यामृत दिवि '
त्यय म श्र, । ' पेष चतुष्पद्‌ द्विधा गायनी › इति च्छन्दोगयोपनिष-
वाक्य तु बरह्मणवाक्यमत्र बोध्यम्‌ । एव च ‹ चरणामिषानात्‌ हत्यनेनेवो-

यगतपादामिषाने पतमति सति ‹ मृतादिपदन्यपदे्चापपततश्चवम्‌ ' इति पूत्र
प्य स्यात्‌ । तथा च ‹ एकप्तचेऽपि द्रवं नापित इति रोकम्यवहारानरो
घेन ! ^ सूत्र्रयवेयथ्य।त्‌ ' इत्यन्‌दितम्‌ ।

१४५ शाकरपाद्भुषणे-~

एए] ) (प्यत्र वतुृष्टो म भूतादिपरः | एषवाकषये + षाक
प्राण्यारपयुक्रया भृतादीनां षटूरवेन षतुष्योगाघु । अत एष
शतो ‹ षष्टिषा इत्युक्त । न च बाध्यं भूतादीनां बङ्षा-
णराहिहानां दण पादस्वं तरसहिवानां षण्णां तु विधास्व-
पिति पादशष्देन त दातकवदिवक्षायां बाकूपाणयोरपि तदा
त्मकर्वादिषा्ट्कागतगतस्य पृतादिषतुषटयस्य पृथक्व पाद्‌
ए्वाक्तरनिष्फषटतवात्‌ । उपासनार्थं ब्रह्मणि भरणत्यारोरचे्‌ ।
गाथघ्यास्यर्छन्दस्यव स स्यादति गायग्री ब्रह्मविसिद्धान्ता-
सिद्धिः । दस्मात्‌ ' सेष ' इत्यन्न न पूवेवाक्यस्थानां भृता
दानां पादत्दष्यते फिंतु षादविध्यगनश्र चतुष्पदत्वं विधाय
तदिषरणाय "पादोऽस्य' (त्यादि क्रगुदाहूतेति युक्तम्‌ । अन्यथा
परब्राहमणयोर्भिभरायकपवाद्राक्षणोक्तं ‹ तदतद्वाऽभ्यन्‌क्तम्‌ '
हति पन्प्रसंमारने स्यात्‌ । । त्रिपादस्यामृतं दिवि ' इति ‹ पा.
दोऽस्व ' इति पादशृन्दनिदिष्टे चतुष्टये सति वदनिर्दिषटस्य भत-
पृथिभ्यदिः पादबतष्टयत्वायागाश्च । ! दिवि ' "दिवः ' इति
विरद्धीषमकतिद्रयसहितधुमिरिपीदकायसेदन्धस्येश्यं तद्रहित
घतु सरू्यानां तु मन्त्रत्राह्मणस्यपादानां भेद इत्यस्यात्यन्तमयुक्त
स्वाक्चास्माकं मते 1प्‌।द्विध्यं तु =गायञया संस्थितो विष्णुः, इति
% बाकूप्राणयोरिति । "वाम गायन्ती वाग्वा इद स्वम्‌ › इत्यनेन वाचः
४ अस्िन्हीमे प्राणा प्रतिष्ठिता › इति प्राणाना चोक्तर्नोध्या |
+ ननु मबन्पतेऽपि मूतानां पादत्वेन निरदशात्कथ षाड्विध्यम्‌ । यदि
विषान्तग॑तानामपि मूतत्व पृथकङृत्य पादत्वमुच्यते तदं सममेतन्ममापीत्यत
आह-गस्माकमिति । = गायडयापिति । गायज्यां स्स्थित। विष्णु ज्ञीस्पः
पू््परम । दवितीयथेव पत्स्यादिमतनामाऽवतारग ॥ १॥ तृतीयो वाक
स्तस्य प्त शयीरूपो हयशीपेकः । चतुथः पएथिवासस्य श्ीरूप, पीतवणेकः
॥ २ ॥ ओीवस्यान्तगैतो स्याप्य शरीरमितिनामकः । पश्चमस्तदधृिस्यसतु षष्ठो
हृदयनामक ॥ ६ ॥ गाय्रानामकेो विष्णुरेव षड्विष उच्यते । इत्यादि.
माध्यात्‌ ‹ परदोऽस्य पवा मूतानि › इति मूतरुब्दितिजीवाना षदुष्पाद्न्तमो-
बेपि ‹ मूत यदिद क्विच, इति दद्विधान्तमूत मत्स्याध्वत्‌रह्पभवेति

तेयमित्वं, |

श्योतिर्षिकरणप्‌ । ५७१

१छठान्दोरयविषरणाञ्बेयम्‌ तस्पान्पात्रषणिकादन्यस्य पादामिषा-
नभाषातस्य च रणाभिषानेनेवोक्तरषाद्‌दुषौरं परमते भूतादि
सृब्रवेयभ्यम्‌ । अस्माकं पपे त्‌ (यतादि, इस्यादिपदेन (अपू
हिषि' इत्युक्तारूताख्यपादन्रयपरिग्रह। । न चात्र पराद्शरुदिहय
दिश्वभूततषिषि! । येन पएदेकत्वुदैश्यविशेषणत्वात्‌ *# ' ग्रहं
संमा ' ह्यत्र व्रहगतेकतेववदाविवक्षितापिति घतुष्पास्व न

1 ०

ननु परमते ‹ मूतादि › हृत्यादिपदेन प्रथिर्वाशरीरहदयाना ग्रहणेन तस्य
सायेकंयम्‌ । मवन्मते वु ^ मृतपाद्व्यपदेशात्‌ › इत्येतावता , पाऽस्य
इत्युक्तमृतपादत्वग्रहप्तमवादादिपद व्ययमित्याशङ्कचाऽऽह--

= अस्माक परस् त्विति । अयमाशय --यदि मृतपाद्त्वमेवात्र विव.
ित स्यात्तं निरुक्तशङ्का समवेत्‌ । न चैतदस्ति । किंतु मृतशब्दितविश्वप।-
दस्वमिवामृतशन्दितनारायणवामुदेववेकुण्ठारुय्वरूपघ्रयपाद्त्वभपि विवक्षित्वा
¢ चतुष्पदा ' इत्युक्तचप्पदत्वस्य वक्तभ्यत्वात्‌ ‹ मृतादिपाद्‌ ' इत्यत्र ^मृत-
शब्दो विश्वाची, आदिरम्दश्च पृवेवाची, अन्यपदाथंश्च नारायणव।पुदेवौकु-
ण्ठारूयस्वरूपत्रयम्‌ , बहुनी हिश्वाऽऽदिंशन्दस्य पृवेवाचिष्वाद्तेहुणपतविज्ञान !
इव्याकारिका विवक्षा कृत्वा मृतमादियस्येति विगृह्य वैध निरुक््वरूपत्रय
बेत्यथो भ्यते ¡ तथा च तत्पाद्‌ इति म्यपदशोपपततरित्ययप्तमवान्न वैयथ्यं-
मिति।

# ग्रहं सपैव । ' दञ्चापतेण प्रह समष्टं ' इति ह सोमे श्रूयते ।
दृशाप्वित्र नाम वास्त खण्ड । ग्रहो नाम पत्रम्‌ । तत्र सक्षय - के रह
मित्येकवचनान्तश्रवणदेको ग्रह्‌ शोधनीय भ।हेसिविदेकत्वमविवतित्वा स प्रहा
शोषर्नाय। इति । फं तावताम्‌ । यथा ‹ पशुना यजेत ' इ्य्रोपदियष्क-
गतमेकत्व विवक्षित त्द्वदुदेश्य्रहगतमप्येकत्व विवक्षितन्यम्‌ । खिंच प्रहु
शब्दस्य जातिव।वित्वेन जाते सस्कारथत्वे सति जति सष्कारापतभवात्तदाभ्य-
मृते यसिन्कसित्तपि द्रभ्येऽनुषठितेन प््कारेण जाति स्कृता मवति । तस्म.
देक एव ग्रह॒ शोषनीय इति । अत्रामिषीयते-/ ग्रहम्‌ › इति द्वितीयय। अह-
स्योदेश्यतया प्रयोजनवत्तया च प्राघान्य गम्यते | समश्च अह प्रति गुण. |
प्रतिप्रषान गुण आवतेनीय ? इति न्यायेन यावन्तो ग्रहा पतन्ति ते प्म
नीया । एव निश्चये तति पतमाजयितभ्यग्रहेयत्ताया अबुमृतपतितत्वादुदेयगतमे.
क्वं श्ुयमाणमप्यविवक्षित मवति । नद नेतदुदे्यगत इ विषयमिति

५५७१ शौङश्पदिभूषणे-

सिध्येत्‌ । किंतु विश्वभृतोदेदयेन पादखविषिः । पदानापेष
भिङ्गासितस्वात्‌ । यथा च + ' पौणमास्यां पोणेमास्या यजेत '

चेत्‌ । न। तथ। ति रह समज्यात्‌ › । त चैकम्‌ › इत्येव विपेयायमेदद्"
कृयभेद्‌ापत्ते । ‹ पशुना यजेत ' इति दशन्तोऽपि किषम । तत्र हि याग प्रति
गुणमून पश. । एव च गुशानुरोषेन प्रानावृत्तरप्तमवादियत्ताया बुमृत्तित-
त्वेन श्रूयमाणस्यैकतवस्य विवक्षितत्वात । न च जाति प््कायां | तस्या अम्‌-
तैसवात्‌ | ततो जातिरा द्र्यरक्तको गुणशब्द्‌ । तत्र चाऽप्वृत्तिह्क्ता ।
त्मोत्फव मह। समाजनीया इति पिद्धान्त । एष च तत्र यथा प्रहेकत्वमः
विवक्षित न तवा प्रकृत्‌ इत्यथ ।

+ पौणेमास्यामिति । अयमथ -दृटौ विदिपानाना पण्णापृप्नेवाद्वागानं
द्वाववान्तरस्थो --द्शे पृणैमाप्तश्च । तथा वातुमौस्येषु चत्वार पषा -
वेशवदेव--वरुणपप।प-सक्रमेप-मुनारारीया । अत्राय पशय एतादृशे
विषये किं पाङ्धाना तन्त्रेणानुष्ठानमथवा प्रयाजायज्ख(नामावृततरिति । 9 ताव-
दत्र युकम्‌ । तन्त्रेण सा्घ।नामनुष्ठान युक्तमिति । कुन इति चेत्‌ । सघ।ताने
कत्ेऽमि कमक्यिण प्रयागत्यात्‌ । न च पौभेमास्यमावास्ययो काठयेर्मिद्‌।
दङ्गमेः शङ्कय । पशुवदमे पोपपत्ते । तथा हि-तवषया प्रात पतवने प्रचरन्ति,
पुरोडाशेन मध्यदिने, अङ्के्तृतीयप्तवने › इति वषप्रोडश्चद्याचङ्गप्रचाराणा
काटमऽपि पथह्धमृताना प्रयाजाना यथा नस्त्यावृक्ति । तद्पकृतेऽपि ना-
सस्यावृत्तिरिति प्रा, तरुम -नातराङ्तन्त्र युक्तम्‌ । कुत इति चेत्‌ । दशै
पृणेमासकमेग एकफठक्त वनत्वेन स्वरूपत एकत्वेऽपि द्शेपयोगात्पूणेक्प्रयो
गस्य पएयक्वात्‌ । तच्च प्रथक्त्व व।चनिकःत्काठभेद्‌।वद्वगभ्यते | यश्च १९
्ाम्त उक्त पतु विषम | नहि मुरूयस्य पषुयागस्य मेदोऽभिहितोऽस्ति।
फु वपादिप्रचारश्येव , तथा च वपादीना प्रयाजा्पेक्षया मृख्यत्वेऽपि अस्ति
महुदषम्यम्‌ । प्रयानादिभथो हि वपदयो मुरूया । तेभ्योऽपि वपा्वयेम्परोऽ-
वयव पश्युमरूय । प्रकृतेऽपि प्रयाजादिम्य अश्नियाद्यो मुरूया । तेम्योऽपि
तेषा एषो दशेपूणमसी मृरूयो । तयोश्च दशपू्णमासतयो. काठमेदोऽपि
विधीयते--'अमावास्यायाममावास्यया यनेत ' पौणमाप्या पौणेमास्वा
यजेत › इति । न हि प्शुयाग्य काठमेदो विधीयते । येन द्श्॑ताम्प
स्यात्‌ । रितु वपादिप्रचारस्यैव काठमेदो विधीयते | न च प्रचारस्य,
मृतस्य मुरूपयागत्वमस्ति । येन प्रयोगमेद आशङ्कधेत । तसाच

विरधिकर्णष । ५७२

इरेयनत्र पथमः पोणमापीचब्दः के हुख्यः, दितीय करमणि
गोणः, एवं ‹ त्रिपात्‌ › इत्यत्र पादशब्दः सरूपा रूषः,
° पादोऽस्य हत्यत्र भिन्नाश्रे गोण इति न कचिदिरोध
इति दूषणष्क्तप्र । तदप्तु । ‹ पाद्ामिषानाव्‌ " ह्युक्तं भ-
तात्मकरादपतिपादकत्वमरतीति स्यात्‌ । तच्च परकृतैऽविव्षितम्‌।
कितु भतादिन्यतिरि् यतर ' त्रिपादस्यागृतम्‌ ` ₹च्युक्त तद्‌-
त्राभिप्रतापिति सूचनाय शरब्द्भेदानुत्तरणसाफरयात्‌ | अद)
च न्दरमेद्‌ श्रुत्थनुगम परित्यज्य ्रन्दमेदानुसरण क्रिपयमिति
फलजन्गासायां फराननरानुपरम्मात्पादश्चब्दसमानाषेकरण
तया श्रुताद्धनादतिरिक्त एवार्थो विवक्षित इति बुद्धिरह्पधत
इति न कथिद्रिरोधः । न चैवम्‌ ‹ त्रिपादमिधानात्‌ › इत्येव
सूरः कुना न छन इति वास्यम्‌ । गायजञ्वाचिषदास्वेनाति-
प्रसिद्धतया न्दुबुद्धिमी मृदिति चरणपदाक्तेसापज्ञप्यात्‌ । न च
चरणामिषधानािप्यक्तं ऽपि चरणश्ञब्द्स्य " रमणयचरणा रम-
णीयां योनिमापन्ते इत्याद क्रिंयायामापे परयोगदरेनाचद्ध
हणेऽपि पूनरविवक्ितायभीत्याऽप्त पज्ञस्य दुबौरमेबेति वास्य
मू । अमिधानादित्यनेनेव तच्छङ्ानिरासात्‌। यच्छम्देनामिधानं
हि भक्रान्तस्य परकरिष्यमाणस्य वा भवति । मृताचनांतु पादं
त्वेन भरक्रान्ततया यच्छड्देन पराप, प्रसज्यत इति बदररणाय
यत्न; । न च रादेनान्ना प्क्रान्तविरेष्यपरामसकतास्वाभाव्ये-
भेव तदर्राम इति शक्यते वक्तुम्‌ । ' देवे र।नपातङ्कास्त-
स्पेवामी ठुरद्धमाः ' श्त्यादां भक्रान्तविशेषणपरामशचद्
ना्ादस्यमावासिद्धेः । तिपादित्यस्यापरामशचपपङ्खाच्च ।

कि क, चे विः कि

अवान्तर ब धा।यमख्यावेरष्यता च भताद्‌वप्यावेशिषटेते दिक्‌ ।
यद्‌प भूताद्सूत्रर१ १।नरकत्यमुक्तषू । पाचन्त्यमव | तावा

वैषनय। मुख्यस्यैव दशस्य पणम प्तयागस्य च काठमेदृोकंत्या प्रयोगभेदे सति
प्रयोगशचेषाणा प्रयानादूनामावृ्तिरिति पिद्धम्‌ । एवमेव वेधदेवादिषु द्रष्ट्यम्‌।
एव च यथ।ऽत्र सप्तम्यन्त भाणमास्यादिश्व्द्‌ कण्डे मुय ) त॒तीवान्तश्च
त्रत्सयाष्वान्‌ गान्‌ ) तचा 475१ मुरूषनुषयवप्रहुणाष्‌त्‌ |

५५४ ध्ंकरपादपरषणे-

नस्य › इति मन्त्रस्य ब्रह्मपरतां # सिद्धवत्छत्य दत्पराभशेकय
च्छम्द्स्वारस्येन उयोतिवावयस्य ब्रह्मपरताया आधसूत्रममेय
त्वात । ताषटशवाक्यस्य ब्रह्मपरपेवाेद्धाति शड्गयां प्रतपाद्‌-
त्वादिमिगयत्री वाक्यस्यापि ब्रह्मपरत्वमित्यस्य भरतादिभ
अ्रममेयतयापोनसषतयटेश्चस्याप्यनवकाश्चात्‌ । भ्रीमद्धाष्पफक्े-
कानाष्घुक्तयेताया अतिसपष्टनया, एवमपि स्पष्टेऽपि पमेयमेदेन
पोनस्कःपोद्ध।वन व्यामोहमात्रनिबन्धनं देषनिबन्धनं बेति
भाष्यदा्घना स्पएमेव ।

कि च घतुष्पदेत्याधप्यतत्‌ । वागदिरन्ययमुक्तत्वेन भव-
दिवदरुख्यत्व(त्‌ । तथाहि -- भूतमिति वाक्यस्य दहेतुबभिगदा-
यैवादन्यायेन गानत्राणकतेत्वा दिना स्तुस्या स्ीस्मकतवोपपाद्‌-
नाय । अस्प हद स्व भून प्रतिष्टितम्‌ " इति भिज्नकक्षारूढ-
वाक्यवत्तादशव।क्यमेदो गायञयापुक्तः। न तु पाषान्येन । अत
एव 'यावेस। गायत्रीयं बात्रसायेय पृथिवी! (छ ३।
१२।२) इतिवतु“याभेसा गायत्रीय वाव सा येय वाक्‌
इति नोक्त । अन्यथाग्रिपपययप्ताम्याय तयेवावक्ष्यत्‌ |
प्राणस्य तु गायज्यात्मकत्व विदधिष्य नोक्तमिति । न $िते-
हेवत्‌ ।

आनन्दुरवयीयासु- चतुःसृञया >एकाथिकरणतव स्वी

# सिद्धबर्छृर्येति । अप्िद्धवद्रूत यथ। िद्धकद्ववति तथा हृतवेत्यथं |
८ साक्षस्ममृतीनि च › (प° सू* १।४।७४ ) इत्यनेनाऽऽङृतिगणत्वा-
दरतित्वेन पमापतश्वास्ट्यनदेशोऽत्र बाध्यः ।

> एकाधिकरणतवपिति । भत्र मतद्वोविष्य वततेऽपिकरणामेग्रे भेदो
बति । तत्र प्राचीनमाष्यव्पाकषुसनचपरद१कृती मतम्‌-“ ज्थोतिशरणामि-
धानात्‌ 2 ‹ छन्दमिवानानेति वन्न तथ। तेतोपणनिगदत्तव। हि दर्शनम्‌
५ मृतादिपादभ्यपदेशोपपत्तेशयवम्‌ › ‹ उपदेरमेदजेति वेनेभवाभित्न०१रो-
धात्‌ › इति चठु {५५ एकाभिकेरणत्वम्‌ । विषयवाक्यं त्व्निपक्तम्थम्‌ |
¢ उ्योतिहेदय आहित वत्‌ › इत्यव वाकवभिति। प्राचीनानुभ्य।ख्यानन्पार्या-
तु सन्न्यायरत्नावदौकारस्य मते तूक्तचए सभ्या एकापिकरणत्वेऽपि पि 4व
बाक्यम्‌ । अप यदत, प्र दिवो उपति; इति च्छन्दोरववाकपोवेतववानतरो

ज्योतिरापिकरणपू । भुडप

तयैव ‹ वि मे कणां पतयतो वि चश्ुरीद जपोतिटदय भलि
यतु ' ( ० स०४।५। ११) इत्वाधािमृक्तस्य वाश्यषू्‌ |
‹ यदत; परी दिषो उपोतिदप्यते ' (छ° ३। १३।७)
इति च्डान्दाग्यस्यवाक्य वोदाहरण , अपिकरगमेद स्वीडृष्व
¢ ्योविश्चरणमिवानाद्‌ ' ( व्रण सू° १।१।२४) एति
सुते पूरकभकिप्‌ कस्य वावंयपुदाहरणमपुचरतरिमृतपास्वूकस्छ-
न्दोरववक्यपुदाहरणिति वा प्रतिपादयन्ति । तय। गुशागिहित-
त्वस्यान्यनिष्ठस्वश्ड्‌ याऽऽनन्द्मवाधिङरण्तपेग च॒ ंगरति
बदन्ति। तथा हि--रोकतोऽन्यत्र पति दज्योतिन।म्नोऽन बर्न
गि समन्वयप्रतिवादनारडाह्ञतणतिः। ^ वा बेद्‌ निहव मक्ष
याम्‌" ( ते० २।१। १) इत्यनन्दमयध्य दुदययुदानिद्ि,
त्वधुककप । तद्गुहनिदितलष्‌ ' विमं कणां प्रतय षि
चश्षुवीद्‌¶ ' इति कस्यविरज्पतिषः प्रतीयते । तज दार्पेऽ-
यमथे?-मे कणे उपौत्िषा विरुद पततः । वक्षश्च बिष्द्र
पतति । यदिद्‌ हृदय आहि ज्यातिसदप्यलयन्त कणाविर्दं
वतेते | मे मनशषावीव विरुद चरति । जनोऽग्याप्बदधिरद क्क
नु बक्यामि। फ वेदान विन्याभीति । एतच यदि रिष्णो,
रन्यत्तक्चनन्दमयत्यं च तरव परपल १ निर्भय भगप्व |
तत्रेदं विन्द्यम्‌-पगतिस्तावदयुक्ता । गुदहानिहितल्वहुदय-
हिवस्वयारेफरूपत्वामविन(पतयमिज्ञानाच्छ(न्दऽयबाक्ये पुतरां
तद्‌माबाच । पत्यत ' यदिदमन्तः परर थति; ' इति नड-
रञ्थोतिषे।रकपोपरशेन तदभावस्य ब्रापनाचच । ' योऽयमन्त्रह
द्यं : इति म्रायज्प्राः अवणेऽपि पूवपते गायनीज्यातिषाभि-

गौ कि | "णण पिरि

भेद्‌ एति। इद्‌।गतनभष्कन्वारूया पुस्तवप्रफ। से र्ति पत (--/उक्षतिश्च-
रणानिधानत्‌ › हत्पकमेव सूत्रभकरविकरणम्‌ | । उन्द्‌ मेवानान्न ०! हइयादि-
निपूनी त्वविकरणन्तर्‌म्‌ । ततराऽऽामिङरण्व विकयवाकंकम्‌ ^ मि १कम्‌।
पयते पि चकषु५द उथोतिैर्य आहित यत्‌ इति पृषकमभिपूक्तयमेव
¢ _ ® ॥ र > ® „~ "4

भोकंषम्‌ | ्ितीयाभिकएपर्य तु ' अव यदुत परां दिवा अपरोतिदृभ्कते
एति च्छन्दोपल्य कक्यतिति पुषाकसमतप्‌ । तसपकाक्चिकाकास्मते व

॥ गी वा हृद्‌ ९ सवेष ' इतत्यवन्तरो मेद §त ।

वेदं {१० श्यपि ~ ननयनकन्मनयन्यन्न्जनयिनवनिवनि

१ ऊ, चेद्‌ भे" इयपि परडिन्तरम्‌ । ^

५७६ छ करपादमूषण-

कतवेन ज्योतिदद।रा तदाप्ेपायोगास्व “| चतुःसूञया एका
करणत्व स्वीत्योक्तापिसूक्तस्थवक्योदाहरणत्वमप्ययुक्तम्‌ ।
तम्र च्छन्दोभिषानमषादिपादव्यपदेश्चोपदेश्रमेदानापमावेन च्छ
स्दोमिषानभूतादिस्‌ त्रसां गत्यमरसङ्कतत्‌ ।

यत्त॒ चद्दिकाया१--उक्ताक्षपे ' ज्योतिषे अविं यवु
इत्यमिसृक्तस्थस्थव उयातिषदछान्दोगपेऽपि ज्योतरिशश्रुत्या
‹ योऽवमन्तहेदये ' ( छा० ३।१२।९ ) इति हृदयनिहि
घर्मेण च > श्ञाखान्तराषिकरणनयापेन मत्यमिङ्नापमान वेषे

१ [1

9 श | न ~ श 1 ~~

> शाखन्तराभिकरणेति । नय भाव --कठकङ्ण्वमाध्यदिनतेत्ति-
रीयादिशसखाप दशपूणमातास्य कमाऽऽन्न।तम्‌ | तत्र सशय - म शला
मेदास्कर्ममेदोऽथवा कभषपेति । किमत्र युक्तम्‌ । चालामेदा्कभमेद्‌ इति |
कथमिद्‌ निश्वयत इति चेन्‌। शणु । मद्कारणाना हि नाममेदाद्ना
बहनामुपडम्भो मवति । तया हि--काठककण्वादिकेो नमनेदृस्तावत-
षिद्ध । तथा कारोदवक्यातयषीयाना 7पिच्ालिना भूमौ भोजनमाचरन्ति
शाखान्तराध्यायेनस्तु नाऽऽचरन्तीति धम॑मेद्‌ उषटम्यत्‌ | निकस्या शा.
तायामधाता ^ इषे ष्वा › इव्यदव। मत्रा परशशाख।च्छेद्‌ादय किया-
श शाखान्तरेऽप्यवोयन्त पि पनस्पेरमि हरये । एवभराक्ति-हममद्‌-
प्माश्िवचन~प्रायश्चित्तवचन। वाभदशनरूपा मेदृदेतप उपठम्न्ते | न
दयर्पायुष। मनुष्येण समर ख।ध्ययनपूतर कमानुष्ठान कत शक्यम्‌ | तम्मा-
च्छासामेदन कम॑मेद्‌ ईति पनात, | अन।च्धत--ल्पायमद्‌ दक कर्मत
तिद्धान्त । तथा हि-भशरेयाष्।कपाटादवागह+ यद्केकत्या शाखाया वत
तद्व श।तन्तरऽप्युपडम्या । ' द्यपूणम्‌ म्या वगत › ईत यामह,
पुर्ष्यापरथेकपिष, | ‹ दृशपूणम्‌ त ? ईति पेलनामप्यकम्‌ ।‹ स्वभकयम,
हति फरपतनन्योऽप्थक, । तप्मादूभिन कति क्िष्यति | पनपदाद्तकव
स्वन्यथा गच्छन | तषा ६-7्ठ पक उ4१६।दिकन्न केषनाम्‌ । "कठ.
केन यनेत › इत्यश्नवणात्‌ । ^ काठ कमधीते " इति भयो दन्यनामेत्यकगन्त
भ्यम्‌ । मूम.जनादिसव ययन य१ । पनलफिरप्यन्यतभदत्त दुष्यति |
जसपायुषाऽपि शालान्तरत्५।१६द६रग८यदन कमीनुक्षन शक्पते । त्स।द्न-
न्यथात्िद्धरूपपरत्यभित्तानच्छ.खमद३१ कम न भिवत्‌ इति तिद्धम्‌ । अनेनव
न्यायेन्िपूक्तगतप्य च्मन्देग्यगतस्य च उप ति.न्दूर्य पदभेदेऽपि
धन्दकयाद्मकेयनिकत्वमवदयमङ्काकतन्पमिति ।

इ्यातिरधिकरणप्‌ । ४७७

केवान्नाक्तसृत्रासंगातीरेपि समापानद्ुक्तप्‌ । वदसत्‌ । दिष,
परत्र विन्वोत्तीणप्दशष्रत्तप्वेन च्छान्दोग्यव।दषे श्रतस्व ज्यो.
तिषो हृदयनिहिवस्वे नाशनिपक्तोक्तञ्योतिषो भिन्नत्वेन ऽ्योतिद्रय-
स्यक्यफरप्नायोगादु । अत एव न श्वखान्तरन्यायविषयत्वपू ।
अधिसूक्तं फणादिविदूरत्वश्रवणेन च्न्द्‌"्य " तदेतद च
श्रतं च › ( छा° ३।१३।७ ) इति श्रवणेन मापाभ्रि्टोत्रनेयमि-
क्निहोत्रयोरिवात्रापि ऽयोतिषोरभिज्ञयोनामक्यस्य वस्तवैक्या-
प्रयोजकत्वात्‌ ।

यशचोक्ता्षेप अ।कारभेदेभ तयोरविरोधोपपत्तिरिवि चन्द्रिका.
यां समाधानदचुक्तप्‌ । तदप्यसत्‌ । निशिते हि दयोऽर्योतिषोरे
कंय आकारमेदेनाविरोधोपपत्तिकर्पना तत्कटपनया चेक्यसि-
द्विरिव्यन्योन्याश्रयत्वपसङ्कत्‌ |

यच्च चद्धिकायापू-न च पृवेपकषेऽगरिसृक्तस्य सपार्याब-
लादभिपरत्वाच्छान्दोग्पवाक्यस्य च च्छन्द्‌,परत्वात्तयोरकाबि-
षयत्वामावान्न +पत्यमिन्ञासभव शति 9ड चमित्याक्षिप्य तनो
त्र ब्रह्मवर्चसं गायत्री " इति गायच्यां तेजोरूपताधवणाच्ेन -
छम्द्‌्निश्नब्दयोरनतिमिभायत्वादभरौ गायत्रीश्रब्दस्य गायञ्यां
वाऽपनिशन्दस्य समवेनाभिसृक्तवच्छान्दोऽयस्याप्य्निपरतायाश्छा-
नदोग्यवद्निसृक्तस्यापि गायत्रीपरताया वा सदेन द्रयोरेकायं
त्वान्न रपत्यमिङ्गाक्षमव इति समाधानम्‌-तदुपहास्यमेव । ब्रह्म.
वर्यसतेजोहेती गायञ्य।म्‌--! आयुधेतम्र ' इतिवद्रोणम्यपदे
शेऽपि तस्य तेजसोऽप्निरूपएत्वाभावेन तावन्मात्रेण वाक्यामेदा-
सिद्धधा च तयेरेक्यासिद्धेः । अन्यथा तेजःशब्दगायत्री्ब्द-
योः समानाधिकरण्यदशनवतु ‹ यजमान प्रस्तरः ' शते निद
पराधजमानपस्तरयोरप्येक्यापत्या सृक्तवाफेन यजनमानस्येव
% ब्रहूरण स्यत्‌ ।

+ प्रस्वभिन्नासभव हति । प्रत्यभिज्ञाया समव इति विग्रह ।

# प्रस्वभिन्नासमव इति । प्रत्यभिज्ञाया भप्तमव इति विग्रहो बोध्यः ।
> भ्रहुरणं स्यादिति । अयमाशय --दक्पृणेमाप्नयेरिद्माग्नायते
सूक्तवाकेन परतर परहुरति ' इति । तत्र सूक्तवाको नाम ‹ इद्‌ चवूषिवी-

५४६ धा एरपादभुषणे-

चतुःसष्या एेकादिकरण्ये छान्दारयवाश्यदुदाहरगत्रत्यपि
न युकए । छान्दोरयषाक्वे । विषरणामिषानापषात्‌ । अद्धि

भद्रमभत्‌ › इत्यादिको मन्त्र । तसमिम्मन््रे हाश्नि संमोध्य । सव सूृक्तवा-
गति इत्याम्नायते । किं च ॒योगवृत््याऽपि तथेवार्थप्रतीतिमवति । ° सूक्त
वकि › सं सूक्तवाक । सूक्त नाम यागकाटे तत्त्भन्त्रेण सम्यगुकछ देवमि
त्यथः । प्रस्तरो नाम दभेमष्टि । तस्य प्रहरण नामाग्नी प्रक्षपः । अन्नाय
सश्चयः-- किमत्र सृक्तवकेनत्येतत्पदेन कारो कक्षीय आशोसििभिदृक्तो
मन््रो विनियोक्त्य इति । कं तवस्प्राप्म्‌ । विनियोगाप्तमबात्काडटो रक्ष-
णीयं इति । तथा हि~ पर्वोक्तमन्ते हि “ अञ्चिरिद हविरजषतावीयुधत महो
एयायोऽङ्ेत › इत्यादिक पठते । तदथेस्त--' पुरोडाशतेवया वृद्धोऽभ-
स्तसिमिन्यजमाने तेजोबाहुस्य छृतवान्‌ › इति । न षात्तो प्रस्तरपहरणेऽनबेतु
शाक्य, । [कत्‌ दात्रा मन्तरेऽस्िन्पठयमान तत्पाठकारेऽध्वयु प्रस्तर प्रहर
दिति कार एवापलक्षणीय इक्ति प्रप्ति त्रम --‹ सृक्तवाकेन › इति ततीया-
त्य प्रहरणे मन्तो विनियुज्यते । न चाव्यन्तमन्वयाभाव । मन्धो हयं पूव
पिष्टानयादिदेवाननुस्मारयति । प्रस्तर प्रहरण बेष्टदेवताप्तस्छार एव । अतो
देकताद्वारा मन्प्रपहरणयोरन्वयान्मन्ो विनियञ्यते | ननु प्रहरण नाम प्रक
पमाम्‌ । न वु देवतोदेशेन प्रषप | यजिघातोरश्रवणात्‌ । तथा स्ति देवता-
नमन्नामावात्तद्वाराऽपि नान्धय इति चेत्‌ । मेवम्‌ । देवताना सद्भावात्‌ |
तथा हि- अगन्यादिदिवताप्रकाशकस्य हि सूक्तवाकस्य तृतीयाश्चुत्या प्रहरणा
हत्व बोध्यते | यदि प्रकर्णेऽ यादयो देवता मवेयुश्तदा तत्प्रकाश्चनेन
दष्ठोऽयों मनस्य छम्येत । अतो देवताकरपनेन तदुदेशपुवैकस्य प्र्ेपस्य
यागत्व पिथ्यति | तस्मादेवताद्वाराऽस्स्येवान्वय इति रिद्धम्‌ । एव च यदि
मवदुक्तरत्या तैन शाब्दगायत्रीरब्दयो प्तामानाधिकरण्य ताह ” यथा ^ तिह
देष्दत्त › इति छौकिकवाक्ये सिहगणेन रौयोदिनोपेतो देवदत्त पिहशब्देन
स्तूयते तथा ‹ यजमान प्रस्तर › इत्यस्िन्वाक्ये यजमानगुणेन यागप्ताष-
त्वेन युक्त प्रस्तरो यजमानशचब्दन स्तूयत इति शिद्धन्तितत्वेऽप्यत्र गोण.
व्यपदेशमात्रेण मवदुक्तरीत्येवो मयोरेकय।पर्या ‹ सृक्तवाकेन प्रस्तर प्रहरति
इति ककय यनमानस्यापि प्रहरण विदध्यात्‌ । ततश्च कमैरोपपत्तिरिति ।

= दि्रणाभिषानामावादिति | विशुद्ध चरण विचरण तद्मिषाना-
पादिष्यये; | मय माव,-बन्द्िकाया हि ‹ स्ोतिश्चरमानिषानत्‌ › इत्वा

ह्योतिरषिकरणय्‌ । ५५१

पृत्तण्ठान्दोग्यस्यञ्योतिषोरक्तरीत्यक्वस्यायुक्तष्वाद्‌ । खदा.
क्यगतासाषारणनेकश्चतिशिङ स्यागेनाम्यवाक्यगदरिङ्कन नै-
णये बीजामाबाब।

यश्च चद्िकायापू-यधपि च्छान्दोग्योक्तस्व ग्र्म्वे ' यौ
हट्रह्म ` ( छा ३।१२।७ ) इत्यादिश्रातिरिड्ानि स्वषाक्य.
स्थानि सन्तीत्याकषिष्य तथाऽपि तत्तत्य॒क्तस्थनिरवकाश्विष्णु-
लिङ्खेः सावकाशथ्चतिसृक्तवापेनं सदवेदान्ताना विष्णो सप्न्बयं
दश्चयिहु सूत्रकरेणापिृक्तस्थ शिङ्गषक्त पिति समाधान वथा

चछान्दोग्यस्थ (्योति्विष्णुः । अभ्यव उ्योतिषोऽग्निसक्ते
विचरणाभिषानात्‌ › इति सत्रार्येन > बाधकमिति । तदसत्‌ |

दिबु पृत्रीविषयकनिसुक्तमतत्रयमुपन्यस्य तत्रत्यमा्य मत च युक्तमिति प्रति
पाद्य द्वितीयमतप्तमथनाय ८ नन्वेवमपि प्न्न्यायरत्नाव्ठीकृन्मते छन्दोभ्य-
वाक्यस्यैव ऽयोतिरादिपुत्रचतुष्टये विषयत्वात्तत्र च च्छन्दोमिषानादिपरमवेऽपि
चरणश्चब्दितकणादिविद्रत्वादेर मवेन ्योतिरितिपूत्रस्य ‹ चरणामिषानात्‌
इत्ययुक्तम्‌ ” इत्याशङ्का मनति निषायक्तम्‌-^ द्वितीयेऽपि च्छन्दो्य
चरणामिधानामविऽच्यक्तरात्या वाक्यद्वयाक्तस्य उथातष एकत्वात्‌ गचरणाभे-
धानात्‌ ' इत्येतन्न व्यधिकरणम्‌ । तथा च 'चरणामिधानात्‌ ' हत्यस्यायमयं ~.
छान्द्‌ग्यस्थ उ्योतिर्वरष्णु । अत्यव भ्यातिकऽचिपूकतं विचरणाभिषाना.
दिति ^ इति । परतवेतन्न यक्तम्‌ । अिपूक्तस्थच्छान्दागयस्थस्योतिषारिल्कत-
रीदक्यध्यायुक्तपेन च्छान्दोग्यव।कंये विरुद्धवरणामिषानस्याप्तमवादिति ।

भबाषकपिसीति। तथ। चेत्यादिविचरणामिषानादित्यन्तो यो ज्योतिधरणा-
मिषानादिति सू्रार्थशद्धिकोक्तप्तेन सह पए्वोक्त समाषान बधक मवतीत्यत-
स्तदपतदित्यन्वय । अय माव -ज्योतिरितिसूत्राय हि च्छन्द्‌गथस्थज्षोतिषो
विष्णु्वनिणैयेऽ्नषकते विचरणामिषानादिति हैदुरक्त, । प्प।षने तु सरववेद्‌,
न्ताना विष्णौ पतमन्वय दशयतु सूषकारेणाश्निपूकस्य शि्गमृत्तपितयुक्तम्‌ ।
छान्दोग्वप्यज्योतिषो विष्याखर्पक्रयतव तु तस्स्थश्रतिदिद्गपमणादेव हिदधम्‌ ।
न्‌ तु तद्विषये किचित्प्माणमगेक्षितमिति तत्तत्पयम्‌ । एव च च्छन्दोगयस्थ-
उथोतिषो विष्ण्वमित्रनहात्वनिशये वस्तुत ॒प्माणान्तरागपेक्षलस्य मिरुक्प्तमा.
धानपरतिषाद्कत्व[ त्व ]रसमतत्वेऽपि निरुक्तपूत्रवाकंथायं तदपेकितत्वस्यीक्तत्वा*

दकथा्थेन सह तत्समाधानं बाधक भवतीति तात्पवं नोध्यपिति |

१ क, न भि्षुपादधरपरणन्यायेन इ* । इतीदानीं तनचन्दिकपुस्तकपाढ ।

१५८०

शाकरपादभूषणे-+

निरषकाश्ष्टिङ्ध षिरोधन शतिषाधस्यान्तरापिकरणकात्राधिक
रणन्यायसिद्धतयाऽनन्यथासिद्धवरणादिविद्रत्विङ्नेष तस्स.
माख्याश्रतिद्रयमङ्ेनाभ्निसृक्तस्यान्तरादिस्यन्वायसानास्यन ब
हमपरत्वसिद्धया # वक्निणयस्यानयपेप्िततया + तन्एखेन
तदमिपानवेफरयाश्च । निरवकफाश्च ण्ड बटात्तस्य > छयातिषः
परमासत्वेऽप्यस्य = ऽयोतिषो निरवकाश्चजाटरागन्येक्यसचि
वश्रतिवकादभ्यपरतश्च्ायारोनापरिहारा्च । कंचेतन्मते
‹ छन्दोभिधानात्‌ ` ( ब्रण्सृ० १।१।२५) इतिस॒त्र॑न
विचरणाभिधानरूपरेत्वाक्षिपकम्‌ । तत्पतिपादकाभ्निसृक्तगायन्री-
दिधयेरिवये हेत्वभावात्‌ । कथवित्तटुपपादने वा ज्योति!
शब्दस्येव गायत्नीश्ब्दस्यापि निरषकाश्नात्तदिरोधनान्यपरत्वा-
सुपपादकत्वात्‌ । शरुतेनिरवफाश्चरिद्ध मञ्जफत्वे च ऽयति
ब्दस्येव तद्ध ज्जकत्वापत्तः । अन्यथासिद्धिसहत्वस्योमयोस्तु-
रयता । अत एव न साध्याप्षेपकत्वमपि | गायत्री शम्दसम
भिव्याहरादत्र ज्यातिषो ब्रह्मान्यत्वेऽ्यग्निमूक्तरधञ्योतिषो
ब्रहमान्यत्वासिद्ध । दयोरेक्यासभवस्तृक्त एवेति दिक्‌ ।
पिन्लाधिकरणपक्षस्तु तरां न सभवति। ' विकारश्न्दाशेति
व° ' ( त्र° ० १।१। १३.) इस्यादाविव ' छन्दोभि-
धानाज्नेति चेत्‌ ' इत्पुक्तरेकाधिकरण्प्रसूचकत्वात्‌ । उन्दोभि-
धानादिद्यषिकरणस्य च्छान्दोग्यस्यगायत्रीन्दनिणयारत्वौ-
क्तिरपि न स्वरसा । तथा सति ‹ गायत्री तद्िद्गात्‌ ' इत्येव
वक्तव्यत्वातु । ^ हृदयनिहितं ज्यातिविष्णारेस्यभिदितम्‌ । तख
च्छान्दोग्यश्चतो श्रयते“ यदतः परो दिषो ज्योति › इति ।
तश्च गायन्नीत्वेन पठयते । गायत्री शब्दश्च च्छन्दस्येव रूढ इति
हृद यनिदित भ्योतिनै विष्णुः ” (-दयुक्ताकिपपवकगायनी शब्द

ष त्नेणयस्येति । ब्रह्मपरप्वनिणंयस्येलयभे |

+ तन्रुखेनेति । अपेक्षामुखेन ब्रहमपरत्वामिषविफट्याेल्यषं ।
> तस्य उयोतिष इति । छान्देगयस्यत्योतिष इत्यषं ।

= अस्य ज्योतिष्‌ इति । जथचिपूक्तस्यज्योतिष इत्ययं ।

= इव्युक्तापेपेत्ि । भय चाऽऽहिपस्तत्वप्कशषिकायां स्वह, ।

श्योतिरमिकरणप | ५८१

निणेषार्थत्वायोक्तविन्यास इत्यपि न स्वरसम्‌ । गायत्री्द्‌-
समभिन्याह।राच्छान्दोरयस्थज्यातिषोऽत्रह्मस्वेऽप्यभिसूक्तस्थस्य
रह्मत्वानाक्तेपादु । उमयारेक्याक्चमवस्योक्ततवात्‌ । अभिसूक्तऽ-
युक्तस्य गायत्री शब्दस्य तद्नाक्षेपकृत्वाव्‌ ।

यद्‌पि चद्धिकायामू-एेकाधिकरण्यमतदयेऽपि वकद
मप्युद्‌ाहरणमिपि करपनमू्‌? तथ। ^“ यथा हयस्निसृक्तस्यवाक्ये
भकरणानुख्तश्रत्या पूवेपक्तस्तया छान्दोग्येऽपि ' गायत्री बा
इदे सवष ? इत्युपक्रमाद्‌ ' सैषा चतुष्पदा षद्विधा गायत्री '
हति चोपसहारात्तस्य गायत्रीभरकरणत्वेन तद्चुग्रहीतञ्योति"
त्या पूैपक्ष हति पूषेपक्षयुक्ति पाषारण्यात्तथाऽ्निसृक्ते निरति-
शयवेमवलक्षणचरणेन सिदध।न्तवच्डन्दोगयेऽपि ‹ एतामेव
नातिश्चीयनते ` इति निरतिरयपेमवरूपेग चरणेन सिद्धान्त
इति सिद्धान्तयाक्त साधारण्पाचेकाधिरणता । यथाऽऽपाराप्नि
होत्राधधिक्ष रणेषु ' अधारमापारयति' । अहन जक्षि '

नकन नन | [प ~=

# आपारापिहताद्यपिकरणेष्विति । जवमाशय --ददमामनयते-
¢ अभिहात्र ज॒होति › ‹ दध्ना नुहोति ' , प्रयत। जुहोति इति । इद्‌
चपरमाम्नायते--' भ्र(रभाव।रयति । । ऊवम्‌घ्‌।रवति ' ‹ ऋनुमाषार-
यति › इति । तत्र पशय किमेत जहोत्यापरमाघ।रयतीति वाक्रयद्वय-
मनुव(द्‌ जहोलिद्विपि।रति । किमत्र युक्तम्‌ । अ३।द्‌ इति| कुन इति चत्‌ ।
उच्यप--यागस्य द्वे रूपे द्र्य दवता चेत्ते । तच स्दद्रयम्‌ ‹ अश्चिहोत्र
जहति › ‹ जश्व।रमाप्रयति ' ६१ वाक्यद्रुथेडपिं न श्रूयते | तथा च
्रवयदेवत।रतणल्य वागस्खपस्य भावान्न वक्वद्रधस्य पिपिहपत्व वक्त पवते |
भरि तु दभ्वापिविक्थपिरितस्य ऊनतमुदायस्याभिहोनवक्यमनुवाद्‌ | तथो
ध्वदिवाक्यमिद्पस्य कभतम्‌द्‌यप्याऽऽय,रव(वमनुवाद्‌ इति पृनपक्े परापत
पिद्धान्त- किं पृत्पततिणा दष्यादिवदकेमन युणमान विधीयत इति मन्वते
किवा गुणतिरि्कपि पनपिति। न तावद्य, | अजिहत हिविक्यस्य हि तन्मते
कमेमिषायकत्व। मून क्यविद्गःगनोऽतिद्ध प्या गुण्वनुवाद्पर परस्व यण.
मात्रविधानस्याप्तमत्‌। नरि द्वितीय, । पिरिष्ठतिषान गौरवात्‌ । तलात्‌ "भङ्गि
होत्र ज॒दोति) । आपरमाष,रया0 ' इति वकद । फमिषायकम्‌ । तन्ना$ऽधे
ष्या दिवि कय्े्व कृश्यते | पकत। ६ ' नक्नेर+03५1 परमि, हति

॥ 1 क्षंङरपदपृषणे--

इत्थुष्ाहरणभेदे ऽपि द्रव्यदेवतालशक्षणयामरूपामानाभ्नं याग-
पित्वमिति पृथैप्षयुक्ति पाधारण्यानन्नवणौदिना देवताश
मान्न रूपथयमाव {तितिदधान्तयुक्तेसपारण्याचेक।पिकरणतला
तद्वत्‌ ” इति वाकयद्रयोदाहरणत्रोपपादन च । तदपि न सषु ।
छन्दोम्कस्यञ्वोतिषो विचरणाभिधानामवेन पुषपक्तपिदध(्व-
युक्िसाश्रारण्यस्या(धिकरणेक्येऽपि वाकपदरवोदाहरणतायां साध
कत्वेनोपन्यस्तस्वािद्धः ।

वद्पि चद्दिकयाम्‌-- अग्निसूक्त इव ' एताभव नातिर्थ-
यन्ते ' इति निरतिश्चयपेमवसूप छान्दोगयेऽप्यस्यवं विचरणाभि
धानमस्पीव्यक्तप््‌ । तदपि न । ' वि मे कृण। पत्तयतो वि चक्षुः
इत्यदिरपिसृक्तोक्तस्य कण दे पिरुद्धपतनरूपज्योतिरतिक्रमण
रूपवेचरणस१ ‹ एतामेव नातिन्रायन्पं " इति च्छादूग्याक्तगा-
यञ्वनविक्रमणरूपस्प विचरणश्य प्रस मिनस्वरूपस्पकश्-
न्देनाभिधनायोगात्‌ । ताभ्यां गम्पमाननिरतिश्च५चभवपरत्व
तरु नामिषानरूप संमवत्या गण छि कखयित्‌ युक्तष्‌ । ~
च यद्यभयोषोतययोरत्र विषयता तदा ' छ्दोमिषानादु
इवि क्त्‌ ' अरयमिधानात्‌ ' ईपि वक्तव्यं तद्मिधानोप्ताशं
बीनाभाव । ' छन्द्‌कन्द्‌। अेरप्यपलक्तषकः ' इति चान्द्रो
तन सतु । उपदश्भद्मतादिपादन्यपदेशयोस्तद्‌।ऽप्पगते। |
॥इपदेकमेदादिति प्तेपक्षय क्ति ॑१।दि१देतिसिद््‌न्तयक्तिथ च्छ।
स्ेम्यवाक्यमात्रासाषारणी " इति चद्रिकोण ठ ' छन्दोभिध-
नात ' इति सूते तथव वक्त शकपवय। तत्रोपरप्तगचवाद्ग"का-
रस्य निष्फल 'पर्याऽनुपदेयभव ।

अपारभिदहातरापिकरणदष्रन्तोऽप्वपुक्त एव । तद्पिकरभ-

सौय गुहो ईतिवचनविधिनिनियुक्तमन्ववणादम्धते । ्वतीयेऽपि " चत्त
म॑ 'एतद्मू › सवार्न 359 दरन्यम्‌ (हृद ऊउ*१।ऽ४्ब्‌ द दृश महती
यन्तो यत्तपते, हृद्रका्प्वदेत्याच।रमघरथति › ३इतिमिनियुकतमन्त्रषंदिषता
च कम्यते । एव ॒च द्ध्यादिवक्वप्ए६।१.रमुद्‌।या व त्वपपृ4पकषचु-
किताषारृण्यादेवतद्रभ्यजमर्पल्वतन्तहोमाप,रविपिरितितिद्वानयुकेकषार-
पमा य॑था ततमरैकापिकरणत। 7 द्रस्महतेऽपि स ६१ । ।

ऽपातिरधिकरणय्र । ५८३

+ अग्नहत्रं जुहाति ` ‹ आव(रमाघारयति ' इत्यादिवाक्पं
न फमविधायकय । तत्र द्रन्यदेव्रतयोरशरुतत्वादद्र्पदेवतार-
प्षणयागरूपप्यामव्रात्‌ । फिववत्निदोत्रबराक्य ' पयसा जुदहोदि
दध्ना जुति इत्यादवक्ववदितस्य कपप्तपदायस्प,
आघारवाक्यभर्‌ (कनुषाघ।रयाप ` "सष्वमापाप्यति ` इत्याद.
घाक्यविरितक५सपुरायस्यादुवाद्‌ इति पूरैपक्ते-, दध्यादि
व्‌[कंयेन न दध्यादिगुणपात्रविधान समवति । सन्मतेऽभिदोत्र
वाक्यस्य कमविधायक-वाभावेन गुणिनः कस्यविदसिद्धेः। नापि
द्ध्यादविगुणवि शिष्टकभ विधाय समवति । विधिगौरवापत्ते ।
तस्माद्रहोतरादिवाक्यमेव कपविध।यकम्‌ । तत्र दध्यादिषिाक्वै.
रम्यकः । देवता च होमकरणमन्नवणीवु ' इति सिद्धानते
चभयगचरग्राहकस्य सधारणस्येव प्रृते पूरपक्तपिद्धान्तयु-
[क्त प्ाधारणस्यातिदरत्.सत्‌।

यद्‌।॥प च।द््ररपा(--' > उपदशमदत्‌ ' हत पृदपक्तयुः

न वाद्यतुरषस्य = कपविद्‌कथद्१६।१।१०य५५ेऽप्य तरपूश्यस्य न
तत्समे । अश्नेतुकते म्‌॥द१२२पदेरमवाद्त्वाशङ्कयाऽऽह--
% उपदेशमेदादिप । तव च मनपकत्तमतिरप्यप्ीत्याशयेनाऽऽह~
अेवाद्नव इति । अथ भावर--तत्र दि ‹ अन्नायम्य करियार्यत्वादान्पक्य,
मतद्यौना तस्ादुनितयमृर 4 ' ( मे° सू° १।२।१ ) इति पू्रेणाक्रि षष
तामववादमन्तनापपेयानमानेयकवाद्धरामण्वमेति पूपेपन्च | । विपिन स्वेक-
ब॒वयत।त्त्त्यदेन विीनास्यु ' (न° सूर १।२।७ ) इति पिद्धान्त-
ूतरष्येन धशरेन ! तुर च पभृद यकम्‌ ' (जे० पू* १।२।८ ) सति
सूतरेण वा कृ्त्वाप्यायपुषायै१यवत्तसवप्यवननिपिमरिम्नाऽयेवद्‌दना प्प
यौजनतावतताथेन परमाण्यनिति प्षारण एके पिचिर | द्वितीव-
विवारस्--अ-वाद्‌ाना द्र।मवादुपभामाण्वमिति पृ, पक्त । तिद्धान्तकृत्
सवुतिगरहणादृहरतमवात्यामाण्यित्यत्ताषारण । एव च यथा द्विषवी
विचारस्तथा प्रकृतेऽपि +क्यद्वयवतज्थाति। शब्दाथा विप्णुरन्ये वेति सशयेऽक्नि-
च्छम्द्‌रव।मिष।नाद्‌ 4तिद्धञव तिगायनी पदुप्रथोगे प्रवाजन।मावान्न शिष्णु, किं
त्वन्य १0 पूवप प्रि-उभत्र चरणशब्दित।परिच्छितपेमवत्वस्यामि षान.
तपोपूप्नापेमभतिदधषदुभयोगस्यपि समकादिष्णुरिति तिद्धान्त इको विषार

५४

[4

णकरपदमूषणे-

कतिर ‹ भतादेषादं इति सिद्धन्तयुक्तिथ च्छान्द्‌,जववाकपमा
जर(साधारणीत्यन्रायवादनये महेमत एक) विच।रोऽयवादमन्त्ा-
दिख्वापारणः । अन्पर्सषवादमात्रासाधारण इति द्विपवति-
चारष्टान्यकयनपर । तदपि न । अर्थवादनये ह वायुम क्षेपिष्ठा
देबता ' इत्यथंबादगता रब्दाप्तथा । उर प्रयस ' इतिप
गता शब्दा, ‹ बायव्य श्वेतमारमेत मूिकमः ` इतिवि
गतवायञ्यादिश्चम्दाना तथा "पुरोडार परथयाति ' इतिविधिगत-
शष्दाना च भरपेशष्यमव मू 1यमन्व।चक्तते। विधवाकंयगतवाय
व्यरादिश्य्द्‌ा अयवादगतशञ्दनेरपेये५व विश्विष्टप विद्ध
तीति मन््ाथवादेन्पा मारतेरामायण।दिवरकतिदूवत्तान्तः १०।
यते, न त्वनुष्ेय (रचिदिष्यकवक्यतव(मावान्नयचादमन्त्राणां
घम प्रामाण्यमिति पत्ेपक्ते-पदेकवाक्यत्वाभावेऽपि पिधिवा-
कयस्य पुरुष प्रेरयितु विधयायपाशस्त्यदेवनाप्रकश्ाचपेक्षता-
दर्यवावमन््ाणा च फलब्रदथौववधपयवसिताध्ययनविषिप-
रिगीतत्वेन पुरषायपिक्षप्वासरश्रस्य लक्षणया समय
धत, क्िर्गापी (पि) स्वमावतया श्षीप्रफरमद्‌। बायुरध्य
पशषोदबता ततः पदस्तमिम वायव्य पद्युगारमेतति
बाक्यये।र"वयाद्यवादाना तेतिवाकमकवाक्यनया घमं परा
माण्यभ्‌ । एषं मन्त्राणामपि विधरकवकंयतयव भपराण्य-
पित्येको विचरे मन्त्रायवादस्ताधारणः। यत। वायुः क्षिममेव
फलभ्रद्‌)ऽतो बायन्य १११६१५५ ।९। क्तं ६१११९येब्‌
मिः रप नियदक्त। ततः स।पत्तप्व। 44 ५(मण्यमनपह्य-
त्वरूपमति पूषेपक्त--सापेकत हि ५५ गान्तदाविगतयमीपक-
सरू । अथद्‌।दे ' वेत कमोनु४4 फट 4दद्‌वत।१पत्वाद्राजप-
बाषृदर ` {त्यनुमान्‌ य।द ।१३।६१५ ९4।चद्‌। ।*१५।ब।न्तरस(-
पद्ववकप्तणममामाण्य ९५ । न १।११।६1। ।%६ फठमददव-
दातोषकत्वोपन्य। पन ११५ स्म्‌ 1६ 4१। ५य। २।१ १४९५
कम ६५मि<प (मनये ९।५१।द्‌/१५. १।१६।न।द +व।क्यत्‌।

[गि | [रै ष्णी ण पणि [वि । `

-क्नन्भहद्िि

१६ । १६ चछ।१द्‌/ ५६५३५ तिनं न्च ३१६९१६५१ ५।६--मूताद्पिद्‌
वपदेश दिना तिद्ध^न्त द्यो फिचि।र इति एववा मिषारो भध्य इति |

$्यातिरधिकरणम्‌ | ५८५

छभ्यत इति कुत, पपाणाम्तरसपेक्षखमिति विपि, पभागमेगति
सिद्धान्त इत्यन्या विचारोऽथवादमाप्रप्तापारण,। तत्र दितीयक्षि
सारण कृतस्य मानान्तरानपेकप्तसरपपरामाण्यप्रकारविशरैषस्याप-
नस्य परथपदिचारदृतत्तापान्येन प्रापाण्यसिद्धथधीनसिदिक
त्वाटिषारद्रयस्य पररपरापे्तत्ववदिह विवारदट्यस्य परस्परा.
पक्षसामावाद्‌) तदरदिष् विचारदयस्य सापान्यविरेषरूपहेतुदरया.
माषञ्च वेषम्पस्य तद्धा स्पषटन्वत्‌ ।

यदप्यानन्दतीर्थीयानां परथमाधिकरणश्रीरम्‌--श्योति-
रिदमरिविष्णुरषेति सदेह! । अस्य सूक्तप्यश्रिसृक्तत्वात्तद्तज्यो-
वि शब्दोऽभ्िपरः। न च ' हृद्य आदित यत्‌ ' ( ऋण स॑°
४।५। ११) इति गुहानिदितत्वरिङ्धिन बाधः श्डुनीयः
प्रकरणसनाथायाः श्रहेख्किन दुदेलन बाधायोगात्‌ । न च
निरवकाशत्व श्रतेरिव लिङ्स्यापि । जाठरे जानबेदसि शिष्ग
स्य सावकाश्त्दि । अत साव्रङाश्लिङ्ासबराभ्णां परकरण-
्रतिभ्याष्ुक्तज्योतिषो युक्तपर्नित्वमिति पषपक्ष-निरबकारेन
कणाद विद्रत्वेन प्रफरणवपाच्टरपेदिष्णावेव महायोगशिद्ू
हिभ्पापपपततर्दिष्णुरषेद ज्यातिरिति सिद्धान्ता । स्पष्टं चष चन्दः
कादां तदीयग्रन्ये |

तत्रेद्‌ चिन्स्यम्‌-निरवकाशलिङ्गेन शरतिब धस्य पषोधि-
करणद्रयसिद्धप्वेन पूनरिहान्यप्रत्वशङ्नुर्थानात्‌ । प्रकर
णस्य लिङ्काहुवैरुतेन न तर्तदहयेनोक्तश्धोत्थानप्‌ ।
निरवकाशतया प्रबलेन रिङ्खन पकरणव।पकस्प कैष्ुत्य-
स्यायसिद्धत्वातु । एतेन / त्वमग्रे ` इत्यप्रिश्ब्दसनिष।.
नादेश्निपरत्वश्डति च्द्िकोक्तफरपन निरस्तम्‌ । सनिधा-
न्प प्रफरणादपि दुबरत्वेन तद्धापस्य + दण्ड पूषिङृन्वापति-

+ दण्डापपिकान्यायेधि । न्यायस्द्प तु--फस्यचिप्पुरुषस्य।वष्टम्बमारभ
दण्ड अवश्यक । स च प्राम।नतर्‌।दिगमनप्तमथे पथेगरमूतानामपृपाना क्सि
र्ण मा मृदिति दण्ड एव तद्न्धन करोति । तथा प्त्याव्थकरे दण्डे
गृहीति सस्यापूपग्रहणमथोद्धवपीति । एव चनेन न्यायेन प्रकरणस्य बधि
सत्यथात्सनिधानरूपस्य स्थानप्रमाणस्य बध, स्यादिति म |

नकन

५९६ हाकरपदभूषणे-+>

रैत्धात्‌ । एच श्यातिःष्दाभरिशब्दयोदेषतापरसेऽन्तरधिक्ष-
रणन्यायेन, यतपरस्व आकाशचाधिकरणन्यायन गतार्थत्व दुर
रम्‌ । न च प्रकरणानुग्रहादधिका कड ति युक्तम्‌ । शतर्बिष्णु-
परत्वे प्रकरणस्य।पि विष्णुपरत्वसमवनान्यपरत्वायोगात्‌ । न
चाभ्रिसृक्तत्वादिष्यवहारेण परकरणस्यान्यपरव्वश्डति करपनं
युक्तम्‌ । अक्षिविध्ाऽऽदित्यविवेहयादिष्यवहरस्यातिश्ग्दादे.
त्यादिशचम्दबसापातरेणेव गाहेपत्यपराया अपि ऋच रेन्धीति
व्यवहारस्यनद्रपदवत्तामत्रेणेव विष्णुपरस्यापि सृक्तस्पामिपद्ब-
शामत्रेणा्निसृक्तसवस्पदहरतिदधेः |

यदपि-- ४ उक्तरीत्याऽऽ्िप्य जाठरेऽप्नो सावकषश्नसय लिङ्ग.

क

उक्तरीत्याऽऽप्षिप्याति । तत्र हि पै निरकपवेपक्षमपक्रम्य उथाति
्ब्दप्य वस्तुतस्तमोविरोधिपदायेमत्रे प्र्िद्धत्वेऽप्यचिपुक्तं ‹ वि मे करणां० '
हत्यसिन्मन््रे हृदयनिहितत्वलि्गात्‌ । विश्वदेवा अनमस्यामिषाना त्वामर
तपति तद्िवापतिम्‌ ' इ त्य त्ाश्चिरब्दमानिन्याश्चभ्निपरप्वमेव, न त्वभनिषृक्तस्य
प्व्तस्याश्निपरत्वम्‌ । तथ। सति प्रकरणर्पस्यश्चिपूक्त्या्निश्ुतिप्तपद्कत्वेन
चत्यनुप्राहकंत्व न स्यादित्याशयकमुक्तम्‌ । तत॒“ एतेन - साति शब्दानि
शब्दो देवतापरौ चेद्यथाऽ=तराधिकरणे निरवकाशटिङ्केन पावक।शदेवत।व।-
तीना प्रवत्तिनिमित्स्थशवयंदेमगवद्रतत्वोकत्या ववेष्णुवाचित्व साधित तेनेव
न्यायेन ब्रहमप्रो स्याताम्‌ । मृतपरो चे्यथ।ऽऽकाश्चाधिकरणेऽचेतनगतध्यापि
्वृत्तिनिमित्तस्य मगवद्वीनत्वादि समर्थित तेन न्यायेन ब्रह्मपरो स्याताम्‌ |
अत्रापि ज्योति पदप्रवृत्तिनिमित्तप्य भगवद्भतत्वेन तदषीनत्वेन च पावकश्चाया
सश्निशरतेनिरवकाशविप्णुटिद्धेन।घस्य समत । न चाभिश्रुति, सूकख्पप्रकर्‌-
णानुगृहीतेति वाच्यम्‌ । तत्तपुक्तस्थाग्यदिश्चतीना विष्णौ सावकाशत्वे सूक"
नामपि तथात्वात्‌ । न च सतेृक्ताना वेष्णवत्व हृदमभ्निपक्तषिद्‌ विष्णुपतमि-
तिम्यवस्यानुपपत्ेश्तेषा निरवकाशतेति बाच्यम्‌ । स्वकानां वैष्णवतरेऽपि
£ इृदमभ्नपूक्तमिद त्वन्यत्‌ इत्यादिग्यवस्या तु ‹ अभिण्यत्तरिःय।रमरथ्य ›
( ब्र° सू० १।२। २९ ) इति वक्ष्यमाणन्यायेन प्च्छते । तथा हि-वैध-
नराधिकरणे क्यण्यादिशब्दाना विष्णौ मुह्थप्वे तततस्पक्ताना तत्तदिधानं
च वेदिकतिद्धम्यवस्यानुपपततेरम्यव।चित्कोवेति पर्वपते प्राति--अशयादिप-
कादि।भावप्णुपाप्तनयाऽरूयादवेव विष्णोरभिव्यक्तत्वात्‌ + भन्यादिपूक्तधुग

हयो तिरपि$रणव्‌ । ५८७

श्याप्रौ सायकश्वत्या वाधोपपत्तरिति पृवेपतसपर्थनं वद्धा"
यार । तदप्यसत्‌ । जाठरेऽप्नो हृद यनिदहितत्वस्यापसिद्धेरछङ्गस्य
निरषकाश्रत्वातु । जाठरत्वपसिद्धिविरोधेन तततावकाश्चत्व-
करपनानुपपततश्च । कणोरदिविद्रत्वस्याप्नवसमवाश्च । तदार्ग
दनेन पूरपक्तस्त्वस्पदरीरया पुवपक्षतिद्धान्ताभिप्रापेणाबिकरण-
योजनासं पवेनाय॒क्त एव ।

यदपि चन्दकायाम्‌--इदमप्निमृक्त न दिष्णुमृक्तमित्यभ्या-
पकप्रसिद्धाप्निप॒कतत्व-विष्णुसृक्तत्वाभाव-ग्यवकशरसाचिजरा-
भिरवकाश्चमपि टिङ्ख श्रतिः प्रतिवध्नाठीति निरकाश्रत्वमात्रप-
युक्तलिङ्धगतपावरपस्य निरव फाशोक्तव्यवहारसाचिष्यश्चतित्वो
भयपरयक्तश्चतिगतप। वरयाद्‌ टू बटतया लिङ्ख गतबरहुत्वपाबरयस्य
्तित्वरूपस्वभावपरयक्त पराबर्याद्‌दूषैरतया युक्तमेव सृक्तस्या
्निपरन्वमिति पूतैपक्षोपपादनम्‌ । तदपि न विचारक्षप्र्‌ । पाण-
बिधाऽक्षिविधाऽऽदित्यविधेर्यादिव्यवहारवदेनदरमन्तरपसिद्धिव
शोक्तरीत्याऽन्यथासिद्धभ्यवहारादेरयैविशेषनिणांयकल्वायोगात्‌।
अत पएवेकविष्णुविषयक्वाविश्चेषेऽपि तत्तत्पदश्रवणाश्रवणरूप-
परविशेषश्रवणपयुक्तः "पुरुषसाक्तमिद नारायस॒क्तमिदं नेदं प९-
षस्त नेदं न।रायणसूक्तमिदं विष्णुमूरक्त नेद विष्णुशुक्तम्‌ !
इत्यादिग्यवहारः सगच्छते । तत्तत्पद्‌।भ्रवणेन तत्ततमूक्त
त्वामावन्यवहारेऽपि तस्थ तत्परत्वाभावानिणायकृत्वात्तःसा-
चिष्याच्छतेः प्राबरपायोगात्‌ । छिङ्गस्य तु निरवकाश
त्वपरयुक्त भावट्य निरपवादमेवेति सति बाधके नात्रा्चिसू
क्तादिसमाख्या निणायिका परभवति । निरवकाशत्वबहुत्वप-
युक्तपाषरयान्न श्रतित्वसुक्तसाचिष्यप्रयुक्तपपि भावरयम्‌ । श्रु-
तित्वपयुक्तपराबरयस्य पागेव निरस्तत्वाचच । छन्दोग्यवाक्ये च
नोक्तपकाराऽपिका शङ्खा प्रबतेते ।

पकैरभयाद्‌पिव विष्णोरनुस्मरणीयत्वद्वा, तदुप।तफानमर यादित्यविष्णुपरा्ि
रूषाद्वा) निमित्तातसक्तादिञ्यवस्था५पपेर्‌? यादिशब्दाना विष्णे। मुरूषत्वं सूक्ता-
दीना च तत्परत्वे व्यवस्था च।पप्चत इति सिद्धान्तितम्‌ । अनया रचा
ृर्वोक्ता व्यवस्योपपयेत । एव च पतावकाशपूक्तस्य निरवकाशविष्णुि्ैः
पुत्रा भाभेन पूथप्ानुदय इति परास्तम्‌ ” इत्या शयकमक्िप्वेत्यथे ।

॥ 21

छकरपादपूषणे--

शपोविरोपित्वं अयोतिष्पदप्र्सिनिमिततमाभित्य बध्मणि
तम॑सा सह दतमने उयोति 8ष्दासभवेन पृवेपक्षोटथानित्यापि
परोक्तं न सतु | ' प्रजनन उपोतिः, षिराट्छन्दसां उपोतिः,
ति्ुस्पश्चदशसपरदश्च एकविंश एतानि वा ज्यातीबे ' शर्यादि-
घहुतरप्रयोगविरोषेम तमोविरोधित्वस्य ऽयोहिष्पद्परषत्तिनिपित्त-
ष्वाभावात्‌ । आदिस्यादितेजोपये बरह्मणि तमपा सहाषस्था-
नस्य केनापि प्रमाणेनासपतिपततेः प्रकफाश्कत्वमात्रस्येव तत-
त्तिनिमिसत्वोचित्यातु । अस्तु वा यथाकथ॑चित्तमोिरोषित
ऽयातिष्पदपहटत्तिनिमि्तमित्याशड् का तथाऽपि तस्याऽऽदित्यादि-
साधारणतयाऽद्चिपात्रपवेपक्षोपषटम्मकर्ववणेनपसगतमेवेति मो-
्तपुवपक्षो युक्तः । प्पक्षस्यायुक्त वेनैव तभिराकरणसिद्धा-
न्तोऽप्ययक्तं एव । क्िच-

कणोदीना विदूरत्व विष्णेरन्यत्र नैव हि ।
अपरस्तु श्चेतिसक्तादं सावकाश्च परात्मनि ॥

इत्यादिना कणादिषिद्रत्वरिङ्धिन ज्योति शरतेर्विष्णुपरस्वनि
णयसिद्धान्तो न युक्तः । तदिङ्कस्य रिवसाषारण्यातु । तथा
धथवश्चिखायापू-' अथ दैन पेषडादोऽङ्धिराः सनल्छुपारा-
यर्दणद्ुवाच, मगवम्किमादौ प्रयुक्तं ध्यानं ध्यायितव्यषू +
क्ष तद्धघानंकोवा ध्याता कथ ध्यय; › इत्यनेन ध्यान
ध्यातुध्येयविषयप्रभ्नपवतायं "स एभ्योऽयवां उवाचोपिस्येतद-
्षस्मादो प्रयुक्तं ध्यानं ध्यायिहव्यमित्येदक्षरं परं बरह्म › इति
प्रणब्राञ्ुगत ब्रह्म ध्येयत्वनोक्वा ^ अस्य पादाथत्वारो वेशः!
इत्यादिना प्रणव -य त्रिपात्रामिस्तस्य ग्यात्निषठुक्ला "एतस्मा
द्ध्यानादौ भ्रयुज्यते सवेकरणोपसह।रत्वाद्धाय॑घ।रण।सुरीयं
बह्म › इत्यनेनावसानस्थितचतुयपात्रात्मकप्रणवाख्यतुरी यपर.
क्रमणः स्कर० व्यवहारातीतत्वस्य ध्येयत्वे हैत॒त्वभ्ुपन्यश्य
“ ध्याीतेशानं प्रध्यायिदय्यमर ' इन्युपसष्रे चिब एष
ध्येयस्वरूपमिति निणेयात्सबैकरणविदूरस्य विषरय कणौ-
दिषिद्रत्वाप्तते, । उक्तपश्षवाक्येऽयमथः-- प्रथमतो विधा.
तेति शेषः । भयानमू--भ्यायत इति ध्यानं पध्यानबिषयः

श्थोतिरपिकरणध । ५८६६

ध्यायिदश्पम्‌ --रिष्यपुत्रादोनापुपदे योग्यम्‌ । अथवा ध्यान.
यपम्‌ । अयमत्र विवक्ति तो ऽयः यत्वेन योग पयुक्तं प्रथ-
मोत्पञ्नो विषाता कर प्पातवन्भवदापररथा पुतेभ्यश्च क्िपुक्त-
वांेति । ये स्पष्टायष । मन्नोपनिादे च~ यदा तमस्तन्र
दिवन रानिनं सन्‌ चासन्छिव एव केवर इति शिव प्रस्तुत्य
भनपृष्वं न तिश न मध्ये परिजग्रभत्‌ ' इत्यनेन कोऽप्येन

ढतापि न यरतवानित्यमिधाय तद्वयं ' न सहे तिष्ठति स्प.
मस्य › हृ्युफ्व। तद्धुतुरेन । न चद्ुषा पश्यति कश्चिदेनम्‌
इवि भरु११। तत्र चञ्ुदेत्युपलन्तणष्‌। अन्यरपीद्दरियेरेन न कश्रि-
स्न(न।ति । ततां न सदटसेऽस्प रूष सरूप (एति सदये सम्प-
दुमेन इत्ययः । तथा च पद्ुःकणोदरिविदूरतस्य सिवस्ताषा-
रण्यं भ्रति निविब्रद५व।

कृणा(द्वदूरत्व च ‹ इयत ' ईइपते१र्डद्‌न६१मदतव
भवेति चन्द्रक क्त१६।४१ब | ` विं ५ कण। पत्यत व्व
इत्यनेन कणदीना ज्पोतिरतिक्रमणस्मवोक्ते नि२।१४य१ भवत्व.
रय तेन गम्यभानसे तु ‹ चरण।भिधानाद्‌ ' इत्यत्रामिषानप-
द्‌।स्वारस१भित्य(मदितिमव प३१क्त/नर।करणे । २९१॥पि शिव-
साध।२०१ विष्ण्वायेश +₹१।१५ चिवाप(नत्वषतिपादनन व्यव
९१।पत१न्१२।द्‌१।५क२५ । चिददरदच्। दिना उपोतिःश्रुतेर
ष्णाषव्‌ महपत्व। कर।4 न युक्ता । ' नारायणपरं उषा:
६(१ब२५.१।५।११।द ।५११९।५८ ` ३श।न। = तिरन्पयः
६९५ च।नपद्‌१।९१ (५१५१ पदूढ यना ।

१९ न [(रष्णसपं१६।५१्‌५क नस्तु । + यन्या

[ नि 1) ~~ ~ ~~ (मि [णि

|

+ +व(न्यमहति सयुहि ' इ।त । जममाश्चयः--दयरि पषणायर तण्डु
ठव ‹ पन्यम युहि द्वन्‌ ' (१०५० १।१। १६) इति
मनो महित, । तत पशय -मिषत्रस्यः ष।"4शढ१ नाह आखिर
दुहन इति । (7 तावत्५एठम्‌ । नहूरनथ इति । कुन इति चेत्‌ | णन्व.
शम क्च + मतग ।नव निस्पुाप्ण्डड। तर) । न हि मि6द१¶ तण्डु वान्य,
शन्दप्य शक्तिरसि । मिति सदुपेषयेव । पस्मायधा ' देवत्य त्वा प्तनितु

मपेऽधिनोगदम्प पृष्णो एप्तस्पाम्मे जुट (440 › हृष्वतिनदसपूण

५९० धा$रपादमृषणे--

धियुहि ` इति न्त्रस्य पा पहविष्कयागे निविष्ठस्य ' मां पमि
इत्यह तेऽ ‹ पृगोऽस्ि ' इत्य हसि द्धिवदङ्ञानप ॐव । पिष्णव्‌।-
॥द्‌९न्दाभावादव तेतस्द्धरेवि चनद्दिकाफतु न सधु |
बहुजनसव्रादवेषयपापद्धुरन्रानावेषयत्वकरपनस्यायक्ततवात ।
दृन्तारफस्तु स्वरय्चपमूखव्‌ । षान्यशचन्द्स्य सतुषद्रहपव।-
। चनः १२।६गररू१६।३षप४्‌ पिदव्यत्वे ३ नदस्य माते इविि
ततमङृपिद्रन्यव(वेना मृग रन्दस्पवोहनी पत्वौ चित्यस्य न्ययामि
त्समतत्वाद्‌ ।

यद्‌।५ च द्दकाभापू- अक्र प्रेच्छेय१मवत्व्‌ । ^ अश्निष
द्वानामवमः ` (एंण्ब्र० १।१) इत्यवमतया ' भीष
स्माद्‌्रस्त११ ' ६/१ सम यतया भरव" न्न पन्ते विद्युद्‌ हटि.
च चन्द्रमा अ॥९९५।५।ब, ` (एण त्रा ४०।५) इति मरणा
॥दिमत्तवा च तस्य श्रतततू । अध्रिश्र वादि हु ' अभिनाः
प २०५१ ` (ऋ० ० १।१।२२) ‹ देषा भो
।११। २।१. ' ( ब० ४।४। १५ ) 'नार्‌यगपर्‌। जषोति।
(न° ११।४) ' पिष्णुरव्र ञ्य।पिः' ( चदुदद्श्खा)
अहूमाभेरस्‌ हुतम्‌ ` (मग्मी० ९ । १६) ‹ ज्योतिषामपि

मतप्रकरणस्यनिनापमतन्मे समित्रधिपृषरन्परना पकती नासत्वृहक्द्वद्तापि
(*५२० १६९५ न (व्यूह्‌ ३/१ "८5१ ॥40--टसेग१ वर पाग्यद्ु-
ढर्स्य तण्डयङ१ऽ4 १०५।न तद्‌ नगनत्व्‌ तवदृद+वमव | पथ। ( गव, प्य
न्त ` ईयुच्५म्‌।१ १९१६२१११ ५ वात्तमतत। रका १०।द्‌न्त्‌ | अमि ७।
दुग्व ९<।५९५१। 6५१. १1 144 प | तद्^4क 151 १।य््‌ ५५ तताच्य
कंयानामियन। प।१्य२ग्द्‌ ऊ९१।५ ६/१ ।६४ब्‌ । नयु त्त्पमदतःपल्लथाऽपि
६९९ पणाय मत्तमकपता दरण ।क््‌ " म्‌।तमात ' दत्यृह्‌, 1०4 अह
द्वत्‌ " य॥३५।५ ` ६7 ११ । ज ।२ 4101-५ ॥ १।५१२। गद्य यथा त्‌ण्इु°
दटक्षकृत्व तेद्वुपव ।१त्‌।१।१ गरड त्य मातठतक्रत्वन ' मृगोऽि य
हस्व =य।२१०१३।१ ठणादृत्तं॑ प्र ३०।१।०२०१न्‌॥ ५९ चनह "१ (११६
हव्याक।रके ९ब ,१दे तावृह्‌ ११०५ €त॥ । द्धम्‌ । एव प्ति यान्ति
¢ मुगोऽतति ' इत्याकारकं ऊय नाञ्ञानम्‌ठकतदवयेव।५१।१२११ रपि
िष्पवदिन्दाभावनिनित्तन्ञान १२१५१ ६ |

ञ्यातिरधिकरण१्‌ । ५९१

तुञ्ज्याति; ' ( १० गी १३। १८ ) सत्यादिश्रतिस्पृ्िमि-
वि्णो सावकागमित्युक्त।, एवं सुक्तान्परेष्वापे दरषष्यम्‌ ।
त्था हि--रद्धेणनत्वावो हृनद कश्चन जातो म जनिष्यते ›
( ऋ० स० १।६।१) इति, तथा । ईञ्चानमस्य जगत
सदैशमीश्चानमिन््र तस्यव; ' ( अथशचिरः ४ ) इति, वथा
। समुद्रेऽन्तः शयते › ( ऋ० स० ६।७ | ५) इति, तथा
बहैस्परये ‹ विष्ेषाभिनल्लनिता अरह्मणापसि ' ( ऋ० ६० २।
६।२९) दति, तथा सौरे ' सू५ अत्मा जगतस्तस्ुषः
( ऋ० ६० {।८। ७) ही, तथा वारणे धयो तिश्वक्य जगतो
देव ई" ऋ०स ०५ १।७);ति, तथा पिश्वङकभसृक्ते भविश्वाथक्षु
३०स० ४।६१।२) ध्यानः पिता जनिताः ( ऋ० ६०१०।
८२। ३ ) हइत्यादानि सन्द ब्रह्मलिङ्कामि। रिच सौरे "येना
पावक चु भु२०५ त जने। अहु | त्व्‌ वेण पयसि)
(ऋ० स १।४।८) इति सूपस्प पावक्पर्गाहिथमः
सथोषन५ । तथा वदद्णे ‹ अधा ववमा(९९५ ' ( ऋ° प° १।
२। १५) इति वरुगरूपाऽऽदित्वादि रः सवोधनम्‌ ) तयाऽ5.
मेये ‹ त्वपन्र ह्र वृषभः सतामसि त कष्ण (कायो नमर,"
( ऋ६० स° २। १५। ७) ६२५८१ ५ब्‌ध्य तनेन्रविष्णव(-
दिशब्दपयोग उक्तसृक्ताना सुमश्ष्द्‌ पाच्यक्तह्मपरप्वे युक्ती
नान्ययेति स्पृक्तगतन।मतमनवपरप्वबल्योक्तम्‌ । # वतप

८. पक्षहे्वोरादिशम्दामावाद्‌ | अध मवि ~व द्ध नन्द्‌्‌4|4
माप्यम्‌--- यो १द्‌ नहित गुहायाम्‌ ! इष्य कम्‌ । तच गु १९९ ५ मे
कणां पतयतो वि चभरुनीं ६२८५६) उपा तिहःय अदित यत्‌| वि मे मनश्चरति
दूर आष किंषिदहेयामि क्रिषु नू मनिऽ' ईति 3३तिरुकप्‌ । तच उोति-
रनिसूकतत्वासरतिदधश्विरेषेति प्रा्९। अ अह-- भोम <पोतिश्वरणामिषा-
नात्‌ ' नीमू | विष्णुरेव उपरोति कीदाना मिचरणानिवानत्‌ । प्त हि पते
मत्रया त्व वृषान ` इलादिना कण)दिपिदृर । इति | अव्रतरणमध्वध्व
तसतभकाशिकाकरे्यस्यान प्र यङतिरुकतया कृता सूत्रम पायव्ेनपर
भाष्य व्यारूयायने--विष्ुत्वेति । िष्णुतेर उगित्‌ । कगंईननित-

९ ® छि

सोति षर्‌द्बरण।मिषानात्‌ । केण दिविदर.वधिङ्ग।दिस्थथ, । केण।दिविदर

५९२ शकरपादभूषणे-

हेत्वो रादि गब्दामावादुपरक्षणरवाश्र पणस्प हिष्दधयम्‌
किचाभिपूक्तस्यज्योपिषव निणये ‹ उपोतिदेरनातु ` ( ब्र
सू० १।३।४० ) इत्यस्य गनाय॑तापत्तिश |

यदापि चन्दिकायम्‌--' ञ्यातिद्‌श्चनात्‌ ` इत्यत्र त्वा
सुक्तस्यस्यापि ज्यातेषां न्रिषम,णत्वादि्ेङ्क मवसे शङड्-
तानि [रुट्(नि ब्रह्मपरपक्रपपहमरस्यप्वादन्तमावेतण्यन्ता-
नीति बध्यत इति पानसुक्प्यापात्तानेवारणम्‌ + । तद्पि

[ए 1 री मीर ॥ कि , शि |

त्वामिधानेऽी कुतो विष्णु उतिरित्यत आह--स दीति । मीयन्ते
विषया अनेनेति मानेद्दरयगगत्ततक्तव परोऽ्तीप्यथं । न च प्रकरणविरो.
ध, । ठिङ्कन प्रररणन।पपपत्त । न च श्रुतििरोष । शतेपिष्णावपि पाव-
काशत्वात्‌ । मह्‌।यगवद्वद्‌े६द्िन मृरूयत्व्च्व । निरवकाशेन पाव-
क।ा्चत्यादेबावपपपे । अते पिष्णुरेद ३५।तिरिति । तस्येव गृहातिहितत्व-
मानन्द्मयत्व चति पिद्धम्‌ । इति । इषा च द॑ चिवृण्पर्ाद्काक।र आह~
¢ कणद्ना विदुरष्व पिप्मौर्‌ यत्र ष हि । अप्रम्ड शरुतिपूक्तारि पताकाश्च
पराति | अव च पृनपंटातभितायतषय्र ६.द्काक,रकत-छोक । एत-
च्छदकत्यारवनपर (प्रकम्य क०(दमिद्‌९4 च इत्यारम्पान्‌रिति .व |
भनद्मवर्पयम्- २१ प वरणा भवानम पू । २०५।९५०६्‌> ११ भाष्यट।क
युरोधात्‌ ‹ नधिपूपर। ०५ पदम वेषणुमानवाचकत्व ताध्वे कर्णा
दानामत्ठञ दकि ५॥१- त्‌ । १५।६्दरत्व९इ।दप यावत्‌ )
इवानुम्‌ान 4 +त । ८१ प) सतेऽनितूर्मस्यापरतणपेनी१द्‌ नातप
ताय॑ न्थायोञनुक्तत+य ईवाच +त । एव द| ९.११ द्रव्यम्‌ " इत्युकत्वा
¢ तथा (६ । ९०५६९१९. २५ २५१३ ° ८ ˆ ईष्वादशन्दान सवश्नग्दवा-
्य१९्‌र१अ८्६प्‌ १५५११ ५९५.त१।४4 १६५4 ¶ तत्त ्र्थञ५।।१२॥द्‌-
ल्द परीत्य (ष्युभानप्यच १ तथत्‌ केणाद्रविदूरप्ाद्रजिङ्गत्‌ ।
ट्यनुमान्‌ च। ५41 ९९4 म ५ ॥१प प्रप्रीयतत | पर ‹ उव पिश्चरणाभि-
धानात्‌? इष्य । परनन ज्यात < व्दाद्नो वक्वरणामि पाना दि्माच्वा$$
दि्चन्दप्रथोगामापेन सूनकार्‌यनःमेतेतायदरततिषादुक्रतमेन सयत्व स्षटमेव |

+ निव्ारणपरति । अ भाव ~^ उ्योत4शवत्‌ ` हृचत्र हि ‹ योऽय
मिज्ञानमय प्राणेषु इ वन्तर्थाति ` इति वृहरारण्पकस्य वाकयमुदाडत्यो-
क । पिम ऽये|तिष्पद्वाच्पौ जीव उत्‌ विष्यु(िति प्श्य, । ग ताब-

छयोतिरधि करणप | ५९३

भ्रियमाणत्वादिष्िङ्कानां प्रह्मणि सदृषन्यायिनास्यायैप्रतायां
अत्रेव निरूपायेतुं युक्तसाद्धयम्‌ ।

यदपि“ छन्दामिधानात्‌ ` इत्यादित्रिमृत्य। अयिकरण-
स्तरत्वबणनम्‌ । तथा दि-अत्र कोकतोऽन्यरपरसिद्धगायश्रीनाप-
समन्वयः क्रियते । छान्दोग्ये ' गायत्री वा इद्‌९ सर्वम्‌ '
( छा०२।१२।१) इत्यारभ्य ‹ अथ यदव परो दिषो
ध्योतिदीप्यते › इति श्रयते । तत्र गायत्री यदि विष्णोरन्पा
स्यात्तदिद योतिथ सा स्यात्‌ । अनो गायत्री $ छन्दोपिशेष
उत विष्णुरेति संशये, गायत्रीश्रतिप्रसिद्धथा ' वाग्रेषा ` इति
पाक्यत्वसकीतनाच च्छन्दोविशेष एव । न च अयोतिःशरत्या
बाधः । शरुत्या श्युतिवाधायोगात्‌ । ्योति,पयांयतेजःश्दस्प
; तेजो वे गायनी ' इति श्रवणेन गायञयामेव तदुपपत्ते ।
गायत्रीशचन्दश्च न पिष्णो रूढ; । तत्र मानाभावात्‌ । छिङ्गस्य
रूढा बाधात्‌ । न चात्र तदधीनत्वन्याय प्रवतेते । बेदरूपा-
यास्तस्या नित्यत्वात्‌ | तथा चेदं ज्योतिरपि तदूपमेबोति पएषै-
पके, सिद्ध.न्त --गायत्री विष्णुरेव । तथा हि--दशेनं शरुति-
रिर्यथेः । एद्वायञया गानत्राणकतत्वभ्रवणात्‌ । तस्य चउनद्‌-
स्यमावातु । अतो ज्यातिरपि विष्णुरेव । तदधीनत्वाश्च प्ुरुय-
ता। न च नित्यत्वविराध ।

तप्रा्ठम्‌ । जीव इति । कुत इति चेत्‌ । ‹ स्त समान सन्रमो ठाकावनुपतचरति
स॒ व अय पुरषो जायमान शरीरममि्तपयमान पप्ममि प्सुज्यते प्त
उत्कार्माप्रयमाण ` (वृ० ६।३।७) इत्यादिनीवलिङ्गात्‌ । एव
च्िपृक्तपथस्येव उयोतिषो बृहदारण्यकरप्थवाक्ये प्रियमाणत्वादिश्रवणदरि-
मूक्तस्थमपि ज्योतिजाव एवेति पवपे प्राप्त पतिद्धान्त -प्याति.शश्कस्य । हय.
न्तरज्योति ' इत्यातमपरशनोत्तरोपक्रमे । सु इत्यत्राय॑॑पुरुष ॒स्वयञ्योति '
इत्युपसहारे च श्रुतत्वादत्मप्रोत्तरोपकरमो प्तदाराम्या च विष्णुपरत्वेन निर्णी
तव।कंयमध्यस्यतया जीवठिद्गानामप्यन्तमोवितण्यथतया मारकत्वाययकत्वेन
कथविज्नेयप्वादिद भ्योतिर्िष्णुरेवे्यतनिपृक्तध्यमः; विष्णुरेवेति िद्धम्‌ ।
नहि निरवकाशेन पावकाशवापन्यायथ्युषपाद्न वा सुक्तगतत्वक्षेकाशङ्क-
निराप्कन्यायन्युत्पादनमसिन्नारिकरणे करियते । येन पनरक्तिनायेत । उक्तदथ-
नयाच्युत्पाद्न तु ज्योतिश्वरणाधिकरण एव कृतमिति न कशचिदूदोष इति ।

9

क अ क कायन्य

|

छं करपाद्भूषणे-->

स्वभादजोवक्षमाणे द्रव्यं कारः श्रविः क्रिया|
यत्पसादादिमे सन्ति न सन्ति बहुपेक्षया ॥

इति भित्यानामपि तादषीन्यभुतेः । मृतादिपादष्यपदश्ादपीदं
निभीषते । ' सेषा चतुष्पदा षड्विधा गायत्री › इति गायञ्या,
षट्विधत्रमनृथ चतुष्वदस्व व्यपदिश्य तत्रव पुदषसृद्कभन्त्रः
सबादायोदाहियते--! तदेतध्चाऽभ्युक्त वाबानस्य ` इति |
अस्य पुरुषस्य तावापू्वाक्तो महिमा । न केषङमेवाबन्कितु
पुङषस्ततः पर्योक्ैदपि मदहिम्मो ज्यायान्‌ । कथम्‌ । सवांणि
छ पादः) अस्यागृतं स्वरूपमृत पाद्श्रय दिषि तिषठ
तव ।

यदुक्तं गायत्री ज्योति रिष्णुरिति । तद्धषेयदि गाय-
ाञ्योतःपसङयोरकं दस्त्च्येत । न चेव ‹ त्रिपादस्यामृत
दिवि ` इवि गायञ्या द्युस्थितत्वोक्त्या * परो दिवः › $ति
इयोविषां दिव परत्वोक्ट्या विरोप इति $दकनीयम्‌ । त्रो
कसगप्ररोकाचयमिपरायेणोपदेश्चमेदोपपततेः । तथा हि-यृयवःस्वार-
ति छोकरसाभिप्रायेण रक्तसोजनोच््छितान्तरिक्षोपरितनन्वतद्रीपा-
नन्तासनवेङुष्ठानां द्यत्वात्तद्रतरूपन्नयं दि वीत्युच्यते । सप्रोका-
पे्षयेन्द्रसदनस्य दत्वद्रैकुण्ठस्य दिवःपरत्व मेरोरपि धुत्वा
संत्परानन्तासनस्य दिषःपरत्व स॒समण्डङस्यापि शयुरवेन ददु-
तरन्वेतद्रीएस्य दिबःपरत्वं॑तत्रस्थमूर्ित्रयस्य दिवःपरत्वं च
युरुवते । अत खभययोपदेशचेऽपि विरोषामावादुमथत्राप्येकमेव
विष्ण्वाख्यं वस्तूखयत इति गायत्री विष्णुरेव । स एव उवातिर-
नन्दमयश्रेति सिद्धान्त इति ।

तशरेद्‌ं चिन्त्यते-- यद्यत्र गायत्रीनत्म समन्बेतव्यं तहिं माष्पे
उयोतिकाक्योपन्यासः किमयं । न वावसपू्बाधिकरणाप्तेपाये ।
छ्रोदिवस्यस्योमयाधिकरणविषयततामरते तद कषषेऽपि ज्यो
तिः भेऽभिसृक्तस्यमुक्तवाक्यमेव निपय (ति पके बदनक्तेप्रब्‌ |
अनासिपे च चिन्तरवेफर्याव्‌ । मायत्रीडन्दस्य प्राग्रह्मरित्रय-
त्ाहक्त्या ' छन्दोभिधानान्नेति चेन्न ' १विश्ङ्काचुस्थानान्र |
मादि चितव्रहोषपरिनि्ीषया उयोविनीमैव च्छान्दोग्यस्यं सम

श्यो तिरधिकरणव्‌ । ५९५

ितक्य दिष्यते तरिं समन्वेतव्यन।पग्रहणान्यनता । खपक्षचा
धनपरुक्त्वेव श्हन्दामिधानादित्याक्षिपोऽपि नोचितः

यतल्‌- ४ गायत्रीदाक्ये विषये ऽ्योदिवोक्योपादानं पूप
एयोतिरधिकरणापेपदश्चनायेम्‌ । स्योतिषांकये विषये गायव्री-
धाक्योपादानं गायत्रीहष्दरूपपृपक्षषीजप्रदशनायोपिति बन्दि

भी री री

अकायर क ककः

# गायज्रीवाक्ये विषय एति । अत्राय चन्दरिकाकारस्या$ऽ्य -
¢ उयोतिश्वरणामिवानात्‌ ” इत्यादिषु सूत्रीविषयेऽधि करणमदोऽभगरे वेति
परतदरैविध्य वतेते | तश्र तत्तप्रकाशिकाकारमतेऽधिकरणमेद । न्योतिशरणे.
सेकमेव सूतरमेकपधिकरणम्‌ । उन्दोभिषानननेत्यादितरिसूत्री त्वधिकरणान्त-
रू । तश्र प्रथमायिकेरणविषयक्ो विचार इत पृवभृक्त । इदानी इ द्वितीया
भिकरणदिषयकविचारथिन्त्यते | तत्र सुधाकारमतेऽप्याधिकरणस्य विषयव-
केयम्‌ ‹ अथ यदत्र प्ररो दिवो ज्योति ' इति । तेखप्रकाशिकराकारमते वु
¢ गायत्री वा इद्‌६ मवैम्‌ › इति वाक्यम्‌ | प्रतु माष्ये वक्यद्रयमप्युद्‌ाहृतम्‌ ।
तत्राऽऽचपत्ते गायत्रीवाक्यस्य द्वितीयपक्षे तु । अथ यदृत ' इति वुक्वध्य
भाष्ये क प्रयोजन तद्ददइय वक्तव्यम्‌ । अन्यवाऽन्यतरपक्ेऽन्यतर क्यस्य
वैयर्थ्यं स्यात्‌ । अतस्तत्।थंकंयम्‌ ^ गायद्रीवाक्ये विषये › इल्यादिग्रन्येन
सम्यत | तथा हि-गायग्यादछन्दस्त्वे तामपक्रम्य च्छान्द्‌्य उक्तस्य ज्योति.
पोऽपि च्छ दस्त्वाद्प्चिपुक्तस्यमपि ज्यातिदछ^द्‌ एव मवेदित्येक, पवक्ष |
भप्तिक्धेव पक्षे द्वितीय पृतपक्षस्तु--ऽयातिराविकरणक्तरीत्या्निपूक्त-
स्थस्य ज्योतिषो विष्णव्वेऽपि च्छान्दोग्यस्य स्योतिद्छष्द एवेति | अत्रैव
ततीय पर्वपक्त -ज्योतिरषिकरणे विष्णो िर्णीतज्योति श्रव्या लन्दोगयष्य-

दे, (षवि, चदे (षि

स्थापि ज्योतिषो विष्णुत्वेऽपि गायत्री न विष्णु । तत्र [त्दतेरमावादिति |
एव्‌ च गायत्नीवाक्ये विपये प्ति उ्योतिव।क्योप।द्‌ानप्य ज्योतिरपिकरण्तेप-
प्रदशनपवकनिरुक्तपवैपक्षत्रयप्रतिपादन फे सिद्धम्‌ । य तिवाक्ये विषये सति
त पू्प्षदवयमेव । तथा हि- छन्दोगयस्यग्योतिष ^ गायत्री वे › इत्युपक्रमेण
गायत्रीत्वादृ्भसूक्तप्थमपि उयोतिगायत्पेषत्येक । द्वितीयप्तु--अग्निपृ्स्य
ग्योति कणादिषिदूरत्वाद्िष्णुरितयप्तु । १२१ च्छान्दृरस्य जयोति " तदेत-
दष्ट च शुत च › इति तदिरदरदष्रतत्वादिभवणन्न विष्णुरिति । एव ब
पषिन्नपि परते गायत्रीवाकयोपादानस्य गायत्रीश्दरपपृवप्षवीनपद्शेनापेशवं

द्रमति ।

५१६ शौकरपदिपूषणेन-

काया गक्तमू ¦ तदसत्‌ । ' गायत्री वे , इ्युपक्रपास्प्ान्दोगयस्थ-
ऽयो तिद, दृरपेऽप्यप्निरुत्त रथऽयोतिषः इ णादिषिद्रस्थेन सा-
धिहस्य द्रह्मरदस्यानातिरपािन्तारेफसयात्‌ । ननु दयोरेक्याभय.
एेरेय दद्कति प्रैरत्तमेषाति दद्‌ । ¶१णदिविद्रत्वस्य द्रष्टुतव-
्तपचादथ्ाल्यन्हदिदद्धतया भरत्यमिङ्नावाषस्योक्तत्वात्‌)
थ्तत्‌रचाद्रकायाम्‌-उक्तप्राक्िप्य'ऽयोिषो गायत्रीत्वे धय
घाव सा यय पृथवी ' (ह° ३।१२।२) इति गायन्य-
भिषत्दन क्ताया पृथिस्याम्‌ ‹ अस्यां हद सर्व॑ भूतं प्रतिष्ठ
तम्‌ › इत्यु क्तरिथारिहृतु'वादेरपि रद्धपसरापत्या जन्पादिसत्रा-
तिपसंमवादिन्तासाफटयं बणितम्‌ । तन्मन्दम्‌ । ' इदं सवम्‌ ,
इति प्रप्यक्षावमतकिविदाश्चयत्वमत्राक्त्या ज पादिमृत्राभिहित-
"चह चिनवद्‌ .र जग उजरर्मास्थतिखयहतुर्वादिरूपमवद्‌-
मिमहाषटकतेत्वानाक्षिपात्‌ । तावताऽपि ज्योतिवोक्यपरयोजनाषट-
भाच । एतेन ~+ योऽयमरन्तत्हूदय' इति च्छान्देवस्ये उ्योति-
प्यानष्देमयधमेमृरहृद यनिहितत्वश्रदेणेन उयोतिरधिकरणमना-
सिप्येवाऽऽनन्दमयापिकरणाक्तपकत्ववणनमपि चादरिकोक्तमपा.
स्तम्‌ । गुहानिहितःवहद यनिहितत्वयारभेदेन परत्यमिज्ञानामावा-
दिर्ुषत्याऽऽनन्दमयापिकरणाषपएकत्वामावस्य पवेधुक्तत्वा-
स्व | च गायच्यादन्दस्तवेऽपि तदुपक्रमपात्राम्न ज्योतिष-
इषटद स्वम्‌ । ५करणदिच्छदकफायश्चब्दधवणेन ' अयेष ज्योति!
इत्याद विदच्छन्दस्येव ‹ अथ यदतः परो दिषो ज्योतिः,
इस्यत्रापि यच्छब्द्स्याप्यक्तपराम्रित्वासमवात्‌ | अस्मन्मते तु
¢ छन्दोभिधानातु " इत्यत्रेव प्रकरणविच्ठेदमा्षिप्य तक्निरां
करणेन ‹ यदत; परः › इत्यत्र यच्छब्दस्य पुवेपृतवावित्व-
मेव, न ‹ अथेष ज्योतिः › इत्यत्रेव प्रस्ताभ्यमाणपएरामरित्व

[वि रेरे ििरिरिर

नयु पूवोततराधिकरणानामानन्दमय्तेपपूव जिन्ञापापूतरक्षपकत्वेन प्रवृत्त
त्वासकथमस्य ततो विलक्षणस्य तन्मध्ये निवेश इत्याशङ्कय पक्तान्तरमाह-
+ योऽयपन्तहरय शति । अय माव.--यद्यप्यय धमै ‹ यो वेद्‌
निहितं गृहायाम्‌ › इति मञ्तरवणं एव श्रुतो न त्वानन्दुमये, तथाऽपि मन-
वणुक्तरयैव।35नन्दुमयशम्देनोच्यमानत।६िति |

$यातिरधिकरणपू । ५९७

मिति.ग्यवस्याप्यत इति न दोषः । अत्र एव गयत्रपुरष
्षोऽपि न युक्तः । फिच निरबरश्रकणादिविदूरत्विङ्खषात्रेण
सवङा्ज्योपिःशरुतिवधरस्प प्राधिकरण उक्तत्वाद्त्र ' यै
तद्रक्म ' (छ० ३। १२।५) इति निरवकाश्शतिसहितेन
निरवकाश्चमूतादिपादत्वरिङ्धेन ग।यत्रश्रुतिव(पत्य मेषुतिक-
न्यायसिद्धलान्नोक्तपुवपक्षोदयः ।

यत्त चद्द्रिकायापू-पिष्ण) प्रतिद्धेषवन्पेषु मगवन्नामसु सत्छ-
स्त्र प्रतिद्धगायज्पादिरब्दभयोग१य५५। न गायत्री न्दो भगव-
त्र इत्यपिकश्ड या पू्पक्षोस्थनवभगमू्‌। तदपतद्‌ । आकाशा.
दिपदसामानाधिङरण्येऽस्याः श्रङ्काया > विरिष्या55 हो पनेन

>< विधिष्याॐक तनेति । ३८५ द्यका।पिकरणे चद्धिका--भपरा
तु-यु्तमत^यत्र निरूढा नामपनद्रदरन्दना २१न्‌॥द्यब्दाना यजित्तमानाधि-
रण्यम्‌ ‹ मत्त द्ूमिल्दो पवमन रिण्णुष्‌ ' इत्याद विष्णुब्दप्तामानाि
करण्यात्‌ ५ य| दवाना नमा ईति (1 स्पध्रवणादन्यनानिढान्‌ प्यत्वमुल-
सद्धवाचच पिष्णुपरषवम्‌ | उत्पतति शिष्टत्तभावर केऽपि याग उपन्नरिष्टस्य
फठवमतप्य मतणमुेनानुपमेशवदथ। तर ।वरेदवेऽपा.द्र।दशन्देऽन्त.प्यत्वमुसेन
्रहमभकेदाविरोषात्‌। जक रशन्दर। ए कापि तत्ामानापिकरण्या१।वादवशेष-
्रत्यभावाद्न्यत्रानिषढमु वमावाच।(5ऽभितावर५. यगि वानिनवद्धिरोधान्न पि,
प्णप्रषवमिति । प्राण।मिररणेऽपि- मरा प-मुल्यतरय पस्वप्रणतप्रततिद्धे
८ पूते मरू प्रकीतितं › इति वचन च णशठ म्ब परमात्मनि मुरुयत्वायो
गानुरूयप्तभवे चामुर्यप्रह्‌गायगान्नत्र प्राणरान्द्‌ प्रमाप्मपर्‌ इति । एव
च्‌[ऽ5दशापिकरणमाणापिकरणयोरिमामिव शङ कृत्वा परिहारस्य कतताद्त्र
ततपरिह्‌ारस्यावोगान्नाम निप्फतादिवयाशय । नपु तनाऽऽकश्चश्न्दभाण-
शठ्दविषयिका शङ्‌, अत्र गाय रन्द्विषथका | तथा च न निप्फटष्व-
मिति चेत्‌ । भान्तोऽप्ति । ^ अ(कशदिशग्दपताष।रणी चेयम्‌ । गायत्र
शेऽनुपपच्यन्तरपद्ध।वा(प उदाहतं । जत एव ^ अश्निगाक दि, इति
भृष्य जद्विदप्रयोगो युक्त | ‹ अपिकरणान्तरेऽप्योतन्यायष्यानुत्तरेवत
च हिदढ्देन सूचयति › इति दौ चपपन्ना ” ईति चन्द्रिक याद्धि अव,
पथं ॒प्रपयते-निर््ता शङ्‌।55 प्रपर णगायनी ब्द विवध बोध्या |
मदु त६३ प्रवोऽप्त्रोदाहुतन्धा $ न ए गायत्रीरन्दु एवेति वेत्त्ऽह्‌-~-

५९८ शाकरपादमूषण-

तस्परिक्रायोगात्‌ । समत्र तत्परिदारस्तु न सत्रारूढः। सू छ
अधभिधानात्‌ ' इति दिन्यासापत्ते, । एतेन--अ।काल्षादिश्-
इव्द्‌साधारणीयप्‌ । गायत्राशन्देऽन्‌ पचवन्तरतदधावार रक
शङ्गेदय उदाहूत इति चन्दो क्तमनाद्रणीषम्‌ ।

यदपि चद्दिङयाम्‌--युक्तप्निसूक्तस्थञ्पोतिपो विष्णुपम्‌।
उपदेशमेदाभावाव्‌ । इद तु ‹ दिवः इति पञ्वभ्पुपदेशरवाक्प
स्थस्य ज्योतिषो ज्योति श्रप्या विष्णुसेऽपि ' दवि इति तदि
रद्धसपतम्युषड श्रवद्राकयस्थाया गायनत्पा न पिष्णलमिस्यपाध।-
रणी तम्वेप्यधिकश ड्धाप्रद्यनम्‌ । तदप्यसत्‌ । परत्यमिन्रापयुक्त-
स्येव दिष्णुपरतवस्योपदेश्चमेद्पदिवध्यतय। निमित्तान्तरपयोज्य.
स्य तस्य तद्प्रतिव्पतया तेत्र तद्मावहैदुलाभिधरानस्पायुक्त
त्वात्‌ । छन्देरयवाक्यगदरह-वार्तिरदकम।दिविद्रसोपरे
शस्य तत्रपि सच्छान्न परत्यभिङ्गनमित्यस्याक्तत्वा्‌ । अत एव्‌
पञ्चमा निद्रेत्याधपि न यक्तम्‌ । पश्चपानिरशस्य विष्णपरवाया-
मरेतुतवाद्‌ । अयोपिपश्वरणामिषानादिदितवन्वरेण विष्णपरत-
स्येव सव।त्पलादिहखन्तरेण विध्णपरत्वस्य गायङप्रापपि
संभवेन त॒त्रोपदश्रभेदस्यौपरतिवन्धकलात्‌ । यादि हि ज्योतिशुपक्र
पाद्भायत्र स्पात्तस्यार1दभद्‌स्च तस्पा षिष्णुपरत्वपुक्त स्यात्‌ |
तथोपदेशमेदान्न तदभेद्‌ ११ श्भा स्वादु । इह द गायञ्प
पक्रमाज्ज्योपिषदठन्दस्ते शद्भिते तदवमेदामिषान छन्स्त्वा-
मवेऽनुकूलमेव स्पात्‌ ।

[1 हि । 1 9 8 | [1 ॥ [1 [री ह 0 वक प त्‌

भकना

गायत्रीरान्येऽनुपपर नरेति । यवाऽऽनन्द्मयक्ञन् उपेशमेरादिरूपनु-
पपातिन्तथा गायनीज्ञठ्द{वियेऽप्यप्तीति िशेपयोतन।य गवयवीशन्द
एवोदाहत । न वाक्रश्प्रणश्न्द्‌ा । तदविषये ह्यदेशेदादिदपानुपप-
स्थमावत्‌ । तथा च निरक्तचन्दकरमन्यानुराषार्त्राप्याकन्पराणशचम्दविष-
पि शङ्काऽभिमरिता, प्ता च पूवमिफरणयोरपयक्तेत्यत्र तदुपन्यापतलत्परि-
हारश्च निष्फ एति माव, ।

= अधिकशड्कोदय इति । अथिफ शङोदथो यदित्निति वपर । प च
गायु्रीरीन्द्‌ इति माव, | दद्‌ततनवन्िकपुस्तकेपठन्तु-ण अनुपपर्यन्तर्‌.
पद्चाषार्त उदाहृत, ' इति ।

ऽ्यातिरबिकरणबर्‌ ।

ननु भाषरपा विष्णुरव।ञज्यातिष)ऽपि विष्णुत्वमत्र प्रतिपाधं
तश्चोपदेश्नाद्रञ्यत इति। मेवम्‌ । गायत्रीनामर्तमन्बये भ्रषाने सिद्ध
ठयोतिनामसमन्वया मवेऽप्यदोषाव्‌ । न इहात्र ञ्वोतिषोऽन्यरे
पच्‌ पिकरणस्थज्योतिषोऽप्यन्यत्वं हेतुभदादिल्युक्तषू्‌ । अभधने
चार्विकेन चोधपरिदारो युक्तो नेद्युक्तायमतिक्तेपास्वारस्यादुम-
योरमविपा्यप्वेनेकदे शपो युक्त; । तया सत्यक्ञप्यनापग्रह्‌-
णकपे्यत(पत्त ।

यदपि चद्दिकायमरू--अत्निसू्तस्थञ्योतिनहकणादिविद्‌-
दट्वविरुद्धद्षटश्चनत्वानपदेश्चमेदानेद्‌ उ्वोति।चष्णुः, तवश्च गाय-
यपि न पिष्णुरितथपरापिकशड्‌ ₹(भद नध । तदपि प्बोक्त्-
ङ्कानिराकरणपुक्त्येव न सतु । ज्योतिषोऽन्पत्वेऽपि गायन्या
विष्णुस्वािराधात्‌ ।

यदपि चन्द्रिकायामू-एकस्षा बह्धिश्चपरन्यत्रप्रसिद्धिब(षेऽपि
गायत्रीवाकूषिन्याथने कन्दर नामन्वत्रभसिद्धिबषां न युक्त
दत्यषिकश्का१द्‌ शनम । तद्प्यसदेव । अन्तरभिकरणे श्रवि-
बाहस्येऽपि किङ्िन बाषदशंनात्यङृव एकविषयनेकश्रुत्यभावेन
श्रतिबाहरथा सिद्धश्च । अन्वयाञतिमसङ्ग।त्‌ । व[गायत्रपदषोः-
रपय पत्वातमाणमातरिम्वादिपदवद्ि ङ्क बध्यरबोपपततेश ।

यश्च चन्द्िक(याभू--अन्तरपिकरण इन्द्रादिवहश्रदीनामन्यत्र
प्रसिद्धिवापरस्त्वन्यत्राप्रसिद्धान्ते स्थत्वपुखेन यक्छः । न चेह
तया ुखमस्पीत्य॒क्त१ । तन्न । भृतेऽपि तयामूतसदमृतात-
त्बादेुखसद्ध(बात ।

यदपि चद्दरिकायमरू--एताश् प्रपाणाननित । पेवाभिता
तु-पुक्तपाकाश्चायविकरणोर जन्यपरताक्राश्चस्वमावस्य विव-
रप्व(देजपातिःशम्दभदातनिमित्तत्य चेच्यपीनत्वधू । धर्मिणा
सह जन्यत्वात्‌ । गावनरूपबेद्स्य त्वनादित्बिन तत्स्वभ।.
बस्य गान त्राणक्कतृत्वादेः दचिनिमिचस्य नेश्'धौ नत्वमिरयवि
काशचङ्क(मदखनम्‌ । तदपि न सत्‌ । न तद्रद्गाना पदन। बा
नित्प्व बेदनित्यत्वम्‌ । फविकःव्यादेरपि नित्यत्वमसङ्गाप ।
आपि स्वानुपूषानेप्यत्वभ्रू । तज्चोचारणपयाञ्यामोति कथ तस्व

॥ ॥ ।

५९९

६०९ शकरपाद्मूषण-

नेष्वराधीनता । तस्या अनादित्वरूपनिःत्यत्वस्य सादित्वशूप-
किष, क, कष

जन्पत्वविरोधिसेऽपी्वरापीनलयाविरोषिसखाश्चेति |
एरयकषश्चपि न युक्तः । १९।धिकरणे ब्रह्मपरत्वेन निण्या

ऽ्योतिशश्चुत्या भायत्रीश्रपिबधश्तमवात्‌ । अत एव शस्या
शुतिषाधायाग इति तरषपकाश्चिक।या जयपो्याषोक्तिरपि म
युक्ता । निभीतत्वानिर्णीतित्वाभ्या पेरक्षण्याव्‌ । न चोपक्रस्य-
त्वाद गायत्री श्रतिमावस्यमित्वमिषासकरपनमित्यपि माध । ब्रह्म
तक।दुपक्रम।पक्षय।पकरमपर।बरमवगस्छना तवत्पूषपक्षिगा तया
१११५ तुषयाग्यत्वात्‌ ।
नतु गायन्या अगष्णुतवं ' अय यदतः › इति ^ यदत
१२ ज्यातिः ' इति निरद्षमातिनदश | अतः | यच्छन्द्सपा-
नाधिकरण) अउयाप५अब्द्‌/ पि तत्परः स्यादिति ज्पोति-
शप्यरिष्णुः स्यादिति चेत्‌ । न । ' अथैष उ्योतिः ' $त्य-
नतच्छन्दस्पव ११ऽप्वथय्‌न्द्न [विभिन्नपकरगस्य यच्छब्दस्य
भरकुतपरामा्पवायगेन मकारेऽयम,णपरत्वी चित्यात्‌ । अनेका-
यस्य वरपद्मादिवप्पूरपरामादनिपवाभावान्च । तस्य गायत्रीप्रले
¢ या ज्यो तः ' प द्रिद्धतोवैर्णाच । ब्रह्मवे सतेजोरेदौ
ग +उयाबरू ' अष्यतम्‌ ' इतिवद्‌ ' तेजा १ मावर ' हस्व
न्ययातिद्धामति पूभवाक्तम्‌ । अतो उपोतिगयनीवाक्यय)रे-
कपि प्यताग्राद्कनमागामावाद्वायनीय्नन्दस्य च्छन्द परत्येऽपि
उपा(तिःच्चञ३स्य प८।२८१। ६६) । ऊय चद्‌फ्व(क्यतारुदपने
च मिप १७६ रस्यरञपाप्तष्मदायुर) पेन म।यज्पदस्यव ब्रह्म
परताप्ता न -छन्द०१, ऊ 4 तिम(यनीाचन्दामति युक्ते कटप-
यिम । ए; सिद्धामे ॐ सूतरा्तरायस्तावदयुक्तः। ' तथा
# सूत्रा्तरायल्तावारिति । हव्य हन रताय = मीप्यनमू-- भजय
यदत, प्रा द} उवते ' इष्यफस्य उथोतिष, " गध्र व| १६५
८११ › ३१ गामत्था समारम्भ, ठत । तस्मान तिष्णुदति चैत्‌। न। तथा
चेतोपण टि निगय) | नप्निमा०य।अ।१₹ ॥5।३१ि बेतोकण हि निग
ते | तथ। हि द्थनम्‌-" गायति च त्राय च › (त्यादि ” इति। भत

रन नाम धरुरिरिति तदयकाऊरा, । गयम नु च्छनदोमिरे१े सदशय

$पोतिरषिकरणप्‌ । ६०१

बतोण ० । इहयादे पएशम्यम्दस्व हेतसमर्पकत्वे । तथा हि दश
भप ' इत्यस्य शृषटान्तस्समपेकरवं सत सरसम्‌ । तत्परित्यज्य
¢ दथा ह ` इत्याद्दतुसमपकत्वकसपनस्य चतापण० {त्याद््‌
पयो जन्तपपकरवकर्पनस्य चायुक्तस्वात्‌ । किंच दयाञब्दु!
साहश्यवाची परसिद्ध! । तेन साष्स्यानुषषाजमेव स्वरसत,
्व्रीयते | ' तथाहि ' ह्यखण्डा निपात उक्तार्थोपपादनपति-
हायां स्वरम । त्वदुक्ताये तुन स्तारस्यम्‌ । उत्तरसूश्रदयान
न्बयस्तक्त एव्‌ । तादधीन्यासंभवेस्य पूवपक्षापन्यस्तस्य न
किचिदुपपादक सात १दपरू । उटमूत्रासद्ध(न्तस्तवगूक्त । “ अत्‌
एव प्राण ' (ब्र०्सु० १।१।२३;) हत्यादिवदतिदश
देव तद्वारणसू चनं त्वतिदेशाभादरेव न युक्तम्‌ ।
यत्त॒ चद्द्िकायपू-
अनादीनां गुगादीना यथा गुण्यादितन्तरता ।
तथाऽमादिश्ववेरस्तु प्िभायश्वरतन्त्रता ॥
यथा रेशेषिकमवेऽनादिनित्यानामापि गगनादिपरिपाणादीनां
स्वाधयगगनाध्धीनता, > यथाद्ौतेमते षाऽनदेरासमन्गाः

गराकत्रीश्चःस्वोपक्रम।उज्योति शब्दोऽपि च्छन्दोवाचक एव | न तु विष्णवाचक
इति चेत्‌ । मैवम्‌ । मायत्रीशब्दागणस्वहूपल्ेनोपामनायं गायत्रीशब्देन विष्ण
रोते । अतस्तदुप्करमार्देयोति शब्देनापि विष्णुरवोर्धते । एवमेव चागकादि
श्न्दरपि तत्तदथमुणस्वरूपत्वेनाभप्ता्यै विष्णुरेव प्रतिपा्यत इति तिद्धान्तात्‌ |
नु मेद्य ्िद्धान्तो यदि मृतोऽय गायत्रीशब्दो विष्णुमेव प्रतिपादयेत्‌ |
न बैतदसति । प्रमाणामावादिति चेत्‌ । न । ' गायति च त्रायतेच' हति
धुतिख्पप्रमाणस्य पद्धवात्‌ । पता च शुतिगानत्राणकतूप्व गायत्रीपदूर्थस्य
श्रावयति न च तत्कतूप्व छन्द्‌पि समवति । येन गायत्रीपद्धेदछम्दोजिेष
स्यात्‌ । तस्ाद्धिष्णुरेव गायत्रीपदवाच्य । तदुपक्रम।च भयोतिषदारथोऽपि
विष्णुमेति सिद्धमिति । परत्वयमथं सूत्राततर्तारस्यहीनत्वादयुक्त इति माब ।

9 अद्धेतिभत इति । भय तेषा माव --भ्नीव ईशो विशुद्धा चित्तष।
जीवेशये।भि?। । अविद्या तक्चितोरयोग षडस्माकमनाद्य ! इति । अस्यायं -
भीव भ्रतिद्ध । हय हर । विदद्धा चिना शुद्ध बह्म । जीविश्वरषोर्िद्र
लाम मेद्‌ | भविद्या नाभ) अज्ञानम्‌ । तचितेरयोगो नाम, अविद्याय। ऋ्मणश्च

६०३९ कौ करपादपषणे-~

नेसेषन्पश्य भीषब्रहमविमागादेष सवनध्यद्गानाचषीनता यथा
धा भाभाकरमतेऽनदेदु खपागभावस्य मोक्षस्य ब्वानाषौ-

ए

परवन्ध । एते षट्‌ पदाथ अस्मन्मतेऽनाद्यो बोध्या । ननु यदि पूर्वोक्ता"
षट्‌ पदाथा अनाद्यस्तदचैत कथमिति चत्‌ ¦ शुणु । त्रिविषा हि प्त्त-
पारमार्थिकी ग्यावहारिकी प्रातिमसिकी चेति । तत्राऽऽद्या ब्रह्मण एव | तस्य
कदाऽप्यनाध्यमानत्वात्‌ । व्यावहारिकी च मूतनोत्िकष्य पवस्य नगत ।
तस्य मोक्षदशायां बाषेऽपि न्यवह्‌रदशायामनाध्यमानत्वात्‌ । तृतीया
शुक्त्यादौ माप्तमानरय रनतादे, । तस्य॒ स्यवहू।रदृश्षाबामेव बाधात्‌ |
तदुक्तम्‌--

कारश्रये जञातृकाले प्रतीतिप्तमये तथा ।

ष्।घ।मावात्पदारपाना सच्तरेिध्यमिष्यते ॥

ताच्तिक ब्रह्मण पतस्व म्यामादेभ्योवहारिकम्‌ ।

हप्याद्रथजातस्य प्रातिमाप्तिकमिष्यते ॥

ट किकेन प्रमाणेन यदहाध्य लौफैकेऽवधौ ।

तत्प्ातिमाप्िक पस बाध्य पत्येव मातरि ॥

देदिक्षन प्रमाणेन यद्दाध्य वैदिकेऽवभौ |

तद्वयावहारिक सत्त्व बाध्य मारा सहैव तत्‌ ॥ इति ।
एव ॒चाद्धैत ब्रषत्युक्ति पारमापेकपत्तामिप्रायेण बोध्या । निरुकनछोके
¢ विद्धा वित्‌ ' इत्यनेन शुद्ध ब्रहमोच्यत इष्यु्मेव । तस्यैव च पारमा-
विकी सत्ता । तदतिरिकाना जीव।दीना पश्चाना तु व्यावहारिकेव सत्ता । तेषा
हि याषत्पमार्‌ स्थापिष्वेऽपि मोक्षावस्थायां विनाज्ञात्‌ | तेष्वपि भीवेश्वरमेदोऽ-
तिचा ब्रह्मणोऽविदयाप्तनन्धश्चत्येषा प्रयाण स्वर्पेणेव विनाशः | जविश्वर-
चो्ु न तथा | तु जीवत्ेशवरतवपरापकोपापेरेव नाश । तथा च नदित
ब्रह्मणि कथिद्धिरोष । ननु ताह किमर्थं षण्णा परिगणनमिति चेत्‌ । उच्यते |
भसिज्ञगत्यनादय पदाथा ष्टेव पतन्तीति बोधनार्थं ताश्च परिगणनमभे-
युके; क्रियते । तश्र च पारमार्थिकस्य ब्रह्षणोऽनादित्वमनन्त्व च बाध्यम्‌ ।
काष्तरयाबाध्यत्वमिति यावत्‌ । अन्येषा जविादूनिा पश्चान त्वनादित्वेऽपि
नानन्तत्वम्‌ । ९व च मृलाविधारपौनतेवेतेषाम्‌ । ब्रहनज्नाने जति बु न कश्चि.
द्विमाग इति ।

# दुःखपागभावरस्येति । ज्ञानेन दु सप्रागमावस्यात्तरपमयप्तमन्धरपप

दिषा़न क्रियत्‌ इति तेक्च्यम्‌नत्वादिति म्‌। । एव दुरितपरागमवेऽपि ध्येयम्‌ |

यो तिरषिकरणष्‌ ।
भता, यथावा पताम्तरे दुरितपागभावस्यानादेरापे निषिद्धाः
करणाधीनता, तथा गायस्यास्तस्पदप्रदत्तिनि मत्तस्य चोत्पस्य-
भावेऽपि विष्ण्वधौनतता स्थितेवेति परवपक्षपरिहारपदशेनम्‌ ।
तमन सभ्यक्‌ । गायजयाभितस्य धर्मस्य गानन्राणक्वैत्वस्प करं
वदनाश्चयब्रह्माधीनत्वामिति शङ्कायां गुणानां स्वाश्रयाधीन
स्वोपपादनेनापरिहाराद्‌ । नहि नित्याया गायज्षास्तत्खछमा-
घस्य चान्यापीनत्वे गगनादिपरिणामादिष्ष्ान्ता धटवे । तद्र
दिह गुणगुणिमावाभावात्‌ । स्वनिष्ठानि दि द्रव्याणि नित्यानि
गगनादीन्यनपीनान्युपरुभ्यन्ते । अतस्तत्साधारण्यं न वादधी-
न्यप्रयोजक्रम्‌ । अनित्येष्वपि नोत्पाद्कत्वमाभचितत्वं वा ताद्‌-
धीन्यनियामकम्‌ । अनुत्पादकपोषकायपीनत्वस्येव बहुकश्-
पषम्पातु । श्रुतिमापाण्यात्तददर्गीकारे तु तदेव तिं वक्तव्यम्‌ ।
नतु ्षटान्वमावात्‌ | दु खपागमावे न ज्ञानाच्रधीनता। अपितु
प्रागभावनाश्चकप्रतियोग्युत्पत्तिपरतिवन्यकत्वपात्रम्‌ | तन्पात्रेण ता-
दू्षीन्यव्यवहारमाजरभू । एवमदैतिमतेऽप्यनादयन्नानसंजन्धश्ष जीव
ब्रह्मविभागदेश्वाविधानाक्चाधीननाश्चप्रतियोगिखेनाविचाधीनत्व-
ठय वहारमात्रमेव । दुरितपागभावस्यापि निदिद्धाकरणापीनत्वं
दुरितोत्पत्तिकारणनिपिद्धकरणाभावादेव | नेव परमात्मनो गाय-
्रीस्वरूपे गानन्नाणकतत्वे वा कारणत्वमिति दृष्टान्तोऽप्ययुक्त
एव । क&िचास्ष्वनादेरपि गायरपाख्यवेदस्यन्वराधीनत्व मास्तु
वातेन स्यात्‌| न च गायञयास्तादधीन्यात्तप्पदवाच्यत्‌।
ब्रह्मणः । कितु तत्पद प्टत्तिनिमित्तस्य तादधीन्यात्‌ । तक्चेदानी-
प्रापि सिध्यति | मृत्यस्प र'जाधीनसेऽपि तद्तस्वभावविशेषा-
णां तादधीन्यादश्े मेन वस्तुत(न)स्तादधीन्यस्य तरस्वमावविशै-
षताद्धान्य प्रत्यप्रयोजरत्वातु । दौोपगतपरकाच्रकरगद्‌स्वत्पद्‌-
रृत्तिनिमिच्तस्प तेरखाचधीनत्वदशेनेऽपि वेरदेदूपादिपदबा-
सयत्वादशनेन तत्पदभवुत्तिनिमिच्तस्य त।दधीन्येऽपि वस्य तत्प-
द्भयोगाप्रयोजकत्वाच्च । तस्मातू-चतुःसूञ्वा एकाधिकरण्यम्‌ ।
तत्र च च्छान्दोग्यव।क्यमेव विषयः । तत्रस्थज्योतिष्पदस्येव
परमाट्भपरस्वं साध्यम्‌ । तत्र मन्तरवर्णोक्वरणामिषानमेव

। , +

६०१

६०४ शौकरपादभूषगे--

हेतुः । तज ‹ च्छन्दोभिधानातु ' शत्यतिद्धिश्षङ्क। । दस्वं
छन्द्सि भूतचरणतवासंमवसूचनेन ष्छन्दभिवानस्पान्यथासि-
दविमृखनेन दत्रापे मुतादिपादथ्यपदेश्तेनोष्ठम्मनम्‌ । पुनद्पदे-
ज्भेदथयुक्तासिद्धिश्रकानिवारणमित्यवास्मसाष्यकारोप्दश्वित,
क्रम एव युक्त इति ॥ २७।

भीमस्छकरपादान्जभूषणे परद्षणे ।
रधुनायकृतिभ याञ्ञ्योतिनंयभिवेचने ॥
इति ऽयोतिरपिकरणं समाप्तम्‌ ॥

अथ दितीयाध्यायस्य प्रथमः पाद्‌ |
अथ स्मृत्यधिकरणम्‌ ।

पन्वादयदरेतवादिप्रतिमटकपिरा्ागमस्यैव बाघों
म्याय्यस्त्वेवं गुरूणां सुदचविव्रणाप्तेपिणां दृषणाय ।

बटष्; कोऽपि पबन्धः सरखमतिमतां राघवाचायेपररि-
र्ड्ात्रेणायं प्रयत्नासमवतु विदुर्षां संसदि मोत्सबाय ॥

स्मृत्यनषकाशदो षपरसङ्क इति चेन्नान्य-
स्पृत्यनवकाशदोषप्रसङ्घात्‌ ॥ १ ॥

पूवोध्याये जगदुपादानत्वकरवतवादयुपछितं प्रत्यगभिननादि-
शीयं ब्रह्म वेदान्तैः प्रतिपाधत इति वेदान्तानां ताद्शचब्रह्मपरत्व
सप्रपञ्चं निरूपितम्‌ । तदिह स्मृत्यादिविरोधोद्धावनेनाऽऽक्षि
प्यास्मिहूभ्याये समध्येत इत्यनयोरभ्याययोर्बिंवयाविषयिमावः
संगति । अत एवास्य प्रथमाध्यायानन्वयं फटवत्व च । बिष
यपरिन्नान वषिनाऽप्ता( स )ङत्यनाक्षपस्य वत्परिदारस्यवा
कलेमश्रकयत्वातु । अश्र साक्षत्परम्परया वा बाधकोद्धावनेन
संमन्वयाक्षेपः पूरवाधमिपरतः । तत्र सात्ताद्वाषकपरेक्ष्य पर-
भ्परथा बाधकस्य विशटाम्बितमरटरन्िफत्वादतिषिरोषिनः स्वपक्षे
स्यतिम्यावाविरोषस्य साक्नाद्वाधकस्येव भथमपादे निरास ।
ब्‌ ‹ इतरषां चाजुपरब्परेः ' ( बण सृ०२।१।२) इति
सूत्रे सहत्तर्वादिक्ताषकमभाणामावेन तद्विषयक स्पृतेरभुरूकत्वा

क।९्य्‌।११।द्त्वयुमानन ततप्रतिषण्वत्वि । दत्वा दत ५५ नेम,

स्पृरयधिकरण१्‌।

„ _ © ५, १ ५
त्कायस्मूपेरिवि तनव रूपेण ततपषमतया कारणसपृतेरम।पाण्य
भरस्य स्पत्यनवफप्रपसङ्स्थष्टापत्तिपराहतस्वेनाबाधश्से
सपाप परेपमाणदुमानाददृषएमपाणम्‌लकतपाद्मूकत्वाधिद्धया
नेषटपात्तः समवन्‌।पि पनः स्परर्यनबकराश्च अपदव उक्तषर-
म्परा स्वपल्षव्राधिनां ताद्तराचुमानादनां दुषतोपरद्नेन
द्विषा निरस; । एपन-त्तीयचतुययोरप्यादषत्स्वदक्षबाध-
कद्धाररूपतवा्य नन्तय स्पादु । दविवीपस्य तु परपश्षद्‌श्णक्
रूपत्व दन्त्पता स्यादा१ चन्दरिकाक।रोक्त दूषणम निरस्तम्‌ |
कारणक्मतेरनुभानादेमूकसस्मत्यनवक्राश्रपसद्गगोष्टाषस्यपोग-
ड्या तन्मूलरव भपतासुमानादानां दृष्रतवापपादनपन्वरणा-
पकान्वस्मरववरिर।धस्यप 4वकत्तानादृद्धिताय एव तदृषपादनस्याऽऽ-
द्हयकत्वात्‌ । अयव परामिमतवूकमपमाणटुषएत्वोपरपाद्नप्‌ ‹ न
विशक्षणत्कात्‌ ' (प्र स० २।१।४ ) इत्ताः भरभेव
१८५ ९१।द्‌१ येत्‌ । अतर तात्प 4विदः--स्प(्रोतितिसेप
सति स्पष्यमापाण्पप्य ॐ ‹ पिरे त्वनपक्षषू ' (जे° सु°
१।२३।३) रप न्यायन सवद वेदमापाण्यबारिमिश्पम-
्दुव्यत्तय। पिरक्नगत्व। दनक मण्य वेद्‌(न्वाना वद्न्त्यमि-
मता्परतानरास कृत एव पन्वस्प प्रप्षण्यात्तनवत्तदुपर्ज-
४ द्नन्ताना स्मरिविपितिपथेन बरह्मपरत्वामावः अहितु प्रक्षा
नान्यथा, इति प्रथमसूत्र क्तवधक)ःपम्‌/जव्यत्रह्मवद्सक्षाद्वषक-

९०५

%# ।वर्‌।१ त्वनपेक्षनभिपि । अथम्‌ शप -ज्थोतिष्मे तदो नामकमण्इपस्व
मध्ये कानिदृदुम्मद शाखा निलन्यपे | तस्याश्च वततत वेष्टन केडवनिति
¢ जैदुम्नरी ६१ १४२११०५ › इति स्त्वा प्रतिपाद्यते । तने सशय, किमिव
यूति परमाणमथव।अमाणतिति । पिमनाऽडयुष्मताडभिपरथते । प्रमाणमिति |
कृत इति भेत्‌ । पे्नस्दति परी ईः्य वेदुमूढक पाल्य स्दतिषवद्धितरट,

अ।दुम्बर ९

चदव ेत्‌ ' £ भत्यकषपेदुष्चनेन 1६ स्वरो विषीवते । न द पपे१९
तति स्प! तमत । भत निरक्तवेद्मृदकत्वायुम्‌।न ब(प१ १।४यम्‌ । तसः
दविभरुम्मकवकयवद्र्नस्टतिगनकतवद्भम्‌ण।५।१ ।त द्वान्त ३५ ।

॥ 1 ॥ कके कि

[सी = भजक [ क ` श

१ क, "पेदैयम्‌ । ति पाडन्तरमिद्नपिननेमिनिपूजपाठ उपरम्यते ।

६०६ 9करपादभूषणे--

विलक्तषणतव।दितकनिरासस्येव प्रथमं कतुध्ुचितरबा दवि । तती
यतुर।ययोभूतभातिक्ादिविषयश्चतीनां परस्परविपरतिरेषाद्रिरुद-
बाक्यद्रयान्यतरत्वपहाजनपररद्यीतत्वादेः प्रामाण्यपयोनकत्वा-
संभवेन तदन्यस्य च प्रापाण्यपयोजङ्स्य बेदे दुषचतय। मामा-
ण्यपयोजङषभययुन्यानां बेदन्तानां नोक्तव्रह्मपरत्वहक्तगसम.
न्वयः सं परवति रत्या परम्परया ब्रह्मवादविराोषेनः भ्रुवि.
मिमविषेषस्य पतिरापत इति पदापाधिभेदः। एते पादोपिभेदा
भीषद्धाष्ये भवत्पदे सतेपण दररतः--ददाना खपे
स्रतिन्वा वविरोधपरिहरः परषनादिवादानां न्यायाभासोपवरहि-
तत्वं पवि वेदान्त सृष्ट्यादिमाक्केयाषा अ्ि्गीतत्वमित्यस्या्थंस्य
प्रतिपादनाय द्वितयोऽध्याय आ।रभ्पत इत । ततायचतुयेषा.
द्‌ योरप्युपाधि मेद९१२३।१६।५त--वियदादि बि षयवतिविभति

पेषस्तृतायेन परिहुतथतुयनेद्‌ान। भाणादेविश्यः प्रहि
यत्‌ ६३ ।

यत्त चन्द्िकायापू-“ अन्ये हु-भाग्रपादे स्वपक्ष सांख्यादि-
स्पृतिमिस्तदुज्तीततकेथ रिरेषपरिहारः । द्वितये सांख्या.
मतानां दुवा कः। तत।ये पूवभागे + पञ्चमहमूवश्रुतानाच-
रभा तु जवश्रुतानां चतुष्पदं छङ्कशररश्चवानां परस्पर
विरोषपरि।र इति पदायानाहुरिपि। निर्क्तपादोपामिभद.
मनू दन्न = आद्रे तृप्ये च पाद एकेपाध्वमावातु । अपि

[गीरिषा [> [व न त यो य सव नि

कि भ्म्यवापकच्यवयायदयववदिि

| (न

+ पश्चपहमभतति | ' केचिदक्रजस्यीत्यत्तिमामननिि । केचिन |
ए५ जवद्य व्णाना च! हत्या ‹ न विवद्श्रतः ' (बण म्‌ २।६।
१) इति पूते तद वनाप्पकरारक्तमतस्तदवगम्यत इति तेषा भवः

आते तद्ये चति। ननु भवन्मतऽप्येष द्‌षस्तुट पः । तथा द-प्सटत्य-
तवकाश० › ( ब्रण्ू० २।१। १ ) इत्यस्यावतर्भमध्ये । यमपे युक्त्व-
विरोधम्‌ । प्रथमतः स्मृत्यविरोपं दशयति ' ३१, तथा नन विवद्रुतः ( त्र
प° २। ६।१ ) हत्यस्याप्यततरणमाप्ये जीवपरमात्मातिमूताषिदषु श्रुती.
नां प्रस्सरविरोधमपाकरोपीत्यनेन १।दन ' इति च त्व॑दवमाष्यकराररक्तत्वा-
दिति चेत्‌ । मेवम्‌ । ' स्त्यनवक1श ० ' ईत्यत्र स्ृत्नां युक्तिर्पहेन्‌ ५,
तत्वा । वृतीपे चाभिमेयमहिभौमेन श्यिरो वितवनेकाकिणात्‌ । न चेष

स्पृस्यधिकरणम्‌ ।

। इतरेषां चानुपकम्ेः › (त्र सू०२।१।२) ‹ एरेन
योग प्रयुक्तः ` ( ° सू०२।१।२) ' स्वपप्तदोषाशच ›
( व्र° सू०२।१।१० ) "एतेन शिष्ठ अपरिग्रह अपिभ्या
ख्याताः ' ( ब्र सू०२।१। १२) सस्याद्‌। परपतानां दुष्ट
त्वोक्तेस्त्वयाऽपि स्वीषतत्वा्च । नन्वा तेषा दुष्त्वोक्तिः
स्वपक्षस्य तेर्विरोधनिरास्धिति पव्‌ । न। द्वितीयेऽपि वदते
स्तद्थत्वाव्‌ । अन्यथा द्विती यस्याविरोधाध्यायासगतिः स्याच्‌ ।
क च यथाऽऽऽधपादरस्ये ' इश्यते तु ' (त्र° सृ०२।१।६)
इत्यन्न दिरक्षणयोरपि ब्रह्मपपश्चयो्ेभिकगोभययोरि काय-
फारणमाव शृत्येतदयेमविपादके स्वपक्षे # तकेविरोधपरिशर,
तथा द्वितीयेऽपि " पद्ीयेवद्‌ ` ( ० सू० २।२।११)
हति सूत्रे ' यथा वा द्रयणुक्दगोहेस्वाच सतो पददीप च उव-
णुक जायते ना नो हस्य , ९१ वेतनाद्रञ्मणोऽचेतन जगं भ-
भ्यते ` इति त्वया माषितस्वेन तत्रपि तकरैविरोधपरिहारोऽ-
सपव । तृतीयस्य पृमगेऽपि "अन्तरा विन्नानमन्ी °" ( ज्र
सू०२।३। १५) हट्यत्र त्वन्म ' एतस्माज(यपं भाणो
मनः सर्वद्धियागे च ` (पु २।१।३) इत्यादिभाणमन.
आदिविषयश्रत्यविरोधस्योक्तत्येन न भूतश्रुत्यतिरोषे एषेपि
नियमः । नसु अन्नभय हि साम्य मनः) आगपरमयः भागः,
तेजोमयी बाफ़' (छाग ६।५।४) इति श्रुरभनभदीनि
तान्ववेति तपिचिरो मूतपिचार एवेति वु । तदि चतु
¢ त॒था प्राणः ` (ब ० २।४। १) ' सपुगतबशापत-
त्वाच ' (व्र° सू०२।४।५) " अणवश्ः (त्र सू°
२।४। ७) इव्यादिबहमधिकरणेः कृत इद्द्रिवदिचरोऽपि

[ त 1 11 क श ए ति |

४०७

तृतीयस्य पूषमगि स्थातु । चतुधञ्पि ‹ स््नमूतिक्टृषषिः '

परस्यापि सुवचम्‌ । दुरावप्तकवाततात्‌ । जन्मत चामिपयन्हिमेन श्रूच-

विरोधितवेनेव पत्येकोकरणायोगात्‌ । तदन्तमोमे तूक्तो दष इषि भाव ।

# त्वःविरोधति । बहमनगपी नोपद्ानोपदेयभ।वकती, चेतनचेतनव।*

दिना पिढक्षणत्व।६८य।दतकविरोष१९ि६।र इति माव, |

न [1 [0 1

१ क, धुनाति ए*। २ ए "गजिष्पयते । ३ क, श्‌, ह्येव नि"
४५

= न्क्के> किनि

६०८ प्करपादभृषणे-

[ , णीध

( ब्र° सु०२।४।२० ) इत्यत्र ' अनेन जपेन! (छ
६।३।२) इति वाक्ये जीवस्य कृता नोख्पते कतु बह्मण
इति सवया सिद्धान्तितव्येन न + टिङ्श्वरीरस्पैव विचार इति
नियपः। रिच तृतीयचतुथयोरप्यायरत्सपक्षविरो परिहाररूप-
त्वादाधानन्वय स्यात्‌ । द्वितौ यस्य तु परपक्षदूषणरूपत्राद्‌तयता
स्याद्र ” इति दूषणम्‌ । तोच्यते-यदुक्तपू- भये तृय
घ पाद्‌ एकोपाध्यमावारेपि । तदस्तु । स्वपक्षसाक्षाद्वाषको
द्वारः प्रथमप।दापाधरसुगत एव । ' स्वपक्षं स्परतिन्यायविरो
धपरिहारः ` इति भयमपादेपाधिरयनप्रमाष्ये स्मृतिन्याय-
यादूराच्येन कथन तु तयो, स्वपक्षपाक्षाद्विरोधित्वपरिहारेऽपि
युक्तिमपेध्य समेत्नभण तत्वपहाजनपरिग्रदतत्वादिना बेदतु
रायाः स्मृपरभ्यादिततव सृ चनद्रारा तद्विरोषनिरसनमायम्पर्बाजो-
द्वारनाय । अभ्पा्तत्वराभश द्द प्रथम निर्शात्‌। ' अभ्य-
हिव पूर्व › इत्यनुशासनातू । एषं॑ततीयपदे पुवत्तरभाग-
योभहामतम(वविषयकुतेपिरोधपरिहरेऽपे भौतिकेतरमिषय

+ लिङ्ख शरौ र९५१६ । ज भाव -रत्नप्रभाया हि माभ्वस्यम्‌ पदूर्न
१ परणकमुपादायाक्तम्‌-अत्र प्रथमपादे पमव्वयध्य सस्यादिरयतियुकतिभिरि-
रोषपरेद्‌।र कियते । कविथपदे त्ार्पायगमाना श्ान्तिमूरत्वममिरोषाय कथ्य-
ते| तृय पारे परतिकिदा त सृषटश्ूतिना च जीवामश्ुतीना व्योम दिमहमृताना
जमाटयकमारिकिषनेन्‌। विर्‌, प्रतिपायते | ५५१९ किङ्ग रीरधतीनामविरोष
६त्य4 । जथमभेवायं ससे १।१ छेन सहत - द्वितीये स्यपितकम्पाम-
विर्‌।षऽ यदु८त। । मृ माच चु१४३४।९८्५१र६त। › इति । एव च तज्ञ.
मूतिवद्टप्ति ` दप्यत्न । तमर्प्याकरणे 4, कत्‌ाञयवेधर्‌ | जनेन
जीवेनेव्य फ ग१ इष्यते ॥ जीवान्वय प्रपेयून प्रनिप्‌, सव्तमने |
ज।व।ऽसत्त, रक्तं ६२ उत५॥फ६त५५१९ ॥ › हृव्यमियुफरपिकरणतात्पर्
ह्मण एव कपरत्वम्य विनत्पेन ब्रह्मणश्च टिङ्धशरीरर्पष्वाम।ेन । चदु्॑१दे
िक्नशरीरश्रतीनामिर ष, › इपि पिद्धान्पे मञ्पतेति ।

(9

अभ्यव 4६ । यमि रोगम्‌ ‹ जमति च ' इत्यप
ठम्यते न ५ पृ९शब्द्ध2॥ तय(ऽपर ‹ वाुदेवानुनाम्या वुन्‌ › ( १।० पू*
४।३।९८ } इत्यत्र “ नायद्न्तम्‌ † । अल्पाच्तरम्‌ } इत्याम्या पूत्राम्ब+

क~ = णी पी [1 ~~~ षि । [न कि , ह 1 नज णिकः भकना

प्त्यबिकरणम्‌ | ६०९

श्रतिपरिहाररूपसनत्पादोपाधिरनुगन एव । तर्द वैनयवीरथ(थी
च)रप्यध्यात्मेतरतिषयकल्धटिनस्पेव ततीयपादोपापेरुपद्षिनः
व्वाचच |

यद्पि-- (तरेषां चानुपर्ष्य ' त्यादि । वदस्पदनमिपे-
तायेद्‌ षणत्व।िनत्यू । ‹ इतरेषां चानुपरुभ्यरे, › इस्यत्र कायं
रमृतेरिव फ।रणस्पतेरपि निपृटत्योपचणनस्येवामिषेतस्वन स्मति-
ग्रत्वाभिपतानापनपानादीनां टषएखापवणगनस्पानमिपेतत्वाद्‌ ।
अत एव प्रथप्पदान्ते ' इदनिीं परपक्तनिषधप्रपानं प्रकरण
प्रारिप्समाणः स्वपक्षपरिग्रहमषान प्रकरणपुपसंहूरति ` इति
भगवल्पादेराभिहितम्‌ । तथा योगाधिकरणेऽपि योगस्परतिविरो-
धरूपं स्वपक्षवाधकमुदृतप्‌ । न तु तन्मतामिमतानुमानादिदु-
स्वष्ुपपादतम्‌ । ' स्वपप्षदोषाच्च › इत्यत्रापि प्रोपन्यस्तत्रक्म-
बाद विरोधिदूषणाना परपक्षपाधारणतया परैस्तेषां दूश्णत्वं
नास्तीतपवाङ्गीकायंमित्येवामिपायो भाष्ये वर्मितः । न तु
परमतानां दुष्खभ्‌ । ‹ एतेन रिष्टापाशग्रहा, ' हत्यक्रापि वेशे
पिकायुक्तानां ब्रह्मषादसाक्षाद्विरोषितकणा निरास एव कतो
न तु तदीयस्मृरतिमृरत्वाभिपतानुमानदुष्टसवमुपव्िनपिति नेतेषां
सूत्राणां परम्परया बाधकनिरसनपरे द्वितीयपादे संगतिः)

यथाऽऽच्रपादेत्यादिकमपि न सत्‌ । कारणगुणा कार्येषु
स्वन(तीयगुणमपारमन्त इत्यभ्युपगमवादिना जगतशेतनव्रह्मका
येत्वाभ्युपगमे जगतगरेतनस्वं स्यादि यापादिते यदि कारणगु
णानां सर्वेषामेव नियमेन सखजतीयगुणारम्भकन्व तव्‌।नुमत
तदा स्दपक्षवितिपेष,, हस्वरपरिपण्डलाभ्पा महदीधेयो र्ततत
स्प्वयोपगमेन पारिमाण्डरयदे; कारणगुणस्य सना्वीयकाय-
गुगारम्मकत्वादिति परपक्षदूषणष्ुखेनेव स्वपक्ष) द्वा रस्प
+ महर धवदर। ` इति सूत्रेऽभिमेततया तस्मत्रस्य स्वपक्षबाष.
कोद्ारपरपक्षद्षणाभयरूपतया प्रपश्नदूषणपराद्रता वपादेऽपि

भजनम => स-नि शकः भििगनेकाणिकयेनक (णी # [पं पववववकनयम्यकतनयरतु

| १

मज॑नशब्दस्य परवंतनिपाते कतेव्ये यतश्च मगवानाचार्या वादेव शब्दस्य पवैनि-
पत करति तदेव ज्ञापयति “ सवेतोऽभ्याहिन पवे निपततीति ' इति माष्य-
कारैरुक्तत्वा्तनपृषकतेन फ(कितमेतद्वी*यम्‌ |

९६५ किरपा

निषेशषोपपतेः । न वेव ॒तरसृभरस्याभयरूपतषे परथमोपस्थितस्व.
पक्षषाधकोद्धारपरमथभपाद्निषेश्परित्यागे बीजाभावे इवि
शद्क्यग्‌ । स्वावन्त्येण वेशेषिकाभिमतस्वपक्षषाधकोद्धारस्य
प्रथमपादे तत्वेन दिहीये च स्वातन्त्येण तन्पतनिरासस्य
परस्तुतत्वाश्च त्रैव त्िवेशोपपततेः । त्वन्मतेऽपि भोक्तरापतेः° ›
(अण०्स०२।१।१३) इतिसूत्रे" ननु दक्ते्वरयोर्भद-
समयेन फषाध्यायसगतमतो नैव तत्ूत्रायेः ` इत्यादिना
। फठत्वेऽपि य॒क्तिविरोधेऽन्तमवादनोक्तम्‌ ' इति भाष्य-
पबसार्येतमृध्रस्य फल।ध्यायसगतत्वेऽप्यत्र नासंगतिः ।
येनान्ययेकर्पनपू । उक्तरीत्या य॒क्तेविरोषेऽप्यन्तमोवाद्‌ ।
अन्ययोमयान्तभूतस्येकत्राप्यतुक्तिपरसङ्कादित्यु भयान्वभृतस्ये कत्र
निदेश्स्वीकाराशेतद्दूषणस्य स्वशिरस्ताढनरूपत्वावु ।
तृतीयस्य पूवेमगेऽपीत्यादिकमपि माष्यदर्धिनां भतारणमा
रत्वा साध्वेव । # (अन्तरा विज्गानमसी०' (ब्र०स्‌ ०२।३।१५)
इत्येतस्सूत्र आत्मनो यतानाद्चुतपत्तिप्रलयावनुरोपपरतिलोमक्र-

मदं "व्य्ण्यी कवि

# अन्तर्‌ विद्गानेति । अत्रेद बोध्यम्‌-इत आरम्य मग्यज्ृदुक्तमि-
प्यते मरय ‹ सूत्र आत्मनो मृतानाम्‌ ' हतत ‹ सूत्रात्मकमूतानाम्‌ † इति,
५ करणान्यनुक्रम्यन्ते › इत्यत्र अन्य च्छुद्धि५त्रकाुरोषेन ‹ करणान्यनुक्म्य ?
इति, ^ उक्क्रमविरोष ' इत्यत्र “ उक्तमविरेष † इति, “ तदि दिति
चेत्‌ › इत्य "? इत्यत्र ‹ तलिङ्कादिति चेत्य इति, । नैतयो › इत्यत्र ^तयो '
इति) ५ सुगम्‌ ' इति ‹ अ ? इत्यन्न ‹ सुग्य प्रत्य › इति “ माष्वङृदुक्त-
भिति ' इत्यत्र ‹ मध्यज्दुक्तीति › उति तत्र तत्रामूत्‌ । परतु ‹ जन^्तरा
विज्ञानमनप्ती० ! इत्यतरत्य माप्य पयाल्च्य तद्मिप्रायानुरोषेन स्वात््येण
तथा तथा विन्या कतः | ्न्पामिपरायस्तु-माष्यकारादिमियेद्र्ित द्विती-
यस्व तृतीये पादे पृवमगे मृतशचुतिविरोष एव परिषियत इति तदयुक्तम्‌ । क्षि
नेव पदे ८ अन्तरा ' इति सत्र प्राणमनअदिश्रतिविरोषस्यापि परिहनला
दिति चन्िकया खण्डितम्‌ । तचासरदवभाष्याभिप्रायाज्ञानाद्वा देषमृचकत्व-
दुप्तापु | तथा हि-"अन्तरा विज्ञानमनप्ती° › इत्यक्तिम्पूत्रे मूतोत्पत्तिपरशय-
करमो विषयः | पत च क्रम! ‹ तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकाश प्तमृत
( ते २।१।१ ) इति श्त्या / जगल्मतिष्ठा देव्ये एृथिष्यप्मु प्रीयते ।
र्योतिभ्याप, प्रीयन्ते उ्योतिवायौ परदीयते ॥ वायुश्च ठीयते व्योमि तान्ये

पृष्वषिकरणष्‌ । ६११

्ष्टीयते। अन्यक्त पुरुषे बरह्मननिष्कल पपररीयते ||! इति स्मृत्या बानुढमप्रततिः
रोमाम्यां प्रतिपादित । तत्राय सशय --किंमय मृतोत्पत्तिप्रख्यक्रम करण-
पृष्टिक्रमेण बाध्यते न वेति । ननु नाय शयो युक्त") देहप्रदेशतिरिकद्धि-
यामावादिति चत्‌ । न । शद्ध दु सारथिं विद्धि मन परपरहमेव च। इन्दियाणि
हयानाहु › (का° ६।६) इति शतो ‹ इद्धियाणि पराण्याहुरिं द्रषेम्यः
पर मन । मन्तु पर्‌ बुद्धि › इत्यादिस्मृती च सेग्दियस्य मनपो बुद्धेश्च
पद्धवस्य प्रपिद्धत्वादिति । किं तावत्प्राप्तम्‌ । बाध्यत इति । तथा हि--नन्‌
परवोक्तरीत्या करणाना प्तचवे रपि तेषामाहकारिकित्वाततटत्पत्तक्रमेण कर्थं मृतोत्-
स्यादिक्रमस्य विरथ इति चेत्‌। उच्यते | तेष।माहकारिकत्वे मानापावास्पवैस्य
वस्तुनातस्व ब्रह्मनत्वाम्युपगमेन च सा द्रयस्य मनसो बुदधे्ामि कक्षिश्चिदन्त
राले त्रमेणोत्पत्तिप्रखयावुपसम्र्यविवेति तत्करयष्वेव तद चित्याद्धवति मूनोत्म-
त्यादिकमस्य विरोष । ननु तथाऽपि मृतोत्पत्यनन्तर तदुत्पत्ङ्कीकारे सतति न
भूतोप्पस्यादिक्रमस्य पिरोध इति चेत्‌ । मेवम्‌ । ‹ एतस्माजायते प्राणो मन,
सर्वैन्द्रियाणि च । ख वायुञ्यातिराप पृथिवी विशम्य धरिणी ' ( मू० २
१ । ३) इत्याथेवणोपनिषदयुत्प्तिपरकरणे मृतानामालनश्चान्तर्‌ा छे करणान्यु-
कम्यन्ते | तस्मात्करणसृष्टिकमेण मूतोपत्यादिक्रमो बाध्यत इति यदुक्त तत्त
भ्यगेवेति पृ्वपक्े प्र तिद्धान्ताऽमिषीयते ~ इन्द्रियाणामुतव्िक्रमे मृतेत्प-
र्यादिक्रमविरद्धविरेषातिद्धेनं परवोक्तो विरोध । तथा हि--किं करणाना
मौतिकत्वमाहोलिद्‌ मौ तिकप्वम्‌ | आवे मृतोप्पततिपरक्याम्यमिवेषामूत्प्ति्र्वौ
मवत इति न तेन्धियस्य मनसो बुद्धेश्च क्रमान्तर मृग्यम्‌ | तथा च करणानां
मौतिकतवे श्रतिरपि मवति -‹ अन्नमय हि प्तम्य मन आपोमय प्राणस्तेनो.
मयी वाक्‌ ' ( ॐ ६,९।४ ) इति । ननु करणाना मोतिकत्वे स्वीडृते
पो क्ायवणे)पनिषदि कथ एयक्‌ तज्ञ मकथनम्‌ , मूत भोक्तयेव तजम-
तिद्धेरिति चेत्‌ । उच्यते | ब्रह्मणपरित्राजकन्यायेन स्पष्टायत्वान्न दोष, |
अन्त्ये दु प्रथममत्मनः प्तकाशात्करणान्यतचन्ते पाच्च भूतानीति न
तदुत्पस्योविरेषणविशेष्यभाव पू्न्तश्ुतयमिप्रेत | कंतु करणाना मृतानां च
ममात्र समाम्नाय तयोरत्र । पा चोतपत्ति केन कमेण मवतीति
जिज्ञासायाम्‌ ‹ भालन अकाश समृत › इत्यादि श्चत्यन्तरादेव निभेय,
काः | ‹ आत्मन स्काक्षात्मथम मृतात्येवोत्पचन्त इत्येतद्विषये ‹ प्रज पतिर
इदषप्र आतीतत्त अत्मानमै्तत स्त मनोऽपत॒जत तन्मन एवाऽऽप्तीत्तदात्मान-
मेत तद्वाचमसत › इति ्ुत्यन्तरममि प्रमाण मवति | जत्र हि प्रजापति.

६१९ , शंकरपादपुषणे -+

भाभ्यां भवत इति निरूपिते “ आथवणे पृतानामास्यनकान्व-
राल फरणान्यसुक्रभ्यन्त--एतस्माज्नायते पराण ' इत्यादिना,
तषां चोप्पारिषटयक्रमान्तरान्देषण उक्तक्रपषिरोधः' इति
५ अन्तरा विह्घानमनसी क्रमेण तद्िङ्ादिति चत्‌ ' हत्यननाऽ5
क्षिप्ते यदि दाबद्धोतिकानि करणानि ततो भूतोत्पत्तिरयाभ्यापेव
तेषाषुतपत्तिरुयो भवत इति नेतयोः प्रमान्तर मृग्यम्‌ ' इति
। अवि्ठषात्‌ ' इति सू्रभागस्य भाप्ये व्यारूयानात्तत्मतरसय
भृतविषयश्रुतिविरोषर्पारहाररूपष्वस्यातिस्पषटत्वात्‌ । तथा चं
‹ तरमापपर्वोक्तातपत्तिप्रटयक्रमभद्को भृतानाम्‌ ' इति पवपक्षोप-
सहारे ' तस्मान्नास्ति भूतारपत्तिक्रमभद्क ' इति सिद्धान्तोप-
संहारे (च] भाष्यकृदुक्तमिति ।

चतुर्येऽपीत्यपि न सत्‌ । भोतिकेतरविषयश्रतिविरोधपरिर-
रा्मके तृतीये पदे भातिकपराणादिविषयश्रुतिविरोधपरिषहारपरा
णाप ^= तया प्राणाः ` ( त्र सुः २।४।१ ) इत्यादीनां निव-
घ्ायोगातु । । इत्पत्तिविषयश्रतिविप्रतिषेषः प्राणानां परिहन,
सरुयाषिषय इदानीं परिषहियते ' इति ' सक्तगतेविंशेषितत्वाश्च
हति सूत्रावहरणमाष्यपयोलो चनया तत्रद्ियविच।रस्य कृततेऽ-

अ

पि पाददय शृ्द्रियविचारस्य विषयभेदो बाटेनापि सुबोप एव।
नौम सवेमृतसूक्ष्मात्मक सूत्रा । इद्‌ नाम स्यृन्कयैम्‌ । जप्रश्चब्देन च
तदुत्पत्ते पराक्ठाढ उच्थते । एव च प्रजपतिपूष्टिवषनाद्ूतपृषटिपाथम्यम्‌ ,
ततश्च मनआदिपृषरुक्तेति करणम ष्रश्च्यत्व तिष्यति । तम्मत्करणो-
त्पतिक्रमेण मृतोत्पत्तिक्रमो न बाध्यत इति सिद्धम्‌ । तथा चात्र मृतोत्पति-
करमविरोषपररिहा एव ५।५१यन॒मप्यङतोऽभिमेत , न तु प्राणमनभादिषि-
वयश्रतिविरोधपरिहार प्राधान्येन । नान्तरीयकतया तद्िचारोऽपि जात इत्य-

#
क.

न्यदेतत्‌ | नैतावता तद्विचारस्य प्राधान्यपिति वक्त पत इति ।
= तथा भाणा इति । मत्रा ‹ भत एव प्राण › इति मृढ आ्ती-
त्‌ । १२९ परवोक्तचन्दिकानुवाद्ग्रथे ‹ तथा प्राणाः › ८ स्प्गतेर्िशेमित-
त्वाश्च › ‹ अणवश्च › इति पूत्रत्रयभ्य निरदष्टत्वादत्रामि तदनुरोषेनश्रलप्र-
भे ् भैनौतिः { । इत „न ह
स्थाभिधरायेण च तथेगोचित्यात्‌ । तथा प्राणा इत्येव प्रन्पे निक्षिपति
नोध्यम्‌ |

स्पृर्यधिकरणप । ६१२

चतुर्थऽपीप्याच्यपि न युक्तम्‌ । ' सङ्गामूति° ` ईत्यन्र ‹ अनेन
ज बेनाऽऽर्पनाऽतुपरिदय ( छ ०६।३।२ ) इत्यादिवचनानुषा-
रेण जीवस्पेव भोतिकनाभरूपसषटूतवक्षमवगम्यते । ' तद्द त्ष.
व्याषृतमातीत्तन्नामरूप>यामेव व्याक्रियते › इत्यत्र तु परमेष्व-
रस्यति भौतिकनामरूपविषयश्रतिविरोधस्येव निराृतत्येन चतु-
येपादोपापि नियमात्यागस्यातिस्पष्टत्ाव्‌ !

# परवगम्यत इति | भयमारय --पत्मकरणे ‹ तत्तेन रेक्षत › इत्या-
दिना प्दर्भग तेजोबर्ताना पुष्टि पिधापेपदिषटपू- तेय देवतैक्षत हन्ताह्‌-
मिमापतिल् देवता अनेन जीवेनाऽऽप्मनाङनुप्रविदय नामरूपे व्याकरवर्णाति |

[ >

ताता त्रिवृत तिवृनमेकका कवाभीति ) इति । तत्र तरय, | ‰ जीककतू-
कमिद्‌ नामरूपल्याङरणमथवा प्रमेशवरकतकमिति । 9 तावत्प्ाष्म्‌ । जीव-
कतुफमेवेद्‌ नामरूफतयाकरणभिति । कुत इति चेत्‌ । यथा ‹ चरेणाह परै
न्यमनुप्रविरथ स्कटयानि › ईषयाक्ारके किते प्रयोगे च।रकतृंकमेव सैन्य-
सकन देदुक]त्वाद्र न। स्वामन्यध्यारोपयति । अद्‌ स्क्टवयानि ' इति
तथ। जीवकतङमेव नमर्पव्याकरण हेदुकतेत्वादेवता स्वात्मम्यायारोप-
यति ^ व्याकरवाणि ' ३ति। किव दिप्थादिज्ञाु घटश्चरावायाकारेषु च
जीवस्यैव कतृय ठोफे दरपरते) न वु श्धरस्य । तश्माज्नवकरूकमेवेद प
नामरून्याकरणमि 0 पपत प्रे पिद्धान्ोऽमि {यते--0अर्यादित्यारि-
भोतिकेनामह्परयाकरण १६ त्य परमेशवरकपकव पाध्यते ‹ पय देवीक्षत्‌ ?
इव्युपकम्य ‹ भ्याकेरव५ ' इति रुत्युषद्त्वा तेजो बभनि१।णवत्‌ ”' इत्यनु.
सायन परमेश्वर कतु रमेव भातिकनामद्पण्याकरण पतिष्यति । ननु ^ निरुक्त
व्याकरण प्सीङय जीवकरचुकुत्व तप्यते । जीपेन › इतिविशचषणवििप्‌
बे तशरुयु१९९२द्गटश९व। दिव्याकरणवत्‌ ” इत्यनुमानेन प्तप्मतिपक्षप्य
जगह्कत्वातसरमेधरक कत्य न पतिध्यपीति चेत्‌ | भवम्‌ । । जीमेन १
इत्यस्य । अनुपत्य † इतवनेगेव वन्ध, । जनन्तयात्‌ | न तु ^ ग्याक-
राणि ' इत्येनेन उपवहिनेन सह तद्न्य । ननु अवेनेध्युरपजेनस्य प्रथि
दयत्युपपतमेनेन पदन्व५। नोपित + ॐ प्रधानेन व्वाकर्वाभीत्यनेनेव पतह
वित शति चेत्‌ । पत्वम्‌ । तथाऽपि ग्याकरवाणाप्युततमपुरपत्यीपच।रिकत-
११, | न हि गिरिनङप्मु।2§ नानाििषु नामर्षयत रस्य व्यक
एणप्तामध्येमहित । पैन तपकतूकत्व कति । ९१ च मोतिकेन्‌ न्न

६१४ धकरपादभृषणे-

तृरीयचतुययोरप्यायवत्स्वपक्षाविरोधपरिहाररूपत्वादाधान-
न्तयं स्यात । द्वितीयस्य हु प्रपकषदूषणरूपत्वादन्स्यता स्यादिति

ॐ ॐ ®

दूषणं तु भाड्‌ निरस्तमेषोति दिक्‌ ।

आनन्दतीयींयास्तु- परथमे युक्त्यविरोधो द्वितीये सपयाबि-
रोधस्तपीये केवरश्त्यदिरोषश्चतुये सयुक्तिकशचत्यविरोष + ₹-
त्याहुः । तदसत्‌। अर क्षिक यंगोचरबहुजनपरिगहीतवाक्यसदरम-
रूपसमयत्वस्य स्वर्दयचन्द्रिकाक रोक्तस्पृति धारणया स्पती
ना समयरूपताभिमायेणेव स्मृत्यपिकरणे सपयविगान सदेहबीन-

एत्व जीवस्येति पूपा परमेशस्य तत्सषूतवमिति तिद्धान्तितत्वद्धौ
तिकेन्धियाद्श्ुतिविरोषपरिहारङूपचतुयपद्‌।प(धिनियमल्यागा माव्य तिश्वहेत्व
ध्यम्‌ । ननु नैतावता रत्नपमाक्तिद्न शरी रश्रतिमिरोषपरिहारहपोपामि
त्याग प्रिडतो मपीति चैत्‌ । भत्राच्थत | शिद्धशरीरस्यापि मोतिकत्वेन
निरु शङ्ाय। भममृखकःव प्िष्यति । अन ॒एवोच्यते--्श्चप्राणमनोबुद्धि-
द्रेन्द्रियप्तमनितम्‌ । अपश्वीर्तमूतात्य सूक्षमाङ्ग भोगतताषनप्र्‌ ॥ इति । अत

|

एव रत्नप्रमायामेव चदु्॑प।द्‌(द्‌ौ ‹ मूतमोक्तृरिच।रानन्तर मौतिकप्राणविचार्‌,'

षौ
( ^

इत्यक्तम्‌ । एव च न कश्िद्‌ष इति ।

म

+ इत्याह रपि । तथा चाच्यते तसप्रक्िक।य।म्‌-‹ उक्तेऽर्थे विरो-
धश्वतु4 स्फएति । युक्ति-पतमय~प्रुति-न्यायेपेतश्रुति-विरेषमेदात्‌
इति । चल्दियामप्मेयभेवोक्त | अप्य च प्रमाणमानन्दुती्यीय मध्यमेव |
तथ। च द्विषा यावे प्रथमपादूदौ ' प्रथमपादे युक्त्यपरिरोषम्‌ इति, द्वित
यपाद्‌।द। । इतरे चापले › इति पामान्यत्‌। निराकरण प्तमयाना इनम्‌ ।
धविसेषतो निरकरोयलिन्पदे ' इति, तृत्ीयपदद्‌। (जीवपरमात्मािमूतानि-
2३ श्रतीना पररि पमपाकरोत्यनेन पदेन ' इति) चदयेषादादौ च
¢ युकिपहितधतिनिरोध शपीन।मपाफरेप्यनेन पादेन ' इत्युक्त तत्र । अब्द
मोध्यमू--प्मय। द्विविधा । रेदुकपाषण्डमेद्‌त्‌ | तत्र वेदवादा प्तमना
हेतुक इष्युच्ये | वेद्बहिमूताना समया, प्ष्ण्डा इत्युच्यन्ते । तथा
च।स्ते-- गतप दुण।९ च तास्ययोग च सेतुका; | बीद्धपह्ुपतायास्तु
पाषण्डा इति कीदिताः ॥ त्मयस्वरूप त्वलोकिकायगोचरबहुननपरिगृरत-
¶वयपतदमर११३० ।

स्मृत्यधिकरणम्‌ । ६१५

पिति त्छप्रकारिकाया जयतती्यक्तया च स्मृतीनां समयश्रब्हि
भवायोगेन स्परस्यविरोधस्य समरयपाद्‌ एव सगते, । स्पृतीना
+युक्त्यादि रूपत्वेनपि जयती्थाक्त, स्मृतीनामिव समयानामपि
युक्तिरूपट्वाविकेषात्समयविरोषस्यापि स्मृतिविरोधबद।चपद
निरसने चित्यात्‌ । समयानामापे स्मृतिविशचेषरूपतया स्पृति-
विरोपपरिहारण सपयाविरधस्पप्यक्तानुपाध्या ( > उक्ता
नुपरभ्ध्या ) ‹ इतरेषां च ` ( त्र सू° २।१।२ ) ह्यत्र ड़.
तत्पून तद्य द्वितीय पदनपक्षणज्च । न च तत्र सामान्यतो
निराट़ृतानापत्र विशेषतां निराकरणादिति जयताथ(क्तिरपे
सार्ध्यसी । विश्चषतो निराकरणस्य समपयष्विव स्मृतिष्वपि

‰ बहिभ,वायोगेनेपि । अत्र णत्व न मवति ‹ पद्ग्यवयेऽपि ( पा
सु० ८।४।६८ ) इति निषेधात्‌ । यथा ‹ चदुरङ्न तन ' इत्यत्र म भवति
तद्रत्‌ । अत्राय पिचार्‌,-^चत्व।रे अङ्कानि यस्य चतुरङ्गम्‌ । पन याग ›
इति यथा मनोरमाया पिगृहौत तद्देव प्रकृतेऽपि “ बहिभव। बह्भव , तम-
याह।हेमाव समयत्रहि्माव } तस्यायोग ` इति करिह ब्य | ननु मनार-
मत्त पि्रह।ऽयुक्त । तथ। 1६ प्ति ‹ उत्तरपदत्वे चापदादिविधौ भरपिषेय
इति परत्ययङक्षणपरपिषवाद्‌स्चमस्य पदत्वामविषदुक्तस्य णव्वप्रतिपे वम्यान्‌।प-
ति | तमात्‌ ८ जङ्घाना वागोऽङ्नयोगश्चतुणामङ्गवाग, ' दृत्यव विग्रह्‌ उचित
३ चेत्‌ । भवम्‌ । प्र्यामत्प।त्रपदुस्य क पिप्व एव तन्मरवृषं । ए4चन्‌
कश्िद््‌ाप इति ५१२५ प विग्रह्‌ एव युक्ततर इति |

+ युक्त्यादौति । जादिपदेन पमवत्य प्रहणय्‌ | तया न तपर
कायाम्‌ ‹ द्दतीना वुकतिक्षमयादिह्पत्येन ' इति सष्टमेतपलम्यते |

> उक्तानुपकर-येति। यद्यपि मूले ‹ उक्तावुपराष्या ' इत्युपमा
तथाऽपि । इपरेषा चानुपल, › इति सूतरानुराधन) ^ ६२१ तपु स्मृति
पत्मना फर द्‌न। भव्य अनुपरड परपरापाण्व ताप्ता युक्तष १ इत्थान द-
ततिवावभाप्थानुरोषेन) पथा ^ पातु स्टतिपृक्तानामद्ष्टाद्रैतरेषा फ नवीन
र युष्ठानप्रित्यागयो कतयारपि प्रत्यताऽनु जजर पोक्त ३निश पदि
भाउ, ' ईति तक्तपरक्शिकनुरोषेन च । उक्तानुष्क्ड य्‌ा › हृष्येत चिमभिति

नभ्यम्‌ |
९८

(१६ शांकरपादमूषणे-

तुरपतय। द्विपीयपादे स्पृत्यविरोध एबपब्णित इत्यस्यापि
वक्त युक्तत्वात्‌ ¦

यत्त॒ चद्िकायाभू--स्मत्यविराधपराेकरणस्य युक्तिपादे
निवेश्वादुपपतिश्चप्राष्ड्धय पाश्चुपतादिस्मतीना समयरूपत्वेन
स्वोक्तार्थे समतित्वेन श्रुतियुक्िकथनेन चं चतुःस्वरूपत्वातद-

र छ श्व

वेराधस्थकेक वेरोधपरतिपादके पाद्विशेषेनन्तम्‌।ेऽप्यविरोः
धाप्यायान्तम(वण कचेन्नित्रेये कष्व्ये परयम तदतिक्रभे द
प्वमावाज्धतुर्‌समूकतया प्रवरतया च प्रथ निरपरनयताचा
ध्यायाद्‌विव निवेश इति समाहितम्‌ । तद पव्‌ । 'अतोञेदिक-
स्पृवानामपरमाणलान्न श्रत्युक्तजगर्कारणत्वस्य तद्विरोधः › इति
जयतायाक्तेः काणादबोद्धारपादिस्पृल्यवरम्विपुषेपक्षाणा सतय
धकरण एव चद्दिकाया परद्यितत्व।च।पेदिकरमतिमात्रविरोध-
परिहारस्य त्वद्भिभततवेन सार्यपा्ुपतादिचरतृरूपणामेव सम-
यानामावे निरास इति निवेन्धस्य दक्त=पश्चकयतवात्‌ |

[कि णीं [1 १ 1 भ, 0) 7 [मी यणी क ध |

| ^>

# प्राश्ड्येपि। त्था च चदधैका--' १ च पमूत्यविरोष्य युक्ति
१।द्‌ कय निवश्च इति व।च्यम्‌ ' इति |

= मश्रक्यत्रादिति । ५1 मव --युक्तिपादे सवरत्यविर्‌ वस्यायुक्तस्व-
शङ्काया पाश्पतादिस्मूतना चतु स्वरूपत्ववणनेनेकेफाविरोषपरेषु चतु्वपि
पदेण्वनन्तम्‌। प्रापि कूत्रविनिमेश्याऽऽवदपकत्येन प्रथमातिक्रमे मानामावेन
च ॐऽद्‌।१व तनिपेदच उपिन इष्युक चश्धकाङ।रे । परतु तत्न युक्तम्‌ ।
यदि हि युपद पृतफद्त्या चनृरूपाणामेव निने इति १.३, स्यन्त
त्यपि एरणतसम्‌ा। ‹ जतेऽदिकिप्मुतनामप्रमाणत्वान्नश्रतयुक्तस्य विष्णो
गप्कारणप्वस्य तद्विरप 80 सिद्धम्‌ ' इति तक््वपफचिकारा नत्रूयु ।
तथा चद्रिकायामपि । यदा कणादूरिस् स्ष्टायत्व प्युक्तेफ़त्व च तत्र
जमिति तेऽपि पृवषािण । मिश्च पते पुथाम्यादिशव्य कणद्‌दवपर, ।
बोद्धादिमिते त्वाप्तप्रणीतनैद्धायागमविरोवद्‌प्रप्रणीतो वेदोऽपरमाणभित्येव
प पक्ष › इत्यपि स्वथ न वक्तभ्यम्‌ | यतश्चोमयत्न तथापढम्बते । तमद्‌

1), । 0,

[0

१ चतर" । २ क ववेभध्यायस्यऽऽदुषन्तेषा निवि । ६१ “धमति । ष्‌,
"कतेन प्र 1 ५ के नेशत्‌ ।

पपूत्वभिकरणप्‌ । ४११

किंचामिमान्यापकरणे । पृदत्रबीत्‌ ' ( ० १० प्रा)
अथ ह येतनाधावेहनाश्च तजोषन्नाग्पाकात्च इति हान्यचे.
नानि षायुरवाब चेतनः ` इति श्स्योषिरोषस्वासदधिकरणे
८असदेवेदमप्र आसीत्‌" । सदेव सोम्यदमग्र असीत्‌ ! ( छ"
६।२।१) इति श्रस्यार्विगानस्य, एतेन शिष्टापरिग्रहा
(ब्र म्‌०२।१।१२) इत्यत्र ' अश्स्मद्धीदमा्िरासी
दकस्मातिष्ठति । इति ' एतस्माजलायते प्राणः › हइर्यादिश्रुती-
नाप्‌ 'मोकत्रापत्ते ०( व्र° सृ°२।१। १३) शयत्र ' परऽ-
ष्ये स एकी भवन्ति " इत्यैक्यश्रतिमेदश्रत्थो ‹ इतरग्यष-
देशाद्‌ ' ( व्र स्‌० २।१।२१) इत्यत्र जीषकवेताबोधक-
शते! ‹ एको ह वे नारायणः! इत्यादिश्रतीनां च परस्परबिरोष-
निरासकत्वसभवे प्रवाया श्रतेरुपसजेनत्व परिकरम्य--गृन्
धृदृति जडत्वात्‌, फ।रण प्रखयेऽसद्धवितुमरति वस्तुतवात्कायं
वृत्‌, विप्रतिपन्नं निष्कारणमचेतनकारण जीवकारण वा काय-
त्वात्कूरपतनदभ्यादिवत्‌ , विष्णु जगत्कनां जीवाभिननप्वादि-
"न
चितब |

भजक कि किण +कककिक्किकििविन्कन मय =-= जा को कोवि = सके = कोकनद

वैदिकस्मृतिमत्रविरोषपरिहार एव त्वद्मिपरेत । एव च चतृरपाणमिष।ऽऽये
निवेश इति निबेन्धप्य वक्तुमशक्यत्वेन चतु स्वूपत्वात्पाशुपतादिषृतीनां

निवेश इति वणेनमयुक्तम्‌ । न हि गेद्वाहैतादिप्मृतीना युक्तिप्तमयश्चुतिन्यायो-

पेतशुतिरूपचतुः ्वषपत्व वन्तु प्येते | येन तापतामादयपदे निवेशस्योकित्य

६य।दति।

# रनुचितेवेति । अयमाशय -, जमिपानी°! ( ्र° पृ० २। १।
९) हत्यत्राऽऽनन्दतीरथयेसवमुच्यते-वेदपरामाण्यात्पवंकारणत्व विष्णो,
साधितम्‌ । पतु वेदपरामण्यस्य युक्तिविरोषै प्ति न विष्णोनैगत्कारणत्व
पिध्यति। भप विरोध परिहरणीय एवेति स वेदोऽस्याधिकरणस्य विषय |
तस्य च वेदस्य प्रामाण्य न वेति सशय । च तावतपराप्रम्‌ | न वेद प्रमाण-
भिति । कुत इति चेत्‌ । उच्यते मृद्मरवीत्‌ › । भपोऽतरुवन्‌ ' । त। अप

एेक्षम्त › । तत्तेन रेक्षत ' ओप्य सवदन्ते › हइत्यादिश्रतिषु मदादीनाम-

7 0 ।

१कृ श्नासशा ६०।

(९६ प्ङरपाद्भूषणे+-

बतनाना भाषणदशतेनादिकतेत्वस्य प्रतिपादनेन युक्तिविरुद्धतवात्ताततमपामाण्य
पिध्यति । युक्तिश्च ‹ मृत्र वक्ति जडत्वात्‌ › इत्यानुमानह्पा । एव च
यक्ति विरुद्धता ^पवेक्ताना येदेकदेशमतानामप्रामण्ये सिद्धे प्तवस्यापि वेदस्या-
प्रामाण्यात्तत्प्रामाण्येन विष्णो सवेकारणत्व प्ाधयित्‌ न शक्यत इतिं परवपक्
प्रा्ठे पिद्धान्त --मवेद्य पवपक्ष । यदि यचेतनानामेव मदादीना माष
णादिकेतेत्व स्या | न चेतदस्ति | मदाद्यमिभानेनीनां चतनाना देवतानामेव
तत्कतेत्वस्येष्टत्वेन वेदेकदेशस्य यक्तिविरुद्धस्वामवेनाप्रामाण्यामाव।तपवेस्य
द्स्य प्रामाण्येन तन्मृरक विष्णा स्तवकारणत्वमन्षतमवाते । (अप्ताद्ति चन्र
इत्यत्र च~जगत्कारणत्व हरेरुकम्‌ । तस्य युक्तिविरुद्धत्वे शक्षणत्वाप्तमव।त्प्‌
विराधो निराकर्तभ्य एवेति नगत्कारणत्वमेवेतदधिकरणस्य विषय । तद्विष्णो.
यक्त न वेति पश्चयेऽ्र। अर बान दु तदविरद्धमतिपाद्कश्चतिरेव । पृवपक्षप्तु-
जगत्कारणत्व विष्णोनं युक्तम्‌ । प्रमाणामावात्‌ | क्िंत्वप्तदेव जगत्कार
णम्‌ | नच यतो वा इमानि मृतानि जायन्ते › इत्यादि श्र॒ति प्रमाणमिति
वाच्यम्‌ । ‹ अपतदेवेदमग्र जाप्तीत्‌ › इत्यादिश्रत्याऽप्ततोऽपि कारणत्वाक्ते ।
न च प्रस्परश्ुतिविरोषादुभयोरपि न तदुक्तमिति वास्यम्‌ । अप्तत्कारणवाद्स्य
सयक्तिकस्वेन बलीयस्त्वात्‌ । युक्तिश्च ४ कारण प्रलयेऽपद्धवितुमहेति वस्तुत्वा-
त्कार्यवत्‌ ' इत्याचनुमानद्पैव ] एव च जगत्कारणत्व विष्ण टेक्षणमिति य-
द्क्त तददष्ठमेवेति बाध्यमिति । पिद्धान्तस्त- युक्तमेव विष्णोनगस्क।रणत्व
त्वप्तत ! तस्य स्वूपत एव प्रतिषषब्‌द्वावषयत्वत्‌ । नाह्‌ शश्चवषाणा.
दीना यत्कि[किंचि|निरूपेत क।रणत्व पसमवति। तथा च विष्णोरेव जगत्कारण
त्वमिति । "एतेन ्षिष्टा०' इत्यत्र च-माप्तवप्तत्कारण जगतस्तथ।ऽपि न तिष्णो-
भगत्कारणत्व समवति । ' विप्रतिपन्न जगत्पक्षीकृत्य निष्कारणत्व वाऽचेतन
कारणकत्व वा जीवक।रणकत्व स्ताव्यते कयेत्वाद्धेतो कूटपतनदभ्यादिवत्‌ '
इति निष्कारणत्वादि्ाध-नुमानरूपयुक्तिविरो वात्‌ । न च नि्खयुक्तेरपाष

क

कत्वमिति वाच्यम्‌ | । नरृस्माद्धीदमाविरापतीत्‌ ' इतिशरुतिमृलकत्वेन युक्तरमै-

यस्त्वात्‌ | एव च न विष्णोजेगत्कारणत्व मिति प्रत चुम -त्कारणत्वादौ
छोके दृष्यन्तस्य प्रतिद्धत्वान्निष्कारणत्वादौ दु कापि इष्टान्तामावेन व्रिप्णुरेव
जगत्कारणमिति प्येव्तन्नम्‌ । न च दृढपतनानिदर्टान्तो युक्त इति वाल्यम्‌ |
कृटपतनादीनामपि निष्फारणप्कस्य केषाचिदेपि समतत्वाभावादिति | ° मो
बत्रापततः० › इयत्र च~ विप्णोजत्कतृत्वादि यत्पूमभिहिि तस्य
युक्तिविरुद्रतेन दक्तषणतपापतभव, | अत, त परिहरणीय । तथा चज.

एूर्यधिकरणय्‌ । ६१९

ज्र म्‌।दिकतुत्व विषय । तत्र परय --कं तत्परमात्मनो युक्तं न वेति । `
कत सदेह । बादिविवादूत्‌ । † तवप्प्रा्म्‌ | मगत्कारणत्व प्रमासमनो
मे य॒त्तपरिति । कुत इति भेत्‌ । उच्यते - परेऽव्यये स्वं एरी मवन्ति ! इति
रत्या मुक्तजीवम्य परापतिरुच्यते । सतस्तयोरविमाग । तप्मात्पू्व॑मपि तये-
रतिमाग एव । नह्य यस्यान्यत्व युज्यते । तथा च प्रयोग --' विष्ण
पक्षीकृत्य जगत्कतृत्वामावः स्तभ्यते जीवामिन्नत्वात्‌ › इति । न हि जवामि.
षस्य परमेश्वरस्य जगत्कतुत्व युज्यते । अनुभवविरोधात्‌ । जीवामेदप्तृभगगत-
विरुद्धधमंत्यागेन जीवश्येशवर प्ारक्षण्यग्रहणेनेथरस्य च मीवसारश्चण्यग्रहणेन
ध मवति । उत्तशरत्यनुराधात्‌ । तथा च न विप्णोजगत्कतृत्वमिति प॑पे
प्रपि पिद्धान्त --मीवे.धरयोरमेदाम।व। नेश्वरस्य जगत्कारणत्वादि चिरुद्धम्‌ ।
एक्येनोक्तप्वानमुक्तनीवस्य परमाप्मभिच्चत्वेन विरुद्धत्वततद्धिरिति न भ्रमि
त्यम्‌ । ‹ यथोद्क शुद्धे इद्धमापिक्त तादृगेव भवति › इति धत्यनरोषेन
तथेव च छोके दृष्टवेन जीवपरमेथरयोरैक्योपपत्ते । एव च यथा नछकीभवो-
क्ति स्थनिक्याद्यालम्ननत्वेनपचारिकी तथैव जीवपरयोखयोक्तिरिति तापपथ-
मिति बोध्यमिति । ‹ इतरग्यपदेशात्‌ ! दयन्न च- -विष्णोनेगःस्टत्वाक

¢

मुक्तम्‌ । तस्य च जीवकतृप्वप्ताधकयुकति रोपे ठक्षणत्वायोगात्पत निराकार
न

एवेति तउजगतकतेप्वादिं विषय । तत्र पशय --तक्कि विप्णोयतचे न वेति |
्िमनन युक्तम्‌ | न विष्णोगगत्कतृप्व किंतु जीवस्यैमेति । कुत इति चेत्‌ |

च्यते-ोके हि जीवस्येव कतत्वमनुमूयते । स॒ हि यत्कार्यम।रमते तत्-
मापयति प्रततिद्धम्‌ | न चायमनुमवा भरानितिमृटफ इति वाच्यम्‌ । बाषका-
मावात्‌ | न च यउमीवस्य कतूस्वमनुमूयते तदधरेरितमेवेति वाच्यम्‌ |
कटपनागे।रवापत्ते | तेया हि~ रंरस्त्‌।यदनुपटम्यमानत्वात्राम्त्येव । पतच
वर्पनीय । ततश्च तप्य जवपरकत्वमपरामाणिक कंटपरनीयम्‌ | अनो गौरवम्‌ |
जीवस्यैव स्वतन्त्रकतप्वाङ्गीक,रे ठु षव स्पष्टमेव | तथा च श्रुति नीवा
दवति भृतानि › इति । एवं च परिदृश्यमानकायाणा स्वत्रनीवकतवे सम
स्तनगतोऽपि तथात्व प्िप्यतीति पृषे प्रपते तिद्धानत --यदि पर्वोक्तश्चष्य-
नुरोषाज्मीव एव स्वतन्त्र करपयुच्यते तारं तम्य हितावंरणमरितक्षरण च नं
स्थात्‌ । न हि रवतन्त्रस्य ते प्तभ्वत | श्नुभूयेते च ते जे | अतोऽप्तौ
न स्वत्न कता | कितु परमेश्वर एवेति । एप न युक्तम्‌ । कत इति
चेत्‌ । उच्यते--श्यतेन मातरिः (नण पू० २।३।८) यत्र भष द्‌

६९१ इ] इरपाददूषने--

एवं केषरश्चतिषिरोपप्रिदरपरततीयपादे-८ १) षवद.
पिङरणे ' आस्मन आकरः समृतः ' ‹ अनादिवाऽयमाङश'
हते श्ुस्पोविरोषपरिहारपरे । आकाशस्यात्पत्तिपच्वङ्ञोशरेऽ-
तुभूरियक्तिषहुवाकफयविरोधाव्‌ ` इत्यादिना ' विददुखतिपदि-

बेतनाश्चचेतन अ ॒तेनोन्न"याकाश इति तान्येतानि वायुशव वेकन
इत्याशुतो ‹ प्ता वा एषा देवताऽनदियोऽय पवते ' इत्युक्तेन वायोरनु-
स्ति पएवंपतीङृत्य ^ प्रगाद्वायुरजायत › इत्यत्रोतननत्वन श्रुतत्वादुष्पिश्
तेच शरीरविषयत्वेन म्यवस्थोपपत्या च विरोघ॒ परिहन । एव च पूर्वीक्त-
रतौ । तेजोबज्ञानि ' इत्यत्पदेन पएथिभ्या अचेतनलर स्षठमेवोक्तमिति
¢ मदन्रवीत्‌ ' इत्यदिश्चत्या तह विरोष प्र । सोऽपि तेत्र परिहृतप्रय एव।
£ परतिक्ताहानि ० ' ( च मू० २।३।१) इयत्र च--यदि ब्रह्मकाशच-
योर्मयोरष्यनुत्पत्तिमदाकाशशब्दो मुखूयोऽङ्धी क्रियते ताह ' त्रह्ेद्‌ पवेमच्‌-
भत्‌ › हति प्रतिज्ञाविरोष स्यात्‌। अतो ब्रह्मण्येव मृरूयोऽनुत्प्तिमच्डरोऽन्क।
ख्यः । ननु तथाऽप्यतराकारात्रह्मणो स्तादित्वानादिस्वे स्फुट न प्रतीयेते इति
चेत्‌ | न। ' आत्मावा इदमेकं भप्तीत्‌ ; ' सदेव सोम्येदमग्र भाद्वीत्‌ ।
इत्यादिश्चरिषु ब्रह्मण एवानादित्वम्य प्रतीतत्वादिल्युक्तम्‌ | एव च ' अपतदेकेद
भग्र आप्तीत्‌ › टत्यनेन सह प्राप्तस्य विरोधस्य परिहनपरायत्वमेव । ‹ भप !
( जण मु०२।३। ११) ईत्यत्र च--^ अप्नराप ' हव्युक्तष्वन क
तेजप्त सकाश्चादापो जायन्त उतं॒प्तकटकारणत्वेन निर्ण।ताद्रह्यण सकाक्ञा
त्नायन्त्‌ हति पदिद्च ' ब्रहयवेदमग्र आप्तीत्तदमोऽसृनत ' ‹ एतस्माज्जायते प्राणो
भनः सर्वन्दियाणि च। ख वायुज्यातिर्‌।१ पृथिवी विश्य पारिणी ॥१ इत्यादि-
रतिषु ब्रह्मण त पश्चादेव परवैषामूतत्ते प्रतीतत्वादुक्तश्ुतेरपि तदनुरोधेनैव
ग्याूय।नमवितमित्यक्तम्‌ | एव च ‹ जकस्माद्धौदमाविरासीत्‌ † इत्यनयाऽपि
भ्रह्मा सह्‌ प्राप्तोऽपि विरोध परिहृतप्राय एव । तथा चनया रीत्या तत्र तत्र
ुतीना प्रस्परविरोधनिरा कत्वे समरति प्ति प्रबहाया श्रुतेयुक्तिनिष्ठविशे
ध्यतानिङूपितप्कारतापन्नतवहप पपतमेनत्व परिकिरप्य पूरवोक्तयुक्तिविरोधपरि
हारताकरनेन।ऽऽये १दे निरुक्तश्रतीनामन्तमीवोततंरनुवितेवेति।

१ ° वागरिवरो °।

सपूरयभिकरणषर | ६२१

युप्वात्‌ ` इति धृक्तेनेयरीथेपद्धचितायाः शररबियद्नादिख
# साधिङकायाः, (२) ' एतेन पातरिश। व्याख्यातः ` ( °
मृ०(८२।२३।८ ) इति द्वितीयाधिकरणे ^ तासां बायु-
वःप, साबा एषा दृवताऽनादि्याऽ्य पवते इति
्रर्यावराधनेराक्षपरे सषदेवतोपास्यता च नोतत्तिपे

भ |

% जयतायपदूरिताया इति । न विदयदश्रते ' ( ्र° प° । ३.
१ ) इत्यभिकरणे जतार्येन तत्तपरायिकायमेवपक्तम्‌ - सकटजगरनम्‌।-

+

1६कत। ।ष्णुरिप्युक्त१ | तचा 55काशप्य निचयप्वेऽप्तमवि स्यात्‌ । अत श्रत्य-
विरोधनाऽऽकाशस्यातत्ति, प्मयनीधा | एव चाऽऽकाो$त्र व्रिषय | तत
पतरायः-- उत्पतमाने १त१। कुत प्रदेह । ‹ जतमिन आक्र समूत )
। भनाद्व।ऽयमाक्राश › इ।१ परस्परविरुद्रधतिद्वयपात्‌ । किमत्राऽऽयष्म-
।ऽभि*यते । विषदनुतपत्तिमदेवेति । कुत इति चेत्‌ । जकाशस्येत्त्तिमख।
क।रऽनुम्‌तियुक्तिबहुवभिरोवात्‌ | तथा हि-भाकाशम्यो सत्ति नानुभवानु-
६॥र०। । तथा ˆ ।यत्प।कृत्यानुत्वततम्व पाध्यते विगतात्‌ › इत्यन्‌-
मानङूपा युक्तश्च ववेरुद्धा | कच / अनादिवाडऽयमाकाक्च " इत्या दिश्रहु-

्रतिरिरोप । न च । आत्मन जक।श तमत ? इति श्रत्था तदुत्पत्तितिद्धि-
रिति वाच्यम्‌ । अनुमूत्यादिवद्धवात्तस्या प्रामाण्यानुपपत्ते | तप्माद्धिथ-
दनु्पत्िमदेवेति पवते प्रे तद्वान -यदुक्त विष्दनुप्पत्तिमदिति ।
त्न युक्तम्‌ । अनुतपाततेप्रातिपदुकेशुतेरमावत्‌ | नच । अनादिर्वीऽय
माकाश शन्यञटोकिक, ' इति श्रति प्रमाणतिति वाच्यम्‌ । तस्या
गोणानादिष्वपरत्वात्‌ । तथा हि-माङगशप्देन मृनावक्रारतदेवता उच्यते ।
तत्र भूत स्वरसत ९३८५ तभू(त्वात्‌ | ‹ भके नी छिमोदेति ? इति श्रुया
भूताकाशस्य रूरित बाध्यम्‌ | तदमिमानिन्‌ऽपि शरीरोत्पतिद्रराऽस्यवो

तमति । अवकाशतदमिमानिन।रप्यस्ि पर्‌ वीनविरेषद्यमढ्क्षगोषत्ति, | एव

[/}) १ #*५ £

च स॒वेविषयप्वादुत्पततिश्चतिमुरपाथ। । अनादित्वश्रतिप्तु न प्षैविषयेति माति

गोणी | मूते कथमपि तद्वृतते । एव च पियदुपत्तिमदिति आत्मन भकाश्च,

मूत › इति श्रुत्या पतिष्यतीति ।

कि कि

# स।धेकाया हति। मल्िन्धरकरणे ' युक्ते ' "युक्ते, इति षष्ठयन्त
भाम्‌ ‹ आमतप्त एव च ` हयपिकरणखण्डनपतमाौ विद्यमानेन ' पश्वेन
ईस्यनेन द्रश्येन सहुन्वयो बोध्य, |

६२२ धंकरपादभुषण-

@> ०

घटन इव्यादिनोपदक्षिताया सवेदेवतोपास्यत्वातिशयित # चेन
नत्वयुक्तस्तदनाद्रेखसाधिकाया, ( ३ ) ' अप्तभवस्तुस
तोऽतुपपतेः ` (तब्रन्सृ० २।३। ९ ) हर्यधिकरणे
‹ असतः सदजायत ' ‹ सदेव सोम्पेदमगप्र असीत्‌ ' हतेश्रति-

[9 [1 = [ [1

% चेतनत्वयुकतेरेति | अय भाव -पूर्वोत्पद्को हरिरित्यभिहितम्‌ ।
१६६ मुर्यवायारुत्परयन।ॐ।९ तन्न प्तगच्ेन्‌ । भतस्तदुतत्ति सम नीया ।
एव च मुरूयवायुिषयोऽत्र | तत्र प्देह । उप्पत्तिमान्न ३ति | कृत प्देह ।

म

“तासा वायतत्त ? सावा एषा द्वताञनादेयऽय पवते ' इति रतिदे परस्ष-
रविर्‌ द्ध।थ१।११।दनात्‌ । ।* तावद्युक्तम्‌ । व[रनुत्पत्तिरेव युक्त! । कृत इति

~ ह -
[कः क

चेत्‌ । उच्य“ बायुवाव नित्यो वायुना हि प्रवाणि भूतानि नीयन्ते
४ सा वा एषा वतन › इत्यादिथधतीनामेव प्रमाणत्वात्‌ । न चऽऽक-
शानुत्पतिधनिवद्रभावत्वमेवाक्तथुतीनामिति वाच्य्‌ | तथा सत्याश्च
दिवन्मुल्यवा यारप्युत्पत्तमत्सेन = निषयत्वामवात्‌ । ^ तेनोनन्तान्यक्रर दति
तन्यनित्याति वायुतरव निघ्य › इति शुग तेजोजन्नाकाञ्चानामनित्यत्वमुक्ता
वाथोवमितयत्वमुक्त तद्विर येन । किव यदि वयेोरनुप्पत्तिमणी १६ सह
पमात्रमिपयेत्यवर्‌थ वक्तव्यम्‌ | तथा पति तस्य पुतैचेननसताम्पेन ' अथ ह
चेतनाश्चानेतने(् पनजनान्याकाश इत तान्थचेतनानि वायुवाय चनन
इति श्रुतं वायोरतिरयितचेानत्व यदुक्तं तद्धिर १ | रिनेत्पततिमन्च
सपदरेवतोपास्यता न पटे। । किच तदुतप्यङ्गाकरेऽनुमवण्थारष स्यात्‌|
तस्माददुमूतियृक्िवद्वागििरे पद्वायोरुत्पत्ययागततदुतवतिश्तिरवमागनिति पृथ
पते भपेऽमि {वत पृरवायुरप्युत्यतिमनिव । नदुत्वतिपरतिषादकध्
तेरमवात्‌ । नणय नवत्‌ › इत्यदौ तदुतपे शत्व | न वं
प०दाद्क्चो पत्ाकवनतदिति वाच्यम्‌ | त्था स्वह्पविषवरपेनात्पति
तेस्त्‌ शरीरपिपयप्येन ग्यवस्ोपतत्ते । न चैतद्धिपये भमामामवर; | ' जै
7 युत्पत्तिमन्ति चानु पति्मात च प्राणा शद्भि इति भगी ब्रु
ते ) ईति वनन प्रमाणत्वात्‌ | ननु पूफरीलया ववल्यानुतद्यमा)

क,
(नन क १

ि भ ०६ क ® _ * ९
पतयुत्पसयनुतपपिमद्धया (१५९।५२५ पिरेपेग तद्‌ त्पतिश्रातिभर (ने(न-
ववादियुकिशय मिहं मतेति नेत्‌ कवम्‌ | । निय, प्रसनित्यश्च ! र्व्ये

क्षि _ भ,

मस्यृतातपि (तर्फन्यत्यायरा सत्तेनाव्पतिदयुते परत्रस्यात्तदुवुपपततिशचियुत्रयः-

|

दचिस्येन पृरययासुरण्षितिमाने)ि पिदन्प की |

सथृत्यपिकरणम्‌ । ६२३

विरोधनिरसक ब्रह्मणः सादित्साधिकाया असंमवदुत्य-
त्तिकनमोनमस्वत्साम्यरूपाया # अक्तमव्रदुद्धवयोगं मानभस्व
तोरित्वादिना जन्पश्रृते सयुक्तिफत्वेन प्रबरयादिर्यन्तेन
त्दुक्ताया युक्तेः, (५) ^ आपः (तरर म्‌* २ । ३।
११) इत्यधिकरणे ' अग्रेरापः ` “ तद्पोऽष्टनत ` इतिश्च
तितविरोधपरिदारपरेऽपां तेजोजनिसाधिकाषा विमता अष-
स्मेनसो नावा अप्तवत्स्रदादिवदित्यादिना = त्वदुक्ता्या

गगण 0 |

क क्वि कि

# अतं मवदुद्धवयोरेति । भयममिप्तषि --पकठनगत्कारण ब्र
युक्तम्‌ । तस्य चोत्पत्तिम्ये कारणत्वानुपप्ति, । भतश्तन्निराकाथम्‌ । ९३ च
ह्मात्न मिष्य । तच्चोत्पत्तिमन्न वेति पश्य । कुनश्चाय सदेह, । ' जपत्‌,
सद्न।यत › ‹ सदेव सोम्येदमग्र आश्तीत्‌ " इत्यादिश्तिविप्रतिपत्त, । मत्र
युक्तम्‌ । अ्त्यव ब्रह्मण उत्पत्तिरिति । कुन इति चेत्‌ । उच्यते-- भतत्‌,
सदजायत › इति श्रतेरेव प्रमाणत्वात्‌ । न चानादितवेऽपि ‹ पदेव सोम्य ›
इत्यादि प्रति, प्रमाणमिति घ्रभितत्म्‌ । ^ नमोनभ्वत्‌रत्पत्तिदृवेच।ऽपि
पृवाधिकरणयो, साधिता । एव च नादिप्वेन तत्समस्व ब्रह्मणोऽप्युत्पत्ति-
सचेत › इति युक्तेवियमानतपेन ज^मश्चुते प्राबरयातू । तथा च नह्मणोऽ-
्युत्पत्तमत् पिध्यपीति पृषे सिद्धान्त -्रह्मण सव।तमनानुतपततिरेव ।
न च भियद्‌दिवदून्यवस्थया | कृत ईति वे१्‌। ब्रह्मण स्वातन्तपदनुतलततिरिवदा-
दस्वप्वात>पदुप्प्तिरिति गृहाण । ननु ‹ अत्त, पद्नायत ` इति
त बह्मणेऽप्युत॑त्तिप्रवणात्कप प्वात्मनाञनु्प्तिह्च्यत इति चेत्‌ ।
उच्यते--भप्तत सकाशा त्पदापत्पपे कप्वदृषटत्वेन प्राततीतिकष्यामि १६.
थस्य तत्सकाशदुपपत्तिनेपपयते । ननु तहं तच्छोरपा्‌०4 स्यावि चेत्‌ |
भवम्‌ । ^ तद्रा एतद्भ्य।ऽहुरति बृहति चेति । तद्वा एतद्तदाटनं द्यप्ता-
द्यति कश्चनेति । त एतत्परमाह परते हि तददततते ' इति श्रत ऋ्ह्
व।९५य।प्२६ इृत्युक्तःवात्‌ । एव च ब्रहमग सकेशदेव प्वषामूत्पतते,
प्सवात्लातन्वाच् ब्रह्मण उत्पमिन स्तीति पिद्धभिति।

= त्वदक्ताया इति । तथा हि - प धिरणलेन ब्रहम छीक्नम्‌ । पर

प्वपा तनभ, पकाश्चा्ज(ततेन तत्न सगच्छति तनिराकरणीवमेवेति तेन

पोऽनन्तर प्रष्ठा भापोत्र विषय, | कश्चात्र पद्‌ । किमपरस्तेनम ज।यन्ते$

यव। ह्मण, पकरादिति । कुतो वा प्दह, । ! जग, † ‹ तदपोऽपरनत्‌
५९

६९०४ प्राकरपादमुषणे-

यु, ) (७ ) ' तद्मि यानादेष तु तद्धिद्गातषः ` ( ब्र मू°
२।३।१३) इत्यधिकरणे ' यत्मन्त्यमिसतविश्चनिति '
। रुद्रो पाऽऽविन्चान्तक, ' इति श्रत्योविरोषपरिकरपरे दिष्णोः
स६रकतेत्वामावप्तापिकाया विष्णोजगदुत्पादकत्वाह्धोके पितु
एन्यस्यैव = मारकत्वदशनादिति स्वदुक्ताया उत्पादकयुकतेः,

0. गणित कि 0 रिणी ॥ 1 1

हति श्रतिमिगानात्‌ । फिं तेक्म्‌ । अपनेरषो जायन्त इपि । कृत इति चेत्‌ |
¢ शनर्‌प ` इति थ) । # वक्तव्यमेतत्‌ ^ तदपोऽप॒नत ' इति श्रुति-
गिरोधघ्य पतसेन व्वदुक्तस्यान चित्यात्‌ । नोक्तध्ुपिरिरोष । तथ। है-
४ विमना भप ॒प्षीछृप्य तेनोजातत्व स्ताध्यतेऽप्तवास्ेद्‌दि्वित्‌ ' इत्यनुमा-
नरूपयुफयक्तत्वेन पेगोनातत्वश्चुते प्रानह्थात्‌ । एव च प्तयुक्तिक्वेन
(तत्तेन एतत बेह म्या प्र।५५ ' ईति श्ुग्वन्तरतवाद्‌। च जपत" पकाश्चद-
वपामुत्पतिरिति पू्पते ५ (िद्धान-, जगरिराप › इति श्रतेरपामूष-
तिरन्यते न ह्या । रिं्व१5पि नह्मण सकाश्चाद्व जायन्ते | ' बह.
पेद्मग्र ज पतदपऽसृजत ' हति श्रुतिपरामाण्वात्‌ । ननु निरुक्तयुक्तिपाहि-
त्यवती वतितिं कथमुपपद्यतेति चेत्‌ । उच्यते--' तत्र तत्र ।प्यतो विष्णु
सतत्तत्ठत्त प्रम यथनू | एफ एव महाशक्ति कृरपे सकमन्ञ6। ` इति वाम.
नराण फतचेन नुरोपेन मह्‌।रक्तिरपि हरीर्खडपवनतयादरिषु छित्वा
पिके गनधताति भ्नोकरानकश्ुत्यनुषपति । तमच्ृत्विरो ेनापा नक्षण,
सक।२।दवोत्पापिरिति क्िद्भिति ।

~ मारकतवद्रेनादिति । इदमत्र बोष्यः-जगतपूषट्यदिकतां ९१
व्यमदितम्‌ । द च पहारकतम यजिने म्यत्ताहं हरौ तदमव
नत्ति न स्मरेत | अलम्तनिवेध्यमेवेति प्हतातिरेवायिमूतानि विषयोऽलि-
न(313२५ । उन्पपिमस्वात्त।नि ८4 इति निविवादूभिति तानि म भा-
वता व्चन्त नद निद्दरेणेति सदेह । प्देहनीज तु ' यत्मरयन्त्यि ६
शाप 2 ‹ २5 माञऽवेशान्तके 2 इति श्रुत्यारकिभतिपत्तिरष । (भप्तस्तु--
२५ ९१ ६९।२१ । थत तस्यानाकत्वधवणात्‌ | ननु रदरादितम्नाम्‌रि विष्णु-
भतिषद्कतवेन । प्रणत प्रवर्त्त सो माऽऽविशानतकस्तनाणेन।ऽऽप्या-
यः ६ वतिरपि विष्णुपर्व | रद्रविषयत्े वा रुद्रस्य पहारद्‌रत्वामिषश्री
यदपि चेत्‌ । भेवमू | विष्णो, कथवित्तहपृत्वम्युपगमे तस्य॒ जगदुप्पाद्‌

के५१न ठो फदटििरोधात्‌ | तथा रि-रटोके जनको न पुत्रादना हन्ता|

एृष्वपिकरणष्‌ | ६९५

(९) । अन्तरा शिङ्गानपनतसी० ! ( प्रण मृ २।२३। १५)
इरेयाधिकरणे ' अक्षरास्परमाद्‌ब ' [ इति ] श्रते; ' यच््रद्‌
पनस परा्नस्वचस्छञ्जरान अत्मनि ' इति पएवाब्यितपनस्त-
स्वस्य पूवमेव कष इति शिद्दश्चनस्य चोत््तिकमेण व्धुतरमेण
च ठयविषयं विरधपरिहारपर ५न सर्वेषा व्युत््रपेणव रयः।
कितु केषांचिरम(तकषाबिदव्युक्रमेण । तथा दि--विन्नान
ठ तागन्भनस्तत््वादुपन्नं श्रयते - पनथ विज्ञानम्‌ ' इति
शतो | तस्य च पथादुत्यक्षस्य विन्नानतच्छस्य पृश्वादेव रयः
एवाव्थतस्य परे सत्वस्य पवेमव शेयः " इति पवेपक्षप्पा-
दिकाया + त्रानत्ववुक्तं; ˆ तस्याः सयुक्तिकलिङ्गदशनण !

रि | रि 1 0 शा 1 [र न ॥नणीणीणीरी

दु पितुरन्यस्येव मारकत्व दश्यते । तद्वदेव जनकस्य विष्णो्मारफत्व नोनि-
तम्‌ । अपि तु परहतेत्वेन सुपरिद्धे शुद्र एव तदुनिनम्‌ । तथा पतति न कश्चि
द्विरोष । नापि पूर्वोक्तशरतेरन्याथता । तस्मादविष्णोरन्यम्मिक्नेव सहतृत्वमिति ।
जयमत्र तिद्धान्त --विष्णुरेव प्हारकतीं । । तप्यामिध्यानायोननात्तख-
भावाद्धृयश्चान्ते विश्वमायानिवृक्ति › इति श्रुतो द्यनद्न्धस्य लधकरतां
विष्णुरिति प्रतीयते । एव चानदेबेन्धक्य ठयकतां यदि विष्णुता प्ादेनगत
पहारकतां सुतरा प्त ९ सिध्यतीति किमु व्यम्‌ , शक्तम्येव ततममपात्‌ ।
ननु प्रागुक्तश्ुतिविरोध दुव।र इति चेत्‌ । उच्यते-“ छटा पता च प्रहुत
प्त एको हरिरीश्वर । सष्टत्वादिकमन्येषा दास्ये प।वदन्यते ' इति स्कान्दे
एपष्टमक्तत्वाद्िष्णोरन्येषा माक्तमेव तत्‌ | न च पर्वक्तयक्तिविराप1 उति
वाच्यम्‌ | मम्वादिद्‌षर्‌ाहित्येन छोकपितृवेरक्षण्येन विप्णोस्तदीनै,५त्‌ |
तमा च्छृत्यविरोषेन हरस्य कततवमपि मगक्येव कि यतीति |

+ ज्ञानस्वयुक्तेरिवि । अयमाश्चयः--प्कटलटयकता हरिरित्यक्तम्‌ ।
परु छयविषये कऋमबोधकश्चतिविप्रतिपत्तौ तन्न पगर्पेति पा परिह्रणीचैव ।
एव च प्रकृतधिमृतानि विषय । रं तानि स्वाण्युतत्तिकमवेपरीप्येन
टौथन्त उत कानिचिदिति पक्षयोऽत्र । कनोऽय सशय | ‹ अतर त्परम्‌।\व
सवेमुत्पथते कमात्‌ । प्युत्कमाद्िकयश्चैव तस्िननेव परात्मा › इति शतेष
च “^ विन्ञानतत्ष तावन्मनक्त्छादुत्पन्तमिति ‹ मनप्तश्च वित्तानम्‌

्चत्य। प्रतीतते । तेस्य च पश्चादुषन्नस्य विन्ञानतेठम्य पश्चान वम्‌ |

जनन (मी 2 कि ' कि ०४

१ क “स्तु ।

६२६ हांकरपादभूषने-~

इत्यादिना स्ववृरायाः, ( ११) ' होऽ एष ' ( अर° स्‌
२।३। १८) शध्यविकरणे ‹ नित्यो नित्यानाप्‌ › ' सवे
एते चिदास्मभो श्यलरान्ति ` इति श्रत्योर्षिरोधपरिहारे जीबायु-

४ यच्छेदवादमनसी प्ाज्ञस्तचच्छेउज्ञान आत्मनि › इति श्रुतो पृवोवस्थितस्य
मनस्तत्वस्य पर्वमेव छ्य । प्राच विन्ञ'नस्येति प्रतीयते '” इति टिष्कदशेनस्य
विरोधात्‌ । जत्र “ मनप्ती ' इति सष्म्यन्तम्‌ । छन्दत ईकारादेश ।
तथा च वाद्मनाति यच्छेन्नाम छीयत इति स्रेदित्यथं । क तावश्प्रा
एम्‌ । न सर्वेषां व्युत्कमेण ल्य क्रिंतु केषाचित््रमेण केषावित
्युत्रमेणेति । कुत इति चेत्‌ । ' यच्छेदवादूमनप्ती ` इति श्रुतौ
विज्ञानतच्छात्पृवमेव मनस्तत्वस्य ठयो भवतीति प्रतिपादनेन पश्चादुत्यन्स्य
धिनज्ञानतत्वम्य पश्चदेव छय उचित । एव च विज्ञानततव मनस्तत्व च वरज
वित्वाऽन्येषां व्युत्कमेण ङ्य इति सिद्धम्‌ । डोकानुकृड चेतद्धवति | छेके
पि हि केषाधित्क्रमेण केषाचिच्च व्युत्कमेण छ्यो ददयते । न वचेतरश्रति-
विरोष । तस्या सयुक्तिकडिङ्गदशेनाविरुद्धाया शप्रामाण्यादिति प्रपि ब्रम
सर्वेषां विपरीतक्रमेणैव छ्यो मवति) न तु विज्ञानतस्व मनस्ततत च व्-
वित्वा । कुत इति चेत्‌ । उच्यते--विज्ञानत्वस्य मन्तच्वस्य घ ॒यथो-
त्पतिकयो मवतीर्छेतद्विषये प्रमाणामावतत्पर्वेषा च व्यत्करमेण ठयो मवतीति
व्युतकरमाद्िछयशचैव तसमिन्नेव परात्मनि › इति श्त्या प्रतिपादनाच्च | ननु
८ यच्छेद्राद्मनपती प्रा्ञ ` इत्यादिटिद्धःशेनस्य जागह्कत्वे कथ प्रमाणामाव
इत्युच्यत इति वेत्‌ । मैवम्‌ । मनस्तरवस्य विज्ञानतस्वादेव।पपत्त्वात्‌ । किं
तश्र प्रमाणमिति चेत्‌ । श्रणु। ' परादन्यक्तमुष्पत्नमन्यक्तात्त॒ महांस्तथा ।
विज्ञानतस्वात्त मनो मन्तत्ताच्च सादिकम्‌ ` इति स्कान्दवचन गृहाण | न ष
¢ मनप्तश्च विज्ञानम्‌ इति पर्वोक्तशुतिविरोष इति वाच्यम्‌ । मन शब्दो हि
मनस्तत्वेऽन्त करणे च वतेते | तथा विज्ञानशन्दोऽपिं विज्ञानतत्ते चक्षरादि-
भन्यमोये च वतेते | ।मनप्तशच विज्ञानम्‌ › इत्यय म्यपदेशस्िवन्दियावबोषाएूयो
यो भागस्तत्न वतैते | न तु मनस्तखवित्तानतत्वाएयभ.गेऽपि | न चोक्तभ्यप-
ेशस्येम्दियादिविपयकप्वे कोचनानु१११, । चर्‌। चरविषयमनो मविन।ऽऽखोच-
तेनावनोषस्योत्पचमानत्वात्‌ | न वोक्तं ॒वाक्य मनस्तखविन्ञानतस।रुषभाग-
परिषयक कुतो न स्यादिति वाच्यम्‌ । पूर्वो क्तपकान्दव्चनविरोधात्‌ | एव च
्स्यविसयेन सषा ग्युतक्रमेणेव ठय इति तिदधान ।

धतस्पपिकरणष्‌। ६९७५

स्पत्तिप्ापिकाषाः ‹ न मीव उत्पत्तिपाननादित्वादीश्वरवतु ।
न च साभ्याविड्ष्टता हेतोः । भागमावकुन्यताय। विध्षित“
त्वाह । म च तत्र दिषाद्‌ः । इत्पत्तरेवामावपसङ्कात्‌ । कारण-
शून्या बाऽनादित्व ब्रं । न च तत्रापि विषादः । करणा-
नुषषटम्पे! ' इत्यादिना सदुक्तावाः # कारणरारित्ययुक्तेः,

[०० ीणीणणररीषीिीीीकषयियीििीष क 9१ |

# कृरणराित्योति । अथ माव -सवेजगत्कत। विष्णुरित्युक्तम्‌ । यदि
च जीवोऽप्यनादित्तहं ततन पतगच्छेत । अतस्तद्दष्यमेषेति जीवोऽसित्नविकेरणे
विषय । तत्र सशय --किं जीव उत्प्यते न वेति । किं पुन सशयक्रारणम्‌ |
¢ नित्यो नित्यानाम्‌ ‹ प्त एते बिदत्मनो व्युखरन्ति ' इति श्रत्योर्िपरति-
पत्तिरेव । किमत्र तवाभीष्टम्‌ । न जीव उत्पद्यत इति । तभा हि--नीव
पक्तीकृत्योत्पत्तिम्तामाव प्ताध्यतेऽनादित्वादीश्वरवत्‌ । न च प्ताध्वामिन्न
हेदुरिति दु्टमेतदनुमानमिति वाच्यम्‌ । अनादित्व नाम्‌ प्रागमवरुम्यत्वमिति
गिवक्षणात्‌ । न च तत्न प्रमाणामावः | यदि हि प्रागमावयुन्यत्व जीवे न
स्यात्तां परमितत्वविरोषाद्धयदेरप्युत्पातिने स्यात्‌ । अथव। प्रागमावश्ु्यत्वर
मनुत्वाततितो मित्त स्यात्त प्रागमाव उत्पत्तितो भिन्नो न स्यात्‌ । एव चोत्प-
तेरेव प्रागमावह्पत्विन षटदिरप्यत्पत्तिति पव प्रागमावामावास्रागमवही-
नस्य तस्याऽऽत्मद्यमदूषोत्पत्तिरेव न पिध्यत्तीत्यस्यैव प्रमाणत्वात्‌ | जयवाऽ-
नादित्व नाम कारणशुन्यत्वमिति ब्रूम । नच तत्रापि विवाद्‌ । कारभानुष
छड्रेव निणोयकत्वात्‌ । न चेवमूतानमप्याकाञचादीनामुत्पत्तिमत्छेन भ्यमिच।र
इति वाच्यम्‌ । उत्पत्तिमता भूताकाशादीना कारणशुन्यत्वे कारणरून्यान।
बाव्याकृताकादादृनामूत्पत्तिम्ेऽसपरतिपत्ते । रिच " नित्यो नित्यानाम्‌ !
इति श्रतिरपि जीवस्यानुसति ब्रूते | न च भ्रुष्यन्तरविरोष । अनादित्व
यकध्युपेताया प्राबस्यात्तद्विरोषेनापरामण्यादिति परषठऽमिषीयते- उत्पद्यत एव
जीव दृ्रप्तकाशात्‌ । किमत्र प्रमाणमिति चेत्‌ | ‹ ते वा एते बिद्‌।तानो
विनष्टा पर उयोतिर्ितिशन्त्यविनष्टा एवो्पथन्ते । न विनरयन्ति कद्‌।चन
{ति कोषायणश्रुतिरेव प्रमाणम्‌ । न च पूर्वोक्तनादिनित्यतवश्त्यादिविरोष
हति वाच्यम्‌ । नित्यत्वादिरेपेनेवोपपततरुक्तश्च्युक्तत्वात्‌ । नन्वनादिनित्यस्य
जीवस्योत्पतति परवोक्च्युक्ताऽपि कथ प्तगच्छते | नहि वन्ध्यत्वमम्युणमय
मातृत्व युज्यते । तषा च जीवस्य नित्यत्वमम्युपगम्यात्पत्िमततस्थ उपाह
तवासृवेकत श्रुतिरिति चेत्‌ । मेवम्‌, । भनदिरिमि जीयस्पोतिवृरत

६९८. ककरपाद्‌पषणे-ऽ

( १२) एतकरान्तिगस्यविकरणे ' व्यत्त श्ासानभेतना निं
णाव सशात्माम; सरूपा अनन्ता; › इति काषायणश्रते।
¢ अणुद्यष आत्माय वा एत सनातः पुण्य चादुण्य चं! इति
गोपषनश्चतेश्च जीवस्य व्याप्तत्वाणुत्वाविषये विरोषनिरासक्
जीदष्या्तिस्वसायिकाया ।न तावदणरारमा सर्पदेहगतस्प्ा-
भात्‌ › इत्यादिना सदुक्ताया + देदत्यापिप॒खाद्चपठग्धिङ

न

एव । जीवस्वरूपस्य प्तापाधिष्वेन तदुपापेरपपत्तिमच्वाजीवस्याप्यत्-
त्तिव्छाक्षते । तथा व व्यासपतहितायाम्‌--। उत्पद्यन्ते चिदात्मनो
नित्यानित्यात्वराप्मन । उपाध्यपक्षया तेषामुत्पत्तिरपि गीयते ' इति । एव
च श्रत्यिरोषेन जीवस्य ब्रहमजातत्वतिद्धिरिति सिद्धान्त ।

+ देहव्यापीति । इदमत्रावषेयम्‌-श्रुतिममन्वय पै हरावृक्त । यदि
व जो वपरिमाणविषये श्रुतीना विरोधस्तहिं ताप्तमप्रामाण्येन प॒ न गच्छेत ।
अतोऽसौ विरोध, परिहरणीय एवेति प्रकृतो जीव एव विषय । क्रिमौ
व्याति पश्य । त्न तु ‹ व्यापा ह्यात्मानश्वेतना नि्णाश्च सवा
तमान सर्वरूपा अन ता › इति कपायणश्रतरथ च । अणु ह्यष आत्माऽव
वा एते तिनीत पण्य चापुण्य न › इति गोपवनश्चतेरविरद्धप्रतिषादनम्‌ ।
तावस््राप्म्‌ । जौवो व्याप एवेति । कृत इति चेत्‌ । ‹ व्याष्ठा द्यात्मनश्चे-
तना › इति श्रुतिरेव प्रमाणम्‌ । न चेय श्रतिनं जीवविषया रकित्वीश्वरवि-
वयेति वाच्य्‌ | बहुवचनानुरोधेन जीवविषयिकैवेति निणैयात्‌ । न च पूर्वौ.
त्तया अणुष्वनेषकश्चतेविराष ईति वाच्यम्‌ । ग्याप्त्वनोषकश्चतेयैक्तियुक्तप्वेन
बटवत्वात्‌ । तथा हि- अत्मान पक्षीकृयाणुष्वामाव पताध्यते प्वैदरेहगतस-
छं्ञानवसवादूपादीना तत्तद ्रयेयुगपन्जञानाच्च । न हीद्‌ ज्ञानमणाव।त्मनि
पमवति | न हि कश्चिद्भप्करणेन करिया निवैतैयितु शक्रेति । न चाऽऽत्मा
देहपरिमाण इति वाच्यम्‌ । शरीरपरिमाणपे ह्यात्मन शरीरवन्त
स्यात्‌ । मध्यमपरिमाणवस्तुनस्तत्नियमदशेनात्‌ । ततश्च तेषामशाना प्रत्येक
चेतनत्वेन विरुद्धयुगपत्किय शरीरमुनमथ्येताथवाऽक्रिषम।पयेत्‌ । नहि युगपद्‌-
नकेषामैकमस्य पमवति | न च पमदमयो नाम कथ्चिदधरम मवति | अशैरार-
न्ऽशिनि स्वीकृतेऽनितयत्वपरसङ्गत्‌ । तस्मात्परिशेषाद्‌ "मनो भ्यापतत्वमेव
पिभ्यति । तथा च प्रयोग --वेमिद मृतेनात पतीक्रत्याऽऽपमदृष्टत्व पध्ये
मतेत्वाच्छरीरवदिति । एव च प्तयुक्तिकम्याशि्ुतेबटीयस्तेनाणुश्तेरपराम्‌-

स्पृरयधिकरणप्‌ । ६२९

पयुक्तेः, ( १२३) व्यतिरेको गन्धवत्तथ च द्रेयाति ' ( ब्र
सू०२।३।२७) इत्यधिकरणे ' स नित्यो निरवयवः
पुण्ययुक्पापयुगिषं लोकमषं चाऽऽवपते स विद्ु्यते स एकधा
न सप्तधा न श्रता › इति गोपवनश्रतिः ‹ स पश्वधा स सप्ता
स दशधा भवति। स शतधा च सद्धा स गच्छति स
ुरपते ' इति पाराश्चय।| य गदते जीवस्येकत्वबहूपविषये
विरोषपरिदारपरे जीवद्येकरूपत्वसाधिकाया; ‹ युञ्यते खट
विभावात्मनि योगपरमावेन पररीरयहुदया वा ' इ्यादिना तदु
क्ताया #अनेरुशरीरयागितरूपयुक्तेः, ( १५) ‹ यावदातमभा-

~~~ ~~~ ~~ [ 2 ष |

ण्या जीवस्य व्यापत्वमेवेति प्रात पिद्धान्त --न व्यापको जीव॒ कित्वणुतव |
तथ। हि--जीव पश्षीरृत्य णुत साध्यत्‌ उत्कान्तगिलागतिमक्तवात्पतक्रिशरीर-
वत्‌ । तथा च वति --' सोऽसनाच्छरीरादुन्कम्यामु टोकममिगच्छत्यमुष्ा-
दिम रोकमागच्छति प्त गर्भी भवति प्त प्रपूयते प्त कमं कुरे " इति । नहि
ग्यापुद्रन्यस्य व्योमदेरतकरान याचयति । तस्मागिराकृतमध्यमपरिमाणस्याऽ$त्मनो
व्याप्त्यनु4पत्तो सत्यामणुत्वमेव पयेवतन्नमिति ।

र अनेकशरीरयोगित्वेति । भय माव -न्गत्कारणे विष्ण श्रुविपषमन्वय
इत प्रागुक्त । परदु जविस्वरूपपरतिपादकश्चतीना परस्षरविरोषे तलप्रा-
पण्यात््वात्ता श्रतीनामपरामाण्यरङ्कय। हरो श्रुतिममनवयो न पगच्छेत | अतः
स परिहरणीय । एव च प्रृतो जाव एव विषय।ऽत्र | तत्र पदेह -क्किमय
जीव एकप भाहोलिदनेफष्वरूप इति । कप्मादय पशय । ‹ प नित्यो
निरवयव पुण्ययुक्‌ प्रपयुकच प्त हम छक चाऽऽवतेते प्त विमृच्थते प
एकया न पष्षषा न द्रषा न शतधा इति श्रु तथा (प्त पञ्चा प
पठा स दृषा मति | प्त श्रनधा च प्हल्पा मत गच्छति प मुच्यते!
इति श्रत च जीवस्यैकषठपत्वमनेकष्पत्य च परप्रविरद्ध प्रपीय | अत
पञ्चय । क्रिमत्र युक्तम्‌ । जीव एकरप एषेति । ॐ तत्र प्रमाणमिति चेत्‌ |
शुणु । बहुप्वनेधरश्चोनिंुकतिकप्वादेकप्वचोधश्रुतेश्च पयुक्तकत्वादृकर्ूपर एव
जीव, | तथा हि--आत्मनि पिमृतये म्वीङृने पति योगप्रविण शरीरबहुतषा
बाहुरुप्य पगच्छे। । परु जावस्य पूवेक्तरीयाऽणुप्वभेव किद्धम्‌ । एव च
विमुतामावाह्हुप्याम।व स्पष्ट एव । न वणोरप्वालन।ऽशबाहुद्य-

|| पि पीपी पीपर

१२, भादहिद्‌.।

६३० पकरपादभूषणे-

वित न दोषस्त्चैनातु ' ( अर सृ० २।३।३० ) इत्य
करणे ˆ ठयमभ्युभेति ' “ स चाऽऽनन्त्याय करष्यते ' इत्यनि-
त्यत्वनिर्यत्वयोः श्रतिविरोधनिराघके जीबोतत्तिसा्िकाया
उपाधे रतपत्तिपसे परतिविम्बस्वोत्पत्तिनियभादित्यनेन सदु

क षि (नि

काया # उत्पत्तिपदुपातिपति विम्बिनेत्वरूपाया यच , ( १६ )

दहु? वमिति वच्यम्‌ । ^ स्त नित्यौ निरवयव › इति श्रुत तस्य निरव-
यवत्वस्थेव ४तिप,द्नात्‌ | न च योगिनोऽषसितिरकत्वप्तामथ न बहुहपत्वमुष
पन्न स्यात्‌ | तथा च प्तमाधिप्तामथ्याद्गस्त्याद्ना स्मृद्रपानादि पुरणारि
्र्िद्धमिति वाच्यम्‌ | तथा सति जीवस्य परभेशवरेण सह्‌ स।म्थापति स्यात्‌।
तदेव हि परमेश्वरस्य यत्क मक ऽभन्यया कद च सम्मति ।न चेत।हशी
युकं बहुस्वबोषकश्रते परयाम । एव च सयुक्तिकेकप्वनोपकश्र तिविरषेन
नहत्वनेधक्भरुतेरप्ाम।०१।त्‌ " प्त मुच्यते ' इति ज॑नठिङ्गेन परमेश्वरविषय-
ताया कक्तुभशक्यत्वादेकतववापकश्चतिपाम,ण्पेन जप एकरप एष पद्ध इति
प्रतत पिद्ध।न्त~जावस्य बहुरूपत्वमस्यैव । तथा दि-र्नावत्५।णप्वरूपत्वेऽ-
पि योग्तपद्‌। बहूतमशाना पपाद्‌नन बहुरूपत्व।पपत्तिन॑वत्थव । न चारिन्‌
पिहायान्यत्राश्य गमनमनुपपन्निति वार्यम्‌ | म^व।द्‌/ इ४।वत्‌ । यथ।
पुष्पाद्रष, एषमाच्छतयेवमरिन) जीव।दश। पृथगा. तात्प बाध्यम्‌ |
तथा च श्रुति ~, अत॑कं एव पसान्धवद्रयतिरिच्वते । नयक मवति |
भय वह मवति । त यथा ययेश्वर, प्रकु तथ। तथा मवति | ६।ऽविन्तय,
परम्‌ गरीयान्‌ › इति । न चे ङपत्वतोकथतिमिरोध ₹ति १२११ । तम्या
स्वर्पर्वविषयत्वेनापितेषात्‌ । न वेधग पह पराम्यापत्‌, | योनिन्‌
पपि बहुरूपत्वश्रकेथोग।रापितेशर्रप्रादायत्तत्पेनदोषात्‌ । तथा च प्रति
¢ अविन्त्ययेशशक्त्यव क्ष कोऽवयवव(मत, । आत्मान बहु कृष्वा तडा
योगत्तपद्‌। ' इते । एं च श्रुत्यिरो भेन ज॑ीतप्य॒बहुदपौपपर्या। यु। हर)
्रुतिततमन्वय इति ।

# उत्पत्तिमदुपा५।ति। तय। हि-श्रतितमन्वष हइरवक्त, | नवनिष्य्व-
नोयकश्चते श्रत्यन्तरविरोपेन प्रमाण्यामवि सति तदनुपपि स्यात्‌ | भनोऽ-
स। विरोध परिहरणीय, । एव च प्रकृतो जीव एव विषय, । तत्र सदेह.
नित्यौ वाऽनित्य दति | कृत, पुन, प्षशयोऽथम्‌ | । रह्ममम्युतेति ' ' सो$
नादिना पुष्यन ११न चानुबद्ध, | परेण निक्त मनन्त्याय करप्पते * ई7ि

रि प्रि भि |

स्ृप्यधिकरणम्‌ । ६२१

¢ पुस्स्वादि वत्स्य सतोऽभिष्यक्तियागात्‌ › ( अ्र° सु० २।३।
३१) ह्यषिकरणे ‹ विन्न।नात्मा सह देवेश सवः स आनन्दः
स बर; स ओन, › [इति] श्रुतेः ^ स दु खद्िपुक्त अननन्दी
मवति । सोञ्गनाद्रिष्ुक्तो ज्ञानी भवति ' इत्यादिपेद्खिशरुतेश
प्रस्परविरोधनिरासके जीवस्याननन्दत्वसाधिकायाः #पवेदा

रष्योषिरोषात्‌ । 9 तावत्वापतम्‌ । अनित्य एव जीव इति । कुत इति चत्‌ ।
अनिल्यत्वनोषकश्ुते प्रमाणत्वात्‌ | न च नित्येऽपि श्रेति प्रमाणमस्तीति
वाच्यम्‌ | अनित्यत्वे, प्तयुकिकतेन बर्छयस्तवात्‌ । तथ। शि--न्ञोऽत
एव इत्यत्र जीवस्योत्पत्तिप्तावदुफेव । उत्पत्तिमतश्चानिप्यत्व नियतमेव |
घटादौ दृष्टत्वात्‌ । न च तत्र तदुपापेरेवात्पततिरुक्त। न तु नीवभ्येति वाच्यम्‌ |
उपापेरुपपत्तिमत्से प्रतिविम्बम्येत्पत्तिनियमात्‌ । न दयुपपेहत्प्तिमरखेऽपि
प्रतिमिम्बस्यान। दित्वे कचद्‌इम्‌। अतोऽस्पयेव जीवन्यत्पतििनाशश्च । तम्मा
द्निष्य एव जीव ईति प्राचे पिद्धन्त -- नित्य एव जीव | प्रतिनिम्बप्य नि-
स्मोप।धितेतनिभिनारा पिना न।रादुपपत्ते । तिमव्य परमात्मने ऽन्‌ाचनन्तत्वा.
दुपाभेश्च यावत्परमत्मनावि[त्वातनेततनिम्नत्यपापिननि वेश्च निचत्व १८५१ |
भते। गवस्यानाद्य त्वान्न न।क५५अ०२।यनु पपरा श्रतेरुभ्म(णत।ऽपि । न
प।नितयत्वश्रतिनिर्‌ष इति वारथ१ । तच्)रपपिविषवष्वेनाविदुषात्‌ | त
सो१पेरनिप्यते जवस्याप्यदरयत्व१िरति वच्प्रम्‌ | न व्‌ यन
भिना जाव प्रतिनिमस्स्वतत्प्ततिनार्‌। चरू१्‌ । भमि इ २१।६१९(प]१-
दिततह्यापधरेष १ मून । ~ तत्र प्रमाभानमेति पेत्‌ | ° नित पर्‌ निय
जीवे निलास्तस्य घात, | अन्‌ उत्प) च प्रित च ११५) ह)
रतिस्तथा । जन्मा नेच सुदु ३ व्वा जव निय पदुरत्य त्व
पिप्य, › इति मारतं च भम्‌।५ बयम्‌ | स्वह चद्‌ य-म १।१।१६बा भक्त,
स्व्५ बाह्य एव च | बाह्य 4७4 चति मुकतव तह्य इ लिति ॥ ५२
१।पपिनिरे ९ प्रतिनिन्व केष मेत्‌ | + च।55तनतिनाश्चाय्‌ प्रवत, सत्य
पि कवेत्‌॥ ही । तथा--उ ५१११ नि यत्वाने4 २१ विनरषति । घर
पव।दुपापेच ने मेतोपधिकससनयू | दे च | तताच्छ ५१८१न 6
7५०५१ हर वतितषमनवद युक्त ए॑स्या्य ।

# सथेद्‌ तदनुभरेति । इद्‌ भष्य्--।सध श्ुतित्मन१ उक, ।

र

१५ नवस्य त्नयालक्तषरशु), भुः११९१५१ सःप११०१त

६३९ ६] करपादृभूषण-

| == न र क ~ ०

द्नुपप।ते स्यादत स विरोव परिहरणीय । एव च प्रो जीव एव विषयोऽ-
व्र बोध्य | तत्राय पञ्चय -- जीवो ज्ञानद्पो नवेति | तद्रीन वु
“वित्तान।प्मा ह्‌ देवैश ५ प्त भन्द्‌ प्त बह सत ओन प्त प्रेणमु छेक
नीयते प पिमुच्थते › ¦ त दु^खाद्विमुक्त अनः मवति । प।ऽज्ञानाद्विमुक्तो
ज्ञानी मवति । से ऽह क्िुक्तो बी मति । पत नित्या निरतङ्क)ऽवति-
ठ › इति वष्याविगानभेव । मि तावद्युक्तम्‌ । नीको ज्ञानरूपो नेति |

कुत इति चेत्‌ । आनन्द दिरपत्वामवबोधकशरुप्या तथैव निभेयात्‌ ।
४

न च पेरोत्यते। 4क#पतिरप्यस्तीति वाच्यम्‌ । जनन्द्‌रिह्पप्वनेोषके-
ध्रुत पयुक्तेकतेन प्पदीप्यतोषङश् यपेतेषा बशवस्त्वात्‌ । नद्यान
्दादि१८५ गीवत्वानुमूवते । प्रत्युत ठेशमाक्तभेव प्रायश प्रतीवतं |
न॒ च िद्यमनमप्नरदद्ह्सिप्व प्रति्न्धकप्त्तान्नानुमूवन इति
वाचम्‌ । गीवम्य पवेदउहमिल्यभिग्यक्तत्वेन तत््वर्पमूनानामानन्दादीना
व्यप 4न्‌।ु4पपे, | किच रजवध्याऽऽनन्द्‌ादिह्धपत्वे मत्ताय न केनापि प्रय-
तितेष्यम्‌ । ननु नीकभ्याञऊन ३, दिह्त्वेऽप्यवरणा दिद तदुननुम ।
भोते त्ववेरणाभवत्तदूभिग्यकयाञयुमो भवतति चेत्‌ । इद तावद्य
ष्ट्य । मि तद्‌वरणमज्ञान शरीरादि 4 । नाञऽव | जीवस्य पदा
५ ज॑हम्‌ हृयाकटिकि पताति; पररनुमूथोऽनस्लत्तरूपमूनानामाननदादी-
नामन्तान नुपप, । नान्य | शरीरम्याऽञनन्दाचनुमक्स्पमं गायतन-
ततेन मोगप्रतिनिनकतवायगात्‌ | तम्मत्सयुककतिकथुनि पिरे तनाप्रमाणमेवान्या
त । सनो नरे श्रतिममन्य) युक्त ईति पृते 4 वरम -मवष्ये

®

माऽ दिष्‌ न+ | नच पू्वीक्तशरुतियुकतिविरो 1 इति वार्थ१्‌। ५५

ौ ची

म ःाःऽ«‹§‹\‡§«:§६

[4

९ पुरप।१।द्‌नमपत्य।प्पत्तिरपिछरूपत्येऽपि काछनस्तदमिन्यतेया । पूवे
4 प१।नदा्ी ५ पुमन्‌ ' इृत्ादिव्यवहरो यज्यते तद्वदेव मुफे पूर॑भपि
नीवम्वरूप्ररन पता ज्ञाननन्दृदेरुधरपपतादा दमिन्यकया ^ भानन्द मवति
१८वापिश्र्य्त यवह्‌।२।११त्या विदधामावात्‌ | तथ। च पदुभिव्यक्त्यषं मुपू-
सगा प्रयत्ने।वपत्तिर्‌ मवति | नाप्यावरणानु११।१ । ज्ञानाभाव तिरिक्त(-
य तालिभिततनृनाया अविद्याया अविरणत्वेन (कार्‌त्‌ । नयु प्रागत्ततामान-
द्‌, लामुप्पक्तिवादिनी पृक्ता श्रुति, क न स्यात्किमभिन्धकतिकिखनयेति
येत्‌ । उच्यत बहमानन्द्‌ भोजश्च सह, ज्ञानमनककुकम्‌ । स्वरूपाय
नीवस्य यवते प्रमानरम, ॥ ' इति यवन्त तमि ेरवाकततवेन

र क म न @\ ५ क
ग {>५१।१।।२१ब्‌ । त५प। =।३। ज्ञान ङ१ ९१।१ तदत ६३ ।

प्पस्वधिकरणप्‌ | ६२१

हेदतुभवपपक्ठ रूपयकेस्त्वदुक्ताया, ८ १७) + । कती शा-
ल्ञायेषसात्‌ ' ( त्र° सू० २।३।३३ ) इत्यविकरण इृश्वरस्वेव
कृतेत्वषोधकश्तेः फरसंपस्या जीवकरतेत्वाषापिकायाः ‹ स
यतमं कुरते तशापसतपयत ` हति भरते विराधनिरासक
जीवस्य फैस्वाभावसाधिकया एाघवरपयुक्ते" ^“ समाथित
हश्वरस्येवानन्पयागेन कत्वम्‌ ' इतरब्यपदेश्ात्‌ ) (ब्र म॒°
२।१।२१ ) इत्यादो । अव एव दयोः कतेखमपि प्रच्यक्तम्‌।

पिण्याकः ० 1 0 अल = ० उ
नन्य्न्यठन्यनि

+ कतां शास्ला्थोति । अयमाशयः - परमेश्वरे श्रतिप्तमन्वय उक्त ।
प्रतु जोवकतेतानोधकश्चतिर्षरोषे प्ति पतन पतगर्ठेतेति तन्निराप्त काये
एवेति प्रकृतो जौव एव विषयोऽस्िन्नयिकरणे । तश्र स्श्चय --किं प्त कनां
न वेति | $ तावत्प्राप्तम्‌ । न जीव कर्तेति । कृत इति चत्‌ । उच्यते--
¢ नान्य कतां ! इति श्चतो नोवफ़तृप्वामाव एव प्रतीयते । ईंधर्य च पव-
भगत्कतुत्व श्रुत सुप्रप्द्धमेव । ननु ‹ प्त यत्कं कुहते तदभिप्तप्यने › इति
श्रुतौ जीवकतृप्वमपि प्रतीयते । न चेय श्रुतिरी्धरविषयेति वाच्यम्‌ । ‹ तदमि-
तप्यते " इति तत्र॒ फटप्तपत्तिश्चवणेन परमेश्चरविपयकत्वामावादिति चेत्‌ ।
मैवम्‌ । कतृत्वामावबोधकश्चते प्युक्तिकत्वेन प्राबश्यात्‌ | तथा हि--; इतर-
ग्यपदेशात्‌ › इत्यन्न “ यदि जीवकतत्वस्य श्रुतौ व्यपदेशादि्िद्धत्वाजीव
स्वतन्त्र कर्तष्युच्यते ताह तस्य हिताकरणमहिताकरण च न स्यात्‌ । नहि
प्वतश््रस्य ते सभवत । विद्ते चते जीवे । अतोऽसौ न सनन्त कनां |
भवि तु प्रमेश्वर्‌ एव › इत्यनया रीत्या परमेश्वरस्यैव कतृत्व समर्थितम्‌ ।
त च द्वयोरपि कतत॑त्वनिति शडनीयम्‌ । उक्तयुकत्येव तस्यापि निरस्तत्वात्‌ ।
विचेश्वरभ्यैव कर्तत्वाङ्काक।रे कटपनाद्घ्रव मवति । जीवस्यापि तदङ्गीकारे
तु भैरव स्यात्‌ नच जीवस्यैव कतुत्व न र्वाश्वरस्या पीति वेपरत्य शदक्यम्‌ |
श्रत्यादििद्धस्येश्वरकत्‌त्वस्य लाय हादुमश्षक्यत्वात्‌ । अत पएयु।क्तेफ
श्रतिविरोधेन कर्त्वश्रतेरधापाण्याजीवो न कर्तेति पृवपक्े प्रा पिद्ध(त --
जीवस्यापि कतैतवमसतयेव । अ यथा विधिनिषेषशाख्वैयथ्यप्रपङ्धात्‌ । नहि
कतीरमन्तरेणारण्यरोदनायमानघ्य शाखस्य प्थकेय वक्त रशक्ये।न च
जड प्रति तौ विधिनिषेधौ समवत । नापि परमेशवर्‌ प्रति | तथा पति पण्य
पापटेपपरपङ्गेन तस्वानीश्वरत्वापत्ते । तस्माजीवस्य कतृय इकारे पत्त
द्राञ्ञश्यार्थदेन सोऽपि कतीऽङ्ग।कायं इति ।

६१४६. शाकरपादभूषणे ==

$वरस्येव करतह्काकारे कटपनाराधवं च स्यात्‌ " एति
प्वदुक्तायाः, ( १९) ‹ आभास एषष' (त्रर्म्‌०२।३।
५० ) इत्वपिकरणे ‹ रूपं रूपम्‌ › इति शरुतः भकरणवश्चादनु-
मितप्र्तिषिम्बत्वाभादवोपकफथतथ षिरोपनिरासक एकन्वरप्रति.
बिम्बरबाभादसापिकायाः प्रतिषिम्बानामकन+जातीयस्वाभ।षर-

[ १ 1

णि

+ जातीयत्वाभादेति । अयम।शय -सरवापा श्रतीना हरौ समन्वयो
निरूपित । प्रतु जीवप्रतिनिम्बत। विषयकश्तीना विरोधेन प्रामाण्यामावे पति
तदनपपातति स्यात्‌ | जतोऽपता निरसनीय एषति प्रकृतो जीव एव विषयोऽतरा-
विकरणे | तत्र सशय -मगवत्प्रतिनिम्बो (जीवो) न षेति । कुत पन सशय ।
¢ रप रूपम्‌ › इति श्रुतेरथ च प्रकरणवशात्तर्विताया । अज्ञो नाना › इत्य-
धिकरणोक्ताया । नैवाक्षो न सबन्धो नपिक्ष्यो जीव प्रस्य इति
तेविंगानात्‌ । क तवत्परा्ठम्‌ | न मगवस्प्रतििभ्बा जीवा इति ।
कथमेतद्विज्ञायते । तादशाथेबोधकश्रुतोै्मानत्वात्‌ । न॒ च प्रतिबिम्बत्वनो-
धकश्ते्विरोघ इति वाच्यम्‌ । अन्यश्रुते सयुक्तिकत्वेन बदीय्त्वात्‌ । भलि
हि खर्वय जीवाना सुरनरतियगादिरूपो मदः । न दकरप्रतिनिम्बाना मिथो
वौबिश्य समवति । प्रतिनिम्बो मवति वेद्धवत्वेक एव कश्चिलीव | नतु
सर्वेऽपि । तदय प्रयोग - जीवार सीकृत्य प्रतिनिम्बामाववत्व साध्यते भेद्‌-
वत््वाद्धरटपटवदिति । तस्मान्युक्तिकश्चतिविरोषालमतिनिम्बत्वबोधकश्चतिरपमा
णिति प्रते म - भगवत्पतिनिम्बा एव जीवा । ताट्शश्तेर्विधमानत्वात्‌ ।
न बोक्शरुतियुक्तयार्विरोषः । अनादिविधाकमोदिषैविभ्येण प्रतिनिम्बवैनिन्यो
पपत्या युक्त्य(क्ति)विरोधामावात्‌ । नापि प्रतिमिम्बत्वामावबोषकश्ुतिविरोष ।
तम्या उपाध्यारन्तत्वादिर्पप्रतिनिम्बत्वगिषेधपरत्वेन विरोधामावात्‌ । तथा हि-
ननु सूयंकादिवज्ीवो ब्रह्मप्रतिनिम्बर इति मत न युक्तम्‌ । कुत इति चेत्‌ । शद
तावदु प्रष्टनयः | किमतो जीव सूथकादविवटपाध्यायत्तत्वादिषमेवान्न वेति ।
नाऽऽ । मनित्यत्वादिदोषप्रपङ्कात्‌ । न दिनीय । सृथकाद्यपमाया अप
मवापातात्‌ । तस्मात्न जीवो ब्रह्मप्रतिनिम्ब इति चेत्‌ । मेवम्‌ | ^ प रप
प्रतिरूपो नमूव † । बहव पूरका यद्वसपू्ैस्य सदश जर । एवमेवात्मका
डके पर।तमसदशा मना ' इत्यादिप्रमणिर्जीवो ब्रह्मपरतििम्न इति निणंवात्‌ |
न च पूथेकाययुपमाया असभव इति वाच्यम्‌ । ' पृयगुपदेशात्‌ ' तहुणपता-
त्वात्‌ ०? ‹ पध्ये सृष्टिराह हि ' इत्यादिपूत्रषु प्रतिपदितेर्भिसत्वादिमि्त-

स्पृत्यधिकरण॑ए्‌ । ३५

एयुकत स्तवदुक्ताया, सस्देमेषामधिकरणानां युक्तिषिरोधनिरासङ
प्रथमपाद एष निदेश उचितः ।

अत्र य प्रमाणवक्यस्य स्थविराभ्यथविषयरकेङ्गनकरणत्व
घयापकाषामाण्वक(र)त्वनियमद्रेदान्तनिष्टसपाक्तपमाश्चक्तत्वस्ष
पटिषय कवि रद्धविषयबधकसांख्यस्मृत्यप्रापाण्य विनाऽनुपर्य
पानतया तादश्ष(छ)प्रामाण्यापादकत्वमवत्यहम्‌। तद्श्प्रामाण्या-
पादकापत्तेथ ब्रह्मप्रमाशक्तत्वज्नानविरोधितया ‹ बेदान्ता यच्यु-
कत ब्रह्मपराः स्युस्तदा स्वविरोध्यथेकङ्ञानकरणत्वव्यापकपरामा-
ण्यवन्तः स्यु ' हति तकं स्वपतषक्ष्साक्षाद्िरोषीति वनिरासक
त्वादस्याधिक्रणस्याभ्यायपादसगतिः । सत्र वेद्‌न्ताना्घुक्तबर-

1 0 रि) [1 [1 4 क |

दुपमो्पत्ते । नप्यनित्यत्वाद्यापत्ति । उपाध्यायत्ततवादिपवेपतिनिम्बयममा-
नम्युपगमेनानिल्यत्वप्रसङ्ग।मावात्‌ । यो हि पताध्यपराघनघर्मो विवक्षितौ तस्स-
दधविनैव दृष्टा"तदाशतक्यो सराम्य द्रष्टन्यम्‌ । अ यथा प्वानुमानलेपप्रपत-
दात्‌ । अत्र च भिन्नत्व प्ताप्य तद्धीनत्व तत्स्ादर्य च प्रतिनिम्बपदोपात्त
साधन च टष्टन्तदाशन्तिकयाक्षे्यत इति न कश्िदौष । नन तिम्बपरतिनि-

५
ज

म्बयोरभेद्‌ एव सवेसमत इति कथ तन्मृ॒तदुधीनत्वादिति चेत्‌ । मेवम्‌ ।
१

्लयषेणानुमानेन श्रुत्या स्म्व्या च निम्बप्रतिनिभ्बयोर्मदस्यैव सिद्धत्वात्‌ ।
तत्र प्रत्यक्ष तावत्‌-* न द्पेणे मम मुल कितु मम प्रतिमुखमेव वतते `

५ॐ
(॥ 1

इत्याकारकं सवरनुमुयते । अनुमान श्रुतिस्छती चेति श्रय चन्धिक्राया स्पष्टम्‌ ।
तदेव श्चत्यविरोषेन जीवस्य प्रतिनिम्बत्वतिद्धेयुक्तो नारायणे शरुतित्तम-
न्वय इति ।

# साप्षादिरोधीति । अय माव ~ प्रमाणवाक्यस्य स्वविरोध्यथविषयकः-
ज्ञान करणत्वन्य।पकाप्राम।ण्यकरत्वनियपघ्य सवेसमतत्वन यथा स्वत प्रमाण-
मृतानां वेदान्तवाक्याना स्रा्यस्पत्यप्रामाण्यकरत्वे निष्प्रपयूहमसमत्समत्‌
तद्वदेव साख्यस्मृतिप्रामाण्यापादकाना प्रमाणानां वेदन्तिप्रामाण्यापाद्कत्वमपि
निराचाधघमेवेति कषिादि्तमतमिति वाच्यमेव | एव च ‹ वेदान्ता यद्युक्त-
ब्रह्मपरा स्युस्त स्वविरोध्यथेकज्ञानकरणत्वम्यापकप्रामाण्यवन्त स्यु ›
इत्याकारके कपिखादिपार्यस्पतिप्रवतेक। चये कासितस्तरकोऽ स्मस्पक्षस्य
साक्षाद्विरोधी मवति । अतस्तल्तिरापतकत्वेनास्यापधिकरणस्याभ्यायपादप्तगति-
मेध्येति ।

६३१ कंकरपावभूषणे--

हिपरर्वपयुक्तषत यक्तमिति तदयं सांरवस्मृतिपापाण्ये साधकः
भस््युत नास्तीति तदयं च सांरुवस्पतिः किमदुष्टकरगनम्य-
ह्वनमृा, उत नेति सश्रप--बेदान्ता नोक्तप्रह्मपरा ।
तथा साहे सांख्यस्पतेरप्रामाण्यप्रसङ्कातु । न चषटटपचिः ।
सबह्रपर्माताया प्ाजनपरिण्हाहायाश्च बद्वदष प्रामाण्यस्य
निरपवादस्बात्‌ । आप्तिहि पापाण्यबोजप्‌ । सा च ददं
इव तन््रऽपे तुरा । तलमणेतुरिव तन्त्रभणतुरपि । ‹ ऋषि
भरसृत कपिष्ट यस्तमग्र स्जानेबिमतिं जायपान च पडषेत्‌
( शवे° ५।२) इतिश्रतिसिद्धसवेद्गताकत्वात्‌ । न वचे्वश्गा-
नस्य नित्यतयाऽसमावितदाषकरणत्वन तन्पृष्टकानां बदानां
प्रामाण्य निशत श्वक्यत कपिरादिसिद्धङ्गानानां च जन्यतया
समावितदाषकरणत्वान्न पापाण्यनिश्वयसमव इति वाच्यष्र्‌ |
मगवदनुग्रहाविभतविङ्गानानां कपिलादीनां ब्ाने द्‌षगृरकष्व-
इया अयुक्तत्वादु । नहि तेषां परतारणादिदोषकसपने किंवि-
द्वीजषस्ति । म च ८ ब्रिरोधे > सषनपेक्ष स्ादसति कनमनर '

ॐ त्वनपेक्षं स्यादिति । स्यातिष्टोम हि प्रया मण्डपा प्रतिपादिता |
तश्र दार्शिकी वेदिं मध्यऽन्तमातय प्राचीनवरा नाम मण्डप आद्‌व।व्‌ स्थित |
तत॒ पवस्या दिशि सदो नाम मण्डप । तत पएव॑स्या हविर्घानो नाम
मण्डप । तत॒ पृवेस्वामुक्तरवेदिमेवति । तत्र पदोनामक्य मण्डपस्य मध्य
काविदौदुम्बरी॒श्ाखा निलन्यते । तस्याश्च वाप्तपता वेट स्मयते
¢ जोदुम्बरी स्तवौ वेष्टयितम्या › इति । सेय स्मृतिरविषय । तत्र पशय --
्किमिय स्मृति प्रमाण न वेति | क्र तावताम्‌ । प्रमाणमिति | कृत इति
चेत्‌ । उच्यते-यथ। हयष्टकादिष्यृतीना मूढमृता श्चतिरनुमीयते तद्वदेव
सेवेनस्मृतेरपि मृठमृता श्रुतिरयुमातम्वा । तथा च श्रुतिमृढकत्वाद्वनस्छते
रपि प्रामणण्यिति पपक्ष प्राप्ते तिद्धान्त--' ओदुग्बरी स्णषटद्रायेत्‌
इति प्रत्यक्षशरुतिवाकंस्य स्वात्सवेवेहटनस्मतिरमरमाणम्‌ । नहि प्वैवे्ने
पति स्परीः समवति । एव च यथा " वहिनुष्णो द्रव्यत्वात्‌ ' इत्य
नुमान बाधित मवति तथेव स्वेगेष्टनस्मृतिभूढमूतशचतिविषयकनुमानमपि
्रत्यकश्ुत्या बाधित मवतीति । अपवा--स्पशेपतववे्नविषययो, परत्यक्ञानु-

१ कु ण्पक््यं स्या*।

(रि णिक

समृर्यषिकरणपर |

(जे° सू १।३।२ ) इति न्पायस्यात्रावङाश्नोऽसि ।
निभींततास्पयकश्रतिविरोष एव तत्पमसरात्‌। न च तत्राप्यु-
पक्रपादिभिस्नात्पयनिणेयः श्रक्यश्रहः । वरग्तकोवष्म्भेन
सांख्याचर्येः स्वाभिमतायं एव वस्य तात्पय॑स्प बणित्वत्‌ ।
नन्वे(चै)वं सति मन्वादिस्मृत्यमामाण्यपसङ्घ सवत्रापि पहाजनप-
रिशर्ीतत्वस्य प्रापाण्यबीनस्य पुरपतयेष्टापस्ययागादिति
वाच्यम्‌ । तापतापरनुषटेायं सावक्चितया सांस्यस्पृतिविरूदरायं
तात्पय।कदप्नद्‌ । सांरूयस्मरतीना पवध्यतमद्‌शनपपिृत्ये¶
दत्तानां निरवका त्वाद्‌ । अत एव वेदतन्बयोः सम्ररतये
निणेयो वाच्यो न तु तन्त्रानुरोषेन निणेय इति परस्वम्‌ |
वेदस्यापि धमाद सवक्रारत्वातू । न चोपनिषदा निखक-
शता। तासामपि सारूपरीप्या स।वकृाशताया उपपादनी यत्वात्‌ ।
तथा हि-न तावत्कारणवाक्याना ब्रह्मणि जगदुपादनत।बो.
घत्वं तद्रनकतुतावोधकत्वं॑वा । व्यपाणतकविरोधाव्‌ ।
नापि मस्यगमिन्नपरमत्मश्ोषकवाकयाना यथाश्रुतायकत्वषू ।
दिताकरणदन्यष्ुक्तिव्यवस्थभावपसङ्खाद्‌ । शइत्यमवादषय-
स्षादिपपे दोषा उन्नेयाः । एव च सार्यभवचनोक्तर्‌त्या
सषटिदकंवेषु परृतितवोधक्व।क्पाना जगनलह्तिमूतपधानस्(-
मितामत्रेणोपचारिकिलप्‌ । कतृतादोधङ्दाकयानां केपाविदवा-
न्तरे्रबोधकप्वं॑केषाविद्‌।पचारिफत्वम्‌ । हस्मस्यारिवा।
कयानां चिन्पण्डलान्तःपातित्वबोधकष्वमित्यवागत्याञनुसा(स)
रणीयम्‌ । तथा च सारूयसूत्राणि-' ततसनिधानादधिषठातृष
मणित्व ' ( सा° सू०१।९६ ) ' पुक्ताप्मन, प्रशा) उपासा
सिद्धस्य बा) (सार सू १।९५) ‹ नद्वतश्रुतिविरोभो
भातिपरल्वाद्‌ ` ( सां मू० १। १५४) एवपदूने | तत्र
माष्वपू-- ननु तथाऽपि १प्याधसिङ।बिषटतृत्वं श्रूयपाणं
नोपएपथते । रोके संकरपादिना परिणममानस्येवाधिह्तृलभ्य-

[९

६२७

मितशरुत्यो, परस्रविरोषादुमयोरष्यप्रामण्यतिति पूप प्रत्यक्तया स्पशैवि-
धयस्य प्वेवेटनसमूतिमू-भूतशुत्युमानप्य बापिततदध्नसमृतिए्ममाग-
निति तिद्धान्त, ।

६२८ शांकरपादभृषणे--

घहारादिति । तत्राऽऽह -तादैति । चदि संकटपेन सुषूत्वमाषि-
हतुस्वमुच्यवे तदाऽयं दोषः स्यात्‌ । अस्माभिस्तु पुरुषस्य
सनिधानादेवाषिष्ठातृत्व सषटतवादिरूपभिष्यते मणिवत्‌ । यथाऽ
यर्कान्तमणेः संनिध्यमात्रेण श्रस्यनिष्कषेकत्व न सकटपादिना
तये।ऽऽदिपुरषस्य संयोगमात्रेण परङतेमहतत्चादिरूपेण परि-
णमेनपू । इदमेव सोपाधिक्षू्मित्ययेः ।
नन्वेवमीश्वरमतिपादकश्ुतीनां का गतिस्तत्राऽऽह-पुक्तेति।

®

यथां का चिच्छृतिठक्तातमनां केवलात्मसाभान्यस्य हेयता-

विधानाय सनिधिपत्रेखर्पेण स्तुतिरूप। प्ररोचनां । कावि
संकरपपूवंकसष्टःवादिपतिपादिकः श्रविः सिद्धस्य ब्रहमविष्णुह
रादरेानित्य्वरस्यामिमानादिमतोऽपि म गानित्पत्वादिमचा-
जित्यत्वाधुपासनापरेस्यये । नन्वेव पुरपनानसे सति-

एक एव हि भूतात्मा भूते मते उ्पवस्थित ।

एकधा बहुधा चेव दशयते जरचन्द्रवत्‌ ॥

नित्यः सवेगतो ह्(र१। कूटस्थो द षवजितः।

एकः स मिधते शक्या मायया न स्वभावतः॥
त्याथा शरविस्पृतय अ(व्क्यपरतिपादिका नोपपथन्व ईति ।
त्ाऽऽह-नादरतन्चनीति । अमक्वश्रुतीनां तिरयतु नास्ि।
तास जतिप्रत्वाद्‌ । अति सामान्वमेकरूपत्वपू । तमेव
तश्रदीना सतर्धीु । नतखण्दतवे । वत्र भयोजनाभाग.
दिस्ययं |

नन्वयं पृवपक्नो न युक्तः । उकरोपाणा समन्वपाध्यायं

एव तत्र तत्रोद्धतस्वात्‌ । तथा हि--रप्यारिकरणे पूवेपकष भ्य
+ ्रधानस्पनेकस्पकस्प परणामसमवत्कारगत्वोपपततिृद।द-
वत्‌, न"सदतस्पकारकस्प ब्रह्मण, इत्यु गरानतस्‌ ब्रह्मणि

१क श्ध्रकृपिषण । फ पिर्म ।२३९ मपे! {०। गक श्योवयक्म ५४,
"तवप्र, । ६ क ण्पासाप* । ७ क्‌ "जातिक्षा । ८ क नन्यस्वैकन ९८ श्स्वंन्‌। १०क्‌,

स्मृत्यधिकरणम्‌ । ६२९

प्रतिकिप्चवाचरसाधनं विना न सिद्धान्तोत्थितिरिति ‹ करृत्ल-
प्रसक्ति ` इति न्यायापास्ाऽपि तत्र निरसनी यतया विव-

% कतस क्तसिति । अथ माव -- कृत्लप्रपतक्तिनिरषयवत्वशग्द्‌
कोपो वा › ( च० भू° २।१।२६ ) एतद्धि सून पूनलित्तधिकरणे ‹ चेतन
मेकम वतीय ब्रह्म क्षर दिवद्‌य।६वच बाह्य पाधनमनपेक्य स्वयमेव परिणममानं
जगत्‌ कारणम्‌ › इति पिद्भान्तितप्येन ब्रह्म परिणामीति भरम स्वत्तद्वारणारय
पपक्षमूखेन तिवतेनाद्‌ एव तिद्ध तमतो न परिणामवाद इति नोषनायेम्‌ ।
भ्र निरवयवाद्भज्नग सकाश्लगः तमै तुव तमन्ये मिषय | तत्र दृशय.
पत किम्‌ ' यजिर्वव तन्न परिणामि › हति न्यायन पह विरध्यते न वेति।
मि तावत्पराप्ठम्‌ । विरुष्यत्त इति । यदि हि बरह्मणो निएवयवत्व १६६ कृत्ल्प्य
ह्मण कयरूप्तवेन परिणाम स्पात्‌ । तथा ६ मूडच्छेद्‌ १३पत्‌। यदि बु
एूपिन्यादिवतत्तावधव ब्रह्मम तेभ्यत्ततोऽ। कदर पयेगत्यदक देर धावासयास्यत्‌।
न चता त्र कट.पिद सक्वते | पितु ति्वधरवभेव ब्र (निष्कड्‌ निष्कि
यम्‌ (य° १।१९) इ^ादिधरुतिम वगम्यते | यदि च निरुक्त पेषपरिनिद१॑वा
सावयवमेव बद्माम्यु राम्पेत त्‌ निरवथवाव१ति१९९ए' 1११ परपु । प्व
यव्वे त्वनित्यत्वपरघष्न इति प्१५।५१ परत न प्षनयतीति ५।६ रूष्‌ ~ नेमव
हृद्यण स्क राज ।पपषट। स्वीकरिमागाय।पपि न कथ्िहू्‌।प । यदुष इत्लम्य
रमण, कावरूपण प्रत्तक्तिरिति । तेयु । यना ह ब्रह्मण. पक्राश्चाजप्‌-
दस्पात्ति शथे तेप पिकरुम्थतिरमेण्‌॥प ब्रह्मणोऽवत्यानप्रपि श्रयते | तथा च
भ्रति -~ तय देवतेसत ह ताहभिम।प्तिसत देवता अनेन जवेन।$ऽतमनान्‌-
भरविदेय नामरूपे ०व।कएवाणि › इति । मिव यरि ङृत्त्न ह्म ऋथर्पेणोषयु-
त्तं स्यात्त । सता प्ोम्य तद्‌ पपत्नो भवति ' इति पुषुठियत पिरेषगमयुष
पन यत्‌ । पिक्तेन ।ह ब्रह्मणा तिलक्तपनत्वाद्‌विङृत्य च ह्यगाऽम्‌व्रात्‌ ।
तस्म द्स्त्यविङ बह्य | न च तिंरवथवत्वनावङ्धति०ा ११, । शरुत्या
निरवयवत्व्य।पि प्रतिपाद्नात्ताटशय।पि ह्मण स्वा क।रत्‌ । द भेरषयव
रह्म परिणमते १२९ न कृत्लनभिति अत्याऽपि बो१य३ न रक्ष्‌ । चदि हि
निरवयव बह्म स्यापि नव परिणमेत । अथवा त्त परिणमेत । यदि वु
केन विदरपेण परिणमते केनविदुपेणावति्ठन इत्युच्यत ति प्रप ब्रह
्रतञ्येत | तम्मदुदुषेदभेनदिति चेत्‌ । स्तयम्‌ | अविक्रमे पम्युषग-
मेन दूषाभवो बाध्य. | नह्यवेधयाकितेन रूपभेदेन ६।दयव वद सप्ते ।

तुप्मात्त कश्चिद्‌।¶ ६१ ।
८१

६४०

वाकरपादभृषण-

२ ®

क्षितः । एव कचिदीक्षणस्योपवारिरुत्वमित्यपि ततेव निरस्तम्‌ ।
एवमदश्यत्वाधेकरण-

चिदात्मना तु सारूप्य जडानां नोपपद्यते ।
जड प्रधानपेवाता जगद्योनिः प्रतीयत ॥

हति निबन्धे पृ पक्षोत्यापनात्‌ ।
विवतेस्तु प्रपञ्चोऽय वह्मगोऽपरिणाभिनः।
अनादिवासनोद्धूतो न सारूप्यमपे्यते ॥

११ि सिद्धान्तप्रणयनाच्च : न पलक्षणत्वातु ` (ब्र सर
२।१।४) इत्या्मधिकरमाय एवोक्तः । जिङ्गासतासत्र एव
च सेज्नत्वसमकतेतरतदभाव।दिविरुद्धषमाः्वा ताज्मीवनह्ममद्‌-
माङट्क्य तन्पिर्षात्वतसाधने विषयः समार्यत इति तदूनन्य-
त्वाधिकरणायऽपि सखष्टोहृतः । ' भकृतिश्च (भर सू० १।
४। २३) इत्यजापि का चङ्‌ जगततावयवम्‌ वपनभद्युदध्‌ च
द्यत इत्याद्ना ' न विरक्षणत्वात्‌ ` ६त्ादि सूत्रा4 एव
दत इति तदरुगुणन सिद्धान्प्त मरिष्यति चेत्‌ । अत्र
वद्‌न्त--रक्षप्या4करणे निप्ययेतन्यरूपस्य परमारमनो अरूप
सवेद्न्र! घ भव।तन्निवरहाय अन्यन्न न,पमप सशररन्वापसश्च
सद्धान्तदत।रस्वारस्थपुपपाय पृद्वन्तापाद्वरनपतत्पद्‌ वनि <
सन[यस्य निरवयवत्वाद्भियुक्तपाद्‌नत्वासमवस्य।१द्‌।२त्‌-
स्वऽपि तन्निर।सकन्याय एतप्पाद्‌यलस्ि भनस्य॑वर समानयत्‌
यथाक्त १न लिद्ध्‌(न्तभ)ष्म--पथ। तु पकणाप चरद्यण एत
कारणत्व नि सक्यते न प्रघानादुना तथा भपञ्चयिष्षपे नन
अरक्षणत्वावु ˆ इत्५वपाद्निते। एतन कनिवन्धः भर१।१-
फरणमए्य च।(वरोपेन न्याख्यातयप्रू । एवमन्यत्रापि द्रव्य ।

यच्च चन्द्रकाया५-- यत्त वेदन्वाना बहदुख रया परतन्त्रम-
रानां सा पः स्वपोऽयनिथयायोगेन स्मर्या तद्य निशत)
सति मन्वादिस्शतीनामनष्टेयपरसन सावङाश्रत्वात्कापिरष्मू-
तस्तु सिद्धायनिष्ठपा मोत्तसराषनस्स्र्दअनमपिदृस्य प्रदृत्ताय।
अन्यपरत्वाय।गानिरवकाञ्चप्वरूपदाषभसङ्ग 1 चदन पत्तरेण वेद्‌
न्वा अवचेननङारणपरतया व्य्‌ारूपेया ईति भपते मन्व दिस्षूतिषु

पपूस्यधिकरणषू । ६४१

पुराणादिषु च कहूनां ब्रह्मकरणत्ववादिवाकपरानां सश्वा
सषामनवकाशत्वरूपदोषपरसङ्ात्तदनुरापन चेतन क।रणस्वपर
तया बेदान्ता ष्याख्येया इति सिद्धान्त इत्यस्पद्रीस्या पएवपक्ष-
सिद्धान्तावन्‌थ तन्न, वेदन्तानां चेतनरारणनापामेकदुरुपस्य
। गतिसामान्यात्‌ ' (व्र°म० १।१।१०) इटयत्रोक्तसेन
समन्वयाध्याय उपप।दिवत्वन च बहुपुखशङ्धानुद यादिति पृब-
पक्षे टृ षणघुक्त तदत एव निरस्तप्‌ । प्रतद्धानां बदान्तार्ना
याश्शक(का)रणपरस्वपन्यषाषपि न तद्िरुदखापिति # प्रागुक्त
त्वेऽपयुक्तरीर्या सर्यपापेव वेदान्तानां सांख्याचायोक्तरीत्या न
्रह्मप्रत्वमिति शायामनुपपरयमावात्‌ ।

कः (ष

यदपि चन्दिकायाप्रू-स्पश्ैनश्रतिविरोधेन सवेवष्नादिस्‌
त्यप्रामाण्यस्य पूेनन्त्र एवोक्तस्वेनेह स्मृनिवि रोधेन श्यस्वार
स्यश्रद्धानुदयाञ्चेति पूवेपक्ष द्वितीय दषणगक्तम्‌ । तदापि न सत्‌ ।

# प्रागुक्तत्वेऽपीति । (गतिप्तमान्यात्‌ इव्यन्न हि भाष्य एव प्रतिपदि.
तमू्‌-- यथा ताकिकाणा त्िद्धानते परस्परमित्रान्येव जमत्कारणानि प्तियन्ति
तथैव यदि वेद्‌ा-तसषिद्धा तेऽपि कविच्चेतन ब्रह्म जगत्कारण कविदचेतन प्रधान
कवि च -यदेव किंचिदिति प्िभयेत्तहिं ८ तवेक्षत ' इत्या्िवन्यक्तमीक्षणमपि
¢ सत्वगुणधरमेण ज्ञानेन प्रधानस्यापि सवत्व स्ानिनिमित्तप्वनेक्िनृत्वम्‌ '
ह्यनया प्रधानकारणानुवानीयदीत्योपपयेत । परतु न तारश्च सिद्धान्तो वेद्‌-
न्तानाम्‌ । अपि तु सरदषु वेदान्तघु चनन ब्रहमव जगत्कारणमिति प्रतीयते । जे
न प्रधानकारणानुवादेनेक्षणम्येपपत्तिरुचिनेति । अत्र मध्ये च ‹ समनिव हि
र्षु मेदा तेषु तेतनकारणावगति ” इत्यकेत्वा ‹ यथाऽेऽ्व॑डत पवां दिशो
विस्फुलिङ्गा विप्रतिषठरतेवमेनेतस्मदात्मन स्मे प्राणा यथायतन विप्रतिष्ठन्ते
प्राणम्यो देवा देवेभ्यो डोका › ( कौ० ६३ ) ८ तस्माद्वा एतस्मा-
दात्मन अकश, समू › ( त० २।१ ) ‹ आत्मत एवेद स्वम्‌ ) ( छा»
७।२६।१ ) ‹ आत्मन एष प्राणो जायते † ( प्र ६।२ ) इति प्रपिद्धान्येव
वेद्‌।नतव।कंयान्यदाहूतानि । एव च यान्यप्रापिद्धानि वकंयानि तेष यदि
भित्नक्ारणव।द्‌ प्रतीयेत ताह प्रिद्धावुरोपेव॑व तान्यपि व्वस्येयानीति पवि-
तम्‌ | अत्र तु सर्वेषा वेदान्तव।क्याना पाछ्यमन।नुरोषे ब्रह्मपरत्वे नाम्पेवेति
पपकषोपपत्तिमवस्येवेति भव,

६५१९ ्रंकरपादपूषणे--

निर्णोततास्पयश्हिविरोध एव ' धिरोषे खनपेक्ष स्या ' शते
पूवतन्त्ीयन्याचपरट्ेः पएवपक्ष एवोपपादितत्वात्‌।

यदपि चन्द्रिकायाम्‌ अस्याधिकरणस्य सात्रस्परतिश्षब्दा
सकाचायावदिकस्पृतिपाध्रविषयत्वसभवे तत्सकोचेन कापिक
समृतिमाश्रविषयत्वाक्त्ययोगाचेति पूवेपक्ष ततीय दषणदरुक्तमू ।
तत्पारहारथ-- सतोष्वध्यात्मावषयास बहुषु स्परातिषु सांरु
यागस्प्रत्यारव निराकरण यत्नः कृत! । सांख्ययागों [ह परम
पुदषायसाधकत्वन छोके प्रख्यातो । दिषटशच परिश्रहीतो। रङ्न
च भोतेनापरहितो । ' तत्कारणं साख्ययागामिपन्न ज्ञात्वा
द्व बुस्यतै सवपाश्चः ' (श्च ६। १३) इते सांख्यस्पत-
पात्रःनरासानबन्ध बाजकथनपरभ्रापद्धाष्यदशिनां स्पषएट एव |

यदापि चद्िकायाम्‌-। = पहदीधेषद्रा ' ( ब्र° सू०° २।२।
११) इत्यादो काणादिमत दृष्यते, तथा ‹ रचनानुपपत्तेश्च
नानुमानम्‌ ` (त्र० सृ° २।२।१) इत्यत्र सांर्यमतपपीति
चतुथेद्षणदुक्तम्‌ । तदपि न। निदो षशरतिपखकस्पृविविरोधाभि-
पृरत्वान्पहत्तर्वादिकायरपतेरिव तत्सधरमतया कारणस्पतेरमा-
।ण्वस्येतद्धिकरणपमेयत्वेन व्यमाणानुमानाधदुषममाणपूल-
फत्वादमृटत्वासिद्धश्ड्ायां तरसाध्यकानुमानदुष्त्वस्य ‹ रच-
नानुपपत्तेशच › इत्यपिकरणप्रमेयत्वन चाद्‌ाषात्‌ । अयमत्र स्ति-
दवान्तनिष्फषः-- तुटयबरङयोविरोषे निरवकाशेन सावकाश्चस्य
संकोचो वक्तव्यः| न चेव प्रतेऽस्ति । बेद।नुसारिस्पृतीनां
कलषपृरूतया निश्ितपरामाण्यकत्वात्‌ । वेद्वि द्धानां च सांख्य-
रमृतीनां मर यरदनुभीयते तावत्सत्यक्षशरुतिविरोषेनापरामाण्य-

> निरासनिबे-धेति । ननु बोद्धाहेनकणादादिप्तृतीनामपि पव्ञप्रणीनत्व
ना$ऽछिषृरत्वादिना = बठवत्वादध'ष्योक्त निराप्तनिनेन्धनीजफेथनमयुक्तमिति
चेन्‌ । मेवम्‌ | काप्ताचिच्छिषेरगृदीपत्वारफसाचिनच्च शिष्टगेईतत्वेऽपि प्रषान-
मह्ठनिबहणन्यायेन प्तार्ययेग्मृत्यो सण्डने छने पतति पर्वापता स्मृतीना ब-
ण्डितपरायत्वेनादो१।त्‌ ।

ननु स्मृत्यन्तर द्वितीयपादं निरकिष्यत इति न तामामत्र चिन्त्यत्वमिति
बेतमम कापिङस्मृतेरपील्याशयेनाऽऽह-- = महदीदद्रति ।

पपत्यपिकरणपू | ६४१

मेव शमप्रतारणादिश्टपमृ निश्वीयतं शतै # न पलति
रपनावकाश्च । वथा च नाऽऽसां प्रामाण्यनिभय' सपवतीदयु,
कतकरयेष्टपत्िषह्धापराहसवाभास्मतपकषविरोषिता । तदेवद-
म्यरयृतीनामप्रापाण्यमापादयता सूत्रकारेण सृचितम्‌ । अन्य-
स्मृतीनां परापाण्यानभ्युपगमे तासापपरापाण्यापादनायोगात्‌ |
सांरूयस्पतेः प्रमाणविरुद्वाथकत्वस्यापापाण्यहतोङोमात्‌। ननूक्तं
समबरतवं श्रुतिस्मृ्याः । दुरुक्तं ॑ततु । श्रतेः प्रमाणान्तरपा्ि
निरपेक्षाया एव प्रपाणत्वाद्‌ । स्पते तत्सापिक्षत्वात्‌ । कषि-
ारितिद्धा परमाणान्तरेणायमुपभ्य तदबुबोधयिषय। स्मृषीः
भरावोचन्‌ । अन्यथा स्पृतीनां कथमात्निपरकत्वम्‌ । क्थ बा
तदभावे प्रामाण्यम्‌ । स्वतःसिद्धङगप्िमृरुकना च नानपेक्षत्वम-
ज्जिका । यता ज्रत्यचमानाया एव दोपनन्यत्वशडाया
अप्रामाण्यश्रह्ाया प्रसरात्‌ । नन्वेव तारिकवदेदपौरषेयसा-
भ्य॒पगमापत्तिरिति चु । न । यतस्ता वेदपरामाण्यपरष्ठषणी-
तत्वान्न स्वत इति मन्यन्ते । तथा हि सूत्रमू-- तदचनादा.
व्नायप्रापाण्यप्र ' ( ) इ । इद च सवत्े्वरसिद्धौ
तदुक्ततया वेद्प्रामाण्यस्िद्धिस्तस्या च सत्यां प्रमाणवेद्‌-
पसिद्धवेदवश्वरसिदिरित्यन्योन्याभ्रयदृषटम्‌ । ओपरनिषदास्तु-
उप्पत्तौ पध्रापाण्यस्य स्वतस्प्वाभ्युपगमान्न तयेति विशेषात्‌ ।
न च नित्यङ्गानेऽपि भमत शक्यश्डम्‌ । अति बाधके
्ानानाघ्ुत्सभेतः प्रामाण्यात्‌ । नन्वेवत्सिद्धान्तविरुदधम्‌, दश्य-
सामान्यस्य पिध्यातवेनेश्वरङ्नानस्पापि मिध्याविषयत्वटत्षण-
श्रपत्वानपवादत्वादिति चेत्‌ । नहि मिस्याविषयकत्वमात्र च्रम-
त्वम्‌ । ‹ इदं रजतमनिव।च्पमसद्रा ' इति ज्ञन्याप्यमामाण्य-
परसङ्कात्‌ । किंतु तदति तदनबगादितप्‌ । न चानिवाच्यमानि-

% न पृटश्रती ति । यथा दन्द्रचागाहेप्यमुपतिष्ठने" इत्यत्र |तत्र हि “कद्‌
चन स्तरीरसि" इत्यैदया ऋचे चिद्गायावदिनद्रोपस्यानाङ्गत्वबोषकश्चतिं कस-
यिवेन्द्रोपस्थानाङ्गतव प्रकटप्यते तावदेव प्रत्यक्षया ‹ देनद्रया गाहेपत्यमुपतिष्ठते
इति श्त्या गाहपत्योपस्थानाङ्गत्वस्य सिद्धत्वननेनद्रदरोपस्यानाज्ग तदः हतेऽ"
१ बोध्यम्‌ |

१४१ ह करपादमूषणे--

वौषदप्वादिना पिपयीडुवैतो मगवसानस्य तत्संमव, । नं
भ्र कपिष्टादब्रानिस्य निह्यतायां शिचिस्रमाणपासि । तस्मा
भिर्स्तसमस्तदोषश््कया शत्या तम्पृणया स्पृरयादा न सम
ष्ट्व कापिष्टस्मृतेरिि

तैरिति न साब्काश्स्वनिरबकाकत्वार्यां
धयया युक्ता । कंच बेद्विरद्धसांरुपमवक्तुः कपिलस्य
्ुहिपतिपाचत्वं प्रसिद्धम्‌ । कपिष्धापिति सामान्यश्ुतेरन्यस्य च
हृपिडस्व सगरपुत्राणां परतप्सुवासदेवनाम्नः स्मरणात्‌ । न च
हाव्रताऽपरि कपिष्टश्ब्दायसंदेह एवेति वाच्यम्‌ । ' कविं म्‌
प्‌ ! इति प्रचनं श्वेताश्वतरगतम्‌ । तचादिनीयब्रह्मप्रतिपादन
एव सवरप्रामिवि = चमसाधिकरणे निर्फीतम्‌ । तेन वदै
वाहुप्रात्री बासुदेव कपिल एव परतिपाद्रत इति निषारषेतु
्त्रा्ात्‌ । किच ‹ यै प्रिचन पनुरबदतदेषजष्‌ ` ( त
पर २।२।१० ।२) इति भनृक्तिमात्रस्य पापाण्यबोष
कृषटतेणोगङू करेन तठुक्तिसादकाशप्व एथनपसगतम्‌ । अपया
‹ ईव ` इतिपद्वैयध्योपत्तेः । मनुना तु--
क्ष पेषु चाऽऽ्पान सभूतानि चाऽऽत्मानि ।

कि [म

= चु्रसाधिकरण इति | अयमाशय --' भजामेका टोहितशुहृङृष्णा
मही भजा, पजमाना रूपा । अनो ह्यो जुषमाणोऽनुशेते नहत्येन।
मृ्तमोगामनोऽ्य ! (श्च ४ | ९) इति शतिरत्र विषय । तत्र पशय -
ङगिमिवं श्रति कपिहमुनिप्तमत स्वतन्त्र प्रधान प्रतिपाद्यत्याहोखित्पर्‌-
मश्व तेजोबन्रव्या्गियकारणम्‌ता मायाशक्ति ब्रूत इति । फ तवष्प्राम्‌ ।
पार्यप्तमतं स्वतन्धर प्रधानमेवेति । तथा हि--यादश प्रधान सास्य स्मयते
ताटृशमेवास्यां श्रुती प्रयते । तच प्रधान खटिद्गेन प्रकृतिशब्देनपि पा
यवित । अतोऽतरत्ये लटि शनै तिव प्रकृति प्रतिपा्रत इत्यक्तौ
न कश्चिहोष । अनाशब्दो यद्यपि च्छगाया रूदस्तथाऽप्यध्यात्मषिधावि-
कारान्न तत्र वर्ततु प्रमवति । तथाच न जायत इययजा त्तका डोहित
ुषठकृष्णा। च प्रकृतिमेवत्येव । यथपि शोहितत्व।द्यो वभौ न प्रत्यन्तम्‌
तेषु रज प्रमृतिषु सन्ति तथाऽपि यथा ोहित कुम्भादि रज्ञयति त¶। रनो-
गुणे $पि रज्ञयतीति छो हित इत्युच्यते, यथा च प्रत्त पाथ शूष मवति त-

[| गी गधी

१ के श्वं म ईयाकारक एव पाठ हृदानीतनवैदिकानाम्‌ ।

सपृस्वधिकरणधू | ६४५

समं पर्यन्नात्मयाजी स्वाराञ्यममिगच्छति ( १२।९१)॥
इति सावारम्पं॑प्ररसता काषिं पव॑ निन्दिवामिति गम्यते ,
धैव सक्वगणोऽपि प्रपतन्नप्वमाम्यास्छङ्क इत्युच्यते, एवमावर क़ मेघा दि यथा कुष्ण
मवति तथेव तमोगुणोऽप्यावरकत्वप्ताम्पा्डृष्ण इत्युच्यते । पता च त्रु
ण्यान्विता प्रकृतिबेहवी प्रजा पहदादिरूषा जनयति | ता च प्रहृतं जौवरूगेऽ-
नादि पृुरषोऽनु२ते । नाम, अवेयवाऽऽत्मत्वेन तामुगगम् परली दुखी
मृढोऽहमित्यविवे रेन प्ततरति । अगय्तवनादि पृष इधर उतपत्तमिवेक
ज्ञानत्वेन वेरक्तं मनू) ता जहात्यथ । तस्मार्ठतिनृखव प्रानप्द्वाच्या
सास्यप्तमता प्रकृतिरिति ५ए निद्धन्त -- नानेन मन्त्रेण कपिहमत श्रति-
समत।१॥१ पतिपाद्थत्‌ शकति। ग्य हिमतं न स्वात्‌ञ¶ण कवचिदपि वाद्‌
नृते । पर्वव्वपि वार्थ यया कय विद्ीत्याऽन(त्कवदे कलयति श्ेषस्कत्‌ |

ध। ६ गिरेगह्‌।द्‌वपि २५चिद्‌व।जित्वाद्‌ प्वात्‌ ८ आागिशश्चमप
ऊषु न † ईप्यप्मिन्मरनेऽयमव भरपिद्धश्वमत। नेते इति न निङयितु
शव पथेव निरुक्तमनेऽपि पिरषो न प्रतिषाद२ शक्थते । नन्‌ तत्र द
तच्छिर एष ह्य गिङ ' ईति वाव 4येषचमकतपिशेषातिति, स्वद्व । प
कृते त॒ त दरामम्‌।१। न तत्ताल्यतषमत पधान नेतनमन्तनत्िपाचिति निशवेतु
मश्क्यमिति पेत्‌ । उच्था--पजाचतातम + मूत्रवललमतासमिनमन्नेऽना
वित्ते न १ ॐछ्तमत। गुगनयहरण। प्रपि । त हि--अ्दग
हि पजोबजना प्रम॑धरदुरतिम्‌ाग्नय तंष।भव ९६१६९१५ / कमे
२1६१ ङ पनपतस्तदरू। यच्छ तदपा य^्०५। तदन्नस्य › इनेन वकयन्‌
५१4 नि । १।३- पनोनन्नानि ‹ जनमि कइत ङपगा५' इलि
न्मरमे प्रत्यमित्तयन | २।६१।९२.पमान्वात्‌ । जक्तदरषेन ह पदिगध्य
तिथमन केषण्यम्‌ । सरातप्रत्वयन्यायात्‌ । (च श्वताश्च११न१यपि
‹ब्रहम१।दन वदनि । फ क।२५ बह्म हइव्युपक्रम्प ५ पे ष्वनयायानुभत्‌।
गदवन्द्वात्म ररि स्वगु+(नयुढ।म्‌ ' ( ४० {। ६ ) इत्यतेनपक्रमवाकयेन
समस्तजः&षाविन परमद रपिर प्रतिपायते | तथोपतह्‌रेऽपि ' भाषां
तु शङ्केति विथानम्‌यिन तु १६श्‌९म्‌ › इत्यत्र । यो योनिं योनिमातितिष्ठयेक, १
(४०४ । {०--{१) इत्यत्र च पारमेधद शक्तिरेव प्रतीके । तात
कामेत परधानप्‌ " अनमिवाम्‌ › इत्यने भृन्रेण प्रपिपाधते । कित्व
तिक्मन्‌। ६ १ रभेषर्‌ शक्तित द्धम्‌ ।

६४१ ब्करपादपषण-

पिको हि न सावोत्स्यं मन्यते । आत्मामेदानुपगपात्‌ । श्रत्य-
दुरोषिन्यः स्पृदयश्च-' यत्ततसृष्ममविङञेषू 2 इति प्र ब्रह्म
रस्य ' स हन्तरात्मा मृतानां सित्रनरश्ेति कथ्यते ' इति
चोक.व। ' तस्मादव्यक्तपुतपन्नं त्रिगुण दविनसत्तम ' इत्याहुः |
तथाऽन्यन्नापि ‹ अव्यक्तं पुरषे ब्रह्मन्निष्किये समीयते ›
इत्याह ।

अतश्च स्ेपमिम शृणुध्व नारायणः सर्वमिद्‌ पुराणः ।

स सगे$रे च करोति सर्ग संहारकाले च तदत्ति भूयः ॥
हति पराणे । भगवद्वतसु च-

अह सवस्य जगतः मरमव। भरल स्तथा ॥ इत ।
परमात्मानमेव च प्रकृत्याऽअपस्तम्ब पठति--' तस्मारकाय।
भरमबन्ति सरवे मृं श्रा्वततिकः स नित्यः ' ( घर सु° १।८।
२३। २) हइतीश्वरक(रणतवबादिन्य, । पहाभारत--

बहवः पुरुषा राजन्नतादो एक एव तु । इति विवाय

बहवः परुषा राजन्तांरूययागवेचारेणाम्‌ ॥

इति परप्षमृपन्यस्य तद्न्बुदासन-
बहून पुषाण हि यथक योनिरुच्यते ।
तथा त पुरष विश्वपारूगास्व(मि गुणाधिकम्‌ ॥ इृ्युषकरम्य-
ममान्तरासा तव च य चान्ये देहसस्थिताः।
सषा सा्तिभूोऽ५ न प्राहः फेनवि्कचित्‌ ॥
विश्वमूथः विन्वमृजो विषपादाप्िनापिकः ।
एकथराति भूतेषु स्वैरचारी यथापुख१्‌ ॥
इति सवोतमतायां च भाष्योक्त ॥ १॥
अपूलरबाच सांर्यसतेरपापाण्यषाहइ--
९ छ [९
इतरेषा चानपरभ्येः ॥ २॥ इति ।

{तरेषं प्रथानाद्ितरेषा पद्दादितसानां रोकमदयोरदुष॑
एम्धेः। तथा च स्वदन्त्रभषानव।दिनी कापिलस्मृविरमपाण पूह-

[नी

[1

सृ यधिकरणषू । ६४७

शनयरवान्पहत्तस्वादिबोधफफापिरस्यतिवत्‌ । पषतत्वादयो
यथ। न श्रत्यादिसिद्धास्तथोपपादितप्‌ “ न सरूपोपपग्रहातु°

( बण स्‌० १।४। ११, इस्यत्र भाष्यव्वारूवानयाः। अत्र
निद्‌पिश्रुतिमृककस्मतिषिरोधा स्ाख्यस्पतेरमामाण्प मयमसुत्र
उक्तम्‌ । द्वितीये च निमूलप्वादपापाण्यम्‌ । निपूरप्व ष
स्वसमानपिषयकादुष्टकरणजन्यज्ञानपूलकखरूपकपूटस्वा मावो
भामाण्ये देतु; । वेदे व्यभिचारवारणाय स्पृविखपरन्द्रा हेतु
विश्षणमवसेयम्‌ ।

यत्त चन्द्रिका पाधू--पचोक्तं परे, प्रपानादितरेषां महदा.
नापनुपरन्पेश्च स।रपमतमयुक्तमिति * इतरेषाम्‌ " इतिसूत्राये
पनूव तन्न, ‹ न सरूयोपक्रहत्‌ › इत्यमेव श्तादिषु महदा
द्‌ नाहुपरन्बे+देदि वसाति दृषणप्ुक्तम्‌ । तदपि नं
सत्‌ । निभ १६तत्। क य॑स्मदिसधमं (या कारणस्पवेरथाभा-
०.स्येततसूत्रापर१ दषणासित्वात्‌ । करयस्मतेरमामाण्वा-

क वि, ष ` 1) 1 1 भ 19 1 ज श == मक = ०-०७०-००

+ द्‌सतत्वादेति । अयम।शय --, अनमेक्रम्‌ ? इत्यय मन्तो यदपि
पर्क्तराप्या का पिरमतानुकूष न मवति तथाऽपि ^ यस्िनपश्च पृश्चमना
सकाराश्च प्रतिष्ठित । तमेवमन्य जपमान विदराननह्यमतेऽमृतम्‌ ! ( षर*
४।४।१७ ) (त्यय मन्त्र्तमतनुकू मवप्येेत्यथ मन्तो विषय | तत्र
सय --फिमय मन्न प्ताूधतर।पर्‌ व15 यपर इति । कुत पुनर्य पशय, ।
पच्चननरम्दे भागरूव्य।नश्वय।मावात्‌ । सीगौ न।प्‌।वववशक्ति | रूडिनाम
सूदय ते । अत्र ह्ययवशक्या पष वीयतस्सानि परपीवन्ते । प्मुदाच-
शदत्या च रथक रपश्चनाश्चत्वारो वणां ब्राह्मण्तत्रिाद्य प्रतीयन्ते । अतः
पश, । ‰ तावलाषठम्‌ । ऋ पिषमतप्तमत। पश्च व शतिपतर्थाकनि तक्ता
नयैव | तेथा हि--' योगाद्रूढिषरछपतती ? इति न्ययेन यद्यपि र्दे, प्ाबं
तथाऽपि तथा तसमिदयाभिकारे छाणाया तात्पयामाव।दनपिदे ददित्यागत्तया
पश्च विषमनुष्येषु ताप 4मवात्पश्चननश्चड न खडि त्यक्वा तत्वानि ्रह्मणि।
जनशञ्दश्च कथयित्तस्ष १य।९}१ । त।मि चेह १ प्रत्यक पशप्तर्या-
योगीनि पर्चिशतितत्तानि मवन्ति । प्चरढददधवश्रवणान्‌ । तानि च " बृह
प्ङृतिरविकृतिभइद्‌। च।, १५§इतिपिङकनेय, प । षोडशकष्ठु विकारो न पकृ.
ति कृति, पष, ) ( ता के ३ ) इत्थनय। कारकिगू १रिगिगितानि |

६४९ धांकरपादभूषणे-

म्यां -- सत्तपत्‌ एतच्छाल्ञ। भवतम मश्याव।नतरमक,र, त्वारो बोध्या, |
तत्र कश्चिद्‌, प्रकतरेव । कथि विक्रतिरेव | कश्चिपङ्तिविकृति ।
कश्विद्‌नुमयद्प | तत्र ' मृउप्रकृपिरिक प › इत्यनेनाऽऽयोऽथं प्रतिषायते |
मढ चाप्त प्रतिशचेति विग्रह । विविभ्य कोच्तव.तस्य पता मूढम्‌ | न प्व्या
मढान्तरमित । अनवस्या्रसङ्गदिति तदथ । ‹ महद्‌थ। प्रक़ृतिविङ्ृनय,
स › इत्यनेन तृतीवोऽयं प्रतिप।यते । ५ तयश्च ता विकृनयश्चेति पिपरह ।
महत्त द्यहक।रध्य प्रकृतिभूठभकृतेस्य॒विङ्कति । तथाऽह ररत त.मा-
घ्राण।मिन्द्ियाणा च प्रकृतिमेहत्तत्तस्य च पिकृति । पश्चनन्मत्रागि तान्या
करा(दौना भूताना +कृतय। पिकृतयश्वाद।रतत्तस्येति तद्भे । ^ पडश-
कस्तु विक।र्‌ ? हृप्येन द्विनीयेऽ प्रतिपाद्यते | पडरत्तरूवा परिमाण
यस्यत्य््‌ ‹ तसस्य परिमाणम्‌? इत्यविकारस्येन ^ सख्याय सज्ञासतपमूत्रा
ध्ययनेषु › इत्यनेन सचा क्रव्य) व्युत्पादित पोडरक्ररव्द्‌ । तुशब्द ऽ-
ब।२० मिभक्रम । ततश्च प्च १६मृतान्पकाद्रो।द्रियाणि चेति षोटश
गणो मकार एव | न कश्यनितप्रकृति । ननु पृपिन्याद्यनामपि गोषटवृक्ताद्‌-
यस्तथा तद्धिकारमेदाना पयव न्दु । दध्यद्‌कुरादयो विङ्केतय स्त सवेति
विकार एवेऽ्यवव।रण न सगच्छत ईपि वेत्‌ । भतम्‌ । गाघट।दीना पृषिण्या-
दिम्पस्त्वातरत।म।व।दृव परणम्य ॒युक्तवात्‌ । ननु शिमे६॑त्तान्त्रप्व
नमिति चेत्‌ | शण । स्वा त्तिद्रन्यत्वपरक्षद्वय प्यन।तिमच्तम्‌ | जप्र सवश
उ१।दानप्व।मिमततस्वपर | तथा च यथ।ऽ६२।२।द्‌ स्वोपि न१६द्‌ -बृतिद्रग्य-
व पाक्षाद्वयप्याई्‌ १र०व।दम्‌ १. महू (रग्यप्तच्वान रत्व भउते न तथा
गोचशदना परयिन्यादिम्पमात्तानतदष्वम्‌ । पषा हि स्तो१दनष्रयिन्याववति-
पव्यत्वपाकतद्रयाप्यद्रथित वादिन तिमत्तेना पद्निध्रसिद्न्यतक्ाक्तादयप्यना-
म।भावात्‌ | । न प्रकृपिनं पिकृतपि रूष › इष्यनेन ५ चतु्ाञथं भति,
पाद्यते । ९५ च कापिमत अति्तमतमिति ५ तरुम --पर्योपकतम्रहाद्मि
प्रघानादना रतिम प्रत्याश्चा न ऊतेन्या । कृत इति चेत्‌ । नानाभाब॑त्‌ |
नान। द्येतानि पश्चविरतिन्तानि । न द्येभा पश्च, पञ्चश, पावारणो परमा.
सि | येन पश्चपिदाति6्ए्य(केषु तसष्वम। "तर प्षय(क्रानि त॑त््व।ति निवि.
चरन्‌ । यथा द्ववाधिन। सषएषयेऽषट वक्षवश्ति पप्द्रखत्राधितष्वादिक-
भागय द्वित्वादिपिरशिष्टा प्रविशानिति नान्यथा | ननु पश्चशबद्वयेन घवाच्य-
्पूनप्तरया्षरेण पञ्चवितिप््येव दषते । पय / पश्च स ष वागि

सपृष्यपि$रणम्‌ । ६४९

सफारणस्मृतरपापराण्वं युक्तमित्यमष।यकं भ्रापद्ध।ष्ये निरुक्तम्‌.
व्रायेस्यादिस्पष्टखन दधितस्वादन्यस्मिन्नये घ्रद्‌कानुदयाच ॥२॥
एतेन यागः प्र्यक्तः ॥ ३ ॥
अत्र ब्रह्मवादसाक्षािरोषियाणस्पतिविराधदभ्यायपादपतं
गातिः । सश्चयपवप्षाबाह-
योगस्पत्याऽस्ति सकोच न वा वेद्‌ समृन्ववे
धर्मे बद सावकाशः सकाचाऽनवक।शया ॥
इति सश्यपषेपक्षादिफ़ प्ागृक्तदिश्ाऽवसयम्‌ ।
यत्त॒ चन्द्रकायामू--य्चोक्तम्‌ ‹ विशापतं यागविर्षिं च
कृत्स्नम › (का०२।६। १८) हत्यादिश्रस्या योगस्य
परिगृष्ीतत्वेन न सांरूपतुरयतेत्यधिकाश्ड्ायाम्‌- एतेनेति ।
तक्ष । ‹ तत्कारण सारूययोगाधिगम्यं ब्ञात्वा देव शुच्यते सवे
पाशैः ' ( श्च०६ १३) {त्यादिष श्रातषु सांरुपस्यापे पर
हतत्वेनाधिकर्ड भावात्‌ । तत्न वेदिक ज्ञानमेव साहपरश्र-
म्द येधेदिहापि ज्ञानोपाय एव योगश्चन्दार्थेऽस्विति दृषणष्ु-
तम्‌ । तच्छरीमद्ध'प्यहुद यापरोक्षानिवन्धनभ्‌ । तया हि--याग
विषये ‹ तां योगम्‌ ' (का० ९।६। ११) इति "विवा
मेतां योगविधि च ` (का०२।६। १८) इत्यादिना बैदि
कानि लिङ्गा युक्त्वा “ योगशचान्ञेऽपि ‹ अथ ॒तच्वदरेनोपायो
योगः; ' इति सर्पदश्चेनायतवेनेव याग।ऽङ्का करि ११। अतः स-
प्रतिपन्न येकदे शरत्वादएादिस्यहिववोगस्पृतिरप्यनपवदनीया भ-
विष्यतीति । इयमनभ्यधिक शड्‌ ऽतिदेश्ेन निवप्य॑ते ” इति ।
अधिकश्ड्धापपादने ' अथ तत्वदशनोपाया साग, ' इतिं हि-
रण्यगभेप्रणीतयोगशचास्ी यसूत्रस्य भाष्ये प्रदरितत्वाद्धरण्यगमं-
स्मत्यवहृम्मेनाप पूवेपक्न इति गम्यते | तत्र च संमवव्येवाभ्प-
धिकाश्चडु। । सा चेत्थपू- षि भसूत कपिर यस्तम्गरे'

> ना नत तत स म

द षा [मि भि पि ०

न ववषं शतक्रतु › हइप्यनेन ।द्शव।पिंकमनावृष्टिं कथयन्ति तद्वद्‌१।पति
चेत्‌ । मेवम्‌ । लक्षणवृत्तिप्तमाश्रवणरूप रषात्‌ । एव च न कापिहमते श्रुति-
समतमिति प्िद्धान्त इति ।

[ _ , । । ^) पि भ छ 4

१के ^ते। तु.सप्र।

६५९

शौकरपादपूषणे--

( ने० ५।२) इत्वादिश्रतिन बासुदेवावहारकपिरुपरा ।
तस्वाऽऽजानतिद्धया षोरेयस्येतरासुग्राहत्वायोगात्‌ । रीरा-
प्रत चं समवत्यां गताबजुचितप्‌। नापे तन्त्रपणेतकापिरुपरा ।
अग्रपदासगते । वस्य दिरण्वगम्‌ पत्र(पर)त्वनब प्रसिद्धः । कितु
'हिरण्वगभः समधतताप्रे ' ‹ हिरण्यगमं पयत जायमान या
ब्रह्माण षिद्षाति पूषेप्‌ › {इत्यादिबहुध्रतिसिद्धपथमनरादिलि-
् परत्यपिद्ानुरोपनका कपिरुशरतिरतिभरसिद्धमपि तन्त्रप्णेतार
परित्यज्य परसिद्धमपयेककपिरुवणहिरण्यगमेपरतया नेया | न
च निरपक्षवदावराधादुक्तसमतेरमाभाण्यम्‌ । ! यद्र किचन मनु-
रषद तद्धषजम्‌ ' इति श्त्या दिरण्यगभेवचनमातरस्य मरामाण्या-
क्रयनुरोधन बेदान्तानामेव तदनुरोषेन भ्यास्ययत्वात्‌। अन्यथा
ईिंचनेतिपदरेयध्यापतेः। न षोक्तशरातिः भरसिद्धमनृक्तीनामेव
प्रामाण्य बोधयति; न दिरण्यगर्मोक्तीनामिति कथमेतदिति
ष्यम्‌ । तस्यां मनुशब्दस्य समष्टिमनोमिमानिहिरण्यगमे-
परत्वात्‌ । तथा हि-तैततिरीशच खास्थ[स्य] (मानवी ऋचौ धाय्ये
एयात्‌ › हति विषे्ेयमथवाद्‌ः-- यद्वै किंचन मनु
रवद्‌ ` इति । तद्विधिविधेययो क्र.चो ' देवानां य ई
न्मनो यजमान शयक्षति › ( ऋ० सं ६।२।४०) इति
भवणादेव मनोमिमानिदिरण्यगमेभकाश्चकताऽवगम्यते । तथा
च विधिगतस्य मानवी इतिपदस्य मनुपरकाशिके इत्यथपरतात्‌।
मनुपदस्य स्प्तिप्रणतृमनुपरत्वे तदसंभशाद्‌ । विधिपद(गव)स्य
परनगत(पद)स्य हिरण्यगरभैपरत्वे तदैकाध्याय बिधिदाक्योपात्
छग विशेषस्तदानुगुण्येन ्यारूषेयः । तदयेवादगतमनुकचम्दस्या
पि हिरण्वगभेपरत्वमेव युक्तम्‌ । इश्वरपतिपाद कत्वाच्च वेदान्त
पक्तानुसारितवेऽप्यस्य दैरण्यगमंयोगश्चासुध्य स्फुर्धू ५ नच
¢ इतरेषां चानुपर्पे › इति न्यायेन तन्निरसस्य ( तक्निरा
रासः ) । यद्रे फिचन ' इति दिरण्यग्मोक्तिमात्रप्रापाण्यपमि-
दधानावाः श्रुतेरेव कायेस्पृत्यादे सपरन्यवस्थापकत्वात्‌ |
अन्वथा ‹ किचन ` इतिपदषवभ्यस्याक्तला्‌ '' सत्युक्ताऽ

१क चम्‌ । .

स्पत्पषिकरणप । ६५१

भयपिका षडा च परिहा भाष्ये अर्फदेशतसैपतिपत्तादप्य-

यदे श्वि पतिपत्तरिति । सिद्ान्तमाह--

प्राप्तऽ योगतास्पर्याद्ास्पयान्न सा प्रमा।
अैदिकपथानादावसतंकाचस्तथाऽप्यनः ॥ इवि ।

अय भावः- अस्तु ताषशर्चोदिरण्यगमेपकाशकता तथाऽपि
विधिगतस्य तद्धितपत्ययस्य न परकार्यपरक।शकसबन्धपरत्वभर ।
अपितु" यद्रे च (तिवाक्यशचेषानुप्षारेण हासां मनुना
मानवीत्य्थ एवाऽऽश्रयणीयः । तथा च दिरण्यगमेपकाश्को-
रपि पनृशक्तान्तगेत्या मनुना दृषटत्वसमवान्न करेन मनुशचब्द
श्य प्रतिद्धपनुर्यागेन दिरण्यगभेप्रत्व युक्तप्रिति । त्था च
परथाना परत्यक्षविरोषेन तरद॑शरे योगश्चाद्लस्य तात्पयेकरपनेऽ-
सङ्क निगुण पुरषप( प ) ्रज्या्युपदेशेन निदतिनिष्ठुत्वादिरूपमा
ष्योक्तांशान्तमरामाण्यस्य रक्षितुमश्चक्यतया वर्द्े यथाश्रुतार्थे
तारपयमेव नास्तीति कटप्यते । तात्पयां भावेऽपि तसतिपादनं
परमालमनोऽतिमृष्मतया तस्मिन्सा चित्तस्य योनयितुमश
क्यतया प्रथम[त]स्तदुपयोगितया स्थृरुविषयं योग वक्तुष्‌ । तद्‌-
४ पू्वेपक्षासपुन्थानपावे हतीरासिद्धता ।
द्विती येऽभ्यधिका श्रडाऽनुपपत्तस्तर्तीयङे ॥

इति चद्दिकाकारोक्त स्वं परास्तमिति दिक्‌ ।

आनन्द्तीयींयास्तु--रमृत्यनवकाश ° › इत्यादिसूत्रत्रयमे-
कमविकरणं स्मृततिविरोषनिरासक्मू। तत् पूणा(णा)क्तरतुर्यानां
वेदानामाभिमूढकत्वा मावात्सवेन्गपरणीत।ना च पा्ुपतादिस्मृतीनां
च रद्रादिभप्यप्षपृलकत्वेन श्रतिो बटवच्वात्तदनुसारेणेव
वेदार्थो वणेनीय इति न विष्णोनंगत्कारणत्व युक्तम्‌ । पडप-
तादिस्मृिपु द्रादेरेव जगप्कारणत्वोक्तारिति मर्ते-विष्वादि-
परत्यक्तपृरकपाश्चरात्रादिस्पृतीनां समवरते भरविरोषादिष्ण्वाधु-

(.

४ का

# पुर्ैपक्षासघुत्थानमिति । अनेन हि -छोकेन ‹ स्टूत्यनवकाश° ?
३८१ दिसूत्रत्रये प्रभतनिरामायै दत्त्य॒दूषणत्रयस्य पम्रहशचद्धिकाया कन्‌ ।
माये मूतर प्वेपत्तस्याप्मुत्यान दोष । द्वितीये पूत्रे हेतोरतिद्धना । तृतीये
त्वभ्यधिकाय। शङ्काया जनुप्पाततिदोष इति तदये, ।

६५१ धंकरपदभूषणे-

क्तस्य शतिषु संबाददशेनेन रद्राथपेया ठत्दरिष्ण्वादि पणीत.
र्वादधिकषरत्वे बाधात्‌ । ताशस्प्तिसचिषया श्त्याऽतितरां
घाधाञ्च न पाशुपतादिस्पृतीनां मामाण्षमू । अतो नोक्तवेद्परामा-
ण्येन दिष्णोभगत्कारणतेवसमन्व यानुपपत्तिः । अत्र च बिशेषे-
णविदिकनिखिप्पृतिपरत्येकाबकम्नेन पृषेपक्षा बह्व बद्ध
कादयक्ताः । तथा हि चद्धिकायाम्‌ --अत्र च येषां परञ्ुपतरा
ख्यादीनां मते बेदस्यापैरूषेयत्वपापाण्ये तन्मते स्मृ्यनुतारेण
शरतिनेथोति शतिभामाण्येन > पवेपक्षः। येषां तु कणादादीनां
मते बेदस्य पौरुषेयत्व प्रामाण्ये तेषां कणादरादीनां सतेः सष्ट-
धत्वं सयुक्तिकं चेति तत्र बीजमिति तेऽपि पषेपक्षिणः।
बोद्ध दिषते तवाप्चपणीतबेद्धायागपविरोषादाप्घाप्रणीता वेदोऽ
परपाणपित्येव पुवेपक्षः। अत एव सुधायाप्‌-' पाशयुपवसां ख्य
दौद्धाहेतादि † इति बौद्ादिश्चम्द एवमादि । संकोचे प्रपाणा-
भावादवैदिकत्वेन संकोचस्तु न्यायप्रापततवात्सन्न शइत्याहु ।
तदसत्‌ । सद्रपणीतानामपि परस्परविरद्धानां बहूनापागमान।
परम्भन तत्मणीतागमान्तरविरुद्धायाः; पाशुपतस्मृतेरापषिमू
कत्वमाधित्यापोरषेयश्रतिस्वारस्यभङ्गस्य श्ड्धितुमश्चक्यत्वातु ।
कण।दादिरमृत्यवरम्बौ पृवेपक्षोऽपि न युक्तः । तेषामपि दरो-
पदेश्रदेव तादशश्षास्रपणेतृत्वसपरणावु । एपिटकमपरास्नयां
राप्ती त्‌ श्रतिरुपदषठिंत । नन्वेवं सांख्ययोगयोः परस्परविरो
धादमापाण्यप्रसक्त्या बन्भतेऽपि कथं पूरेपक्षसिद्धिरिति बेत्‌ ।
आशयानववोधातु । तया हि-अआवराषिकृरणे योगापि$रण-
सिद्धान्तन्यायेन योग्मृतेरीश्वरां्े न्याये तात्वयेम्‌ । इतरां
तु न विरोधः| तयोस्पायभूतयोगपरतिपादकतया मन्वादिस्मृति-
वत्सावङ्ाश्वतेति वा द्ितीयेऽप्याश्रसिद्धान्तन्यापेन प्रयोक्तुरना-
पत्वमाभित्य पूतरप्षोरिथतेरभर्यूहस्वातु । पशुपतिग्रणीतानां च
समृषीनां परस्परविरुद्धस्वदेकतरभामाण्यनिष।रणे करणामा-
बत्‌ | तत्मापाण्यावरम्बनेन पृवेपक्षो न युक्त शृतुक्तप्‌ । पाञ्च

क्षि

> पूपक्ष इति । समृकसमृतिविरोषे निभूढश्तिशमण्वायोगातृत्यनुपतारेण
सौतोपक्रमादि नेयमिति तेषा मव ।

ने विरक्षणाधिकरण्‌ ।

राश्रादिस्मृतिविसुद्धब।द्धदिस्पृर्यवलम्बी पृनपक्ल(ऽप्यनयेव सर-
ण्या निरस्तः । भगवत्नमणातपाञ्वरात्रादिस्मातिविरुद्धायास्तस-
० तश्च कंप दिस्प॒तेरात्निमृरुताया दुरनिश्रेयत्वादिति । सद्रद्युक्त
स्य॒ इद्रदेजगच्कारणत्वादे श्रतिषु यथास्वदस्वयाोपपादित
प्रामिति जगत्क।रणत्वाशे पाञ्चपतस्पत्यपक्षया पाश्चराश्रादेराधि-
कृवरत्वासिद्धश्च । यश्च ° इतरेषां चानुपटन्धः ' इत सूत्रस्य
तरेषा पाद्युपतस्परातषूक्त.मापत।न्द्ियेग्य इतरा फर नुष्ठानत्त-
दुक्तकम(नुष्ठानपारेत्यागयो, कृतयारपि प्रर्यक्षतोऽनुषलन्पेस्त-
दशे पादयुपतादिस्मून।नाममामाण्यमित्वये इति । तन्न । वेगण्या
दपि फठानुपकम्भोपपत्तेः । ‹ न विलक्षणत्वातु ' (वब्र° सू°
२।१,४ ) इत्यत्र कारौ यौदिस्थठे त्वया तयैव फलानुपरम्म्य
समाथतस्वाच्च। अतो पाम(ण्यनिश्चयेन तननिवाहाय वेगुण्य दत्र
कटिपः भयेति चेद्‌ । अत्राप्यमामाणपस्पानिधयेनोत्सगेतः पराप्त
प्राम।ण्यरक्षणाय तथा कटपयितु युक्तत्वादु । अत्राभामाण्ष
भमाणान्तरेण निधधितमिति चेत्‌ । तिं सूत्रवेयथ्यात्‌ । निभि-
तेऽ०५य्‌ देत्वन्तरामिधान तदेवोचित भवाति यादे पराचीनं हेतु
मनुपजीग्पास्य स्वसाध्यसाधनक्षपत्वधर्‌ । तच्च न समवतीति।

एतेन योग प्रत्युक्त ' इनयत्र याोगस्मूत। दृषटाय।विसवादासा-
पाण्यपाशचङ्य पथम स्वेद्ने द्विताय गात्रमज्ञनापिति तदुक्तक्रमा-
नपरम्पान्न वत्मामाण्पमित्यथवणेनमापे न युक्तम्‌ । "वरषा
ह्यत्र योम्याना फदटनि(निव क्रमस्यापि विवक्नासमवेन तुत।-
यसृत्र्यापि त्वन्मते न्धयत्वातु ॥

मामासान्यायपश्चास्यराघवाचाय॑सूरिणाम्‌ ।
द्रिष्यस्पेषा तिभ पाद्रूघ नायस्य सन्पुदे ॥

दपि स्मृत्यधिकरण समापतपू्‌ ।

अथ न विलक्षणापिकरणम्‌ ।
न विङक्षणत्वदस्य तथाल च शब्दात्‌ ॥ ३॥
अनर ब्रह्मणो जगदुपादानत्वसाक्षाद्िरोषिन्पायनिरासाद्भ्या-

६५१

६५४ णकरपाद मूषमे-

यादिसगति। । यदुक्तं श्रस्यनुरोपिस्पृस्यपापाण्यपरसङ्गात्कापि
छस्पृतेरपामाण्य इष्टापत्तिरिति । तदयक्तप । कापिरस्पृतेरेव
्रत्यनुरोधित्वाव्‌ । नहि ब्रह्मणो वियदादिमहतिताबादिश्ुति
विरोधात्सां ख्यस्परतेरभामाण्यं समवरातिं । बिलशक्षणत्वादितकं
भिरोधेन श्रतिमिब्रह्मणि वियदादिभरकृतिताय। एव बरधयितुम-
शक्यतवात्‌ । स्मरत्याधकरणपृर्दपरल्तपषटस्मकतार्याच याक्तर्‌।त्था
ब्रह्मणि वियदादिमकृतिताबोधकश्रतीना तात्पयस्य समयनी-
यत्वादिति प्रत्यबस्थानादनन्तरसगतिः । यद्रअपूरानां सपृतानां
समन्वयाविरोषितेऽप्पग्याहतन्पात्धिप्षधभताक्षानां न्यायानां
समन्बयविरोषिता निरप्वदिवेति # सा बोध्या । अत्रास
मन्बयो न युक्त उत युक्त इति, तदय ब्रह्मणां नगदूपादान-
त्वाभावस(षने विरक्तणत्वारिदतवा दुष्टा उतदु् इति सश्य-
प्रधानमेव स॒खदु.ख माहलमकतात्त।दश्रजदुपादान नतु ब्रह्म।
अतादश्चत्वात्‌ । सज।५।यय]रेव भरति कारभवात्मकोपाद्‌(-
नोपदेयमावद्॑नात्‌ । अन विरेषन्याप्नावमिचया दृष्टान्त । यथ-
दविरक्ष५ वन्न तत्पहृतिकमिति सापान्यन्याप्नो यथा दिरण्यवि-
क्षणो घये न दिरणपदृतिक इपि दृष्टान्त इति पुरपक्षस्तादे
दमुक्तमरू-‹ न विक्षणत्वातु ' &पि। अध्य नगतीऽचेतन
ल्वादिना वेरक्षण्यात्साषम्यो पावन ब्रह्मोपादानम्‌ । यद्राऽस्य
ब्रह्मणो न तथात्व न जगलकतित्वम्‌ । विरक्षणतवात्‌ । तथात्वं
च॒ पेर्षण्य च म्दाच्छरोरिति सूताय । शरतिशच -' विगानं
भाविङ्गान च।वव्‌ । (ते २।६) ९१ चेननाचेतनव्िमा-
गेन ब्रह्मजगतोषलक्षण्य बोषरयप। मष्योद्हूता । + यत्त
सन्दिकायाम्‌-

# सा बोध्यति । अनन्तरप्गतिरबोधयेत्यषैः ।

ग यत्त॒ चद्दिक(यापिति । ‹ अभरिति चेत्त० '( ब्रम मृ० ३।
१। ७ ) इत्यस्िन्सुतरस्यचन्मिकि याभित्ययथं । भवेद्‌ बोध्यम्‌ - आनव्दती-
५।4११ । (्दूयनवक्ररिर ' ईत्यारम्य ‹ एतेन यतगर ! हवन्त पूत्रत्र
यास्मक प्रयतमपिकरणम्‌ । न ^ विछक्तगत्वात्‌ † ^ इरेयपे तु › इति सूनव
प्मकं द्वितीयमधिकरणम्‌ | अभिमानिव्य › ‹ ददते च › {ति पृत्रदूया>

न विरुक्षणापिकरणब् | ६५५

= अस्मद्रीत्या स्वीयप्रमाणविरोषेन परकीयप्रपाणप्रापाण्पे
पुवेत्रोक्तेऽत्र स्वीयप्रमाणप्रापाण्यनिर।सएव युक्तो न स्वपे
स्पायविरोधपरिहार इति उक्तरीत्या पूवेपक्षे दुषणघुक्तप । तद-
सत्‌ । सांख्योक्तन्यायानां भरुस्यधनिगाय॑( णोय)कानां बरबर-
स्वस्य पूवं शद्भि {तथा तेषं दुबेरत्वाजुपपादने सासूयस्मृति
विरोषनिरासापयेवसानेन तज्निवांहाय ताटृशन्ायानां दृोबेसय-
८पाप्यवद्यवक्तव्यत्वेनोक्तपूथपक्षावदयकतवात्‌ । अन्यया प्रक्र
नतस्पृत्यतिरोधपरीक्षापपरिसमाप्य केवदयुक्तेत्रिराषेन समन्व-
याक्ेपविन्ताया अक्तगतत्वापतेः । स्वीयप्पाणामापाण्वपरिदि-
रस्त्वत्र न युक्त । बेदमापाण्यवादिमेः कपिलक्रपरमनाईि
मिस्तद्ामाण्षस्य शङ्कि तुपश्चक्पतावु । बोद(हैतादनां १
पक्षित्वे च तदनभ्युपगतेन वेद्भपाण्यधानसिद्धकेन बेदनि-
त्यन्बरादिना तलापाण्यसाधनस्पाश्चकयत्वरातु । बणनिरवताय।
च वद्धादागमानामपि प्रामाण्यापत्ति;ः। आनुूर्वीनित्यता च
न ेदूमापाण्यमन्तरा सत्स्यति | युक्तिमत्रस्य बोद्ध वमगत।-
धारण्यात्‌ । मामाण्यस्य स्वरपस्वादिना तरापे च निर्य
रु (बेरक्षण्वानु्तरण तस्य वरतिसिद्धस्कयन च त्यय ।
ञतिमापाण्यायानवनु मरणीयेन स्वततपामाण्येनेव का९५
रमक तूतीयमविकरणम्‌ । । अतदिति नेत्‌ ' ईत्यारम्य ' एतेन सिग ›
ह्य त पनपट्‌ करमते चतुनम[करमम्‌ । जपम भते तु--त्यनकके।र* '
(तरेषा न।०' रति सवरव जधमपद्रमम्‌ | (एतन चान प्रप्युके ?
वयध दवितवमिषरणवु | । त | तरसगत्वत्‌० 1 ईत्थार्म्य
¢ तकपतिष्ठना [० ' इत्यत तुवाहकपमौ तृतवमावष्मप्‌ | । एतन
शिष्टा › हृत्पूत्रात्मरे नतुथमधि करणमिति |

= अस्मद्रीप्येति । एतच पद्‌ चदषामतद्‌ (रणारम्भे कान्ति | य
^ जवि चालद्वीत्था ^ जमिम्‌।तिन्वपद्‌य ' ३९५द२वद६१० ” ३,१६६.-

तवदुवणपदूकपारम्भे वतते | ^ उकदत्या ' इत्युक्त ३द्‌ द्वा
तद नतनवान्द्कपुम्तकपाठभेदेन ११५0 करथाप । । सीवममाण.
क. = ३ ०६ ® क 7

वे९षेत्या।द विस पपरिह्‌र इं › ईयन्तष्‌ ‹ दूषणम्‌ ' इत्वस्य विशेषण
धम्‌ |

11

६५५ घ्रौकरपादभूषण -

प

दिश्रतिपामाण्पस्यापि सिद्ध । न च तत्राप्प्ि विपरयव्रधः |

न तत्रापवादकसरपाशड्क्येत । स्वरूप्योग्यतारक्षणस्य
क ^ ¢ र ०.

श्रतिबधितकारणत्वस्य कविष्कायानुत्पतर्या विरोधामावाव्‌ ।

प्रत्युत वाकंयनिःयतायपेवासि प्रत्यततविस्षवाद्‌ः । तस्थान्यया-
सिद्धिक्षस्पनं च वेद्पामाण्यमन्तरा न सुकरपनमू ।

यद्पि चन्धिकायामू-ररक्षण्यादनुपदानलशद्‌ का पास्व-
स्पतेक्षऽदशयत्वाधिकरण एव॒ निरास्नात्तेनास्य पुनरक्ततेति

१.

# अदृ पत्व।धिकरण एवरति । अवमाश्चय -- तदधिकरणे हि ‹ तत
दद्ेदयपग्ाह्यममोत्मवणेमयतु शोत तम पणिपाद्‌ तिष्य विमु पेगत चपूम
तद्न्यय यद्भूतयानि परिपदयन्ति पद 7 इतीय दुतिय । पत्र पश्य -
मिमयमद्रवत्व( गुणक भूनवानि स्थप्तमत्‌ प्रषान स्यादथवा शाद्‌
जीव स्याद्‌होस्ित्वरमे.धर इति । ॐ तावताम्‌ । प्रधान जीवो वति |
कुत इति चेन । उच्थते--‹ परिणामो मिवत वा पतषप्योपयभ्यते । चिद
प्मना तु प्प जटाना नपय | न~ प्रघानभवात्‌ जायोति
भरतीयताम्‌ । चेनिशन्दौ निमित्त वेना नीवनिर्‌करिभा ॥ ' ठ ६
परिणममानप्तरूग एव परिणामा उगटम्पन्ते । यनोणनामिढट्प्रिणामा
लूतातन्तवम्ततपरपा । किवता ज पिवितेमानप्र1 एवोषटम्पते न तु
विरूप, । यथा रम्नुतिव परण इवो रञ्नुनहा एव भवनि | ततु

२5पि रज्ञ कुर्‌ इति शश्चिदपि पिपली | नापि हेभपिण्ड रणामो
टूनातपमेति | अय नुरूपन्धातु । पममाज्नद नयानमे1 जर्जती
य। रति धिद्धम्‌ । ६ घ१निचव्द्‌ा तिभित्तश्रणररम्तदाती पमोकमन्पा
मूतनातप्योपजेन.ीवो पि नधप्कर्‌म पतमप पृत्पते परह पिदर त -
योऽयमद्दयत्व पिगुणश्च मूतयोनि प्त परमे्र्‌ एव स्यान्नान्य | कथभपद्व-
गम्यत इति चेत्‌ | उच्य-- परमथत हि १५१ इदोच्यमानो दर) “ य
पन्न प्१पित्‌ ” इति । नटि भवानम्याचेननस्य व१।पिपरसिभ्ज्त्ररषेनःघ्य
प्न व प्पेविस्य व पसमव-4ति । ननु पाखप्याम्‌ वान विदूात्मन परिणामः
्रप्च इति षेप्‌ | उच्यौ--विवतेन्यु भपश्चोऽय न्मणोऽपरिणामिन | भना
दिवा्तनाद्ूता न पता्प्यमप्त ॥ इति । तस्।लरमधर एव मूनयानिरेति ।

"भिरि र +) ॥ सनक न्न [१ = भ्व्य

१ कृ गभरप्तपि पवार ।

ने विटप्तगाधिकरणम्‌।

दूषणपक्तप । तदप्यसत्‌ । ततरत्यपू।पक्षसिद्ध("तोपोद्वरनाय
निदन्धदो प्ऱतपृत्रपक्तसि दान्तन्यायोपदशेनेऽपि तस्य तद्धि
करणप्रतयत्वामावात्‌ |

यच्च चन्दिकायाम्‌- केवटोपादानस्य कायंसालक्षण्यनिय-
मेऽपि त्वन्मते चैन्तन्प्यृणेनाभ्यादेरितर जगति ब्रह्मशक्ष-
ण्येऽपि चिद्धन्त्यमिपरतम्य निमित्तत्वे सत्युपादानत्वस्य सभ-
वेन पूवपक्षः सिद्धान्तानेरद्ध इति दूषणमूक्तम्‌ । तदप्यसत्‌ ।
उरणनामिस्थरेऽप्यचेतनाशम्य तदीयङालादेरेबोपादानत्व बुद्ध
रेव च कतेत्वम्‌ । तदससगाग्रहमात्रेणाऽऽत्मनः कतत्वग्यवहार
इते बदत पृवपाक्षण साख्यस्य पते चतनस्याचतनापादान-
तायापसप्रतिपत्तेः । पद्भ्युपगपश्व न सांर्यरीत्या पृतरपक्ञा
सुत्थितिपरयोजकः ।

यश्च चन्द्रिका या५-किंच स्वन्पतेऽवियादस्तद्रिशिष्ठप्य वप
दानत्वात्तस्य च जगंव्सारक्षण्यानदृदधस्य षिलक्षणत््ेऽपि जग
द्रमाधिष्ठनलसवादात्माने चानास्मादिभ्रपस्य साख्यादिभिरषि
स्वीकारात्कयं पृषेपक्षोदय इति द्षणषुक्तम्‌ । तदप्येतेन परा-
स्तम्‌ । उपाध मेदेऽप्यपाधिगरिशिष्टस्य श्रुदधानतिरक्तत्वत्तस्या
दानता न युक्ति सार्यरात्या पृवेपक्षादयस्य वलनापि
स॒ब(धत्वातु । कायोमिन्नक।रणतारूप्ुपादानत्व शद्धस्यापि ।
पर तद्विवतीपादानतारूपामेति योतनाय शुद्धस्य अमाधिष्ठन
त्वपरुच्यते । तादृश चोपादानत्वं न साखूयानामनुमतम्‌ । तेरम्य-
थाख्यातेरिवानिवेचनीयारूयातेरापि निषधा । तथा च सांख्य
सृ ब्राणि--“ जन्मादिर्यवस्थात पुरुषबहुत्वप्‌ ' ( सां० सू°
१। १४९) ‹ उपाधिर्भिद्यते नतु तद्रन्‌ ' (रस० मृ०१।
१५१ ) नाविदातोऽप्यवत्तुना बन्धायोगातु ' (सार सू

। २० ) ' वस्तुत्वे सिद्धान्तहानेः ` ( सां° सृ* १।२१)
¢ विरद्धामियरूपा चेतु ' (साग्सूः १।२३)/' न ता्क्‌-
पदाथापत्राति, ' ( संर सू० १।२४)। तत्र भाष्यपू-ननु
पतन्यथ१५१ तत्तदुपाधिविश्िष्स्पातिरिक्ततामभ्युपगम्प ष्य

[मि 2) ति ।

१ के "तन्तुभ।२क गता साद ।

६५७

ययः ममन्वा धमि

६५८ शंकरपादभूषणे--

वरथापपादनीया । तन्राऽऽह- इपापिरिति । उपाधिरेव नानां
न हु द्रनुपाधिषिश्िष्टोऽपि नानाऽभ्युपेयः । विशिष्स्यातिरि-
करत्वे नानासपता सत्ताया एवं शाष्ञन्तरेऽप्यभ्युपगपापततरि.-
त्यथः । विष्दोपयपू-पद्िरक्षणमद्विरक्षण वेति । रिचा
निवेवनीयख्यातिपसेऽपि इुम्भकाचादौ स्त्र रजताध्यासाद-
धनेनापिष्ठानारोप्ययोः सालक्षण्यस्याऽऽवश्यकतया विवर्त
पादानताऽपि न ब्रह्मणः सैमदतीति पएवेपक्षिण, पस्य शद्काः-
तिसरभरैव |

यदपि चन्दिकायाप्‌- क्कच मप मते तथालशन्दोक्तस्यावे
दिकस्मृतिस्ताकक्षण्यस्य निषेभ्यता । तव तु तदुक्तस्य ब्रह्म
करणकतवस्य तक्षा मपर विरक्षणलतादित्यन्र स्पूत्यनवकाशचेति
प्रकृतस्य परपक्षपमाणस्य प्रतियोगिता । तवतु तदप्रडेतस्य
प्रह्मण इति दृषणमूक्तम्‌ । तदपि भििथिरम्‌ । पम
मतेऽपि पवोधिकरणयोरवेदान्ता जगत्कारणत्वेन ब्रह्मपरा इति
साध्यघटकतवेनापस्थितश्य जगटपादानत्वस्य हथात्वश्चब्देन।प
स्थिवस्येव निषध्यत्वात्‌ । # यदरत्यादुक्द्वितीयसुत्राये साभ्य-
धटककतेत्वोपरदानत्वनिरूपकतया परकरतस्य जगतो वेलश्षण्यस्य
प्रतिणगिचवान्च । न चोक्तदितीययोजना न मराष्यकारानुमत्ता।
। यदुक्तं चेतनं ब्रह्म जगतः कारणं प्रषतिरिति तन्नोपप्यते
कसादिरक्षणत्वाद्स्य विकारस्य › इति तत्र योजनादश्ना-
दिति बास्यपर्‌ । ‹ अत आगमवशेनाऽऽगमानुसारितकेवश्रेन च
चेतन ब्रह्म जगत कारणं परह्ातिश्च ' इत्येतदधिकरणापक्षहार
माष्यानुरोषेन ‹ दृशयोजनाया एव माष्यसमतत्वातू । जगतां
न ब्रह्म प्रटृतिकत्वपिति प्रयमोपदितोपक्रमभाष्यानुसारियोन-

[4 ( अ 1 [1 [3 2 , [1 [ कि [1

# यदेत्याशुकवेति । ‹ न विरुक्षणत्वात्‌० › इल्यस्य वाक्ययिद्रय पूव
प्रतिपादितम्‌ | तच्च यथा-अस्य जगतोऽचेतनत्वाररिना वैटक्षण्यात्साषम्यं
मावात्न ब्रह्मोपादानम्‌ | यद्र/ऽस्य ब्रह्मणो न तथात्व न॒ जगङ्कतित्व विल.
तत्वात्‌ । तथात्व च वेरक्तण्य च शबद च्रोरिति पूतायै इति ।

(0 ष 1 मि ` 6

यभो मनन

। गौरीं [णी १ 1 { का ` क

५ कं “दान्‌ । नोपा | के २ व शब्दन्तरेणभ्यु ।

[ गीं

# विह्प्षणापिकरणप्‌ ।

नायापपि न प्ताति; | 'जम्पाधस्य यत, (प्रय०१।१।२ ) इति
मभ्र॒ इवात्रापीदशषब्देन प्रत्यक्तादसिदजगत्परापरेषषमवात्‌ ।
परपप्रकृतस्य त्रह्मणा षरण्यपरतियागिलसमवात्‌ । ब्रह्मनिष्ठा
पादानतानिरूपकत्वस्य एवोषिफरणयोः सान्ययटकत्वनोपस्थि
तस्य तथाखक्षम्देन परापश्मयाचच । त्वन्मते पर स्पति-
दृब्देन स्ीलिष्नोपस्थितायाः पाश्चरात्रादिस्पतेः सपना
श्रा श्रतघबोधयषयप्‌ ` नाऽऽरनाऽश्रुतनत्यत्वाच ताभ्य !
(ब्र सू० २।३। १७) इत्यत्र सरीरङ्गनेव तन निरिर
प्ानापाः # श्तेश्वानयामूतनदशम्देन परापरो न सरस। |

यदपि चद्िक्ामाम्‌- जगतो व्रह्मैर्षण्यस्य पररयक्॑मिद्ध-
त्वान्त । बरब्दात्‌ ' इति शब्दोक्तिरयुक्तोति दृषणमुक्तप्‌ । तत्प
रिहारथ पाष्यदूविनापतिस्पष्ट एवेति भ्यादूषैनपूर मेव तत्‌ ।
तथा हि~ भ्रतिद्धभाय चेतनाचेतनविभागो लके | तस्पाहश्य
विरक्षणवान्नेद जगद्‌ ब्रह्मपरकृतिकम्‌ ' इति “न विरक्षणत्रात्‌
हति सोत्रमाग व्याख्याय ` यापि कशिदराचक्तीत श्रता
जगतशरेतनप्रकरतिकनां तद्वरनबर सपस्त जगसेतनपवा-
पिष्यापि । परृतिरूपस्य विकारेऽन्वयदशेनात्‌ । अविभावन
तु वेतन्यस्य प्रिणापविरेषाद्धािष्यति । यथा स्पवेतन्या
नापप्यात्पनां स्वापण्ड्ो्वस्थास चैतन्य न वरिभाग्यत एव
काष्रोषएादीनापपि चतन्य न विभाव्रायेष्यते ` इति शदर-
दिशेपनिराकरणपरतया तादश्चसोत्रभागस्य ‹ अनवगम्पपानमेव
हदं कोके समस्तस्य वर्तुनशेननत्वमर्‌ । चेमनप्ऱतिकत्वश्रव्रणा
रछब्दश्चरणतया कवर ग्रादष्यपे । तच ब्रब्देनेव विर -धत्‌ '
इति व्पार्यातत्वात्‌ ।

यदपि चन्दिकायाभू-- किच यदि ' व्न्नान चाविङ्गान
च › (१० २।६।१) इति श्ुतिवैरक्षण्ये प्रमाणम्‌ । कथं तु
पादाने न प्रमाणप्‌ । ' सच्च त्यच्च।मवत्‌ ' (त° २।६।

६५९

अपतं णी जम न्म्ि

% श्तेश्वाततयेति । सवैनापनेलस्य । अत्‌ पभूतेनेदशम्देन › इत्यनेन पह -
स्वय | प्रमरशो न सवरप इषयत्र हेत्‌ -श्रतिवुोेव्यारम्य श्ुेशचत्यन्त ।

१क "धुत्वा*। २क शब्दो ।

६६. कंऽरपादभूषणे--

१) इति पुववाश्यमोपादानत्वपरतीते। | अपि च तित्रानाबि-
्रान्ठब्टौ न कायकारणपरो । किंतु त्वत्यकते सस्यद्‌ादिशब्दब-
त्कायेपरायेव । + च्रब्दाभ्यां प्रत्येक मव॑नान्वयपर्तीतेरेति
दूषणमरक्तम्‌ । तदपि न सतु । विङ्गाने चनन निद्हय ततः
पायेकयेनानिङ्गाननिरदे्े ते चेननपद्‌ येभतिसवन्धी ततोऽन्यो
घ।धकामाबादचेतनः सिध्यति । उपादानता्णं च नि्विकरभ्र-
तिरूपाधकसद्ध(वादुपादानत्वश्रिगोणी भवतीति विभरेषस्य
ड्कायां सभवातु । अत एवापि चेत्याध्रापि निरस्त ।
चेतनातिरिक्तदस्तुसिद्धिमत्रेण परतपूर्वपप्तसगत्या विद्गाना
विज्ञानशब्दयोः कायकारणपरताया अस्माभिरप्यनाश्रयणात्‌ ।
कारणस्य चेतनता तु ब्रह्मवाधनुपता “ सत्थं न्नम्‌ ' "यः
सर्गः सवेवित्‌ एयादिश्रुिसिद्धा चेति ।

यदपि चन्द्रकायमू-अपि चानुपादानत्वे यथाक्रथ॑विदैर
पण्य हेतुत ' गृद्रवीतु › इत्यादेरमिमानिपरतामाबेऽपि श्रु-
द्वश्ुद्धधादिनाऽपि ३रक्षण्यस्व प्त्यक्षादिनाऽपि सिद्धेसदुप
पादना्यं दविरीयसूत्र व्ययम्‌ । चेतन चेतनत्वाभ्यामेव बैटक्षण्य
हेतेदचेतनहथिकादिक परत्यचेतनस्य गोमयदिरेबोपादानतया
चेतनस्याचेतनोपादानतायाः कपप्यदशचेनेन तृतीयमूत्रपयुक्तं
स्यादत दषणमुक्तम्‌ । तत्रोरयते-वेरुष्ण्येन कायकरण
भावादुपपात्तं वदतः पुवेपक्षिणः समावित वेलक्षण्यमात्र वध.
कतेनेहाभेपरेतम्‌ । तच्च चेतनत्वाचेतनतरूप श्ुदधचश्चुदथादिसूपं
च । शुद्ध्यशुद्धी च सखद खभोहन।तमक्ररवतद मावपयंव सिते
मभ्य एवापदध्ंवे । एव च श्रतिवलद्रह्मणि श्रुद्धरनुमवानु-
सारेण जगतोऽशुद्धषैकदे शिनाऽप्यङ्गीकार।स्वेतनत्वाचेतनतवा-
भ्या वैलक्षण्यस्य कथवित्परिहरऽपि शद्धयश्चद्धिभ्या वैटक्षण्य
तेन दुष्परिहारमिति ‹ न विलक्षणत्वादस्य वथात्वषर ' इत्य
रेन पृरवपकषो ददतः । परमायतस्तु चेननाचेतनत्वाभ्या वैर-

+ चश्ब्दाभ्यामिति । ' वित्तान चाविज्ञानं च ` इति प्रत्येक श्रुताम्या-
[^ ह
पित्यथं ।

१ कं "वनक्िययाऽन्व" । रके “पचय।३ के शवृनातूती"। + क ससूत्रायोग, ।

ने विलक्षणाविकरणषू | ६६१

्षण्यमपि दुष्परिहारमेत्यभ्युपगमवादपरिष्यागन ख्यं समो-
धानम्‌ । * तथात्वं च शब्दात्‌ ' हति भृतसूतरकदेशेन द्विती-
सूत्रेण च सम्यत हति नागतिवाताऽपि ॥ ४॥

नञ चेतनोपादानक्षत्वस्य श्रुताथापस्या जगतथेतनत्वं क-
स्प्यत इति न युक्तम्‌ । "विज्ञान चाग्रिज्ञान च' इतिप्रत्यक्षश्रातिषि-
रोधेन # श्रतायापतेरनुन्मेषादिति हि (तयासं च शवन्दात्‌ इति

[प र भरी [री

# श्रुताथौपरपोति । अय माव -अधौपतिरनाम, उपपाचज्ञ नेनोपपद्क-
कल्पनम्‌ । १ नचिद्धम्तून। पिना यद्‌ वुपपन्त भवति तदुपपाचम्‌ । यस्थामवे
पतति कस्यचिद्वस्तृनोऽनुपपत्तिमेति तटपपादक बोध्यम्‌ । तथा चोपपायन्ञान
करणमुप्पाद्कज्ञान फङमिति पयवत्तन्नम्‌ । यथा रात्रिभोजनेन विना दिव।ऽ-
भुल्ञानस्य पौनत्वमनुपपन्नमिति तादश पौनत्वपुपपायत्‌ । ष्वा वा रात्रि-
भोननभ्यामवि पतति तादृशपीनप्वस्यानुपपत्तिरिति रात्रिभेजनमुपपादकम्‌ ।
भभौपतिशब्दे च पमातद्वष प्भवति । जयेस्याऽऽपत्ति करमनेति पृष्ठाततु-
रुप । जथस्याऽऽपत्ति कपना यम्पाद्रिति बहुतर हिश्च । यद्‌ षृष्ठीतत्पुरष-
स्तद्‌। रातरिमे।जनरसपन।रूपाया पमित।वथात्तिक्षब्दो वतेते । यद्‌। च बहु ह-
स्तद्‌ कसन।क२9 पानत्वादिन्ताने वतते । ९१ च फरकरयरुभवरप्यय।-
पत्तिशन्द्पयोगो मवतीति बोध्यम्‌ । सा चाथपत्तद्विषिया। दशयति,
्रताथोपत्तिश्ेति । तत्र दृष्टथ।पत्तियेया--पुर्‌वतिुक्यादौ । इद्‌ रज
तम्‌ › इति प्रतिषन्प्य रजवष्य ‹ नेद्‌ रजतम्‌ ! इति निषिध्यमानस्व
रजतस्य सत्यत्वे प्त्यनुपपत्नमित्ति रजतस्य पद्धिन्नष्व पत्वत्व्‌-
त्यन्त मववव वा मिथ्यात्वं कल्पयतीति | श्रुताथपित्तिनाम श्रूय-
माणवावधस्य स्वाथोदुपपत्तमुसेनाथ। तरकस्पनम्‌ । यथा " तरि शोकं
मात्मवित्‌ 2 इत्यत्र श्रुतघ्य शोकशर+वच्यनन्पनानस्य ज्ञाननिवत्वै
त्वानुपपतया बन्धस्य भिथ्यात्व करप्यत्‌ इति । श्रुतायोपत्तशच द्विवि या । भ-
मिषानानुपपत्तिरभिहितानुपपत्तिशेति । तत्राभि पाननुपपततिन।म व।३५केश-
प्रवणेऽन्वयानिषानानुपपत्वाऽ वयामि पानौपयागि ।दान्तरकरपनम्‌ | यथा र
भित्यक्ते ‹ पिधे।हे " इति पदान्तरम्याध्याहूर कियत इति । अभिदहितानुप्प
पतु वाक्याकयतेऽयऽनुपपन्नपवेन ज्ञाते पतत्यय।न1रकसनहूप। | यथ। “याति
टेन ९३५९।१ यजेत ‡ इत्यत्र क्षणिकष्वेन।वगतस्य उथोतिशेमस् सवगर
त।नप्वनुपपस्या मध्यवत्यष म्यत इति |

६६२ 4।करपादग्षणे-

सोत्रमागेन विवक्ितप्‌ । तच्चायुक्तम्‌ । मृदादीना मूतानारिद्दर-
याणा चाचेतनत्वाभिपतानमर्‌ ‹ मृद्ब्रदीतु ` ' ता अप
रक्षन्त ' ' तत्तेन पक्त ' ‹ ते हैमे प्रणा अहंभरेयपे
व्रिवदमाना ब्रह्म जगु (ब०६।१।७) इति (तेच
वाचपूचुस्त्व न उद्वायति ` [इति] वक्तत्वादेलिङ्खेन चेतनत्वा-
वगमात्‌ । न च बृदादौना वक्तत्व न शकंयश्ड प्रत्यक्षतिरो-
ध।दिति वाच्यम्‌ । सगाद्रकाानमृद वक्तत्वाभिधायिश्रतावु
त्त विरोषश्डनवकाशातु । न पेवमप्याघुनिकमृदमेतनत्वाि-
द्धिरिपि बाच्यभं | चतनापादेयत्वेन तस्िद्धः । चेतनकय।-
दरेने च हतुः पायुक्त एव । तथा च पतन्पाभिन्यक्तेतदमानाव
छम्बनेन ' विज्ञानं चाविज्गान च ` {ति श्रिया । एतन--

(कच ' मृद्‌त्रव्रात्‌ ' इत्यादो मृदादौना वरक्तले्षितत्वारिपि
द्वाब्रपि ‹ तथात्व च शब्दात्‌ ` १0 पृतसुत्रोक्तयिन्न(न।विन्ग।न।-
षनक्षण्यापरिदरान्मृदादाना पक्तत्वञड्‌ यगचेति तर्त्पात
हारय द्विपयसूतमयुक्तम ' ९पि चन्द्रिक क्तमपालमित्यश्क
५।२६२।१-

आनिमानिन्यपदेद।स्त विदपानगतितपाम्‌ ॥ ५॥

१२६, पृववक्षिण मात पङृतापाक।द्‌ ्(पपनुन्पतपक्तषव
४६यात न तत्तरसृजगततुशन्द ईव पूवपल्तपपत्रद।त । ' मृद.
मवीदु 2 ई्पादिनप्या मुषाय गा पतन्त नाञऽचड्‌ नषध |
यतो चतनोवितवदनत्वरनाद्रूपव्यतहारयाउपमृदूगमिमा
[निपेतनद ताञ 4त्दयोऽयम्‌ " मृदत्रदव्‌ " इप्येवनातायकः |

स्मा । पिखेपनुगतिरेपापू । विशेषश्च भाक्तुणा भूतद्िवाण।
च्‌ येतनायतनदिभागरक्तणः रागाभाहतः । सवचतनताया च
नास वृप्पयते । अत एव कोपातकिनः अणत्वदे करणमाना
७२1 (नदत्तयऽिष्टतृदेवतापसहाय / एताह परे देवता
अहभरेपसे विवदमानाः? इति वा ्राएताः सवा दवाः
प्राणे [न भयस परिद्त्वा' (२। १४) इतिच पठन्ति।
। आव्रिवरभूत्वा हुख अविश्व ' (ए आ० २४।२।४)

न क ७ १ क | छ कि 1 [1 1 0 1 [0 1 9 ते । प |
|, । [रँ अ

१ # "पतवर" । ९ '-भिषदु ।

न विरक्षणाधिकरणप्‌ । ६६३

इत्येवमादिका च श्रतिः करणेष्वनुप्रारिकां देदतामसुगतां दश्च
याति | विस्त्रेण च सत्रार्थो भाष्यनिवन्धाद। दरशन!

यत्त चाद््कायप्रू--यदापि पूवमारमासाद्‌। पृचपक्षसूत्राण
सनि तथाऽपि तत्राऽऽ पाध्यायाद्यपाद्‌ एव पृषपक्षसूतरसद्धवा-
दिह च त्वन्पतेऽपि प्रथमान्पामः तद्भावेनान्यवापि सत्रृत;
पवपक्षत्वसू चकञमेभिन्यादिग्रहण, मावे स्थाङरणकस्पस्‌ त्ाद्‌।विव्‌
तद्करणक।[गनष सत # सद शरान्लष्‌ |

पुथवादिमत (*चित्कि3चातच्ववेदकर |
उपासन(पर (चेदि. कस्पाद्विनारयपे ॥
अद्ायेकः "((दाऽध्यायो वा पूुवपक्तः पादान्परम-याय।न्तरं
वा सिद्धान्त इति स्यादिति पबरद्यस्य पूनपक्षप्रतिपादकत्वे
द्षणदुक्तधू । त१९ वक्तव्यम्‌-- अ+ सूत्रनरेषु सवेथाच
तन्त्रान्परेष्वदृ्ट १दितपा६९गदादिपवपक्षलिङ्करदितस्प ‹ इतर-
व्यप्ािताकरणादिद्‌ पः (ब्र° सू०२।१।२१)
३।१ स>ॐद श्पश्वम्यन्पभागस्य पूवपल्षायत्व ऊसपयप। भवत्‌)
समद्‌ायविरद्ध।चमष॑क्छय्‌ 4ग्यस्य तेतत्रान्तरसिदयटयपिर्द्प-
पक्षर वनाप्रनिप्त५।(कर रपहसास् रष । ' याद्‌ जेषवकपषस्य
शु१ ग्पपदशषदा्डवज्िषकः स्वतननरतप्युच्चत्‌ १।६ वस्य
(देताकरणमस्पिकरिरम वन स्राद' रमे ६ ' इतरन्पपदे-
चात्‌ ' इति सूवस्य मभ ५दिमिरथो वमिः । तन्पोऽपि
प्१।८य १ वादपादृ्रयाद्‌ददृएन्प प मातद्गि केरि चारस्य तषी.
यपद्‌ ' तदुपयि पद्राण, सनद्‌ (व्रण पु° १।
३। २६ ) ई१द।१३।० यपा र३द८स्याप पपततस्‌त्रमग-
यनस्य द्विततान्पावाद्‌। {दक वापनाद्‌ । पाद्‌न्वरेऽद्यन
प्येवाध्याप्‌ान्तरेऽदयनस्पापितपेणादत्रकप्वत्‌ । उकं
च जव्रयन-- १६१५ व।द९पग समवात्‌ ' इति सू
# सुच सास्ति । नय छक कना इत्यनन पहू(न्वय।
बध्‌, |

| ~ =

[स्न म्ण ॥वर प्म द मीक गौणी 1

१ के येपृवर्सूत्रानान । २३ श्येता ।२ फ षेनव्या ।क ४ श्दाद्‌ पृ*।
५ क न्न्तरपि । ६२ “स् ई"।
५६

६६४ धकरपादभूषणे-

। अत देवाना ब्रह्मविवाधिकारसमथनदस्ि शच्चारिसगति ।
प्रासद्गिरसवान्नान्यायादि सगतिगेवेषपणाया ' इति । दरयते च
न्यायपश्ाध्य।य्या प्रथपाध्यायेऽटृषटपपि ' समानानेकषम।*यव-
सायादन्यतरधमाप्यवसायाद्रा न सञ्चयः (गा० म०२।
१। १) ' विप्रातिपर्पव्पवस्थाध्यवसायाच ' ( गा० स॒°
२।१। २) वेप्रातपत्त। च समाप्तेः ' (गांग म॒०२।
१। ३) ' तथाऽप्यन्तसश्चयसनद्धमंसातत्वापपत्तेः) ( गो० सु°
२।१। ५, द्प्याद्पृदपक्षसनप्रणयन द्वितीयध्याय इतन

1काचदतत्‌ ॥ ५॥
१५.११ त ॥ ६ ॥

यदत्त विटष्षणप्वान्नेद्‌ जगद्रसमकपम, यदिलक्षणं तन
तसषातका५ति व्याप्चारपे । तन्न । राके विरक्तणादपि मम
यादेषो व॒शिऱद्व॑तनस्प, चेतनरपन प्रिद्धाद्विलतणास्पुरुषा-
दृरवेतनस्य केश्रामाद्रत्पत्तिदयैनन देतान्पमिवारात्‌ ।
नन्व चत्नान्यदे इ वकरादद्न्गररण्यचतनानो मामसादाना
क,यौणि तयाऽपेतनान्यव परप दिवसरण्यवेतनाना ३
नखादन। कारणानीति चेत्‌ । ततः । ताता पेकश्तण्याप-
र्द्‌।राव्‌ । १४०३ दलपवावकमदवसततरु । भनपात्रफतव्‌
च भतियाग्यदात्तवभापिकनेनय।। मवार परस्पर च।चप-
भवत यथाकवोपसतद्वसस वा स्यात्‌ । निप्षस्यापि गोनय-
परपाद्यु दनिनमादय२।९कलनसंरोपाप्दपु च ससत ।
१२।।द- अचतन न्म कर र५ रराद भगवतत
भवाए) न मान्यकशचनख।द्काम(त। गोनयद्रषाद्तना सूप्र-
स॥।५+१२५९१्‌।न५द्‌ब द च+यनखलामाद्‌नापरति । पार
ण्।[म स्म १११4२ १९५ ८ ल १९८वत्‌ । अत्मन्ततार्प्यच्‌
५य।५।१९।९१।१९५।६११ यब { ।वपत्ते प धफ़स्य सच्वान्च ।
५६। ६१ॐ 1 (१८ ९५५।.१५०।५॥ 4 १,५६दत्व॒तत्भयोजकपरस्प
२,४.८५ 4१३ व्‌ । त्च ५1०19, प्रयत्जप्‌ दयत
इत्य । इत्य परेषा मत-- तदेष मददादिषु कायस प्रघ्ाध्य

गरी ज [ती ष्ण गी भी ग्ध्य

१ व्‌, “बाक्न५ ।

त विर्षणापिकरणम्‌ । ६६५

सापरतं तै! रत्यतुमानऽसुक्तं विश्रषमाह -' कायात्कारणानु

मान तत्साहित्यान्‌ ' ( सां °स्‌०१।१२५ ) । फयान्पह्तस्वाद-
लिङ्कारपापन्यत्ता दए कारणानुमान यदुक्तं तत्तारस्थ्यानिवु-
तये तत्साहिप्यात्का्सादित्येनेव कतैव्यम्‌ । ‹ सदेव सोम्ये

दमग्र आसीत्‌ › ‹ तपर एवदपग्र आसीत्‌ ' इर्यादिश्रत्यनुसारत्‌।
तद्यथा- महद्ादिक स्वोपाहितत्रिगुणार्मकवस्त्पादानक काये

त्वार्छिलामभ्यस्थप्रतिपावततेटादिवनेत्यय । अत्रानुक्‌कतक,
प्रगेव दर्तः ॥ १३५ ॥ तस्याः प्रकृतेः कायादेकक्षण्य विब-
क।यमाह-- अव्यक्तं तिगुणलिङ्खवं ( सां° म्‌० १।१३६ ) ।
्रिगुणिङ्कान्यहचक्ादिरूपात्क यदपि पृलकारणपव्यक्त सू-
ह्मम्‌ । महत्त्वस्य हि सुखादिशुणः साक्षातिकियते । प्रकृनध
गुणोऽपि न साक्षाक्रयत इति । परषान परपाग्यक्त महत्त्व
तु तदपक्षया व्यक्तपित्ययेः ॥ १३६ ॥ ननु परमस॒क्म चत्त
ठस्यापलाप एवोचित दत्याकादक्षाया पृवक्तं स्मारयति -तत्क-
येतस्तर्सिद्धन)पलाप ( सां० सृ०१।१३७ ] । सुगं१ः॥१३७।
इत्येव रीत्या सांख्यसूत्रमाप्यपर्यारोचनायां हह फायकारण-
योरक्तानोपापिकमेदवत्वादिक दुरवारपे । अस्यां हि भरक्रिया-
याँ तत्तत्कार्यो पहित्रृतिजन्यल वचचकायाणापुक्तम्‌ । यथव-
स्थान्तर।प्ना प्रकृतिरेय कार्यं तद्‌। कायासागभिग्यक्तका वोव-
स्थावरस्वोपहितत्वामावेनाक्तामुमान बाधितं स्यात्‌। न च यथा-
कथचित्कायावस्थाव्स्वो पदितत्व सप्यघटफ़मिति वाच्यम्‌ ।
तथाऽप्यनमिन्यक्तकायोवस्थावस्या प्रतो तादृशस्वोपदितत्वा

भावेनोक्तदोषस्य दुबारत्वात्‌ । स्वोपधानाविवक्षायां न तारस्भ्य
निषत्तिरिति स्पष्टमेव । अन्यथा ‹ कायीर्क(रणानु पानं तत्सा
हित्याव्‌ ` (सा० सूः १। १३५) इति सूत्रमष्यासगतेः।
ननु यथतो विरक्षणं तत्तदुपादानक नेति सामान्यन्याप्त्युपट
भ्यानुमानस्य ग्यमिचारादिदाषद्ष्त्वेऽपि ्रियदादि न ब्रह्मपकृ-

१ पदरेधम्येम्‌ ।२क गुणष्धद्ग"। २ क °त्‌। भभिन्यक्तपिगुणन्म | ४ क लाद ।
५ °दिगे ६ क कत स्मा । ७ "गमम्‌

६६६ ध्ोकरपदेवृषगे--

विक तदीययावरस्वमावानुषटतिश्च-यत्व सदीयस्वमावसापान्य्ु
न्यत्वात्तत्तादात्म्यन्चन्यत्व द्राऽरिथावदित्यनुमनानि निराबषि-
न्येवेति चेतु । न। प्रमतेऽष्युक्तयत्या विकि महदारौ यावर्स्व-
भावाननुदर्या सवत्र प्रतिविक।रभाबोच्छेदभसङन तदीयया-
वत्स्वभावाननुद्ृरषा तदनुमदानकत्वस्य साधयितुपश्चक्षत्वात्‌।
सवत्र पक्षे सत्स्वमावस्य तिद्ान्तिनाऽभ्युपगमात्‌ । द्वितीयान-
पाने हेतरयसिद्धलाद्‌ । ततीयानुपाने दृष्टान्तामावः। सवेस्प
सच्िट्रह्मतादास्म्याभ्युपगमात्‌ । अनादिभावत्वस्यापाधितवाब ।
अधिके माप्फदाववगन्तव्यष्‌ ।

यत्त चद्दिकायामू- तृतीयं चयुक्तम्‌ । गोमयादिवद्रञ्मण)
क्पुवेरूपहनेन जगद्धवना मदेन शृष्टान्ताक्त्ययोगान्चेति दषणघ्रु-
त्त । तदसत्‌ । उपाद्नोपदेययोरक्षण्योपदशेनषात्रेण भक
तेसिद्धया गोपयादिष्टान्ते ब्रह्मास्यन्तसाद्रयविरदस्याक ३
त्करत्वाद्‌ ॥ & ॥

असदिति चेन्न परतिषेधमात्रलात्‌ ॥ ७ ॥

कायंकारणयोरेक्ये श्ुतपत्तेः प्क्रारणसच्वे तदभिन्नस्य
कायेस्यापि सच्वावद्यं भावारसदेव कायैदुत्प्त इति शक्य
वक्तुम्‌ । वेरक्षण्येऽप्यपादानोपदेयभावः समवतीति बदता
त्वयाऽचेतनस्य जगतथेतनब्रह्मविलक्षणतवाङ्खीकरात्‌ । वेरक्ष-
ण्यस्यामेद परिपन्थिताञ्जगद्रह्यगोरेक्यायोगेनोतपतेः प्राक्ारण-
ससेऽपि फायसखस्य समयेयितुपशकपत्वादुप्पत्तेः भागसर
त्कायेस्यासच प्रसज्येत । इष्टापत्तो मल्कयेदानिरिति चत्‌ ।
प्तिपेषमात्रत्ात्‌ । त्वदुक्तवाक्यस्पायेशून्यत्ेन प्रतिषेषवाक्य-
मात्रतवा््‌।स्य किंचिसनिषेध्यमस्ति। न ह्यय प्रतिषेधः भागुत्पत्तः
कायस्य सं प्रतिषेद्धुं शक्नोति । तथा हि-सत्कायेवादो नाम
प्राक्ारणात्मना परमायसतः कयस्योत्पातिरित्युपततेः राक
्मरूपेण वतेमानमेव कायेपत्पयत इति वा बाद । तत्राऽऽ-

% पूरेरूपहानेनेति । यथा परच्युतमोमयत्वा्यवस्यानामेवावयवाना वृधिक्र-
दिशचरीरोपादानप्व मवति न तथा नगदुपादूनमूतानामवयवाना ब्रह्मस्रमावरहि-
तान्‌ तत्छमिति माव, |

न विहक्षणाभिकरणष | ६९७

पक्षस्नादन्निराबष एव । इदानीमिबोतत्ते पाक्षारगारमनां
कयेसस्वानपायात्‌ । नदीदानीं कारण।सानमन्तरेण कायस
ताऽस्ति । ‹ सर्व त परादावोऽन्यत्राऽऽत्मनः सर्व वेद्‌ ' (बृ
२।४। ६) इत्यादिश्रवणात्‌ । नयु प्राक्रारणाप्मना परमा्थ-
सत इत्यस्योत्पत्तेः प्राक्ताङे वतमान यतपरमायेप्तत्ारणं तद -
तमन इत्येवाय, । अन्यथा का्यामिन्नकरारणतारूपो पदानलखा-
नुपपत्तेः । तथा च विरुक्षणयोः कथपमेद इति वेत्‌ । आश्रया-
नवबोधात्‌। नहि बयमुपादानोपदिययोव्रह्मनडयोः स्वरूपेकं
दाप; । अपि तृपादाने ब्रह्मणि कलिपतस्य विठक्षणपरपश्चस्व
पारमापैक रूप ब्रह्मेति ब्रह्मव्यतिरेकेणापत्वं शुक्तिकायां
कृल्पितविलक्षणरजतस्य शुक्तफाव्यतिरेकेणासच्वपिष । त्था
चोत्पत्त प्रागपि प्रपञ्चस्य पारमा्िकस्वरूपभूत ब्रह्मास्तीत्ये-
तावता सत्कायेवादोक्तिरिष । द्विती यकरपस्तु विस्तरेणोपपादः
यिष्यते श्रीपद्धगवस्पादैः ‹ तदनन्यत्वमारम्भणङन्दादिभ्य '
( त्र सृ० २। १.१४ ) इत्यत्रेति न किंचिद वुपपन्नपिति ।
यत्त॒ चद्द्िकायाम्‌-+पपासत्कारणापिति चेव । न । तस्य
परतिषेधमातनत्वादिःयभ्याहारनेरपेन्नेण हेतुसाध्ययो सामाना

+ मपास्करणपिति । अगर माव -आनन्दरतीथौये । अप्तदिति चेतत
्रतिपेधमात्रत्वात्‌ ) इति पूतरप्य ह्येव व्यार कृता--ननु न विष्णानग-
त्क।रणत्वम्‌ । प्रमाणामावात्‌ । रकित्व्तदेव जगत्वयरणम्‌ । ^ अप्तदेवेदग्
जाप्तीत्‌ ' ‹ अप्तत प्तद्नायत › इत्यादिश्रतिम्य इति चेत्‌ । न । अपतत,
स्वरूपत एव प्रतिषेषनुद्धिविषयत्वात्‌ । नहि शशविषाणादीना यत्किचि
त्पति कारणत्व प्तभवति । एव च नाप्ततौ जग^्कररणतस्व युक्त किंदु विष्णो-
वेति सिद्धमिति । अद्वैतिनसवेव व्याचक्षते--ननु चेतन शद्ध न्दा
हीन बरह्म यदि तद्विपरीतस्य कार्यस्य क।रणमिष्येत तदुपपत्ते प्राक्ायं-
मप्तदिति प्रषठज्येत | अनिष्ट चैत^प^काशवादिनस्तवेति चेत्‌ । न । प्रतिषेष.
मात्रप्वात्‌ । अप्तदिति प्रतिषेषस्य प्रतिषेध्यमेव नास्ति । नद्य भ्रति
पेष प्रगुषपत्ते कायैस्य सत्त प्रतिेदु शक्रेति । यथेव हीदानीमपि कायस्य
करणात्मनैव सत्त्व मतरति तथेव प्रारात्पत्तरपि कायस्य सत्व बोध्यम्‌ । न

[9 8 का । ए, [2 ति न डय पच तनम गणम ज्यरजवकन्यरसययन्ि

१. सि की

१ के “दिति बद्वध्या ।

[० वा [ति क 1

६६५ शाकरपादपूषणे-=

फरण्येनान्ययः साप्तष्रह्मकारणतव्षपएशच । तव ससत्य
प्रसज्येतेति चेत्‌ । नं । सत्कायेप्रतिषेधस्य पतिषेधपात्रत्वादित्य-
ध्याहारेण वैयधिक रणेन चान्वयः साक्षात्तदनाकषेपथेति दृषण-
रक्तम्‌ । तत्तदीयरीस्या मूत्रव्यार्यानदृ षणेन मदीयव्यारूयाया-
मेव स्वारस्यस्य वक्ष्यपाणत्वादद्षणमेषेति विटा समे ॥७॥
अपीतो तद्रवसङ्गादसमञ्नसम्‌ ॥ ८ ॥

नु ‹ नाश्च कारणखय ' (सां० सृ० १। १२१ ) इति
सांख्यसूत्रे कायाणां करणेनाषिभाग एष रय इति प्रतिपाद
तप्‌ । इष्टधायपथस्नवापि । । स्वाप्ययात्‌ ' ब्र° सु° १।१।
९) इति सूत्रऽविभागप्येवापीतिश्नन्दायेतायास्त्वया स्वीढृत
त्वत्‌ | एव चापीतो प्रख्ये क्येणाविमागमापन्नस्य ब्रह्मणः
क येधर्मस्थौरय साव वत्व चतनत्वपरिष्ठिनतवाश्चुद्धथा दिप -
परसङ्कार्सव्न जह्य जगत्कारणामित्योपानेषद मतमतमञ्जतम्‌ ।
योजनान्वराणि माष्ये द्रष्टव्यानि । न च का्यस्याप्यये तद्धमा-
णापरप्ययात्कयषमसं सगा पत्तिने ब्रह्मण्यापदयितुं शक्यत हति
शड़क्यप्र । कायेवद्पीतानां वद्धपाणां कारणे प्रसञ्जमस्य
दुषोरस्वात्‌ । न च तदानीं कायेषमाणामसच्वात्कथ तत्स-
सगौपादान्तंमव इति वाच्यम्‌ । यतो धपीणां शशु
ड़ वन्नात्यन्तासच्छम्‌ । किंत्वतीतावस्थापत्तिरेव । एवं चातीता-
वस्थापश्नतद्रत्तापत्तिदुवरेव । एवं वतेमनावस्यापन्नाया अतीता-
वस्थायाः फायेगताया ब्रह्मण्या पत्तिटवरेषेति ।

यतत बन्दिकायाम्‌-ष्मलये बह्मणः कायेधमोपत्तौ यदि कय-
नाश्चो हेदुस्तिं कायना स॒तश तद्धमोणां नष्टत्वेन ब्रह्मणस्त-

[हि री ॥ 1

हीदानीमपि कायस्य सस्व कारणस्व्पन्यतिरेकेणोपछम्यते । तस्माट्र्यैव जगत
कारणमिति सिद्धमिति । तत्र चन्दिकाकाराणामाशयस्त्वस्मदीयमतेऽयाहा-
रादिदोषो नास्ति । गद्वैतिभते इ तादशदोषसतत्चा्न तरद ग्याछ्यान
युक्तमिति |

# प्रये ब्रह्मण इति । अयमाशय --“ अपीतौ तद्त्‌ › इति पप्र
स्याऽऽनन्दतीर्थीयेरित्य व्यार्यान क्रियते--ननु यदुक्त प्रतिषेषमाघरत्वाच्छशच-

[णिग ==

[0 पानि णक

.१क धमना) २7़ वदिति बदव्या ।

न विरक्षणाशिकरणप्‌ । ६६९

र कक

दापादानमयुक्तामेति दृषणधुकतम्‌ । तदसत्‌ । ' नाशः कारण-
कयः '( सां° म॒० १।१२१ ) इति साख्यप्वचनसूपर कायाणां
करणेनारिभाग एव छग इति तद्धाष्ये च वणितत्ेन तदनु्ा
रेणाकश्द्ूातधगतेः |

यदपि चद्धिकायाम्‌-अमेदेन तदापएत्तो स्थितावपि तस्पतेन
सूत्रे ‹ अपीत) › इत्यस्प चय्पमिति दृषणषुक्तमर । तदप्य |
फ[रणेनाविभागो छय इति वदता स्थितिकाठे रयन्पवशरवार-
णाप तत्काखरततेरपीतावस्थावत्कर्यानि मागस्वैव लपशम्दाय-
त[या.वक्तभ्यत्वेनाविमागेन तद्धम।पततो स्थित्िकारे वदसमवेना
पीति ग्रहणसायकपात्‌ ॥ ८ ॥

समाधत्त-

न त्‌ दृएटन्तपवात्‌ ॥ ९ ॥

नेवास्मदौयदथने फिमिदपामज्ञप्यपस्ति । यदुक्त प्रङषं
कायणामिमागमापन्नप्य ब्रह्मणः; क(येधभस्थोरयासत्वमसङ्ग-
दसमञ्जसभोपनिषद्‌ द्श्नभेति । तददूषणम्‌ । दृएन्तमावात्‌ ।

॥ ~~ [1 [दि ष 9 षा प ~~ ~^ ~~ = च्वक् "वि ) क्य [पी

पिषाणदव प्रते न कारमप्वभिति । नेत्युक्तम्‌ । यु्तितिरुद्रस्यापि शति
नङार+स्ययिरप्ता ऋरणव्वत्याम्युपगमे बावकमावत्‌ | न च शशपिषागा-
दताम्‌ तवा कपप इति 4।२।१्‌ । पपतु वेरन्तण्यवद्पत्ी वेकक्षण्योष-
र न शशपिषाणादुना तथ।प्वनपङ्ग इति चेन्‌ । भवम्‌ | जपत सक्च
जादुत्पसी स्वीकृताया पद्येऽ्तनमानावदेष भरप्तजपेत । कयना प्ति
कारणमत्रारञेषम्य नियमात्‌ । भते न प्मन्ञममततमूतमिति । अद्वैतिन
एत्व याचसते-म्योरपतावयपत्ताचे नत्व उ तत्वदाद्धवादिषमेकम्य का
धस्य यदि ब्रह्म करगमम्युपगम्पत तहं ५८५ कारणविभगमापय्मान काय
कारण प्रत्थारमीपिन चेषण दूषयेत्‌ । एव च प्रप कारणस्यापि ब्रह्मण,
कायैम्‌ननगत्‌ इवारद्धबा(रिषप पमङ्ग(पतनत्ञ ब्रह्म, नगत, कारणभिष्यौष-
निषद्‌ द२नमततमञ्ञ भिति । एतच्च म न युक्तमिति चन्दरकिकार। बरनि |
तथा हि--प्रर हि ब्रह्मण कमषरमाप्तो फ कायनाश्ो हेतु कितवा कायै
कारणयःरमेद्‌ । नाऽऽ । क। नय तद्धमाणा सुतरा नष्टत्वेन ब्रह्मणस्त.
द्नपतते, | तत्य | भेन तदूपने, त्वितावपि दुस्यतेन पूत ‹ अरप
ईयस ११५५।दिति |

६७० धंकरपादमूषणे-

सन्ति हि द्टान्ता; कार्येणाविभागमापन्नानि कारणानि न
कायपरभः सखजन्तीति। यथा ्वरावादयो मृतरकृतिक। विकारा
विभागवस्थायामुचावचपध्यपपरमेद्‌ाः सन्तः पुन परदृतिमापि
गरछन्तः प्रदृत्याऽविमागमापन्ना नाऽऽ्पीयेन षपण कारण
द्षयन्ताति | त्वप्पक्षे तु न कथिद्दृशन्तीऽस्ति । अपीतिरेव न
सवधा कारणे क।५ स्वधर्णावतिषठित । विस्तरस्तु मष्पादो
द्यः

यत्त चन्दिकायामू-विरक्षणयोरपि कायकारणभावे ४।५
कथयता ' दयते तु ' ( व्र° सू०२।१।६) इति सूरेणास्य
पोनरप्त्यभरू । पनव कायटृधिकथम।गा करणे गोमयेऽनाष-
तावापि दृ्टान्तस्५वोक्तप्वादिति # दृ पणमुक्तम्‌ । तदसत्‌ । तरत्र
दृथिकादना स्थितिकिरे कारणाद्विभक्ततयेव स्थितत्वेन
प्रस्परधपसाकय मावनिद्‌यनेऽप्यविभागदश्चाया तस्पापदरि-
तप्वाद्‌ । तसद्‌च्नापतर्सू्रभृणपनायातसाचकधातु ॥ ९ ॥

स्वपक्षदोषाच ॥ १०॥

स्वपते चैते प्रतिवादिनः सावरणा दष. । कथमिति चत्‌।
यत्तावद{भिदि१ विरक्षणत्वान्नेद्‌ जगद्रह्यपङातेकमिति अषान-
भरतिकतायापप्येतत्समानमू । चम्द्‌ादिहनालसपान।च्ब्द्‌पि
मतो जगत उत्प्यभ्यु पामन म यानपातिष॑निकनि।प।धिकमेद-
वत्वरूपमधानपेरक्षणरस्य जगति परमते स्वादु । अना
पाथिकत्व च १।१योगपृहतिथमावच्उनानुयोगिताकत्वम्‌ ।

| 1 ज ज जि कनक [ ~~ ति । [ गि व मर्क [वि क ४. षा ।

र द्ष्णप्रु्त!५14 । ज 31141 4 ।ह-त वम्म्‌। गर।५ अटयडऽपना
त्रावरेषस्यानिरवितप्वात्ानिष्ाप।द्नम्तन्मत्रावयषभ६फि १५) चेत्‌। भवम्‌ |
रव्य पद्‌ायंत्तस्थेव ट९,२ाबरेन सावमितु शकधतवेन पतत स्वस्य मच
त्वात्‌ । कोऽ प्रङये पद्‌ पप्खत।ध ६९।न्त इति चेत्‌ । उच्यप-दछोमे दि
सरत उत्पत्ति, सशेषमिनारश्च इर्यः । तथा च प्र्रेभौ--किमतोत्पत्ति पतो
मवितुमहवयुसतित्वाद्भटोपपप्तिच ते । पितौ मिना, सयेषो विनाश
तवादूघटविन।शवदिति च । एव च विप्रतित्ोत्पपिविनाशयो, पूरवे पशे.
धरते च तिद्धे तति प्रप पयसेव पतिष्यतीति । नतु इ्टन्तमवात्‌
त्यस्य न्यारूयान इत(ॐतिमि, रता तपपूत्र्पार्या दूषयन्तीति ।

ने विरक्षणाधिकरणम्‌ । ६७१

सपष्टीृषे चेतत्‌ ‹ न विरक्षणत्वात्‌ ' ( ° सु २।१।
¢ ) इति सूत्रयोजनायाम्‌ । परमतेऽतीतानागतवष-

७४
[क

मानावस्थात्रययोगिनः कागरस्प नित्यत्वेन तनोत्पत्तिम्ब.

पारस्य ‹ न भवे भावयोगकेत्‌ ` ( सां सृ* १।
११९ ) ' नामत" क्तमिवन्यनाो ग्यवहाराग्पवहारो ' (सा°
म्‌० १। १२०) ईति सारूयपए्चनोक्तयीत्याऽभिन्यक्स्येवो
पपादन। यप्वेनामिन्पक्तेध दुर चस्वेन सप्कायवाददानिः साख
स्व द्‌ाष्‌। तथा दि अभिग्पाक्तः प्राकता नवा । अधि
कारणव्यापारषेयभ्यप्‌ । द्वितये च सतः कायीद्िलक्तणाया
अक्त्वा उप्परश्य। पाना ]भिग्पक्तेरभ्युषगमात्ततव सका
यवादमङ्धः। न च रगन्वपारातपाक्तवेपा कायणां सद्‌
सत्त्वोपगमेन नोक्तविरेखावकाग्नः । पशद्धैवदमिन्पक्तेरपि
व्तमानाब्रस्याया पागस्रसेन तदसचानिदुत्ययं कारणन्यापा
रपेक्षणात्‌ । अनागतावस्थया च सत्क यतिद्धन्तस्याक्षतरेक -
स्यापि दाेतरूपमेदेन सदसे विरोधामावाचेति वाच्यम्‌ |
एवमप्यमिन्यक्तेरप्याभिव्यक्तेव्‌, स्यतयाऽनवस्यापचेरपरिदासला-
तू । अनवस्थामियेवभिग्यक्ते परागत्तचवस्वय स्वयाशङ्गोषत-
त्वाच । तया चोर सार्यप्रचचने-,! उप्पत्तिषद्रा दोषः '
( सा° सू° १।१२३) इति| अत माप्प- यथा पटा-
तत्तेरुत्पात्ते स्वरूपभेव पेशेपिकादिभिरसदुन्पतति्रादिभिरि-
ष्यते रापवात्तयेवास्ममिरमिन्यक्तरमिग्पत्ति, सवरूपेरीर्यवे
रायग्रत्‌। अक्षदयत्त.गिवाभिग्यक्तवपि नानकस्य; । अथै-
वमप्यमिग्यक्तेरमिव्यक्.यनद्धाफरे करणन्पापरसाद्‌ तस्या;
सतसानुपपर्या सत्क(चवादृप्तापिरत चेत्‌ । न । अस्मिन्पक्षे सत
एवाभिग्यक्तिरिपयेव सत्का५ सिद्धान्त इत्याध्रयातु । अभिन्पक्ते-
शरामिञ्पकत्यमावेन तस्याः नागतत्तेऽपि नातत्काषबादसवापत्ति
रिति । न च मरम ततेवा्तकापवादस्वव तु सवेकपधति
ब्रास्यमरू । एकत्र मपक्तस्पा सरा येषादस्यासाति बाषकेऽन्य-
भावि परसक्तेदवौरत्वाच । मम परेऽनिषेचन।यदादेनादोषाशेवि ।

१ ङ, भभिपेदभि० ।२कं भेषग्या २०।३३ अन उत. । ४ कं गस्यादोष शय ।

6५

६७३ ककरपाद॑मुषणे--

(9

तथा परेणाप्यपीतौ कारणस्य कारयेणाविपागाभ्युपगमाक्ाय-

(| (क क रे
धर्माणामतीततवादीना मथने भस समान एव्‌ । अधिक माप्य
स्पष्टम्‌ ।

यत्त चद्दिक।यापू-जङाहूरणाचसमयस्यापि गृन्मात्रस्य तत्स-
पर्थपट प्रतीव शब्दादिष्ीनस्यापि प्रधानस्प शब्दादियुक्तनग-
त्मत्युपादानत्वस्मवेऽपि न चेतनस्यायेतनेपादानलम्‌ । इ।प्य-
द्भैनाजिरिकारत्वःकेति प्रेण त्वां ्रस्यक्तदोषस्य तत्पतेऽपा-
दोषप्ठाधारण्या = पादानमयुक्तापति दृषणमुक्तम्‌ । तदप्य
सतु । उक्तरीटथाऽनोपाधिकमेद्वच्वरूपहेतोः प्रकृतिविकारमः
वविरोधित्वे सन्पतेऽपि तदापत्तिः । ब्रह्म न जनगदुपादन चेत
नत्वादस्यनुमानेन ब्रह्मणि जगदुपद्‌नत्वानेरासे प्रषान न
भ्दवदुपाद्‌नमराग्दूतादितनुमानविरोेन प्रधानस्यापि विय-
द्‌।धकरणत्वापत्ति; । व्यभिच।रद्‌५नस्यामयत्र तुस्यत्वादिति
समानन्यायेन दोषसाम्पापादानस्य निष्मस्युहस्वातु । नहि
शन्दद्यू-य शन्द्षत उपादान ५ कपि ककं । यया ६ पर

[ "गयौ व ॥ ~ नम -- ---~~ ~ क = पा ०० ००

पीपी

= पदूानमयुक्तमिपि । ‹ स्वपक्षदोषाच्च ` दव्यत्याऽऽनन्दती यपर
ग्यास्या करिथते-न केवल प्रमा गिकपर्त्यागप्रासय। प्रये तवा तच्वमनिषटम्‌ |
पितव१।१।१कतब्‌/द्‌पि । तथा टि-न ता -त+ १६ प्रयक्तपिद्धम्‌ ।
नाप्यागमतिद्धम्‌ | तस्पभाव त्‌ । १८१य१।१ तेत्र प्रमाणम्‌ । तद्धि किम्‌ ।
ष्य, सवौत्तस्ववान्‌ › इृत्यादिरपेग ताह यक्रमाहोलित्‌ ‹ स्व्‌ भवा,
्रष्यऽमन्ते। मावात्‌ › इत्यादिरूपेण परम्परया । नाऽऽ | प्रये प्व घतच-
पते इष्टानतमाननायुमानत्य दु्टवत्‌ । व्यतिर्त च।(तपरमह्ध । अत एव न
क्व५ । १व च भढ पवापत्तत्यप्रतानकत्वात्तद्ग्यपगम्‌ नेष्ट इति|
द्वतिनिष्यं भकारन्तरण व्यार पान कियते | त५।६-+ न विशुक्षणत्वात्‌
इत्यारप २ द।१।, पारूप पत्त।स्ते तत्र तत खण्डिता एव | पिच त॒ एव
द।१।, स्।स्यानापपि प्रप्नुवन्ति । १६१. माप्य स्पषटममिहित। |
तत्रत्यश्च ‹ न सेतनस्याचेतनप्‌द्‌नत्वम्‌ । १।प्दद्‌ नात्‌ । निर्गिकरारत्वाज्च `
दपि घो दृष, प्रू पत्त, पतन प्ताख्यपते ५।५।ति। अत, ‹ एते दोष।.
प।पारणव्वन्नान्यतरत्मिन्पते बोद्पित्या भवन्ति? इति त्वदीय माप्पन्‌
पम्य।१ चेन्दरककरणापाश्चव, |

नै विरुप्तणाधिकरणषू ।

परते प्रकतिसयोगमाप्रेण पुरुषस्य न परिणापितारक्षणो विक
रस्तथा मन्पतेऽपि विषपतसत्ताककायेतादात्म्येन न विकारितेत्य.
भयुपगमेन विवर्वोपादनस्वभ्युपगमेन चोपादानतवेऽपि न नेरबि-
कारत्वविरोषः ॥ १० ॥
तकापरतिषठानादन्यथानुमेथाभेति वेदमप्यंनिमंक्ष-
प्रसद्खः॥ ११॥
किचन केवङेन तर्केण ब्रह्मणः भतव्रह्मकारणसापहषो

युक्तः । तकाणां पृरषोतक्षापरात्रनिवन्धनत्वास्पुरषवुद्धीना
वैचियात्तेषामप्रतिष्ठितत्वाद्‌ । तया चोक्तम्‌-

यटनेनानुपितोऽप्यथे, कुशरेरनुपातभि,

अगमियुक्त तरेरग्यरन्यथेषोपपाधते ॥ इति ।

सवन्नत्वनामिपतानामापे कपिरकणादपरभतानां परस्परविपर

तिपत्िदशनाञ्चपररिष्टितस्वम्‌ । अथापरतिषठानशुन्येनेकतफणायु
मेयम्‌ । नहि प्रतिष्टितिस्तको नास्तीति वक्तुं छक्यम्‌ । अपति
हानसाधकतकेस्पापि तथालवाप्सेष्ठासिद्ध, तकेमरसकररो
कफिकवेदिकन्यवहरोच्छदापततेथ । पनुरपि-

प्रह यक्षपनुपान च शाह्न च विविधागमर्‌ ।

त्रय सुविदित कायं धपशुद्धिमभीप्ता ॥

आपं धर्मोपदेशं च बेदश्रा्नाविरोषिन।।

यस्तर्केणानुसंपत्ते म धप॑ बद्‌ नेतर! (१२।१०५।१०६)
इति व्वजेव मन्पते--सावद्यतकेपरित्यागेन निरबधस्तकं
प्रतिपत्तव्य इति चेत्‌ । एवमपि फवित्तकस्य प्रतिषठितस्रेऽपि
आदविन्त्येऽतिगम्भीरे मोक्षाय ङ्ञेयभकृतविषये तरकंस्यापरतिष्ठान(-
द्निर्रक्षि एव । ‹ अचिन्त्याः खलु य मावा न र्तास्तपु
यजतु ` इति स्मृतेः । अथवा-एवपप्यनिमक्षप्रसङ्खत्‌ (्ग))
एुक्त्यमावपसङ्खात्‌ (ङ) दत्ययः । सम्धश्ञानान्पक्त इति स्वेषां
मोप्षवादिना संमतम्‌ । सम्यग्नान चेव रूपमेव । वस्तुतन््रस्वात्‌ ।
वस्तुनि च विफरामावात्‌ । तत्रैवं सति मम्य्नाने पुरषाणां
विप्रत्िपत्तिरनुपपन्ना । कपिरकणयुग।युक्ततकेङ्ञानानां तु अन्यो-

१ क्र “प्यविमोष्च" ।

६७३

६७४

शकरपादभूवने---

क्षि कः (नि

श्यविरोषाध्मासिद्धा वपातेपात्तारति तकेषभवसम्यश््ानामाषा-
पक्त्यभावपस्ह्धोऽन्यथानुमानपक्े दुबरः ।

यद्रा पू्वोक्तवैपरीत्येन । पर्थ हि श्रस्याधनुग्रहरदितश्य तरव
सामान्यस्याप्रतिष्ठितस्वभ्रुक्तय्‌ । न चेतद्यक्तम्‌ । तकंसापाम्ेऽ-
भतिष्टितत्वस्साधकनकस्यापि श्रुत्यादि साहाय्यरहिततयाऽपरति
षिते सति तकसामान्येऽप्रतिष्ठितस्वासिद्धे । वेदाथेनिणौय
कम्यायानामपि वेदमृल् फपवेऽनवस्थापत्त्या श्ुत्याच्मुरुकतवेऽपि
प्रातिष्ठितप्वस्याऽऽवक््य कत्वाच्च । एवं च नोक्तन्यायेन विटशक्षण.
स्वादिकाणापपातिषटितत्वसिद्धरो प “ अनुमेयभ्र्‌ ' इति शड्का
मागायैः । सान्तास्परम्परया वा श्रतिपरत्यक्षानुसारिण एव तक-
स्य प्रतिष्ठितसवम्‌ । ₹कापारिष्ठितत्वरक्षणस्तकोऽपि श्रुस्यनुष-
यव । अन्यया वा्चोक्ततरकैण यस्यभामाण्यप्रसङ्कातु । एवं वेद-
तात्पयेनिणायकोऽपि हकंः कविसत्यक्षासुगदीतः क चिच्छरत्य-
नुगदीषः फचिच तददिरद्धन्यायावेरुद्धो वा मवरतीते नापयो-
जक इति तकाणा प्रर्षत्तवंऽपे विरक्षणस्वाददेतका्णां तथा-
स्वाभावादपमातषटतसव दवारमवाते ८ एवमप्यानपाक्षिनसद्धः '
हति सिद्धान्तभावायेः |
यद्वा दकौपतिष्ठाना्ेति-यम्पाद्विरक्षण तत्तदुपादानकं
तिसापान्यव्यातनयेत्त.पदायथे वटि7त्वेन पक्सपक्षसाधारण्येना-
गतीकतुमरक्यतया साध्यःसाघकन्वादित्यथे, । इष्टान्ते हि
घटे सुव्णविलक्षणप्व सुवणेःप दानकप्वाभावे परदक वक्त
यम्‌ । न तदियदादंब्रह्लोप्षदानरत्वामावे साध्ये हत्‌ कतै
शक्यते । अपि तु ब्रह्मविलक्षणतवम्‌ । त्यः च टष्टान्तदाफएन्ति-
कयो; साध्यतावर,दकदेतुतावच्छेदक (२ +पलामः । तद्‌-
कामे पक्षवृत्तिरेतौ व्याप्िग्रहासभवादनमितिरसमावितेव शरास
योनित्वसूत्रे श्रुतिःसिद्धे सेये संमावनामामप्रयोजनाय
यय द्विस्तरा्थं श्नाच्च यस्मात्परुषविशचेषात्स मवति स वताऽप्यापि
कतरन्नानवानिति सामान्यस्याप्स्युषन्यासेऽपि स्वातन्ञ्येण क-
विद्यं भरति साधक्त्वेनापन्यासामावान्नासगतिः । ननु इ-
एान्तदषटीन्तिकयोः साभ्यतावच्छेदकदेतुतावस्छेदकयेरिक्यामा

64 44

न विर्षणापिकरणप्‌। ६५५

वैन पकषतिरेरो व्यौ प्षिपरहा भावेऽपि परतहेतुसजाती यदतो पष.
साध्वसजातीयसाध्यनिरूपितव्याकनिग्रहसङतरेतोष पक्षषमेतग्र-
हासद्तसाध्यानुपिति! स्वीक्रियते । अधिद्रादषटास्तेन विशेष-
व्याप्षिरेव वा विवक्षिताऽस्तु । तत्र च नोक्तदोष इति षद्कते-
अन्ययाऽलुमेयमिति। परकृतहतुमजातीयरैतो प्रकृतसाध्यसजातीय-
साध्यनिरूपितन्य।प्त्या विशचेग्यापप्त्या दाऽसुमेयमिस्ययेः । एव
परपि-एक्तपकषेऽपि । अनिर्मो्षपसङ्ात्‌ ग )- अपरया नकत्व-
परिहारार्थम्‌ ‹ तद्विलक्षणत्व ब्रह्मविरक्षणत्व वा तदुपादानकतवे
ब्रह्मोपादानकप्वे वा न स्यात्‌ › इति तकेमृटसतापान्यग्याप्यादे-
राभयणीयतया पूवोक्तमेवाप्रतिष्ठितत्व पृनरापदयतत्यथः |

यद्रा ‹ विरुक्षणत्वहेतुनाप्रमोज निर्वि फारसखवोषकश्त्यनु-
कुरतात्‌ › इत्यस्यानुपानस्थ स्वरूपसिद्धयादिनाऽपतिष्ठितत्वा
द्निर्मोक्ष इति याजना |

यत्त- चशब्द मावान्नस्य दे्वन्तरत युक्तम्‌ । $ च अ
न्यथाञनुमेयम्‌ । इत्यनेन स्वयाऽप्येकसूत्रनया स्वीकृतस्य तक-
्रतिष्ठानादित्यस्य पर्रीर्या ५“ अन्यथा ' स्वपक्षदोषाच्च ' (त्र
मू० २। १। १० ) इत्यादिसूोक्तदिपरी्यनालुपेय तमति
नात्‌ › इत्येकवाक्यतया श्रतसाध्या ययेन शृद्ाविभेषत्वे च
सैमवति ' विरक्षणयोरपि कायरारणमावस्य न हानिः । तक
स्थाप्रतिष्ठिस्वात्‌ › इत्येवपव्याहूतसधरान्वयेन वाक्य भिखा
सिद्धान्वशचेषतयोकस्ययोगं । अनिर्मोकतमरतियोगिनाऽनुषङ्गाप्तिध।
परसङ्खशन्देयर्श्य चेति चद्िकायां # दूषणयुक्तमू । तदसत्‌ |
चश्ब्दामावेऽपि हत्समानार्यकापिशचन्दसक्ेन हेलन्तरप्वा पपत्तेः ।

ए म

# दूषणदुक्तमिति । ‹ तकापरपिठनाद्पि ° › इत्यप्य हि आनन्दुतीयी-
यपतेऽयमयै - ननु पू यत््ैवठेन सन करणत्व प्रापिते यच्चाप्तो न
कारणप्वपिति दृषित तन्न पम्पक्‌ । कुन इषि चेत्‌ । श्रुण । यद्धि वस्तु महता
तकण विचिद्धमेविशिष्ट साध्यते तदैव परतितकेण तद्िरुद्धषमेविधिष्टमापि
प्ाधयितु शक्यते । अतस्त्सयप्रपण्यम्‌ | नहि परतितके एतवानेवेतादश्च
तस प्रति विरोधितया वर्ते त्ैतादशपिति नियामकम प्ति । अत॒ पवानुमनिषु

न~~

१ ड़ "्योगदुनि" । २ इ, "भज्ञनीयतवाद° । ३ क "यृभ्यांख्च ।

६७६ ध्ङरपादमृचणे--

यथापि हेत्वन्तरपरतवे तस्मतिपादकभागस्य मब्रान्तरत्व्ुचितं
तथाऽपि ‹ तकपरिष्ठानात्‌ ` इत्य॑श्स्यानिर्पोक्षपरतियोगिसमपे-
तयोत्तरवाक्येकवाक्यताऽप्यस्नीति मृचनाय सृतरक्पाजुसरणम्‌ ।
ृक्षतेनीशष्दप्‌' ( ब्र स० १। १।५) ‹ गौणधेन्नाऽऽत्क्र-
ब्दात्‌ ' (व्र सण १।१।६)। " आनन्दपयाऽभ्यासात्‌

( व्र स॒० १।१।१२) ‹ विकारशब्दान्नेति चेन पराचुयोत्‌
(त्र° सू०१।१।१३) ' ्ेयलवावेचनाश्च ` (व्रण सूज
१।१। ५) वदतीति चेन्न प्रत्ना हि प्रकरणात्‌ ' ० म9
१।४।५ १ इत्यादौ तु ईक्षणाभ्पासङ्गेयलादेरुचरवाक्यार्थे

नम

प्रतितकंम्यानिवारणीयत्वन तेषापप्रामाण्यान्न तद्रटेन स्त्कारणत्वप्त।धनत्वादि
युक्तमिति चेत्‌ । मैवम्‌ । इद तावद्धवान््ष्ट्य | क प्रामाणिक तकोपिद्ध
प्रतितर्केण दृषधितु शक्यमप्रामाणिके वेति । द्वितीयस्तु युक्त शव ।
परथमेऽपि रि तव मते मोक्षोऽस्ति न वा | नो चैतन्न त्व वदी |
प्रयोजनान्तर्य शान्ञम तरेणामि सिद्धे । अस्तिचेत्‌ । विप्रतिपन्न
क प्रत्यागमेन साध्यत उत तरेण | नाऽऽद्य । मोक्षवादिना त्वयाऽऽगम-
प्रामाण्यानम्युपगमात्‌ । अतो द्वितीयपक्ष एवाङ्भीकाये | तथा च प्रमाणिक-
स्यापि तकेपतिद्धम्य प्रतितर्केण नपे सोऽपि चावौकनरफेण बाधित स्यादिति
व्यमेव मत भवेत्‌ । एव च प्रमाणतिद्धेऽपि मासेऽन्यथानुमेयत्वादनिरमोक्ष
प्रङ्न इ । तथा चैन मते--(तक।"तिष्ठनाद्'य-यथानुमेयिति चेत्‌ › इति
शङ्(प्रतिप।रको माग | । एवमप्यनिमेक्षप्रपङ्ध ' इति उत्तरप्रतिषाद्को
माग इति मगद्वयमेवालि पुत्रे । अद्वैतिमते तु मगात्रयमन्र । तथाहि -तकं-
प्रतिष्ठान।द्पि › “ अ ग्थाऽनुमेयमिति चेत्‌ › । एवमप्यनिर्ोक्षप्रषङ ›
इति । त्राञ्धो माग न केवटेन विरक्षणत्वाद्िुवोक्ततङगेण ब्रह्मण
धरतकारणत्वापहुशो युक्तस्तकौणामपतिषठितत्वात्‌ › इत्यथप्रतिपाद्क । द्विती-
यद्यु नननु अप्रतिष्ठानश्न्येन तरेण ब्रह्मणो न जगत्कारणत्व रत्‌ प्रपानध्य।
(नहे प्रति।ेतस्तकों नास्तीति वक्त शक्यम्‌ ' इति शङ्काप्रा्पाद्क । तृतीयस्त
‹ क वित्तप्य प्रतिष्ितवेऽपि अचिन्येऽतिगरम्भरे मोक्षाय ज्ञेयप्रङकतविषये
तकेस्याप्रातेष्ठानदनिमन्ति एत शव्युत्तरप्रातेगादक् इति । तत्र मागद्रयकट्पनया
ठ षतरेनाध्याहारदिगोरवाभपिन च।स्मप्रीला प्म्यग्वाक्यार्ये सतमवति मति
मद्व॑तिना गौरक्मप्त मत्‌ न युक्तपिति चन्धिकाकारणामराय, !

न विरु्तणापिकरणष्‌ ।

भविषटतया पृथक्‌सत्रतमादतम्‌ । अनययाशिन्दो क्तान्यतवपरातयो-
गितयाऽत्यन्तान्यवहिततकोभातिष्ठानस्यावयसममे पृमसत्रोक्ता-
दितिपद्‌।ध्याहारेण व्यवहितेस्प्र ततसतियौगिष्वेनान्वयोपगमस्प
जघन्यत्वाच । ‰ च तकेसामान्यस्यानुरूरतकेशुन्यतयाऽऽभा
सत्वरूपषू्‌ । प्रतिष्ठित नन्यथानुमेयतरूपसताध्यत्ताधर्म्‌ ।
स्वस्यापि तशसामान्यान्तगततयाऽऽभा सत्वात्‌ । अन्पथ। च
िद्धान्यमिपततकस्याऽऽमासत्वासिद्धच।(ऽन्पयानुमित्वयोग।द-
ति ' तकौपतिष्ठानादन्यथाऽुषेयपर्‌ । › इति व्वाहूतानुप(नपर्‌-
तया तवैव व्यार्यानमनुचितम्र । ममतु अिप्ररपक्षान्वतर्‌-
साह य्यरहितस्तफे एव तकेरन्देन गृह्यत ईति न दोषः |
सिदधान्तप्ताधकषेत्वन्तरत्वपरपथं भवति निरसन धश्च (सष
त्वकस्पनाया एवानुचितस्वाच। उक्तरीत्या व्याहृत्याक्रान्तहुपर-
तया व्याख्यानपपे्य स।ध्यान्तरान्व 4 वाकवरमेदमनिाप्षपरति-
योगिनोऽतुषड्ध च स्वकृरेय सूत्रयोजनमेवोमितपिति स्पष्टमेव
विदुषा । परथप्रद्ेत्यादिरीत्या द्विषयषरत्यादिरील्या च सूत्रयो
जनायां मन्ते व्याहतिश्द्‌ काया एवप्रसर । अ।न५।प्षपसङ्ग।९
त्यस्य युक्यभावपरसङ्कादित्ययपपते प्रसङ्ग पदसायकपमातिश्पषएषव।

यदाप चाद्द्रकयापू-# तकेमात्रस्याप्राप्द्ितत कवा
ध्रस्यायननुप्रदीतस्य । नाऽऽ । तरमतिष्टिनतवस।धकरत रस्या
प्यमरतिष्ितसवेन तक।मतिष्टानासिद्ध, । माभातानार्भप्रसक्गशव
क ‹ पन्तव्यश्च | सोऽन्वेष्टव्यः? यस्ररणातुम पत्त ' इत्यादि
भतिरपृतिविरोधाच्च न द्वितीयः । ब्रह्मगोऽनपादानत्वसाधक
स्य भैक्षण्यरूपत्कस्य निपिकारम्‌ ' ६ते धरर पधुष्रदी तत्व दत
वूषणषठुक्तम्‌ । तद्‌ातान्चायडषू । उक्तस वव्याद्रनदुधरतस्५व
त्स्य ‹ केवरेन तरेण ` इति मप्पेणागतिषठितत्वोकेिक
स्पस्य स्वबुद्धिमात्रकरिितत्वावृ |

यदुक्तमू-तरैर्षण्यरूपतकसय ‹ निविकारद ' इति शस्य-
युशदीदस्वान्न तस्य केवरुत्व श्रुत्यावननुगृ हततव पमिति ।

== ००० क ~"

क मन्तज्यश्वेति | मननवेस्तकानुपपरानह्पत्वादिति माव |

१४ न्नं तेनं तर | कं २ गदम्भापताब।

६७७

ज्््ोनिनह

यि ण == तमन नोवे

६७८

धंकरपादभूषणे-

तदप्यतिष्ियिरप्र्‌ । निवि कारस्वस्थोपादनवाबोषकश्रतिविर्द्‌-
त्वात्‌ । विपक्षे विकारिलाप्रसक्यया तस्य " निविकारम्‌ ' इति
श्रुत्यादुकरयासिद्धेः । अन्यया ' यत्त» बलेन सतः कारणत्वसा-
धनपसतश्च तद्धाधन तदथृक्तम्‌ । तकेबडेन यरपाध्यते तस्मा.
दृन्थथाऽपि परतितक्षण साधयितु शक्यत्वेन तकंस्यापभामाण्यात्‌।
नहि प्रतितकेमेताव नेवैतादश्च तक भति विरोधितया भ्रषतेते
‹ नेताद्रमिति निषामकमस्ि ` इति त्वदीयोक्ताया युक्त-
रपि “ असदेवेदमग्र आरात्‌ ' इस्यादिश्चत्यनुहररष्वेन श्ुष्कत्वा-
न॒पपत्ते; । वस्दुगत्या श्रुप्यनुसारित्वामावश्च विरक्षणत्वादेर
रपि तुरय इति दिक ।

आनन्दतीर्थ वास्तु--प्रत्यादिमामाण्याद्िष्गोजगच्छारणत्वं
सिध्यपी्युक्तम्‌ । भरत्यादिपरापाण्यस्य च ुक्तिविरोषे ब्रह्मणो
न जगत्कारणत्व स्िभ्यतीत्यस) परिणीय एव । श्रत्यावेव
विषयः । प्रमाणं नवेति सदेहः । ‹दष्टिकामः कारय
यजेत ` । इत्यादिश्वतेरमामाण्य दुवरभव । कृतायामपि
कार्य फलद रननान्य व्यभिचारेण क।रगत।प पेन कारण-
ताशुन्ये क,रयौदौ क(रणताबोधकसवात्‌ । दष्टा ५कफरघ्वादश्र-
न्पायवोधक्ृ्पाशुपतारिस्मपिवत्‌ । एव च वेद्रेकरेशस्यपा-
माण्येऽन्यदच्ममाणतवापनान्। सार त्या रि न प्रपाणपिति
न विष्णोजेगन्करणतासिद्धिरमि भप्तै--नोक्तधरुत्यादेस्तथा-
स्म्‌ । पाशुपता ्स्मृतिवटकनुपलञ-पाद्दिेदुनऽ पाण्य क-
ह्यध । उक्तान्वशव्यामे ररस्याङारणत्वास(वरत्याव्‌ । यताऽ
न्वयव्प्रमि षार (नमवपटा(ि रगे मूदण्ड।दिषपि दष.
ते स्वस्वभ्यापारेवरयावत्क(रणससे क।य।न॒त्पचिस्प्वपिद्धा। *
घ्य।घ।तातु । अध्रि र र((.रूपङ्(रणान्तराभावस्तमवन्च । न
सव फकविसवादेन पा्युपतादनापपापाण्पो(क्करतगता स्याद्रति
घ्ास्यम्‌ । तेषामनिभोतप्रापण्यक्रत्वेन क(रणान्वरामावावीन
विवादकरसनाया बीजाभावात्‌ । न च वेदानामपि तथावप ।
तेषां वतो नि^१स्व। ख्येकक्षण्यात्‌ । नित्यत्व च “ बाच। विरू-
पनित्यया ` इवि श्तिसिद्धम्‌ । न च नित्परस्वेऽपामाण्य ब्त

ने विडक्तणापिकरनप ।

७१६ । वाक्यापामाण्यस्य बक्ुदोषाचीनत्वाद्‌ । न वाऽ
भप) । यतः ' वाचा विरूपनित्यया ` इरवादिश्राविनन्म्रार
नस्य प्रामाण्य साक्ति्िद््‌ नापव।दमन्तरा हातुं इक्यने । पषा-
णन्द्रदिरोषादिरपवादरेतुथात्र नोरलभ्यते । तथा च सिद्ध
प्रामाण्ये तभिदाहाव फषटविस्षवादो वेदुण्याधीन इदि युद्धं
करपयितुप्‌ । पाश्युपतादिस्मूतेश्च प्रापाण्यानिश्वयाद्‌ । न दत्र
तर्फरपनावकाश्च । पाञ्चरातरादिस्पृतानां च वेदानुषारिखान्ना-
भामाण्वपू । अतो बेदादिमिरविष्णोनगक(रणवातिद्धरमस्ृ ति
सिद्धान्त इवि रील्या > सूत्रयोजनामाहु; । तत्रेद दृषभ
चिन्यम्‌- जस्पद्रीत्या पुेतन्नाद्यपपादितवेद्मामाण्यपनाक्नि-
पद पूरपक्षद्भवे तदाप्तपेण पूमेपक्षपबभनस्यानुचितखाब्‌ ।
शिच कपिखकृगमूक्पागुपवादाना देद्मप,ण्याभ्युपगन्तृतवानन
तन्पतावरम्बनेनयमा शड्‌! । कपिकतन्त्े ' नदरितशचुतिविरोभी
जातिपरप्वाद्‌ ` ( सां सू० १। १५४ ) इत्नादिसूत्रे श्वि
ग्यार्यानदप्ैनात्‌ । तद्रचनादाम्नायस्य परामाण्यष्र्‌ ' (३
सृ°१।१।३) इते वेशेषिकतन्तरे वेद्भामाण्पस्य न्याय
पञ्चाभ्य।य्पा कण्ठत एवोक्त |

एवप्ययिस्तश्यु हृपवानसि पहदराद ।

केदक्रेयसपरायुक्ता पुराऽह द्विजसत्तप ॥

सेव पाद्ुरते दत्ता यगः पष्धुपप च सः
इति पाद्ुपतागमोक्तेथ । क।रणागपेऽपि पतीति प ३६९५
खण्ड थ१।(१ पाषण्ड हति निरेरुष्‌ सस्य वेद्‌।बश्द्‌प्वद्पाष-
ण्डता, {तरेषा तयत्वं चोक्तम्‌ । अथ नेनधोद्धादिमदाविरम्बने-
नात्र पृतपत्न इति पेत्‌। उथा सति तदनमिमतपरेदनिरषसव लत 1
परापण्याद्ना सिद्धान्ते वसामाण्पसषनानपपतेः |

यसु-- "वाचा दिरूपनिर्यय।' हत्यादिश्चस्ययं दि्तब।दाषा-
वद्विदपामाण्पातिनि्रिति । व्रन्न । उत्पन्नो गकारो बिनष्ठो

गकार इति प्रयक्तविसबदस्य त्रप तुरपत्वात्‌ । प्रष्पमिद्ना

६७९

# सूशरगरोजजनामिवि | ८ न विकत्तणत्वात्‌० › इति पूत्रयोजनामहू-

सिषे 1 |

६८५ वकरपादपषणे-

याश्च षुद्धागमसाधारण्यातर। आनुपू रिस्यतायामप्येषपू्‌ । एतेन
फरुविसवादेन पाश्ुपतादिस्पृतिववु । कारीय। यजत ! इ्या-
चेददेशाप्रामाण्यश्चङ्ायां नित्यत्वेन प्रामाण्वसाधनमिति निर
श्वम्‌ । क!रीय। दिस्थटे फट विसंवादस्येव ‹ वाचा निसूपनि-
प्यया ` इ्याचेकदेश्े प्रत्यक्षविसवादस्य तुरयत्वेन तदुक्तनिर-
स्वेन भपाण्यसाघमायोगाद्‌ ।

यदपि “न विलक्षगत्वाद्‌' (तब्र०स्‌०२।१।४)
ह्यादिपरथमसुत्रानन्तरम्‌ ' दृश्यते तु ' (प्र° सू०२।१।६)
ति सूत्र पठत्वाओेकारिणां फर्‌ पते । अधिकारश्च फ
योग्यत्व कभव॑गुण्यपभापबन्धराहित्य यावत्कारणप्तपात्तर्ति
¢ तदयेदणनप्र । तदपि चिपटधू । ₹चित्कफरदशेनस्य
= ककताठं।यत्वश्चद ।कवाडठेतस्प बाद्धादभरप्यनिर।सन तदु
यथ्यात्‌ |
# तद्य१०न्‌मति । जथ मव -- ननु यदु नित्यत्वेन निदषस्य
वेदस्य साप्ामाण्यातिति । "तद्यत्‌ । तेदुतच्त फटप्यादशनात्‌ । तदेव हयप्र
माण्यम्‌ | न च प्रामाण्य स्वतस्पेन पवादूनपततितेति वाच्यम्‌ । ए्वत प्र
माण्व दिनाङ्के दषद्‌रनेऽप्रामण्यस्यावर५ अ्ह्यत्व।तू | अयमेव हि दृष
यत्पून।्तस्यदृशनमि(प त॑त्‌ । उच्यते---न फढदृश्नेन श्चयाद्र्‌पामाण
ब्तण्यम्‌ । फटाद्शनम्य कपुर यःरथतयेपपत्ते । कन रतत्कश्प्यत इति चेत्‌।
योग्याना फल्द्र॑नत्‌ । न वचोक्तदत्था प्चपतादि्सितीनापपि प्रापरण्य
स्यादेति वच्यम्‌ | तत्र योगयाना फटद्‌र्वाद्‌तिं कट ।क[भावात्‌ । वेदस्य
9 निष्पतया सवत्‌, 4१।०५ (तिद्ध व्यमिचारस्थावर्‌4 गत्यन्तर करपनी -
यम्‌ । अत एव सूम तुशब्द, प्रयुक्त । प च कविय प्य चोतक । तत्त
च तत्फटयप्यत्व कनरेगुण्यत्रतिन्पा दिश्‌ वषवभिति |

= काकतां १६५।१ । "ययस्वह्प च यथा--ककताखौयनिरयत्
काकं इव त।ठभियेति । स्मापतच्च तद्धिपयत्‌ ' (पार प° ५।३।
१०९ ) इति ज्ञापकात्तुप्तु१११य तमात, । तत पूतपदमुपमानकरक्रागम-
नपम्‌ । उत्तरपद चोक्त, २द्‌ायेपतमानाभिकरणोपमानताढपतनपरम्‌ । तत
काकत।रमिगपि कितवम्‌ नेव पृवोक्तपूतेण च्छ रत्यये काकताटीवरिति
मवति | तत्र प्रङृतिमूतपमुद्‌ यश्वोपमेयदेवदत्तगमनप्तमानधिकरणचे)रपतन। दि

ते विकक्षणापिकरणष्‌ ।

धदपि-' पृदव्रषीत्‌ † हत्यरपरदवद वाक्यस्य ‹ मक्र बदति
शदत्वात्‌ › इत्वादिपुक्तिविर्द्धाथेरत्वादपापाण्ये स्थते बर्त-
भातीयवेदमात्रेऽनाध्वासप्रसङ्ाश्नाक्त समन्वय हति पराप्ठ-मषदे-
यदे मृदायेषास्येत । नेतदस्ति । गृाथमिपानिन्यो देवता एव
तत्र मृदादिशषम्दैन्यपदिश्यन्ते । ननु ता अभिमन्यपानम्यापिन्य
कवा त्देकदेशव्तिन्यः । अदशर विग्रहवत्या नवा न
प्रथपे प्रथमः । उपरम्मपरसङ्खत्‌ । न दितीयः । बचनाचयां
गातु । नान्त्यः । तद्रहिवदेशवदेश्ान्तरावस्थानोपपततौ तदेयभ्ये-
मिति चेव । अस्त्येव तासां सवेतरानुगाति्विप्रदश्च । न च दशेन-
प्रसङ्कः । सवेगतानां बिग्रहवतीनामपि तासापितरेभ्यो विशष-
सामरध्यनादेनसंमवादित्यभिमानिसृत्रायः । मन्वपरापाणिकदै-
वताकर्पघात्तासा च विश्एिसामध्येकस्पनाश्च वर वेदाप्रामाण्यम्‌।
छाधवात्‌ । न च बेदेन तत्सिद्धिः । तसरामाण्ये विबादादित्या,
शङ परिदरति-दृदयते च । आभिमानिदेवतानां तत्सामध्यंस्य
च पहद्धिदरयमानत्वा दति । दृश्यते च › इति द्विती यनूत्रायं
हवि । तदप्यसत्‌ । अत्रापि फपिलकणमुगादिमतावङम्बनेन
एषेपकषायोगस्प महत्कतकदेवतादभनरूपरिदान्ुक्ेरषेदबाच-
नमिमतत्वेन तानत्येतादश्चसिद्धान्तोपपादफयुक्तिप्रदशेनायोगस्य
च तुरयत्वातू । न च शरुतिस्पृत्याचठोकिकप्रपाणमन्तरेणामि-
पानिदेवतानां पहापुरषपरस्यक्षगाचरता सिध्यति । मन्मते तु वेद्‌-

क

पामाण्यमनपहायेवामिमानिसूत्मत्तनी तुपपत्ति, काविद्पि ।

यद्‌ पि ˆ असदेवेदमग्र भसीत्‌ ' ( छ० ३।१९। १)
‹ अपतत; सदजायत ` इत्यादिनाऽसतः कारणत्वोक्तरविंरष

६८१

पर्‌ । एव चोपमानकाकागमनप्तमानाव्रिकरणोपमानतादपतनोपभेय देवदत्तगम-
नप्तमानाधिकरण चोरपतनादीति प्तमासाथं । विशिष्टे विरिष्टनिषूपितापमेय-
त्वनोषाद्वशषणे विशेषणनिरपित विरेष्ये विशेष्यनिरूपित च तत्पयेवस्यति।
तततदुपमेयनेषे तत्तदुपमेयवाचकप्तममिश्याहारप्त^त्रम्‌ । ततम्तद्धितत्तममिन्या-
हरि समासार्थोपमानप्रयोज्योपमानमुततालङ्ृतकाकवधोपमेय प्तमतार्थोपमेय-

प्रयोज्यश्चोरकृतवधादिरिति बोध, । शब्दशक्ठिस्वामाग्यादिति बाध्यम्‌ |
४ सूत्राथं हति । एत्र तत्त्परकाशिकायां स्पष्टम्‌ ।

६९१ शकरपदिषूषने--

ह्विता शक्ति असदिति वेश्न परतिषेषमा्रत्वात ' १ति।
लगत्कारणत्व विषयः । तदिष्णोयुमय॒कं देति सदेहः । शति
विगानं सदेहषीजप्‌ । तत्र न दिष्णीरगव्कारणतं युध्‌ |
तत्र भमाणामषादु । न च ' यतो! हत्यादिश्ति,
भरभाणंप । ' असदेवेद्‌ग्र आसीत्‌ ' हत्यादिश्रुत्याऽतोऽपि
कारणेत्वीक्तंः । द्योः श्रतितादितेदेऽप्यसत्कारणत।षीधक-
ते “ करण प्ररयेऽसद्जवितुमहैति दस्तुत्वात्कायैषत्‌ ›
4 विभता भाषा; प्रटयेऽसन्तो भावत्वास्समतदत्‌ इति
तेश्वपकाष्िक षट्द्िकादयक्तानुपानरूपयुक्तिसहितत्वेन प्रषरत्वा-
दसदेव कारणमिति षप सिद्धान्तः- युक्तमेव विष्णोजग
त्करणत्वप्‌ । न त्वसतः । तस्याभावधर्मासताभन्तरेण
शवरूपत एव प्रतिषधबुद्धिविषयतात्‌ । असतः करणत्वा.
वियुक्तिषिरुदं वेदवाक्यापितयेतदनत्र निषिध्यते । सशब्दां
ब्रह्मणि समन्वयेऽपि ' तद्धीनत्वादयेवत्‌ › ( त्र° मू० १।४
। ३ ) इत्यादिना पृर्यस्येवामुख्यस्यापि बास्यत्वङ्कीकारा-
दसत भाप्निः। तथा शरुतिपाप्तमेवासम्मत निषिध्यते । समयस्यो-
परि म्विषादथोदुकिविरोधो निराक्रियत इस्यानम्दवीरथीया
नाम्‌ ¦ असदिि चेश प्रतिषेधमाब्रत्वात्‌ ` इति -+-सूश्रयोज-
नपर । तत्रेदं चिन्त्यप्‌-कारणवायाः कारसबग्धितानियत्लना-
सत; कारणतवश्डाया अयुक्तस्वात्‌ ।

अथत्रासत्पद भरागमावपरम्‌। तयेव व्यासतीर्थानां चद्दिका-
यां व्याङूयानदशेनाव्‌ । उक्तं च चश्धिकावापू-%# भ॑त्रासच्छ
छद्‌ ध्रतप्रत्ययस्यासदभवनपिति च्छन्दसेन भाषसाधनत्वेषा-

+ सूभ्रयोजनमिति । एतदपि सवै त्छप्रकाशिक।या ह्म्‌ ।

# अधासण्छद्‌ इति । अयमये - अत्र माभ श्ुतिुत्रमाष्येष्वत-
च्छल्दीऽमोवपर । कथममावपर्‌ इति वैत्‌ । शातभरत्ययृस्य माकताचवत्वेन
माप्रधान्येन वैति बोध्यम्‌ | ननु शातुप्त्ययस्य (छ क्मेणि च भिर
इति विहितकरखटुप्रत्ययस्य स्थाम एव विहितत्वात्कतैयेकत्वमेष श्यत हु
मावपा्नत्वनिति चेत्‌ । छान्दसस्वादिति बेो्वपिति ।

पपि र मि

ननयननलनतवममनुतवानववष्णनयभ् कि

१ क, “ब्दः सप्रद्मः ।

त विर्तणाषिकरणर्‌ । ६८३

|

पदेपश्वपिति मद्परषानतयेन वाऽपावपर इति । वथा पागभा-
द्यैव कंतेत्यपिति पूवपक्ष एव तत्संमतः । वया हि बिका.

याप--^ अन्न विष्णोजेगत्कतेतं युक्तिविरुदशरव नेति विन्ता ।
तदयं विशवप्रागमावः कि विश्वक्वोति नेति । तदथ पागमावस्य
फृतेत्वसाधिका बैवमाणा युक्तिः शरुतिसंवादिनी) उत नेति ।
तद्यप्‌ ‹ असद्वा इदमग्र आसीत्‌ ' ( ते० २।७) इति ।
¢ तदसदेव सन्पनोऽङरंत ' इति श्रुति; फं मागमावस्य सकष-
सपप्रतिपादिका, उतान्यस्येति । प्वेप्तस्तु विशवपागभावस्ताब-
द्वि्द्तु । षट परति घटपरागभावस्येवानन्ययासिद्धनियतपूह-
त्िरेवात्‌ । अन्यथोत्पक्नो घटः पुनरप्पदेतं भरागमावस्य हैतुष्व
तु तदभावादेव नोत्यश्नस्योत्पत्तिः । भरागभाबस्याहेतुते च
पाफजरूपरसादनां भेदा न स्यातं । कायभदस्य कारणम.
दार्षामत्वात्‌ । भरगमावादन्यस्य कारणस्य तत्रापेदात्र ।
भयते च 'असदा इदग्र आसीत इति प्रागभावस्य हेतुत्वष ।
न शत्रासच्छब्द्‌! शरन्यपर । असतो नियतपाकूसत्वरूपहतुत्वा
योगातु । ' आसीत्‌ ' इति सत्वोक्तिविरोपाश्च । एव च सिद्ध
प्रागमावस्य हेतुत्वे पागपावान्तरेऽ््टमपि विश्वपमागभावस्य
कैतवं । विमता मावाः प्रलयेऽसन्तो मावलवात्छायेवत्‌

इत्यनुमानेन प्रये मावमात्रास्तखसिद्धेः कयस्य च सकर्पत्व-
नियमासपरिश्ेषास्पेष्स्यति । ठघु च क्षस्य प्रागभावस्य
कतैत्वमात्रकरपममीश्वरततेतवादिकरपनात्‌ । दृदयते चावे-
हनेऽपि फतंरि विहिततृतीयादि । अशरीरत्वेऽपीश्वरस्येबोप-
दामस्वैऽपि ब्रह्मण इव च जीवस्यापि चेतनत्वेऽपीन्वरमतरस्ये-
वाभावरवेऽपि विश्वध्रागमावस्य फतेत्वमस्तु । ' तदसदेष सन्प-
नोऽुरत ` इति श्रतावसस्छष्दायेस्य विन्वपरागमावर्स्यं पनश्व
ब्देन व। कमेयेढफरिण वा प्निच्छाययुकेथ । शन्दृगभ्यी श्वी
वधाशम्द्मङ्कोकायः) इति मागमवस्यिव कतुत्वमस्स्विति चेदु ।

न । भौवाधत्वद स्वारस्यहानावदयकस्वे ' एतेन स व्या-

१ "तै प्रतिवि ।२ कृ न^न्यपरेति । ३ क षवेश्चषणवर्ति्वा । ४क श्त । प्राग
भवस्य ।५ ८, च । भो. । ६ क, प। ६ ।५७क, यादि । ^ तद्‌ 1९४ श्घ्वद्ः।

{4

धंकरपादभूषणे-~

हेयाता ` ( बण स० १।४,२८ ) इति प्रथमाध्यायान्त्य(न्स्या)
धिकरणाक्तन ‹ तद्घौनत्वादथंबत्‌ › ( अ° स १४३ ) इति
प्रहात्तनिपित्ततादधीन्यग्यायन ‹ यतां वा इमानि भतानिना-
यन्ते › शत्याद्यनेक्श्त्येकव।क्यत्वाय यथाकथविलतीयमाना-
धेपरत्वमतिप्रसङ्खापादकं पारित्यञ्य दत्पदस्य ब्रह्मपरताया
एवोचितत्वन श्रुत्या प्रागभावक्तैताया अपरतिः । पूर्वपत ब्रह्म
कारणत्वामिधायिबहुश्चतिविरुद्धमसत्कारणत्व छि श्रस्ययः
स्यातु । ननु कथ श्रौतासररदस्वारस्यहानिः पबेपक्ष इति चेत्‌ ।
असच्छब्दस्य भरागभावे रूढच। प्रपोगामावेन परागमावबादिभि-
वशेपिकादिभिरापि तस्य तेन शब्देन व्यवाहियमाणत्वाभावेन
‹ नासतोऽदृषटस्वात्‌ ' ( ब्र० सू० २।२।२६ ) इत्यादो सूत्रा
धन्यस्येव त्वन्मतरीत्या तेन शब्देन ग्रहणेन /' न सदसत ›
इति व्युत्पर्षा सद्धिन्नत्वन भावभिन्नत्वपयेवसितेन तस्य पराग-
भाववाचित्वसंभावनायामपि । अ्रासच्छब्दः शतुपरत्ययस्या-
सद भवनमिति च्छन्दस भावसाघनत्वेनासदसच्वापिति मावपघा-
नत्वेन वाऽमावपर इति परागमादस्येव फतेत्व मिति प्रयासेन
तस्य प्रागमावायेकत्वं वणेयतस्त्वरपवेषक्षिणस्तथा पयासवेफ
ल्यापस्या तस्य तथा परागमाववाचिताया अनमिपरेतस्वेन
प्रागभावस्याभिषेयत्वेन भावधमास्मनो भावमिशतवे सत्य-
भावत्वपथेवसितं प्रतिषधमात्रत्वमसिद्धमिति देठुस्वरूपाविवे
चनायां त्वदुक्तरीत्या प्रागमावस्य सद्धिन्नत्वाप्तमवेन कथय
चित्वमवे च तद्रीत्येव तस्य प्रतिषेधमात्रत्वस्यापि संभवेन
रुषरूपासिद्धय "गवात्तन्निराकरणायामावधमासतामन्वरेणेत्या-
दिहेतस्वरूपनिवं चनभरयासवेफटयेन च।सच्छब्द्‌स्य प्रागभावा्थ-
तायापस्वारस्यमिस्यवेहि । परागभावस्े परमाणापावाच्चन श्रुत्या

त्कतुत्वभाक्षिः । न च पटोत्प्यनन्वरं घटस्य भागमाबोऽ
जआाऽऽसीदेति भरतीत्तिरेव हःसच्वे प्रमाणमिति इड चम्‌ । उत्प
स्यनन्तर प्रागमावस्याससेनोर्पत्ते; पूर्व षट्येवासस्वेनासता
घटेन परागभावन वा सवन्धानिरूपणात्पागमविस्य घदीयत्वा-

सिद्धः । भरतियोग्यनुयोगिभाव्‌ एव सब्न्ध इत्यपि न । दस्य

न रिरक्षणापिकरणप्‌ | ६८५

स्व रूपसबन्धविश्रेषरूपत्वेन प्रत्ये स्वरूपत्वेन संयोगादिवत्संव
न्धत्वासं प्रतिपत्तेः । प्रवीतिमात्रस्य वस्त्वसाषकत्वाद्‌ । प्रतियो-
ग्यनु यागिभावस्य केनचित्सबन्धेन सबद्धस्यव सवन्धतोतासब-
दस्येत्यादि वि रपग्रस्तत्वात्‌ । पट।त्यन्ताभावविषयकत्वेन
तादश्चमतीस्युपपत्तश्च। न चोत्पत्तः पू4 गृदादो घरदेः प्रागभाव एव
नास्यन्ताभावः । अन्यथाऽसरकायंवदे शाश्चविषाणस्वापि कारक-
ह्यापारादुत्पत्यापत्तेः। ताहशपरतीतेः माग भावविषयकत्वभेव नात्य-
न्ताभावविषयकत्वमिति वक्तं शएवपभू । उत्पत्तेः पूवमा विशेष
उक्त विश्चेषस्यािद्धः। तन्मते श्रसविषाणोत्पत्तरपादगी यत्वात्‌ ।
¦ उत्पन्नोऽपि पट; पृनरुत्पयेत पाकजरूपरसादीनां मेदश्च न
स्याथ प्रागभावस्य न हेतुत्वम्‌ । पागभावादन्यस्य कारणस्य
तन्नाभेद्‌ातु " इति पूषेपक चन्दिकोक्तं नतु सत्‌ । घट प्रति
धटस्य प्रतिबन्धकत्वेन क्टप्रतदत्यन्तामावस्य कारणत्वकरपन
येबोप्पन्नघटोत्पत्तेरापादनायोगात्‌ । षटेत्पत्तेः पूकमव्यन्ताभाव-
सच्वद्ुपपादितमेव । एका सापडकमेव कायं जनयतीति
स्वमावकरपनात्‌ । घरमिकरपनातो प्मेकटानायां र धव्राच्च ।
ढधु चेन्वरततकतु.वकरपनापेक्षया क्टपभागमभावस्य हेतुसबमिस्य-
ननोर! पत्रस्य त्वयोक्तत्वाच्चे न तद्‌!पत्ति; । तत्क्षणा
दिरूपकारणामावेन साप्द्र्यमावान्च न तदापत्तिः । न वा पाग-
माषादृन्यस्व कारणस्यामेदात्पाकजरूपरसाद्‌।नाममेदापात्तेः।
विजातीयरूपरक्षप्व।चरवच्छिन भस्यकजातीय।्रिसयागसूपप(-
फस्य हेतुत्वमिति कायकारणमभ।वानुरोषनेव तद्धेदसिद्धेः । तदि
रोधेन परत्यक्षविरोधेन च तदेक्यापादनस्यासमवादु । ‰-
चोत्पश्नो घट पूनङ्तपयेतेव्यत्पन्नस्योत्पत्तिरापायमानाऽपरसिद्ध-
प्वादापादयित॒मश्चक्या । तदापादकतररारणाक्ल्पै । अन्यया
शश्चविपाणादानापप्युत्पस्यापत्तिः स्यात । कयं॑वा प्रत्यक्षतो
गृदीतमेदाना रूप्रसादीनां रूप रसः स्यादित्यापादन संभवति ।
रूपे रसत्वामावादेव वदापत्ययोगादित्यरुभू ।

अस्तु वोत्पन्नस्य पटस्य पनरत्पत्तिवारणानुरोषेन प्राणं
भावसिद्धिस्तथाऽपि तस्य तत्तद्व्यक्तिभतियोगिकस्थव तिद्ध; ।

६८६

कषकरपदेपुषणे-

विश्वत्वाबद्छिक्षपतियोमिताकस्यादिरिक्तमागमाबेष्पासिद्धै ।
तत्र भप्राणाभादाद्‌ । ध्वंसमानमाबयोः सामान्पवप्ावच्छम-
भविपोगिवाङत्वमनङ्गङ्वानि स्वािकिरनङ्गीका रा | तताङ्गमैह-
वैद्धिरपे “न हि वयोः स।मान्यामाबत्वमतेऽप्येकदिर्ेषभा-
गभावविशेषान्परध्वं्तबत्यपि समये सामान्याग्रास्छिपतिणे-
गिदाकण्बसमागमादयो; संभवः ` इवि दीषिविकारोक्दिश
ताद्श्वसस्य महामलछय एव समदेन चरम््व॑सस्येबाऽञयषा-
गभाषस्पव तयात्वस्वीकारावश्यकतयाऽऽधप्रागमव एष तथा
वारप्र; । तथा च सत्याचकाय्ुत्पाथ नस्य तस्प हिषी
य।दिकावेकतृवाया असभवेन कय तस्य दिन्वकवैतव। मिति ||
शङ्का युञ्यते । आधकायमरागमाबस्थव तत्तरकयानुकूरनाना
क्रच्छिकरपनायां नायं दोष इति चेत्‌ । मागमाबन्पतिरिक्तश्क्ते,
रलये स्वेमाव।सरव भावनव्वदेतु्ा समययता स्वत्पूपातेणा
बक्ुभश्कं त्वात्‌ । शक्तः परगभावध्वरूपत्वे च तस्प्रास्तभाशचेन
नाञ्ञावहयमावादुक्तदोषानुद्धारद । फिंच परागभावबादिमा
बशेषिक।दिना शक्तिपद्‌ायस्यातरिरिक्तस्यानङ्गाका रत्तत्स्वीकारं
उत्पन्नो घटः पूनरत्पथेत । प्रगभावस्याहतुत्वे च पाकमसर्-
परादीनां भेदा न स्पामिभावाद्पस्य कारणस्य तन्रा-
भेदादिषि भागमाक्स्य कापदेतुर्व साषङ्युक्तेः पूर्पक्षसमर्य-
नादस्तर उक्ताया अक्षमवापचेः। 9क्तेपद्‌यस्रीकार उत्पन्न
घटानुकूङश फेस्तदुत्पस्य। नारन पुनस्वदुत्पसरपादयितमश्षक्य-
त्वात्‌ । पारुजरूपरसाद्ना कर्णी पूतयक्तानां मदात्तेष
भेदोपपचेध 1 शरक्रिपदायस्वोक।र्‌ भगमाबसिद्धेरेव दुध
त्वाव । न च यावरक।यभतियोगिर एक एव मागमावः,
तद्भतं॑तत्तत्मतिषोगि त्व ॒तत्तःक। पप्पस्या नक्ष्यती(त पष
प१कपाश्चव हात केषाचिदक्तिः सवच । ' तस्माससरपागभीाब
एव तत्कयहेतुः' इति सुधोक्तपुपक्तमि मनोक्तिविरोध(त ।
एफस्मिन्ागमावे ततच्तत्काथनादग्रवततत्कायपतियोगि कल सवी-
स्व तस्य हतु भिनिगमनाविरहेग सर्वेष्वपि परागमवेष
तुया स्वीक शव यत्वेन ‹ लपु वे्वरतरकतैस्वकनयिक्तथा

नै विरुक्षणाविकरणपू |

प्रागभावहैतुस्वकसनप्‌ ' इति पूवेपक्षे चद्िकोक्तिविरोषाचच ।
त्वदभिमतेतादश्रपागम(वस्याक्टृप्लवाच्च । तचत्मतियोगिकरत्वस्थ
परा्मावातिरिक्तस्य भावरूपस्य प्रये स्ैभावासस्व समर्थयत।
त्वतपूवेपक्षिणा वक्तमश्चकयतया मागम।वात्मक स्वरूपसवन्ध बिथे-
षस्य तस्यङ़ क येदरुत्पायान्यकायत्पर २ स्थिवस् भागमावस्य
स्थितो नाश्च।संमवेनोत्पन्नस्य पुनरत्प(दापचे बरस्वाच । न च
तचप्क।4 अपि वत्तलागभावतस्य कपृर्वमिव्येतावनिवार्थो बिव.
्षतस्नावतव्‌ (चश्वकतूरवन्यपद्‌ श्च इति बच्यभ्रू । तथा सत्यपि
^ अप्तद्रा ददमग्र अर चद्‌सद्‌व सन्मन।ऽकु रत ' इपि श्चतिः कि
प्रागभावस्य सकखतिपादेका) उतान्पपररतं ग्यासतीथानां
तद्‌ थसश्चयपरद्‌ शनासगतेः । सकसयो हि प्रागमावस्व कार्यम्‌ ।
पन॑व च नष्टेन भागमावेन काय(ननरजननासमवाव्‌ । केच कय-
मात्रस्य सकपकत्ववत्त।पाद्‌ानकत्वस्याप्युमवपिद्धलाधुक्तिति
दधत्वाचच प्ररयक।रे भावमात्रासक्छ समयेयता पूर्वेपक्षिगाऽऽय-
क(य प्रत्युप।दान भरगमाव्‌ एवेति वक्तन्यष्‌ । तथा सत्पु
पादानकारणस्य सकलपोत्तरक।खीनकर्येऽन्व पस्यावश्य वास्य
तया परागभावमयोदाघुडष्य वतेमानस्य तस्य प्राममावल्वोक्ति
रत्यम्तासबद्धेव । सिच भागभावस्प प्रतियोगिसमानः श्रत्व
तन्त्ान्तरनसिद्ध्‌ खष्टिपूवक। र(न विश्व रतत्वेन स्वतपूवेपक््यमभिमते
विश्वपागभावे दुघेट५ । तेन प्ररये भावमा जासत्वसम्येनावु ।
तथा च वटूद्मागमावमय।दातिरद्पनेन पूरवेपक्ता नितवरमयुक्त
एव । श्रूयते चत्वादि हइ +त चवचेतने करि हितत कादि

रिति मागभावस्य श्रुत्यभगोणकतेतामादाय पू्ेपन्नो विष्णोष्ट

ख्यक ।१।(सद्धानतावि द्ध । अद्रतर।त्या ˆ न ।वठक्षणत्वातु

इत्यथिकरण ब्रह्मणा जगद्रडन्षणत्वादवुपाद्‌ानत्वपृवपन्न केव -
रोपादानस्य कायसारन्षण्यनियमेरपिं त्वन्पव वन्तुःप्रस्युगना-
भ्यादे।रेव जमसति ब्रह्मवेकक्षण्थऽपिं पिद्धन्त्यामेमतस्य ने.
पित्तत्वे सत्युपाद्‌नस्वस्य समवेन पृष्तः सिद्धान्ताविरद्ध इति
द्षयता स्वया कतुमश्चकंव एव । ' तद्‌ सदेव सन्मनांऽङ रत › इत्या
दिशष्दगम्यो ह्यो ययश्गब्दमद्गकाये इत्यनेन ज नेच्छादिम

। ॐ |

६८७

६८८ धंकरपादपूषग--

स्वरूप ख्यकतत्वपादाय पवपक्षाऽप्यप्तच्छन्दस्य मागमावासर-
सत्तया तदथत्वनिराकरणन निरस्तप्राय एव्‌ नान्मजञ्जन६।त ।
आपि च ‹ विमता भावाः भ्रयेऽपन्ता भावलवारसमतवत्‌ ' इवि
प्रये भावपात्रासत्तसमभनेने्चकारणता१तिक्षेपसिद्धेरावर्यक-

क्षतः र, जद

त।₹६य८( श )युक्तवराधररहारमात्रपरत्वं समवत्यतादव्रर(
तेतत्स॒त्रस्यारीकस्य मागमावस्य वा सवेयाऽसमातित विश्व-
कते दुराग्रहतयव पूप्याभिमेततया त्वयापवणनायप्‌ |
तचायुक्तप्‌ । न च ^ श्रत्युपसजनयुक्तिपरिदारस्यतदाषिकरणो
पामेमेदमिमतस्य निवाहाथ युक्ते ्रतिसव्‌।द्त्विस्याव्‌र 1 वाच्य-
तया प्रकृतानुषयुक्तपपि भागमावस्य कतुत्व पूवेपरयमिमरतत
ऽऽदतप्‌ । उक्त च चद्दिकाया-प्रदयुपप्तमनपागमावकतेत्व-
साघकयुक्तेविरोधोऽतर निरस्यते । न ९ सपयप्रप्तपपकररण
त्वम्‌ । तस्य द्वितीये निरसिष्पमाण वात्‌ । नापि शरुततिमात्रपा-
ष्‌ । तस्य तृणेय एव समप, । नाप पुक्सयुपततमनकश्ुता-
म्‌ । तस्य चतुथ एव संगतः । नापि सप्मषानश्रुतुयुक्तरभ्यां
प्रापम्‌ । तस्य ०१।५३।्‌ सरतः । नाद द्वकमत्र । पूरा
[पिकरणे दृदयुक्तिविरधे निरस ९६ पुक्तिपानेण पुग्पक्ञानुद्‌
यादिति इति बाच्यभ्‌ । भटे सवमावस्त्प्ताषकयुक्तं
भृतिमूरकटवासिद्धेः । न क मागमावकपुतब्रो क्शरुपरव स्वाथ-
सिद्धये प्रये समभावास्तस्वमाक्षिपतीपि चकु युक्तप् । प्रप
मावन्तरससेऽपि परगमावरतेताया उप्पथ्मानत्तया तदयघय
कालेपायोगातु । अपच्न्द्स्य मरागममाये स्पर्षामाबेन भयतो
वे" इत्यादिश्रदितिरोधेन माग मावप्यारच्छन्दाथन्वमिवस्पाक्त-
त्वाञ्च । ।कच प्राममावस्वि कषत ववपत्चर रकष १५रद््‌ः।
तस्या हि ‹ नसस्पेवमसतः प्राप्स्तयाअपं समयाञत्र निरा
क्रियत ११रिन स्यात्‌ ' इति शड्या चतिमातमव ' १6
भाष्यमवतायं ' शृन्यवादिपसमयस्पापरिप्नपार्‌े निराकारे
ध्यपागलात्‌ । अन अत्परप्तभवासन्मप निपिष्यत्‌ (त्ववाङ्ग-

यंप | अन्यया पनखवस्यपातादेत मद्रा ' ६ म्यत

|

१क निराश्ियतं ।

-र्यकमर्िायता््य्कुयेकय

न विद्धक्षणाधिकरणम्‌ ।

प्पयाक्तः । न च शन्यवादिना पागभावस्प हेतुस्वशुख्यते |
येनात्र भरागमावकारणतावेरोधोक्तया पौनरुक्त्य स्यात्‌ ।
यत्त॒ चद्दिकायामू-प्रागभावप्रापकममयाभावाद्‌त्रापि शृन्यनि-
राफरणेश््रेऽपे तन्निराकरणात्पोन रक्त्यपिति पोनरक्त्या-
पातादित्यस्य भाववणेन वत्स्वोक्तिविरोधान्मधोक्तिविसे-
धाच।नुपादेयमेव । तथा हि- स्पृस्यधिकरण युक्तविरोष-
परिदारात्मके पादे स्पृत्षधिकरणनिवशमाक्षिप्योक्त चन्द्रिका
याप्‌--' पाश्युपतादिस्परतीनां समयरूपत्वेन स्वोक्तेऽ्थे संमति-
स्वेन श्रतिय॒क्तिकथनेन चतुरूपलवात्तदविरोषभ्यकेकाविरोधभरति-
पादके पादविरषेऽन-तममारेऽप्यविरेधाध्या वान्त थीवेन (ण) क -
चिन्निवेे कतेग्ये पथमातिक्रमे हेत्व भावाज्चन॒गस्मफनया प्रव
तया च प्रथम निरसनी यत्वाच्चादावेव निवश्चः' इति । तत्र पाञ्चप
तादिस्पृतीनापित्यत्राऽऽदिपदेन बौ[द्धा)दैतादिस्पीनां ग्रहणप्‌ |
तन्परतरीस्या पृवपक्षाणा स्पृत्यधिकरणे दरितत्वातु । ' यदु-
क्त म्‌- परस्य ब्रह्मणो विष्णा सकरजगल्नन्मादिक्रारणत्वादि
कम्‌ । तदयुक्तम्‌ । पाश्चपतबे'द्धसांरूयाहेतादिस्मृतिविरद्त्वात्‌ '
इति रपृत्यधिकरणे पवेपक्षे मुधोक्तश्च । स॒धा्यां च--युक्ति-
बिरोधपरिहाररक्षणेऽत्र पदे स्मृतिषिरोधपारेहारो न कतव्य ।
असगतत्वात्‌ । कतेव्यताया वा प्रायस्य कुत इति श्या
' तस्या ' इतयसुभ।'्यपवताये , एतदुक्तं मव्रति- पाशपता-
दिस्मृतयो हि स्वयमाप्षाभिपतवाक्यतया सपयरूपा अपिं
स््राभिपता्ं युक्तिश्चतीष सवादयन्त्या युक्तिसमयादिविराषि-
चतुष्टयरूपाः। ततथोक्तेऽये वद्विरोधपरिदारोऽसिमिन्नध्यायेऽन्तभे-
वत्येव | किंतु पादचतुष्टयसगतोऽप्ययं न निष्कृष्येकत्रव पादे ऽन्त
मवति । ततोऽध्यायादौ तदन्ते वा वक्तव्यः| प्रथमातिक्रमे च
न॒ $िंचित्क(रणपित्याद्याधिकरणे निरूप्यत इत्युक्तम्‌ ।
तथाऽन्यदपि चातु्विध्य वक्तीति ‹ पत्यक चतुरात्मा; ' इति
मृहपवतायं तदेवं श्यारयातम्‌ -चत्वारोऽपि पादाः पस्येकं चतुरा
त्पकाः पादचतुषवायेवम्तो द्रष्व्याः । त्यथा--युक्तिबिरोषप-
रिहारलक्षणोऽप्ययं पाद्‌; समयादिन्रयविरोषपरिदरात्मकोऽपि

६८९

६९५

हंकरपादभूषणे-+

भवति । तथा सपयषिरोधपरिशरात्पकोऽपि द्वितीयो युक्त्या
दित्रयविरोषपरिहारास्मको मवतीत्यादिषाद इत्येषोक्त सनिहि-
लत्वदेतदभ्यायगता एवेति त्रायेत । तद्य सर्व इत्युक्तम्‌ सर्षा-
ध्यायसबन्पिनोऽपीरययेः। यो यद्ध्यायगतः पाद्‌! स वद्ध्या-
यगतपादचतुष्टयायेवानिस्यववेयः ! न केवद्मेव पाद्‌ा!, ईंतु
हद्श्ना् । ते पादा अश्चा येषांते हदश्चा;ः अध्याया इत्यर्थः|
प्रयमाध्यायः समन्वयस्पेवाविरोधादित्रयस्यापि प्रतिपादको
भषति । पादानां चतुरास्पकत्वेऽधिकरणानां वथात्व सिद्धमेव ¦
न चेषमध्यायादिमेदानुपपत्तिः पौनरक्त्यदो षेति वाच्यम ।
विवक्षाभेदेन सापञ्धस्यात्‌ । यदा प्रथमः समन्वयार्थो विवक्ष्यते
न तदेतराथतेतरेषामिस्यादि । वथा चाप्रदधिकरणे निरसन
यस्य प्रागभावस्य समयपरापृत्वाभावे तदेधिकरणस्य तदघटिवा
धिकरणसश्रुदाय।त्मकस्य पादस्य च चतृरूपत्वाचसुपपत्ते । तस्प
धतिपराप्चस्वापि समयप्राप्ुष्वस्याऽऽवरयकत्वातु ।

एव भाग मावकततायपुवेपक्षपक्षस्त्वदी य भाष्यविद्ध! तश्र हि
५ अत्र श्रुतिषाक्नपेवासन्पतं निराक्रियते । सपयस्योपारं
निषेधातु ` इत्युक्तम्‌ । यदि च प्ागभावभापकसपया भादस्तद्‌।
धतिभाक्मबेत्यत्रेवक्ारवे य्य । चन्यनिरकरणपकषे तु तस्य
श्रविसमयो मयप्राह्तन्वात्समयपरापततद््यादस्यर्थमन्न शरुतिप्ाप्व
नेव निषेध; । न तु समयपाप्तस्वेन । उपारे तथा नि्े-
धादिस्यथं एवकारसा्थक्यमर्‌ । अत एव शुन्यस्वापरि
निषेधादित्यनुक्त्वा समयस्योपारे निषेधादिति षमक्येऽपि
धममेदेनेव परिहार उक्तः । एव्र “ अतद्रा इदप
आसीत्‌ इति चोताघत्पदस्य प्रागभाबार्थकत्वेन तस्व श्वि.
भ्रापतत्वोपपादने ^ एतेन सर्वे व्याख्यादाः ' ( त्र सु° १।४।
२८ ) इर्यधिकरणवत्वपकाषिकाविरोष । तस्यां हि सश््द-
पात्पसदादिशब्दानां न विष्णुवावित्वापीत्े समत्वयाक्तेप्य
पपक्े न बिष्णुरसदादिशम्दवारवः । तेषां निवेषधुखवेधवस्तु-
वाविरवातु । परमात्मन भावत्वेन तदयोगात्‌ । न च स्वयं
निरेषुखकेयत्वा भावेऽपि चदरतोऽप्तत; परमात्मारीनस्वेन ब्रस्पा,

न विङ्कक्षणाधिकरणषू ।

सदादिशष्दबाश्यतेति षाष्यमर्‌ | स्वरूपशुस्यस्य नियम्यराभा-
वेन पराधीनस्वायोगाद्‌ › इत्युक्तम्‌ । अमच्छब्दस्य प्रागपावाय-
त्वे तु तस्य स्वरूपश्चन्यत्वा माबात्‌ | स॒धावापसदधिकरणे पाग-
भावकतेतापूवेपक्षे भाग मावस्वरूपसस्वादिना सदेबेतयादिभयोग
विषयत्व) पपत्तरित्युक्तरबाच्च , स्वरूपशन्यस्य नियम्यत्वाभावन
पराधीनस्वायोगादिस्यस्यासगर्यापत्तः ¦ चन्दिकाकरिरेव "एतेन
सर्वे व्याख्याताः! इत्यधिकरणे तत्वपकाशिक यामुद्राहरणत्वेन
धूतानाम्रू । असदा इदमग्र आसीत्‌ › इत्यादिशरुतिस्थासदादि-
शब्दानां शयूल्य एव युखुयत्वोक्तंने ततः प्राग पावकतंतापाप्ि
सवैर्वक्त श्चक्या । तथा हानन्दमयाधिकरणे चन्द्िकायाम्‌- वैदिक
दब्द्‌ानामन्यत्रेव परसिद्धोभयस्रपसिद्धान्यज्रपसिद्धतत्रपतिद्धानां
लक्षणेषु वखवच्छूतिलिङ्ग वर रनये्बेव परतिद्धतेति । अन्येभ्वेव
प्रसिद्धानां रक्षणे श्रुत्यादीनां बङ्वस्व दहि प्र्रत्तिनिपित्तस्य
तदधीनत्वादिना । ब्रह्माण परमयुख्यत्वेऽपि तस्य ॒तथुक्तवा-
क्यस्य वाऽपरमष्नख्यद्त्याऽन्यपरत्व विनाऽनुपपथचपानत्वष्‌ ।
न त्वापततो ब्ह्मण्यसंभवपात्रपित्युकन्वाक्तम्‌-एवं च ' एतेन
सर्षे व्यारूबाक्ः ` हइत्यत्रापरममुरख्यहस्याऽन्यपरवाक्षस्या
एवासदादिश्वम्दा उदाहतेम्या । प्रकरणात्‌ । भःष्ये बाक्यवि-
भरषालुपादानाच्च । दीकायापर्‌ ' असद्वा इदमग्र आसीत्‌ › इत्य-
स्यापरमगख्यद्ररयाऽप्यन्यपरत्वरहितस्याददरणं तु इचिच्छ्‌
तावसच्छब्दस्य श्रन्ये पुरुषत्वे ब्रह्मणि चामुरूयत्वे ‹ असद
इदमग्र आसु ; इत्यत्रापि भ्ुरुयायेसवाय शरुन्यमेव गृह्यत
हति दशचयितुमिति । एवभू- “यदुक्त परतिषेधमात्रत्वाच्छश्च-
विषाणादिवदसतीऽपि न कारणतवापरीति । न तदयुक्तम्‌ । युक्ति-
किक्दधस्यापि श्रतिबरत्कस्यचिदसतः कारणत्वाश्युपगपे बाप-
क।भावातु । न च शशविषाणादीनामपिं तथात्वप्रसङ्खः । सस्सु
ब्रैरक्षण्यवद सत्स्वपि बेरक्षण्योपपत्तेः ” इप्येतदषिकरणी-
यद्विवीयसूजावतरणवक्त्वमकारिकाविराधश्च । नाहि कषिता

छदे शविः (+~

गमाकः कारण कथिनेति विप्रतिप्तिरास्ति । येन वैटक्षण्य्ट
भयुपमपेन सर्करणस्ब समयनीयदू । अतत्सु शश्शृङ्कमागमा

६९।

६९१

वांकरपादभूषणे-

वादेषु किविच्छशगृङ्धादिक न कारण ंचित्परागमाबादिक्
कारणापिस्येष वेटक्षण्याभ्युपगप हति चत्‌ । सिद्धत्वात्तटुपपात्त-
साधने यभ्यीनि । ‹ युक्तिविरुद्धस्थापि इति ग्रन्थविरुद चदु
चयते | सत्र हि काटसबन्धानेयत कारणत्वं काकसबम्धिन एवेति
य॒ क्तविरद्धपपि फारणत्व श्रतिबरात्स्यचिदसतः स्वी क्रियत
इति काटासबन्धिनोऽपि कारणस्वे शश्विषाणादीनापपि कार
णरवं स्यादित्यापत्तो कारटसबमन्पिष्वपि सत्पु कस्यचिदेव कार-
णत्व कम्यचिन्नति बद्स्स्वाप कारासबन्धिषु श्रुतिवशादव
कस्य चिदसत क(रणरवपित्युपपत्तारित्यनेन साधितम्‌ । वच
न्यपषे समञ्जस न परागमावपक्ष इति स्पष्टमेव । भागमावस्य
कारसवन्धित्वेन तत्कारणताया युक्तिविरुद्धत्वाभावाव्‌ । युक्ति-
विरुद्धस्यापि कारणतवस्येत्यनेन कतेत्वरूपमेव करणत्व विव
क्षितम्‌ । तच प्रागभावे युक्तिविरुद्धमेवेति चेत्‌ । एवं सति
तस्याचेतनमात्रेऽसैभवाद चेतनमात्रस्य तससङ्घापत्तौ श्रशविषा-
णाद्‌घनामापि तथाष्वप्रसद्ख इति ग्रन्थास्वारस्यप्रसङ्कात्‌ । युक्त
विर्द्धस्यापीष्यनेन प्रतिषधपात्रत्वरूपसौत्रय।क्तविरुद्धभ्येति
विवक्षितम्‌ । तस्य चाचेतनपात्र न प्रसङ्ग इति श्रश्विषाणादी-
नामेव दतप्रसद्कपादनपिति चतु । एदरमपि शश्नविषाणादीना
मित्यत्रात्यन्तासत एवाऽऽदि पदायर्वस्वारस्यमङ्खपत्तेदवीरं
त्वात्‌ । अचेतनप्वयुकत्याऽचेतनमात्रस्य कत्वनिरकरणं विहाय
भतिवेधमातत्वेन तन्निराकरण हवेत सूत्रकारस्य कारणत्व
निषेषे सामान्यनिभेषेन तद्रिशषक्मोताप्नेषधोऽप्यार्थिक इत्य-
भिभायावगते् । किंच भागमावकतुतापुवेपक्षे ‹ असतः सका-
शाञ्जगदुत्पत्तौ स्वीढृतायां परलयेऽसन्भात्रावशनेषः स्पात्कायं
नाश्वे कारणसस्वनियमात्‌ ' शति (अपीतौ तद्रससङ्ख।त्‌' ( ब्र°
सू० २,१।८ ) इतिस॒त्रष्याख्यानतत््वपकाश्चिकाविरोषः । ततपा-
गभावस्थितेमाविकायंनिमित्तक्रसेन तस्स्थितेः कयनाशनि-
भित्तकत्वाभावातु । न कत्र पभ्ागमादकतेतापदपक्षिणा परागमाब-
स्योपादानतवं वक्त युक्तम्‌। येनात्र कयेनाये तन्मात्रावशेषं आ-
पथेव । समवायेकारणप्वङक्षणस्य क्रायीभिभकारणस्वूप््य

ने िकक्षणापिकरणम्‌ ।

बोपादानस्वस्य प्रागम।पे दुषटतात्‌ । एरागभावपयादाष्दृष्प
बरतननस्य तस्य गमाबवोक्तिवियेधाच । तथा परगमाव्रस्या-
कंलुकषस्वात्‌ ‹ रघु चेन्वरतेतकतेखकखनपपेक्षया वटूप्षगभावस्य
व पप्वकरपनम्‌ › इति पूवेपक्षे चन्दिकःक्तिविरोधाच्च । तु
कतेत्वपात्र कपृमात्ावशेपश्च न कयेनाश्नियतो दृष्टः (जमव-
धमात्मतामन्तरेण स्वरूपत एव प्रतिपेधबुद्धिवि ष्यात्‌ ' इति
^ प्रतिषेधपातरत्वात्‌ ” इति सेोत्रहेतुतपकारिकाञ्यारूयानवि-
रोधश्च । मागमावक$तापूवेपक्े पाग भावस्य भर्नियोगिनिरूप्यस्य
परतियोगिपुरस्करेणेव भाननियपत्‌ । तस्य स्वरूपतः प्रतिपेष-
बु।द्धविपयत्व।भावात्‌ । अन्यया ‹ विषयानेरूप्यस्य च्ञ(नस्य
विषयपुरस्करिणेव भाननियमानजनिपिंषयक्ज्गनष्वस्पे न प्रमा
णम्‌ ' इति न्यायाग्रृताद्‌ स्वदुक्तिविर।धापते; । तस्पादसच्
ब्रेन शयपक्ष पएवाभिमतः । तर च कर (सवबन्िनः काल-
सबन्धनियतक।रणत्वाक्तेपो यक्त! । अन्यथा ‹न द्त्राततच्छ

श्रू परः" हति चन्दरिकाविरोधः। क।काव्परिष्िननिसेन शून्य
वा्यमिपतस्वाविनाश्रिन प्रागमावलाफिवेराधभतत्यक्षे । उक्तं
च वच्वमकारिराया शूःपस्पापिन धित्वम्‌ । "नास्तोऽदएटत्वाद्‌
इत्यपि ररगे-' एक शूयमेव खलख्न्पतयरहित परमार्थतो
विचमान तस्पादेषेनद्‌ रष जगदु-पथते › इति । मागमावकपूवा-
ूषपक्षादरे तर्वमकापिकपिरोभ, शुःयस्य कारणवापृत्रपते
चन्द्रिकावेरोध इष्यमयतस्पा् रञ्जरेपे । एव भागम
वकते ातेरेणो क्तसिदधान्तोऽप्ानन्दणयीवानाम्दुक एव ।
भावस्यामाववमीत्मसरुनामिच्छ तषानभायेऽपि मावधर्मास-

कतोक्तिसमवातू । तार्कादिमि; भरागनावरप हेतुता.
फारेणामावत्वहेतोः कारणलवाभावेऽभयो मकत्वाच । नन्व भावस्य
फतेत्वाद्‌चनात्तत्छ हेतू क्रियपे। तथा चोक्तं सिद्धान्तोपप्‌दने
चन्द्रिक याप्रू--

ग तृतीयादियोगिंख कप॑तेह्‌ विवक्ष्यते |

कितु त्ानादियामनिर त्वाभावे न युज्यते ॥

मेद

१क "यविर*।२क "पिते ०० ।२क "तानि" इ क शनेच्छारि।

६९३

वि

६९४

धरकरपादेमूषणे-

नाह जन्पादिसनोक्त कृतत्व तृती पादिभरयोजकत्षेन वेयाकरण।(-

भिमतं पारिभाषिकम्‌ । रितु त्रानचिकीगादिमस्छम्‌ । तक्षाभावे

युज्यत इवि । नायुक्तमिति चेद्‌ । न । ‹ यः कतां स मो
यः प्रागमाव सनकता) इतियः कारः स भादवान्‌ '
इस्यादिदष्टानियमरड्‌घनेनाऽऽसङ्भि तारं परति विपक्षे ब।धकमन-
भिधाय वदभ्युपगतस्यामेमतन्पामिचारिताकदेतुमात्रस्यामिष।
नानोवित्यात्‌ ।

यद्‌पि-अततः सक। च उनगदुतत्तावभ्ुपेताय। छ पेऽपतन्मा
्रावश्ेष्‌ः प्रसज्येत । कायना करणपात्राव्ेषनियमात्‌ ।
अरोऽप्पज्ञममतन्भतमित्यानन्द्य।यानाप्‌ ' अपी तद
ससद्ादसमञ्जञपम्‌ ' (त्र मृ० २।१।८) इति सत्रस्य
येवणेनधू । तद्प्यदतु । पूवाच्भ्युपगवस्य प्रलये सवेभाव-
सत्वस्य त प्रर्यापादनायोगात्‌ ।

यदपि-प्रखपे सवैभावापत्ं न पुज्यते । तद्‌। परायत्तस-
स्यैव ‹ वितिपन्नोत्पत्तिः सी भवरिपुमहप्युव्पत्तित्वाद्धयोत
ज्तिर्त्‌ ' ' पिपती नाः स्थेषा विनाञ्चत्वासतिपन्ननाशवव्‌ '
इति दृषटन्तबखेन साधयितुं श्रक्यत्वाद्‌पि ' अस्माभिरपि
प्रढयऽसन्मात्राव्चेषरपामिरपिवतमन नानिष्टापराद्नम्‌ ` इपि
४द्‌फानिवतकम्‌ न तु रष्टान्तमावावरैः अण मू०२।१।९) री
सू बस्वाऽऽनन्द्गथावानां व्याख्यानम्‌ । तदप्यसद्‌व । ' कमता
भावा; ५ ऽसन्तो भावत्वत्त१तवव्‌ ` इत्यव सूपत्यनम-
नस्य पूपर्ति गारप्युदसिततादु । एवमापे सलतिपक्षनादोष
दुर्वार एवेति चेद्‌ ' तथा सति पृवेपपतष्येव सिदधान्पस्यप्यकष
द्य।पततेः । तथा चात्र स्वपक्तप्तापकममाणगानु्र(हकस्त$ एव
दर्नीयः। न तु इष्टान्तप्र्ताभात्रमि।ते सू १११५१ दुवरौरमेष |

यदपि-न तावसलये सवास भत्यक्तसिद्धम्‌ । नाप्याग-
पसिद्धप्‌ । वस्याभा गदु । नानुभानपराप भरखये सवी प्सत्ताष
कम्‌ । तव दृषन्ताभामेन तेस्व दृषलादिपि ' स्पर्नदोषच् '
( व्र° सु० २।१। १०) ६0 सूतस्याववणनम्निन्द्‌१।१।यप्‌ |

१३ “विक कत्वम्‌ 1 &' ।

कक

शष्टामिकरणष्‌ । ६९५

तदपि न सत्‌ । दृषटान्ताभावल्येफदोषस्य वक्तभ्यत्वे
हषठान्ता मावश्ेत्यनभिधायानेकदोषानुगमाय सापान्यश््दोपा-
दाने स्वारस्यामवाद्‌ | ‹ तकोप्रतिष्ठनादपि ` इति सूषरस्याऽऽ-
नन्दती थीयामिमतग्याख्यान चथा न युक्त तथाक्त प्रागव
स्वक़्ीयरील्येतत्सृत्रायबणेनावसर इति दिर्‌ ॥ ११॥
भरीपच्छंकरपादान्नमृषणे परदूषणे ।
रघुनायेन वाटेन सयुत्तीर्णोऽयमणवः ॥
व्यार्यादरयविवे फत्मा तत्र हेतुग॒रोः षा ।
मीमांसान्यायपश्वस्यराधवायस्य केतब्ररम्‌ ॥

दृति न विलक्षणाधिकरण सपाप्तम्‌ ॥

अथ शिष्ठाभिकरणम्‌ ।

एतेन शिष्टापरिग्रहा अपि व्यास्याताः ॥ १२॥

एव परिणामवा्मिपतजगदुपादानत्वपरतिक्टन्यायस्याति-
रोधश्चुपपाथाऽऽरम्भवादिनाममिपनस्तसतिररन्यायोऽस्मिन्नधि
करणे निराफरियते । अयमत्र पृवेपप्तः- सांख्ययागद्रद्धानां
तकोङ्श्ररमतित्वात्तदीयवकेण ब्रह्मणो जगदुपादान"वबाधो
मा भूद्रशेषिकादीना तकंमतिकुश्चरसपरसिद्धस्तदीयन्यायस्याब(-
भिवत्वात्तद्वाधित ब्रह्मणो जगदुपाद्‌ानत्वमिति । एव किला ऽऽ
रम्भवादी वेश्चेषिको मन्यते-का।रणमह्वस्य कार्ये स्वावापे
कोत्कषेशाङिप्रहस्वारम्भकत्वदश्चना्दि पहत्तप जगदुपादानं
स्यात्तदा पृथिवीपवनादि कायं ततोऽपि मदत्स्यात्‌ । यययत्कायं
रभ्य तत्तन्नयूनपरिमाणद्रन्यारन्धं यथा तन्तारन्ध, पट इति
व्यप्चैः। न चास्प्यत्र ! दृश्यते तु (बण०्म०२।१६) इति
% न्यायावकश। । नाप्यप्रयोजङता । उत्कृषएमहरव प्ररयाभ्र-

। च ~~ [ति 9 वि ह ~~~ = च = =

[|

%# न्यावाबकाश्च इति । तत्न हि ‹ यदुक्त विलक्षणत्वान्नेद नगद्रह्मप्र-
कतिकति । नायमेकान्त । दरयते हि खोक चेननत्वेन प्रपिद्धेम्य पुरा.
दिभ्यो विश्क्षणाना केशनखादीनावुत्पात्ति | अचेतनत्वेन च प्रसिद्धेम्यो गोम-
याद्िम्यो वृश्चिकादीनाम्‌ › इध्यक्तम्‌ । एव च तन्न्यायेन महत्तमाद्पि ब्रह्मण
पका शान्धयूनपरिमाणकमपि जगदुत्पदयेतेति न शङ्कनयिमिति माव ।

@&

६९६

कांकरपादभूषणे--

यमहर्वस्य क्लृप्रा या कारणता तदुच्छदप्रसङ्स्य विपक्े बाध.
कस्य सत्वातु । न च दिवतवाद्‌ एतदाषानवकाश्चान्नायमाक्षेषं
हते वास्यम्‌ | महारञ्जावरपपरिपाणयजङ् चमादश्चेनन विभौ
बरह्मणि मलिकामरकाद्यारोपायोगात्‌ । ननु (न च) ब्रह्म-
णः कारणत्वायुपगम कपाराद्‌ानां सर्वेषां कायतया नित्यत्तिद्ध-
कारणालामन प्रख्य सवेषां कायदरव्याणा नाक्षान्प्ररकारणा
भावन पुनः खन स्यादाते वाच्यम्‌ ¦ परमाणनां परुकारणस्व-
सभवातु ।न च तत्र प्रमाणाभावः । द्रचणुक स्वन्यनपरिमा

दरभ्यारभ्ब कायद्रन्यत्वाद्धटवतु ' इत्यनुमानासद्धत्वात्‌ ।
न च तेषामपि पृथिवीत्वादिना सावयवत्वानुमाने तेन च का्ै-
त्वानुमाने हतोऽपि न्यनपरिमाणं किंचिद्धवेत्‌, एवं तवो ऽपीत्य-
विभान्तिरिति वाच्यम्‌ । परमाणो; सावयवत्वक्षरपने सावयब-
त्वाविश्रान्तो मरसपेपयेरनन्तावयवस्वाविशेषेण साम्थाक्तरयप
रिमाणतापत्या शृषटविराधेन पथिवीत्वादिना परमाणो! सावय-
घरवासुमानासमवात्‌ । त्था च परमाणव एव मृरकारणं न
रहति । एवं बुद्ध मगदतो दिष्णोरवत्तारोऽभावं जगद्धेतुं
स्मरति स्म तदनकुरं “ विमत भावरूपं नगदभावपुरः-
सर भावरूपरवाधथा स॒षुपिपुरःसरः प्रपश्चः › हति तर्ब
चाऽऽह । एव सयातवादिनोऽप्येव मन्यन्त--न स्थिरस्य
कारणता सभवाति । समयस्य प्षयायोगे निखिटकार्ययोगपच-
परसङ्कादिति । एवं स्धभाववादिनोऽपि नित्यधर्माणां देश्चनिय-
मवदानित्यका्यांणां कालनियमस्य स्वभावादेषोपपच्या न
कस्यचितकचित्कारणत्वमिति कुतो ब्रह्मणो जगत्कारणत्वं प्रत्या-
शेत्यधिकाश्चद्धाचायुक्तपक्षादुक्तन्यायातिदेेन दूषयन्‌ ‹ एतेन
शिष्टापारेग्रहा अपि व्यार्याताः › इति सूत्रेण सिद्धान्तः एतेन
भरतेन भधान कारणवादनिराकरणेन शटिमैनुभ्यासपभमृतिभिः
केम चिदप्यशेनापरिग्रहीता येऽण्वादिकारणवादास्ेऽपि निषिद्ध-
तया व्यारूयाता निराङृता द्रष्टव्याः । सत्कायत्वात्मासङ्कत्व
स्वपरफाश्त्वाद्यदेर्वदान्तल्ञाद्धस्य प्रत्यासन्न; भधानकारणवादः
सपकातरत्वाधं येन शिषेः स्वीत इति भवरुत्वादुपदेशषः । अण्वा-

शिष्टापिकरणपर्‌ ।

क

दिवादानां निमखत्वाद्दुषेरस्वेनातिदेश्च इति बोध्यम्‌ । अथमन्र
सिद्धान्ताभिप्ायः- न तावद्टिवतवादे प्राथमिको दोष । उश्च.
तरगिरिश्खिराधारूढस्य ममिनिष्ठन्यग्रोषभ्‌ रहादावरतग्द्‌ -
वीपभवारादमेदारोपस्य दशनात्‌ । घटादिषु द्शैनमात्रेण वेद्‌-
विरुद्धा्थकरपने पृथिवीत्वादिना परमाणनामपि सावयत्वकदटपन
कथ वारयितुं शक्यम्‌ । न चैवं पेरपतपपयोस्तुर्यपरिमाणता-
पर्तिदोषि हृत्युक्तं सम्यङ्‌ । उभयोरनन्ताव यवतवाविशचेषेऽप्वानन्त्य
एव विश्रेषकरपनोपपत्तेः । तथा च मेरुसषेपयोरव पवानन्त्यस्य
विकक्षणत्वान्न तुर्यपरिमाणतापत्तिः । अवद्य ह्यानन्त्ये विशेष
आश्रयणीयः; । अन्ययाऽतोतकल्पान।पर्ततक्षणानामनागवानां
चाऽऽनन्त्याज्तस्यता स्या५तस्तत्र(ऽऽनन्त्ये विशेषः करनीयः ।
तथा च सावयवत्वानिशरान्तेमूलकारणपेव प्रेषा म) दुक
स्थात्‌ । परिणामितवेऽपि न नुपपतिः । विज(पी यमद द्‌ विव
त्वयाऽप्वाधयम१ ध्तुनाया वाच्यतया सात्ताद्रद्यक।यंगतमह्‌-
स्वादौ काथतावच्छर्कमजात्यानुपगमतमवराह्रह्य।दिगत्रमहच-
व्पादत्तस्येव धमेस्य महे्तव(रम्पकताव्‌र्उदकत्वोपवमसतमवाच ।
सति बाधके यद्विशेषयोरिति न्यायानवताराच । अविदीर्धत-
न्ववारन्धस्यापि कन्दुकदेरनतिदष.वव.महसवत्तरुपिण्डार-
ष्याया दीयेवरतेः सृष्मत्ववच्च मदद्‌।रज्धस्याप्यनतिमदत्वोपप-
ते; । उक्तं च परमपदररशन्यस्यापिं चरर, पाश्वमौ.
तिकत्व॒ न्यायपश्चध्य।य्यमू । स्वता च महत्तरादह-
काराच्‌तसृक््7त्पचिः साख्यादि.भेरपि । यदुप्यभाक्पुरः-
सरस्वानुम.न बोद्धाना तत्रापि साभ्यविकरो दृष्टन्तः ।
सुप्र (स्याविशेपत्वेनावस्थावत जलन; सद सस्वाङ्धपररणी
यत्वेन स्वमस्य भावपुरःसरत्वात्‌ । एव प्स्यरस्य करणता
कारयक।रणमावावहयक्ता च ब्रह्म नन्दा।देमिवंहुतर प्रपञ्चित
गेया । यद्‌। वेदिकाशचरोभणिमि, प्राणकपृभिस्तत्र तन्न मङ्ख
दुदाहूता भरृतिपुरुषादिमतिष।दिफा साख्यस्पृतिजगत्कारगत्व -
विषये दौबैद्येन परित्यक्त। तदा निखिले शिररुपे्षितानौं
क(णाद्पदाना दोेदय किमु बक्ञ्पभू । न खडु ब्राह्मप।्ादिषु

६९७

६९८ धकिरपादथरषण-

पुराणेषु इचिदपि परसङ्धाद्दन्यणुकादिपक्रियोदाहृता । प्रयुते
पनुस्पृवग-
तकान्बकटततीश्च बामातरेणापि नाचेयेत्‌ ।
परो्षपम--आन्वीक्षिका तकेवि्यामतुरक्तो निरथिकाम्‌ ।
हस्व फटनिष्ठात्तः सगारत्व वने पम ॥
अघात्वं गातम विद्यां सागोटा यानिपाप्तयात्‌ ।
इति जिन्दोपटग्प्रते । तथा विष्णुपुराणेऽपि-
पी घटल वसतः कपालि फ़ एपाडिका चृणेरनस्ततोऽणुः ।
जनै; सवकमस्तिमितात्मयोषैरारप्यते ब्रूहि किमत्र तसम्‌ ॥
(२।१२। ०२) इति घा पक्रिया निन्दिता । यत्तु याप
वख्यन-
पराणन्यायमीमासाषमसन्चङ्मिश्चिताः
वेदाः स्थानाने विद्याना धमेस्य च चतदेश्च ॥

हृति न्पायमतमक्रियाया विद्यास्ञाषनववपुकत तद्ूःयाबेराषपद्‌-
यशोधकन्यायस्प वौक्तभित्यविरोधः |

यत्त चद्धिफायाप्‌ -यचोक्त एतेन -पनुन्यासपमतिभि विषै
पनविदशेन प्रिगदतस्य वद्किद्‌शनमत्यासन्नस्य पधानवदस्य
निरापेन, १, केनवचिद'५नापररिगृदीवा १दिकदर्नाप्रयासन्ना
परमाण्व।दकारणवाद्‌ः मत्यारूयाता इते | "एतेन ' (ब्र सूर
२।१। १२; इत्िसूतयमनूधय तने ' एतन सवं व्याह्वाताः
( त्र मू० १।०।२८) त्यत्रापि त्वयाऽस्यवायस्याक्तत्वन
पनरक्तेः । निरी स्स(र पवद्‌ाद्पि सेश्वर पेषिकरादिबादानमिवे-
स्वरवादिमिः रिष्टः परिगहदनत्वादवरकारणत्वबादिवेदिकपत्या-
सन्नलाच्र । तदक्तपदुल्पार्पनं-न च श्एगदतत निरीशा-
६।भादिन इति दृपणपरक्तम्‌ । तदमत्‌ । " एतेन सष ष्या
ख्याताः › इल्यत्राणरादिकारणबादे श्रतिनीस्तीत्युक्तम्‌ । अत्र च
तदनुमव्रा ' ब्रह्मणो जगदुपादानत्वविरोधिधुक्तयो दु शु-
च्यत इति सपषटत्वेन , १।नस्क्योद्ध।वनस्यादेतमतविद पमूककपू
टिक्तेपमातवात्‌ । निर वरक्ताख्यवादस्य स्कयतधरेन

। गिं [0 ~~~ [म = = नन =-= नन्ही ~न

१क शच्िष्परिग्र*। २ क श्दीश्च° |

भाक्ताप्यप्रेकरणू । ६९९.

ुतिपर्वापन्नत्वेन शिष्परिगरहनिखस्य सेश्वरषेशेषिकवादस्य
परमाणपादिकारणवादहया निमूरतया श्रुत्यपत्यातन्नतस्व चो-
त्तत्वान्नानुग्याख्वानोक्तदाषः साधु । ददानीपुपादानांश्च एव
शिष्टपरिग्रहापरिप्रदयोरक्त्या विराधाभावावु । अत्र यद्यपि निब-
स्पेऽस्मिक्नभिकरण एव पूवेपक्षदश्चाया कायकारणयोरमेदो दूषि-
स्तयाऽपि तदभेदसाभकन्यायोऽत्र न विवाकषितः । पर पृतेपक्षो-
पोद्रलकतामात्रेण पूुपेपक्षे स दूषित इति ध्येयम्‌ । एष॑ रीत्याऽ
स्याधिकरणान्तर्ववसंभव एतत्सूत्रस्य पृब्ौधिकरणतवशेषतसफ
हपतेन “ एतेन--सत्कारणत्वाद्‌। दषन्तमापेनासत्कारण
स्वादो दृषएटन्तामावेन बिषएपरग्रहः-पाऽस्तु जगक्छारणत्वपरस
तस्तथाऽपि न विष्णोगगत्कारणत्व सभवति । (िभतिपन्न निष्फा-
रणमचेतनकारण जवक्‌।रण व। कायत्व(तकूरपतनदध्यादिवत्‌ ›
इति युक्तिपिरोधात्‌ । न च निमृरयुक्तेरताधफतम्‌ । ' +अङ-
स्मात्‌ ' इत्यादिश्रतिमूरत्वादित्यफतु त्वा चेतनऊतकलनीव ₹
तेकत्वाद्यः सिद्धान्ता व्याख्यातः । कृरुपतनादाबपि
निष्कारणसरादेरतमतप्वात्‌ ” इत्यानन्दती्थायाना व्यारूपान-
पयुक्तप्‌ । अधिङ्मुक्त प्रार्‌ ॥ १२॥

41

अीभन्छकरपादान्नमपणे परदृर्णे ।
रघुनाथदृतिभ्‌ यचञषटाधिकरणे मुदे ॥

हति चिषटपिकररण समाप्‌ ॥

पो क्चरपतेरविभागषेत्स्यद्वाकवत्‌ ॥ १२ ॥

अनोक्तसमन्वये परस्यक्षादिपिद्धमाक्तृमोग्यत्रिभागरोपपरस-
गरूपस्वप्षवाधोद्धारादभ्यायादिसगतिः । पृोधिकषरणे श्रुति
भरत्यक्षाननुग्रदीतं भतयक्तसामन्यममतिष्ठितामिति कारणपहसा

न -- णी) 8 [1 |

+ अकस्मादिति । ‹ अक्रस्माद्धादभाविराधरीद्कष्मातिष्ठल्यकलसाह्यम-
म्युपेति ' । प्रधानादिदुु्पन्न परधानमचितिष्ठपि । प्रधाने छयमम्पेति न

हम यकारण मतम्‌ ? । जीवाद्धवन्ति भूगनि जीवे तिष्ठ त्यच्च । अीवे तु
टयमृच्छ^्त न भीवात्कारण १२५ ' इति श्तयो बोध्या ।

}

७०४ धंकरपादमूषणे--

न्महुत्तरफायोपत्तिरूपस्तका न प्रतिष्ठित इ्युक्तम्‌ । शह
च मोक्तभोग्धविमागस्य भत्यक्तसिद्धत्वात्तन्ूखकस्तकों नापर
विष्टित इति प्रत्यवस्यानादनन्तरसगतिः । अब्रोक्तसमन्वये-
नावगम्यमानप्‌ ' तत्वमसि ' स्वै खलिद ब्रह्म ›
इतिवाक्यमतिपा्मानपद्ेव = प्रत्यक्षातिद्धमोक्तभोग्यविभागरो
पप्रसङ्ध रूपतकब।ध्य न वेति संदेहे पूवेपक्षः--स्यदेव
वापः । ' तत््रमसि ` ' सवं खाटवद्‌ ब्रह्म ' इति व्(क्यस्य
स्वारतिकाय। द्गीकारे ब्रह्मामिननयोजीवजगतोः प्रस्परममेदः
स्यादित्युक्तविमागरोपपसङ्खस्प दुब।रतया तादश्व।क्यस्पा-
यान्त्रिपरताया आव्हयकतयाअयुक्तमिद्‌ ब्रह्म$[रणतवाबधा-
रणमिति ।

ननृक्तयुकया जीवजगतोरमेदामिषानस्यायुक्तत्वेऽपि ब्रह्म-
फारणताबपारणत्य कथपयुक्तनेति वेद्‌ । जी बजगतोत्रह्मो.
पादेयतया शरुदत्वदुपादानेपादेययोश्च समवाय निराडवेता
सिद्धान्तिना परिशेषच्तयोरमेदस्पेवोपगन्तव्यतयाऽभेदासंभव
उपादानोपदेयमावोऽपे न समवतीत्यमिमानवतः पवेपक्षिण-
स्तयोक्तिषमवाद्‌ । वस्तुतस्तु पूर्वोक्त जगदुपादानतभुक्ततफे
विरोषादयुक्तएुत युक्तमित्यत्र चिन्त्यते । तत्र तावधद्युक्तमिति
पूवैपक्ष; । उपादानोपादेययोने समवाय हति बदा तयोरमेद
एव परिरेषद्रच्य इति ब्रह्मामिन्नयोम।ग्यमोक्तरो परस्रास-
तापत्या विभागामात्रापत्तेः ।

यत्त॒ चद्दरिकायाभू-- यदुर प्र ' ब्रह्मण उपादाने भाक्त
एरी रेणो भाग्यत्व(पचे भाग्यस्य श्न्दादेमोक्ततापतेसायाराबे-
ग. स्याद । दवारपि प्रमकारणनब्रह्मानन्यत्व।[दति । भवम्‌ ।
एकसदुद्रकायामां जरतरङ्ग दानामिव विमागोपपतायेषि सिद्धा.
स्ति; › इत्यनूद्य पूर्वपक्षे ‹ = विवपिद्धान्ते नोक्तसांकय।श-
ङ्ास॑भवः । जगदूमदेस्वविध्ाविषयतालक्षणस्पाधिष्ठनलस्य

= विवतपिद्धान्त इति । पृवापिफरणे विवतेवादस्यैव्टितिमि तिद्ध
न्तितत्वेन तदुषपतिन्रभिकरणे मोत्तुभेग्ताक्येशङ्काया मव एव नास्तीति
निहकपृवैपन्लो नं यु इति माव ।

व व
१ क, °्ते सकयेशङनुद्यात्‌ ।

भाषत्रापत्यभिक्रणध्‌ । ८०१

समवायतादारम्यरक्षण सवन्पदयनिरपक्तस्वात ' इति दृषणद्ु-
क्त । तदसत्‌ । उक्ताधिष्ानतामात्र नोपादानता । कितु फये-
समधायिकारणता कायोमिन्नकारणता वा। अ-वथा पारिभाषि
फृतापत्तेः। एकविज्ञानेन सवेचिङ्गानोपपादनायो गाश्च । न चेतदु-
मयपपि ब्रह्मणि युज्यते । समवायानभ्युषगमात्‌ । आच्स्या-
सं मवेन द्वितीयस्येव।भ्युपगन्तन्यतयाऽवि मागः स्यादिति षड्ग-
या निरपवादत्वाव्‌ ।

यद्‌ पि चद्िकायाम्‌- पएवेपक्ष “५ फिच पृवपक्षिणा क
कायोणां वेत नाचेतनत्वरूपेण विभागो न स्यादित्यापाधते
किवा येन केनचिद्रूपेण । नाऽऽ्ः । वेवनस्यानादरितवेन कार्य
तदिभागामाव इष्टापत्ते । ननु चेतनस्यानादितवेऽपि ब्रह्मामेदाद्ू-
हायन ब्रह्माभिन्न यलड तदपत्वापततिरोति वेश्च । "दयते तु"
( वर मृ० २।१।६ ) ईति सूब्रेणव जदोपादानतेऽपि
ब्ह्मणश्चेतनत्वाहानेरुतत्वा ट्र हयाभेदेन जीवस्य नदत्वाप्रा्तैः |
नान्त्यः । एकंस्वणपिण्डकायाणां कटकघञ्राधवस्थानां मेद-
स्येव दशनेन ब्रह्मकायाणापप्याकाश्चवायवादीनां मेदसभवाव्‌ ।

सुदणोपिण्डः सावयवो ब्रह्म तु निरषयवमिति चेतु । स्वन्मतेऽपि
‹ कुरलपसक्तिः (व्र मऽ २।१।२६ ) इति स॒न्र इव निर्‌-
वयवस्य ब्रह्मणो युगपदनेकद्र्योपादानत्व न युक्तमित्येव पू
पक्षयितन्यष्‌, न तु कयोणां विभागो न युक्त इति । तस्मान्न
पषेप्षोदय इति द्‌ षणद्टुक्तम्‌ । ठदप्यफ़ण्डताण्डवषू । ' भेदा.
भेदयोर्विरोषाद्धदमात्रोपगमे समवायानभ्युपगमादुपादानत्वानु
पपत्तिः । अमेदस्येबोपगमे भोक्नादिविभागानुपपत्तिः ' हति
रीत्याऽस्मदभिमतपुवेपक्ष उक्तविफरपाप्रसराव्‌ । ' दृश्यते तु
इति सूर विरक्षणयोरप्युपा दानोपादे यभावो दश्यत इति कायो-
मिन्नकारणता रक्षणोपादानता वादिन सांख्य प्रत्युक्तम्‌ ।
इह तु कयेकारणयोरमेदाभ्य पमे पर्वोत्तरमावनियतकायंका.

१क्‌ ^तनतवेन । २ कं *भनेनेष्ाः । ३ क इयतीताधिकरणस्थस ।४ फ *क्ततवेवं
ब्रह्माः । ५क "कमहासुवंण । ६ क चपिण्डंसाः। जक च्यव त्र ।८क्‌ "चेत्तर्हि व।
फु ध्वे ङ्‌" ।

७०३

धोंकरपादभूषणे--

रणभायानुप्पत्तेरिति मेद एव तयोरिति बादिनं ताक्षिक शङ्क
तारं पत्युक्तसपाधानानवकारेन चतनस्वानादित्वेऽपि ब्रह्मा.
भद्‌ हह्यकार्यत्वेन ब्रह्माभिन्नं यललड तदरषत्वापत्तः सवचत्वात्‌ ।
अत एवेकमहास्वणेपिष्डेत्यादकप च न सत्‌ । प्देपाक्तिणा ईपि
कायेकारणयोरभेदानभ्युपगमेन क(रणामन्नकायाणां भदमस-
भवेन येन केनचिद्रूपेण विमागो न स्यादित्यापादनसभवात्‌ ।
एव पूथैपक्षे सिद्धान्तः-- स्या्टोकवदिति । अयमत्र सिद्धान्ता-
मिपायनिष्करषे -- पया हि तार्विकेरपादानयूतात्कपालदेदर-
व्याद्घटाद्युपादेय द्रग्यसन्यदेव । तयश्च समवाय एव
सबन्ध इत्युच्यते नेव सिद्धान्त उपादानोपादेयभावस्थरे
द्रव्यद्रयमश्धुपगम्यते | आपि त्वेकमेव परललादि द्रव्यं पिण्डा
बस्थारूपं धमं परित्यज्य कारकविगेषाप्कम्बुग्रीबादिफनतरड़ा
दिरूपसस्थानविशेषमागमवति । तथा च पृतिष्ड एव घरों
जाता जछपेव फेनतरङ्खादि जातमिति सामानाधिकरण्यग्य-
वह्‌ारोऽपि । तथा ' सर्वं खट्विद ब्रह्म › इति वाक्ये--
अस्तिभाि पिय रूप नाम चेत्येश्पश्वक्प्‌ |
आद्यत्रय ब्रह्मरूप जगद्रूपं ततो दथ ॥

इत्यभियुक्तक्तरीत्या सदादिरूपेणांषाद्‌ानतवया जगदनुषा
हब्रह्मरूपधर्मिणमादायामद उपगन्नः । नापरूपार्स्यतु ब्रह्म
णा सदहोपादानत।घटक तादात्म्यमेव । द समानापकरणश्च
ब्दो खिप्रस्ययनिवोहक सवन्धविकनेषः, नात्यन्तामेदरूप
स्वरूपेक्यम्र्‌ । तच न भेदेन विसध्यत तिन ब्रह्मजगताः
सांकर्यम्‌ । नयु नामरूपा स्वरूपेकपानभ्युपगमेन सांक वार-
णेऽपि जौीबन्रह्मणोः स्वरूपैकयाभ्युपगमेन तयोः सांकर्यं दबीर
मेवेति चेतु । न । स्वरूपैर्ये सत्यपि तयोरोपाधिकमेदप्युगमेन
सांकयानवकाश्चादिति ।

आनन्द्वीर्थायास्तु-- परेऽष्यये सै एकी भवान्ति ' इति
श्वतां जीवस्य पुक्ता्वीशामेदमतिपादनात्तेन ससतारदश्चावामप्यमेदं
मरसाध्य तेन ब्रह्मणि सम॑कारणत्वमसंमर्वीत्ये कः पू्ैपक्षः। चिवि
भस्ययस्वारस्याय संसारदश्नायां मेद्‌ एव, मुक्तवेव परम्‌-

>

भाकरत्ापस्यधिकरणप्र |

अभद । तथा च जगल्लन्मांदकारणत्वलक्षणस्य भुक्त जीवऽति-
व्याप्चिराति द्ितीय । ससारदश्ाणा जीवव्रह्मणापदाभदो
गत्ता त्वमद एव । तथा च यक्त सताराण चातव्याप्तारति
ततीय । तथा ह चन्दिफायाम्‌-"एका भवान्ति ' इति ब्रह्मण

स्तावन्युक्तावभेद श्रूयत नच ता्ैना ब्रह्मण सवक्नत
सिध्यति । सखसाररिण इव मुक्तस्य स उनसे परपक्षादविरा-
धामावेन पवमपरतोऽपि जीये सवफनेत्वस्य युक्तरित्र ज्ञाननो

पगपसमवन च युक्तामन्नम्यापि ब्रह्मणः कभनत्सवञरण

त्वमभ यात्‌ । तस्मादसवफतुन्वेन परन्यत्त सद्धसमापभराद्रद्म-
णोऽपि न तथात्रापि वक्त रएक्तावभ्देन समारऽप्यमेद'
मा 4*। ‹ एकी भवन्ति ' ईटपभूननद्धा पायच्विप्र्ययस्नु ‹ न
न्यस्या यत्व प्रयञ्यत ! इतिमाष्याक्तयुक्तिवगेधाद्धदश्नष

निषत्तरमूनतद्धाव्राभिमाय इत्येकः पक्ष" । द्विनी यम्तु--्ि-
परययस्त्रारम्यात्पुवं भदो णक्ता त्वभेद" | ! न हन्यम्यान्यस्व
युज्यते ' इति युक्तिस्तु स्विप्रत्ययरूपधृन्या व।+यते । ततीय
स्तु-पएूवं भदाभेदा म्रक्तो तु केवछामेदः ; पूव च च्तरिपरस्ययो
युक्तः । पुवं केवलामेदापावात्‌ । ' न ह्य यस्य › इन्याियक्ति

विरोधश्च न । पूवमप्यभेदस्य सत्यात्‌ । अत्र पक्षत्रये प्रत्ये पुन'
पक्षत्रय सभवत । प्कप्दलक्षणयेतवर विराधपारहाग्समवाच-
न्रात्राचिन्णात्रम्य मद्‌ाप्रम्त्येक्यापदेश्चवेय य्याचेफपररक्षण

येकमेव विशिष्रूपत्थागेन ब्रह्मणः परर्यक्तसिद्धासवक्मैजी ब-
सालक्षण्येन वा जीवस्य आरतिसिद्धसवैफनुव्रह्ममारक्षण्येन ब्र
पमिथ्यावा्िरीत्या पदद्रयरक्षणयोभयत्नाप प्रिशिष्ररूपन्यागेन
विन्मातक्पेन व । तजाऽऽे छक्षणस्यासमवर। । द्रूनीयेऽति
व्याश्नि । सदाऽपे शरुद्धामेद इति पक्षे ससारिणि, यरक्तावेरभेद
इति पक्षे यक्तं । क्तेः पुव मेदामेदावित पक्षेऽपि पुक्तेऽभेद-
शरमादाय संप्तारिणि चातिव्पाप्ित-ततुतीयेऽपाति । सिद्धान्त

४९३

वः कजवनं

+ तुतीयेऽपातिं । द्दानतनच न कात तु-- ताऽ ठततणन्या-

[

। ह क्राम ।२ वतय 1
८

पम । द्ितीयेऽपि० त । पराऽपि जु&।५९ इति प्रते प्ततारिणि मुक्ता

गट

७०४ इांकरपाद्‌ पषण --

ध्तुू--जीवेश्योरमेदस्यासंभवांस्न जगतारणस्वस्यासमवादिः ।
' एकी मान्ति ' इति पक्तावेक्यव्यपदेशात्तास्साद्धारोति चत्‌ ।
कोक उदकान्तरस्येकीमावन्यवहारेऽप्यन्तर्भेददशेनेन व्यभि-
चारात्‌ । ेकयम्यपदेश्स्व स्यानकंयादिनाऽपि जलेकी माधवदु-
पर्चरितयष्व तु । हयव श्रतिहदुपबहणे्बोधितत्वाञ्च । तया च
रति - -“ यथोदक शुद्धे शृद्धमासिक्त ताषटगव भवति । एव
पुरषिजानत आत्मा मवति गोतम ' । छन्द च-

उदकं तूदके सिक्त प्रिभ्रपेव यथा भवेत्‌ ।

न चेतदेव भवति यतो दद्धि परयत ॥

एवमेव हि जीवोऽपि तादात्म्य परमात्मना ।

भापनोऽपि नासा मवति स्वावन्डयादिविशषेषणात्‌ ॥
इतीत्यविकरणयोजनामाहुः । तदसत्‌ । ! तत्वमसि ' इत्या-
दीनामनेकेषां सवेदा जीवब्रह्मामेदबोधकत्वेन परामिपतानां
वेदान्ताना सत्वेन ' परेऽव्यये ` इत्यादिशरुत्युक्तमुक्तपराभेदेन
प्रसाधितस्य सपतारिपरामेदस्य पषेपक्षहेतुतोक्तेः शिरोवेष्टनेन
नासिकास्पशेतुरयतवात्‌ । मक्तजीवस्य परात्यन्तामेदे तस्य
ठक्ष्यतावच्छेदकाक्रान्ततया तत्र ठक्षगसच्वस्यातिभ्याप्धिरूप-
तवामिधानानौ विस्या । परेऽव्यये सर्वं एषौ मवन्ति
इत्यत्र स्थानेक्यादिक विवक्षितमिति सिद्धन्तोक्तिरप्ययुक्ता ।
जीबपरयोः म्थानेक्यस्य नित्यसिद्धतया चिवपत्यय।स्वार-
स्यस्यवापरिदहारात्‌ । यदप्युक्तू--' यथोदकं शुदे श्द्धपासिक्त
ताषटगेव भवति › हति । सावषारणश्रुत्या जड्रय साम्यमेव
प्रतिपाद्यते, न त्वेक्यमिति।

तत्रेदं विचारणीय्मू--दृष्टान्ते हावच्छद्धस्वेन साहयमातर

विवक्षितम्‌ । तद्‌ नाप्तिक्तस्पापि जस्य शुद्धस्य शद्धत्वा-
दिना साहयानपायाच्छतिगतासिक्तान्तमागस्य ३यच्१पिति
तदधेदग्रहाविषयत्वादिना साद्य वाच्यम्‌ । तथा सति जल्द्य-

किण नः

1 , श, 3 1 णी क

पेवाभेद्‌ इति पक्षे मृक्ते १४ मेद्‌मेःाविति प्कषेऽपि मृक्तेऽभेशशमादाय पतता

४

रिणि चातिव्यते । तृतीयेऽपि स्त्य कत्वमत्तमवि । अप्त्य तु प्रषानद्‌

वतिन्याप्तम्‌ । तिद्धान्तनोऽनि€ च | हत्युपटम्यते ।

भोकतरापर्यापिकरणम्‌ ।

मेटनस्य भेदग्रहविंरोधिलरेनो क्त साश्हयप्रयोजकत्वङामेन तद्धा-
गस्याथवरषमर्‌ । एवं च ताहगजरस्य टष्टान्तत्व वदता मुक्तस्य
बह्मणाऽपि तद्ेदग्रहापिषयस्वादिनैव साटऽ५ तदभिन्नतवपयेव-
[सितमनत्र भरतिपाद्यत इति वक्तव्यम्‌ । यद्यपि सतोऽपि मेदस्या-
ग्ररणेनाप्युक्तश्चस्युपपत्तिस्तथाऽपि (नान्योऽतोऽस्ति द्र न्योऽ-
तोऽस्ति भ्रोता ' “न ह्यस्ति दैतस्तिद्धिरप्मे् सिद्धाः › ‹ जैव
काचनात्र भिदाऽस्ति भ्ण सहयो पे तत्परम ब्रह्म वेद्‌ ब्रह्मैव
भवति `

४ षावन्भोह तु भदः स्पाजनीवस्य च परस्यच!
ततः; पर न भेदाऽस्ि मेदहेतोरभाव। ।

िभदजनक ज्ञाने नाश्रमात्यन्तिक गत ।
आत्मना बरह्मणा मेदमसन्प कः करिभ्यति ›

इत्याश्रतिस्मृतिषयके।चनया भेद्‌भावदेव न तथा प्रणिति
युक्त फरपयितुम्‌ । स्था च ननान्याऽ।उक्ति द्रः इत्यादिश्र
पजम्मेद्‌निषेष एव स्वरसस्तयथाक्तं भागनन्द्भयािकरणे
विस्तरेण । युक्त च परक्तिकले भेदस्पेवामच्वक्ृस्पनया तद्‌-
ग्रहणम्‌ । अन्यथा तदप्रहणकारणदो षकरपनापच्या मृक्तेरवानु-
पपत्तेः । निरस्तसमस्तद्‌।१९५१ मक्तेश्रणात्‌ । एव पाण्ड्यो
पनिषदो जीवब्रद्मेजपपरस्वू तदृन्तगेतस्पर ' परेऽन्ययप सवे एश
भवानपि इत्यस्य मेद्परत्वाभावान्नोपचरितायत्वकस्पनं युक्त।

अथ मेप षडविषतातमनिण यङि पेतमाण्डुकषोप
निषद्वतस्य ‹ प्रेऽन्थये स१ पङ) भवन्ति" इत्यस्य कथन
भद्प्रत्वम्‌ । तथा ह्यापवगे-' दरा सुपण › हूपयुपक्रम; । ‹ परर
साम्यघु ५ ` इत्युपसहारः । / तय(रन्य पप्परे स्वाद
नशन मज>५। अभिच.क(५ । जु यद्‌ पपतयन्य५।दमम्प्‌
परहिमानमिति वात्जोकः ' इत्यभ्यास, । चाद्धेकसमपिगस्ये
शवरपतियोगिर्स्य काकत्रयाष।५८१दस्पय अस्तं विनाऽपपेरप्‌-
१७ । ‹ पृण्यप्‌पे रिपूष ' इति फएल५। ‹ अस्व माहेमनमू
इति २९4।०रूपञ५१।द्‌; । * आति अनश्चन्‌ ` हर्युपपतिरोप
चेत्‌ । अभ वदन्ति अध्ने मयुण्डके ‹ कस्मि मणये)

७०९५

५०१९

२ कर्पादमूषण-

विज्ञान *वागद चिन्त मभवमि ' ङ श्रोनफपश्चनन्ग्भु ९ द
त्रये बादूनन्य ' इन व्िद्याद्रयमवतायं ऋमेदादिलक्षणापपरा-
पक्त्वा सथपरा यया तदक्तरपषिगम्यने | यत्तद्द्ररषमग्राद्यप-
गोजमबण१्‌ › इ यादना परव्रिश्रापिषयमक्षर प्रपिपादयताञमे
दम्यवोपक्रान्त २दन्यथा तदुत्तरत्वानुपपतष्धितीयपुण्डम ' पूरष
एद पिन बरह्मैवर्‌ पिन्वप ' शति १-३अबि तस्व पभय तुरी-
यथ्युण्डमान्न व प्पर्‌ऽव्यथ मन्‌ दको भवन्तिः सयो हवे त्य
९५ तेद भह्यं! मयति ? शत्यक्यलक्षणफषनोपनदारन्व
मण्टङ़4 पत्वा] उत, नषद एेश्यपरप्वेन तन्पः यार्वितनाक्म-
स्यापि “दा सपणा' इत्याद, 'जमवुक्त मकरगादोत ₹ग्यतायं
त्वाप ' गन्स्‌., ३।२। ११) इति न्यायेनामिक्रपण पामन
च तदनुक्‌ कयन्‌ व्प्रार धथतया तस्य मेद्‌पक्रम्तमिा गदु ।
अस्यतम्‌ ` इ-पादेयायवेतप्यम्‌-द्‌रप१(प्‌)११सादिक
मरय (ताभय यजति? द्वारि त्रूवत। वरय ददः समिद्‌
धङ्खप्य। २२८५१८१ न चत सचय 1व्यसाधना दक्षो,
९१।यग 41 4न विन्चेमन त्नधकप्वपिपि १--तय(-
न= १९३१।।१ उ ५4 दृक्ष ^ समया यजा ` हप्ग्युततरम्‌,
' द्ञ५,(¶ , पाता ष्या २३५११ यजेत ' इत्यमर प५।
‹ इत्य? २ ११ -वयय्‌ चलदिव वतना पवो कय \१३य्‌-
+ | ६।९५३.१८ {९4 पाञऽस् वतप १४ ्ता त्रा म

व मल, ~ (प्‌, नश्च
१।१ ८2 ५६९ 1 2241 तहकरद्मवर्ता
ना. ष वकस्न साच स्वपारर्मनवत्तिरातं कवित्‌ । 41मा-
द२८५११९८ाच६।्‌ 1 जज + 1 क्तत +न-वभििकप१०२१,त३५ ।
१। ५ २ च्‌ तज्जन ८1 भामासः । एवच करण
हरण वरजा (क१मयव.अ तजक २ उन्षया माप
द्‌ादजन्य यिम 4 ' दूदपो(पूकममासान् यजेत ' इत्यु
पवाताथरो यो भमासकमते। शक्तरनित्यतारखण्ड करणता
रूपतयेऽपे ताजजिषटस्येव फ रोप यायकेतया तञ्जनकपिक्षाय।
आ पर्यकत्वादिस्यन्य | तया च विनिमाजशश्रुत्वायस्तयुकमपि

१9|| ब्‌ . प १८११ { \

। , गगरी

भोकतरापस्यविकरणम्‌ ।

सपिरादि प्करणाद्मयागद्‌प्तारूपादश्चचङ्म्‌ , १तिकप-
वप्रताथत्वादूक्तपिकपव्यनतत्वन तदपाक्तात्वादाति ' अकयु
क्त ' इत सनाय, | तथा द्श्चप।( पृ गमन्ता प्रकृत्य मरयाजस-
मपे श्रयते "अभिक्रम जुहाति" इति । तत्रामिक्रमभित्यस्य णदू
लन्तस्रेनाभिक्रम्पत्य ५कत्वाजजुहातिता माक्ररगिकृसवेहमावु-
वादात्तदुदैश्नामिकमभ विधीय । प्रय।जाना सनिहिनसेऽपि
तदपेक्षया प्रकरणस्य बख्वत्त।त्‌ । अन्यथाऽपिसनिदि ॥ तमप
याजा स्यादिति प्राह प्रपाजालिधाप ! जीनरयाजानिष्ट
समानयत उपन्‌; ' इत्यनेनोपमृरस्थाज्यस्याधं जुह। स्थाप्य
पित्थेय सपानमन॑ तरिवाय 'अमेक्र५ जहाति" हइत्युक्त्वाण्या

भे प्रयाजानां मियुनं वेद्‌ समिधो बह रिव यजति तनूनषातमेर-

मिव? इत्यादि ‹ ¶थ'ज।निष्ठमा हकेन्यमिघारय।प इ[रप]्तेन
मयानपरामशरत्तावर्तद्मैप्य मरय।जप्रकरणलनिश्चयात्तन्पःये
यद्विदि तव्मयाजाङ्खमिपि निवयतु । अ (भव # पतदशनन्यायः।
तया च संमिद्‌।दिवार्पायत्य यया दशचोद्यपङारत्यं निणीयते
तन्यायेन पृव।परव(क्यायय।गकवबुद्धयपकार रतात्त"पः पस्थ
तस्य “द सपण ` इत्यस्याप्ययर्पापि वद्पङरकप्वमेवु
नि५यम्‌ ।

तयु (चन्द यानप्‌ ) इति भवव्दुण्डक भगाद्किरण
सवस्य, दाथ ' & प्रपा ' ई्यादे, तृ¶०प सखण्ड
परतिषद्नादामकमाद्विद्व तेन्पायस्य । रप्‌ एवेदच्‌
स्यादेरमि परइदखलमेषीि पद्‌ । त । भधाद्युण्डके उक्त
रातय हवङ्गावन तवव 1 करव १२३०११५ स१ प्‌
भवान्त ` (स ६य।१ तत्परम व्रह्म षद्‌ त्रह्व मवा
इष्य १५६२९ ५८,५५ ‹ दर्प एदम्‌: ३.य।६द१र्‌५-
एस्पादतनषएलादद तस्येव महयमररणितत सूनयपिवत्ग-
दाना ०।६श्दतखण्ड ताप्पयस्य कक्तमदकयत्वापमिकरम-
णद्‌ भयानक तत परव्र$रणवेष्द्मिवि पिथ
पातत्‌?।५ मृण, ' परऽय स१ पए भवनि ` (सहया

~ (मिरी ) रि

७०५७

# सदृश्चन्याय इनि | एकाङ्कानुवादेन विधीयमानयोरङ्गयोरनतरशि
विहितस्वमिति यत्‌ ।

७०८

धकरपाद्भूषण--

वे तत्परमं बह्म वेद ब्रह्मेव भवाति ` इत्येक्पलक्षणेन फठे-
नोपदहाराच पध्यवर्तिनः ८ पर सास्प्ुपेति ' इत्यस्यापि
पर्वोक्तसंदश्न्यायेन(भेदरूपस!दृश्यप्रतया न मेदोपक्ंहाररूप
ताऽपि । अत एव ' प्रम्‌ इति स।म्यविक्षेषणष्‌ | संपारि-
ष्याद्रत्तम्य निदु खस्वादिना सादृश्य ‹ निरञ्जनः ' हति
तत्पूषतनवाकयनापि छन्धतया पुनः सादहयमातिपादनेऽनुपो-
गात । परमत्वविरेषिपं स।ट्रप चाभदरूपभव ।

न च~सह यो पे त्तप्परम व्रह्म वेद्‌ ब्रह्मेव मवति, इति वाक्ये
द्विती यत्रह्मशन्दो जीवपर एव। तस्य जा{िजीवकप्रर(सनाथनेश-
येत्वस्य कोरामरसिद्धत्वाव्‌ । तय। च य प्रम्‌ ब्रह्मवेद स जीव
एव भवति न पर्‌ ब्रह्म इत्ययः । अनर एवाऽऽयो ब्रह्मश्रन्
परमतेन विशेषितः । एव, साय मवि गष एको मबनिति,
एकोभूता नृपा स्वे ववदुः पण्ड ५२, कोटो अ्रररेणेकीम्‌
त्‌, इति स्थानक्यमत्पकंपस।टरवनिवन्वने क भावस्य योनूपकी
टश्रभरादो ९अनादत्रापि तद्न्यतमनिपिततेन ॥ग एरीमावन्य-
पदेश) पपर्तिरित्थूपसदहारो भेदविषय एव । अत्‌ एव ' पर्‌ऽन्य
२ हति सदम्बुपपसिः । अन्धयाञत्रवःरत वाक्रसन(पत्तिरि-
दि--बास्यप्र्‌ । गवि ब्रह्मपद्पयागतभवेी भरन, ब्रह्मो
पाद्‌(नमेव्‌।चितपर्‌ । अन्यथा जवना रसप्यब्रह्ममावस्य च
प्रागेव सिद्धतया पस्य ब्रह्मन्ननस।ध्यख।मव्रात्‌ "प्रम ब्रह्म
वेद ब्रहव भवतिः इति तस्थ ब्रह्मन्नानफर्तयोकेरसंगत्य।प-
ते, । ए4 सपि द्वितीय द्यमवनमप्ययःत्परमतवावरे चै वितमेव ।
एव चोपक्रपे १ ह।रय।रकंपपिषथत्वे पूर्बाक्तनय।येन मध्यस्थि-
तस्य ‹ परेऽव्यये ५१ ९की मवन्ति ` इत्यस्य तद( दा )वुक्‌
रपेन शुक्तस्य ब्राद्मण। तद्धेदाग्रहविषयत्वस्पेकय परातरपादक,व-
मेव युक्तम्‌ । ए सति ‹ परेऽव्यये ' शपे सपुम्यपि पूज्यते ।
भेदप्र न्वितविषयतायास्वद वत्वात्‌ । साय गात्रो गोष्ठ एकी
मधन्दीत्यत्र च मेद्ग्रहसस्वेनोक्तरूपेक्य)पप।द्नायोगाचयुक्तमे-
कस्थानास्यतत्वादिन। ताह ९८१ ब्‌६।२,११द्‌नषू । न. च मिनि
गमक भाव उमययाऽपि तया व्यबहूरतमवाद्‌ति वुस्वषू |

9 ५५
भोकत्ापएत्यभिकरणर्‌ । ७१९

अभ्मदुक्तरीतावुपक्रमोपसष्ारक्याुगुण्यस्य षिनिगमकल्ात्‌ ।
कपेणां चेकण्ठगमनासभवेन फमाणि विन्नानमयथत्यायगत्या-
पत््येफस्थानस्थितत्वादिना प्रकृते ताष्शव्यवहारस्य सपथे
यितुमशक्यत्वात्‌ । अत एष मत्येकषयेन ताषशव्यवहारोपपादन
मपि प्रत्यक्तम्‌ । कपणां मत्यकयासमवन कषाणीत्यस्वासग
त्ापत्तेः । कीटो खपरेणेफीभष इत्य देरिव साद्श्यनिष.धन
एकी गतव्यवहारोऽत्रास्त्विति ण्डा तु सा््यपरत्वे सप्तम्य-
नुपपच्या निरस्ता । मन्ते त ब्रह्मणि छीनस्य कमेणस्ततो
भेदग्रहाभावेन जले ठवणपेकोभूतपित्यादवत्स्रीयरूपहनेन
तद्धमिकमेदःग्रहविषयत्वरूपेकः^वस्येषोक्तवाक्यायंस्य समवेना.
संगत्यभावात्‌ । अनुरूपधात्र नदीसबुद्र्छान्त । यथा -
‹ नद्यः स्यन्दमानाः सपद्रायणा सपद प्राप्यास्तं गच्छन्ति '
दाति पुमैरूपहानोक्स्याऽयृह्यपाणमेदलोक्तेः । अय तु विशेषः-
परस्परावयवमेदेन परस्परमेक्यासमवात्तत्र सत एव भेदस्या
प्रहणमन्न तु भदामावादरवोति मेदाप्रहणांश् एव दृषन्तसपरति
पत्तेः । नहि दृष्टान्ते सवेसाम्यपेक्षाऽस्तीति । एतेन मिरितजनर.
मेदसाधने वक्ष्यमाणचद्धिकाक्राराग्रहः परस्तः । सिद्धानते
तदेक्यानभ्युपगमातु । अन एव निवे ‹ अब्रप्ितैरिनि काश्च
कृत्छ्ः ' (त्र स० १।४।२२) इति सूप्रे का पुननेध-
मिमताऽध्युष्मतः, इत्यादिना नदी सपुदरयपैरनेऽपि न तत्सछरूप-
क्यमित्यक्तपर्‌ । अद्वैषसिद्धावपि यथा नदर इति भिन्ननदीसय्‌-
्दष्टान्तोक्तिरयुक्तेत्याश्ड्य स्पषटमेदविरयनमात्रपरत्वेन इष्ट
न्तोपपत्तेरित्यक्तम्‌ । एव चेवंयपरमाण्डुकयो पनिषद्रतप्रू “ परा-
त्मर परषषेति दिभ्यम्‌ इति वाक्यपरपि न देशान्तरस्यत्रक्ष-
प्राप्निषरप्‌ । तस्याः सगुणोपास्तिफटष्वेन ब्रह्मविधाफरत्वा
समवाव्‌ । रकान्ददचनमपि निरुक्तश्रतिस्मृत्यविरोषनावान्तरमु
कंटययिप्रायय्‌ । अत एव्‌ ब्रह्मराकगवस्य ' परस्यान्ते कृता-
त्पानः भविश्नन्ति प्र पदम्‌ ` इति तर्थक्यरूपपग्मादतिष्च्यते ।
एतेन-एवदधिकरणसिद्धन्ते ‹ सिद्धास्तमाहई--नमध्य!हारे
गेत्यादना › इति हत्वपकाशिकोक्तमवतायं, अप माबः-

[^ निं ति णी [मरी [

१ क "ह्-न नमोऽष्या- ।

[रे 1 मी म ७9 = -जन्ण्कयनकन्न्कभन्डकनकृण्न्ी

७१७

| 1 ) क ए 1 ति 9 कि कि = = ता मी कि 1 ष त ॥

१क भ्म्‌॥१॥ द्विः ।२ क °विध।,

एंकरपादभूषणे-+

> च, © [९
वाकंषन्तिरविरोधाश्च पवापरविर।धतः।
उपपत्तिविरोधाश्च नेव युक्तं मनत्रयपू ॥
उक्तं द्विविध पश्षत्रयमपि पवेपक्षाकतं भरुक्तावभेदसपेक्षम । सं
एव त्वसिद्ध, । ' एकी भवान्ति ' हति श्रतमाष्ये ‹ यथोदक्‌
[९ ॐ @ ०, शेः चद [न [ह [व
हातश्चन्तरविरधाक्त) | न्यायावुव्ररण च नरञ्चनः परमसाम्य-
क ९ © ७० ॐ क, ७ न
पोह" इति पववाक्यविरोषस्य ' पराप्पर पुरुषमुपाति दिव्यम्‌
हस्युत्तरवाक्यविरोधस्य चोक्तेः । अभेद्परतरे च "परेणान्ययेन
हाति तृतीया स्यास्नत्‌ सप्रमी | साय गावा गोषु एकौ भवन्तिः
इातिर्वत्स्यादिति चेव । तत्र स्थानेकयस्येव प्रतीतेः । तथा
। कुपणि विज्ञानमयश्च आत्मा › इति पूरैवाक्यस्थक्रमेशब्दषि-
रोधः । कमणां व्रह्मक्यायोगित्यादिवाधफनां च ग्र-धान्तर
उक्तः । भदाभेदपक्षऽपि पवेपप्यमेदस्य विव्रपानसेनाऽऽयान्त्य-
पक्षयोष्ल्वपत्ययस्य चायोगात्‌ । मध्याम्त्यपक्षवा; (नान्यदन्य
त्वष्‌' इत्यनुग्पारुयाना क्तापपत्तिविराधाचान्यपरल्वात्‌ । फिच-
१९
भिन्ननंद्न्िदृषटन्त बदन्तीयं श्रतिः खरधप्‌ ।
१२
गौ णाथपरतां सस्या अचष्ट स्पष्टमेव नः॥
श्रयते हि ' एकी भवान्ति ` इत्यस्या अनन्तरम्‌ "यथा
नयः स्यन्दमानाः सप्ुद्रायणाः सुद्र प्राप्यास्त गच्छन्ति
इति भिक्रनदीसमुद्रर्न्तः। एव च-
रभ्याजङ दिष्णुपदीनलेनकत्वमागतप्‌ ।
इतस्तत गता गावः सायपकत्वमागताः ॥
एकमत तु सा सेना पाण्डवरानभ्यरबतेत ।
हृत्यादिवद्धबेदेश मवन्तीत्यादिवेदवाक्‌ ॥
न च जस्य जछान्तरमेटन रेक्यम्‌ । ‹ ठाटेव › इति
माष्योक्तप्तावधारणश्चत्या ! यत्‌ हद्धि, प्रहहपते ' इति स्मृत्या
च विरोषात्‌ । किच-

धरु । १४कृ वषन।

३ क नतरादिविः । ४ फ़ अय भेदमे।
५ भ्मौ। तया" सा*।६ क वष्स्यनि ।७ कर ब्रह्मण्या । ८ क गात्‌ । #*।९क्‌,
°"नदीसमुद्रहट" । १० 7 न्ती । ११7२ च्यमेव । गौ । १० प श्टेतिस ¦ १३7 ब्‌।

भोतराप्याधिकरणपू ।

परानमदारम्पररसपएवमदाच्च नीरयोः |

मेटनेऽप्यायिद्‌ा नास्त यथेव क्षीरनीग्योः।

न केवट ' यतो इद्धिः ' इति सृष्यक्त परिमाणभदमात्रप्‌ ।
किंतु शीतोष्णयोः स्पश्नरभयो । नत्तःसरित्सवन्धिनेश्च नगो
पने स्पश्ादिपदाऽपि दृशयते। अ यथा इसेन रप्पच्यपानयो'
्षीरनीरयोरप्यमेद्‌ः स्यात्‌ । टनमुव्रणताम्रपापलननामेद
तत्कायपणादो केदटस्वणङयपणान्प्ट्यादिमेदश्च न स्यात ।
षर सिक्ता स॒राऽपि क्षौर म्यात्‌ । परमिद्धश्र कष्णादिसप्ननदी-
जलानां गद्धादिमदस्रनलानां च एन परत्यफ़ सपद्रसगमराथं
विभक्तानां विलम्नणरूपरसाद्रिप्रत्तया मदः । किच ' अवरास्थ-
तेरिति काशकृत्ल ` (त्र्मू १।४।२२) इनि सूत्र
भामत्यामव- का तु नययिपताऽऽयृष्परतः | किं पाय प्राणव
उतेषा संस्थानमेद आदहने तदवयवारभ्धो ऽवयवी । तत्र सस्था-
नभेदस्यावयविनो वा सपुद्रपवेरेन नाशात्कथ सदेणेकता ।
नदःपयःप्रमाण़नां तु समद्रपाय परमाणुभ्य, पुवस्थितेभ्यो
मेद्‌ एव नामेदः । एव समुद्रादपि तेषां मेद्‌ एत्रत्यादि रीत्या
नदी सथद्रयरमेदो निरस, । एव च-

पाषादिवच्च रारयाद्‌ां सादो ब्राह्मणादिवत्‌ ।

ज” जलान्तरस्यापि संश्छषो न सामेन्नना ॥
्रषद्रव्यत्वेनान्थोन्यमिभ्रणे तु मेदाप्रतीनिरिति चद्धिरोक्त स
निरस्तपायमेवेति दिक्‌ ॥ १३॥

भीमच्छकरपादान्नभूष्ण पर्दूषणे ।

व्याख्याद्रयाविवेकेन रघरनायङृतिः सताम्‌ ॥

भोक्तरािकरणे भूयान्मुदे वादन गाय च ।
पीरपांपान्यायपाररणरघवायपरसादना ॥

इति भावत्रापत्यपिकरण समाप्त ॥

जनन

~~~ = अजनो कक

१ क़ श्ायोमेधुरोषरयो सगतसरिप्सवन्धिन" 1 २ के त्क्य सु* ।
९

नकम पवकान्यनयदवाकध्यसतुि

७१६

ध्राकरपाद भूषणे

भथाऽऽरष्पणाधिकरणम्‌ ।
तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादि्यः ॥ १४॥

पूवक्तिमोक्तभोग्यविभागाभावपसङ्कएवपक्ष स्याद कवत्‌
इवि परिणामवादमाभित्य समाधानषुक्त्वा तज्रैव विवतेवदिन
ख्यसमाधानायेमिद सूत्र्‌ । तथा चेत स्॒न्यारूयानोपक्रम
भाष्यम्‌ - अभ्युपगम्य चेष व्यावहारिक मोक्तृभाग्यलक्षण
विभागम्‌ ‹ स्या्टोकवत्‌ › इति परिहाराऽभिहितः । न स्वयं
विभाग! परपायतोऽस्तीत्यादि । प्रतत्प्त्रव्याखगरानपसहरऽप
वशयति भगवान्माष्यकारः - सत्रकारोऽपि परमायोपिमायेण
तदनन्यत्वम्‌ ` इत्याह । व्यवहारामप्रायण तु ' स्याक्‌
वत्‌ ` इति पहासमद्रस्थानीयता ब्रह्मण, कथयति । अपरत्या-
ख्यायेव फायप्रपञ्चं परिणापपरक्रिया चाऽऽश्रयति सगुणोपास
नेषृपयोश्यत इनि । तश्राभ्युपगम्येर्यस्य मिभ्यातेनाव्युत्पाथे
त्यर्थः । परिणामेस्यादेः परिणामित्वपक्रिषां दृष्टान्तत्वनाऽ$
भ्रयाति । परिणाप्रवाद साधारण्ष्टन्तमाहेति तु फडितोऽयेः ।
भाष्ये पहता प्रबग्पनास्मिन्नयिकग्णे प्रपञ्चमिशभ्यात्वापपादनं च
। ब्रह्मणः प्रस्यगभिन्नत्व न सभवति । कतेत्वाकतेत्वादिविरुदध
धर्मैयोरेकन्र सपावेकासं मवात्‌ । विर्द्धधमणां दृश्यस्बादिना
परिध्यात्वसिद्धनांयं दोष इतितुन स्म्यक्‌ । प्रबलप्रत्यक्षवि
रोपे जागरूक दुबटेन जिङ्गेन पिध्यात्वासिद्ध ' इति ण्डा
निरासाय ।

केचित्तु-पू्वमुत्रे ‹ छोाकवत्‌ ' इन्युक्तं लोके विका-
रानृतत्वामसिद्धेरिकारसत्यतामभयुपेत्यैव परिहारो दित इति
रपः स्यात्‌ । तवौपाधिकोऽपि जीवब्रह्मगोभेद उपाधि-
सत्यतया पारमायिंकः स्यादिति रदः स्यादिति षद्पाकर
णायास्सिन्सत्रे विकारमिभ्यास्वपतिपादनामिति बदन्ति।

नन्वेव पिभ्यात्वोपपादनसगनावप्यस्पिर्सूत्रे ' अभ्युपगम्य
चेमम्‌ › इति माध्येण मिध्यात्वा-युन्पादनकीतैनस्य क
पयोग इति चेद्‌ । अश्न ब्रमः- मिध्यासवपपादूनं बिना

आरम्भणाधिकरणम्‌ ।

पवसृत्रसिद्धान्तासुन्मेरेगेतदपिकरणभ्य तादश्मिश्पात्वोपप।-
दकस्य तच्छषरव्‌(परत्याऽधिकरणान्तरत्वानावक्ष्यङना स्यादिति
शडकाया तद्‌।वरयक्ताद्योतनाय मिभ्यात्वोपपादन विनाऽपि
पुबोधिकरणसिद्धान्तसमवपदशैनाय तत्कीतपेनस्वात्र सामनज्ञ
स्यातु । यद्रा नोक्त त्रदह्मण। जगदुपादन०य युक्तम्‌ । सिद्ध्‌न्त्य
मिमतनिवकारत्वभङ्ख सङ्ग दत अड्काथा तिकारपिर्षा-
त्वो प्पाद्नमत्र क्रित स्वपक्षसान्नाद्वाघकनेरापस्य पादाय
त्वाच्च नागि । तय। च।क्त।पेपसगतिमद्‌ नाय भ्ये तदु-
क्ते; । पूथ।।घकरण एद वद्युष्पादन च न तत्हगतिः सभ-
वद्युपयुक्तमव्(भ्यगम्पेप्यनन्‌ (न 4तान्युतादनर१न-
मिति ध्थयम्‌ । अत्र चोक्तरीया स्वपक्षप्रक्षाद्वियोधिनो पिये
।पथमत्त्यत्व।दवे। गकत्य।द्व। २९६१ य॥ ५१६. । ताद्‌(स्म्यस्य्‌
भदाविष्दरव। द २।(द।१भग..पपसपतकरन्यामनिष्टिवऽ
पि शत्थञुगृरतस्पय निविक(रतानुपपसिरूपतकरपव भतिष्ि-
तस्व,५(१ परप्यवस्थवानष्द्नन्तरसभाति । अतर नज्मणा जबदु-
प।द्‌ानत्व्‌ं निवक।रत्मड (पचर (त+पिदद्‌ न वेति धशय-
भवत्येव तकेविरुद्ध५ । ब्रह्मणां (>(क)रत्वस्य सिद्‌।न्तनोऽ
प्थसुमततये।परपन वक यर(न्मृट सपिटय। मउ त पृरपके-नः-
क्ततकंपिरेध । धमिसमनतताकमि उ रनरू-पतवरू१तद्‌/न्तय-
मिमतनि{क।रष्वस्य अय [तामाद्‌।नतवाऽ (वर ष। करस्य
भिध्यात्वाह्रह्य गत्र सर्वस्वा द्‌ । २१ पञप्युप(द्(नत निवि
रत्पभङ्ग(भावात्‌ । मि तस्व च(निवाल्यतव नात्यन्त
मिति सिदध." माह सूत्र ररः-०९१८4 त्वमिप । (वत्य विका
रजातर . "दनम ॐ।(गानन तवद्‌ । ५य्प।तनिति यवित्‌।
कुतः । अ।र२५णथञ्द।दिभ्य; । अ,रम्भगश्चन्दसावत्‌--एक-
विन्ननेन सदविङ्ग(न मतिज्ञ(व1 दष्टा 1पत्त(वष्ुच्पत--' यथ
साम्पेमेन मृत्पण्डन सवं १२५५ पिद्गापि स्यद्रचङ>रम्ममं
विकारो नामषे। मृत्तकत्यव्र सपय ' इत्यरष्यः। अद.
परात्‌ “ एेवद्‌।रम्वभिद्‌ समं तत्ततः त आत्मा ततवमल्ि)

। ईद्‌ स यद्यमाता ! व्रहमेरेद्‌ सद्‌ ' ‹ असमद्‌ स

७१३

७१४

वकिरपादपरषणे-

‹ नेह नानाऽस्ति किचन) इत्येवमादिश्रुतिजातम्‌ ‹ विं
मिथ्या दरयत्वात्परिच्छिन्नत्वात्‌ ` इत्याद्य .मान मष्याद्युपद्‌-
तितं संग्रहम्‌ । अत्र च 'आरम्मणशचब्दादिभप, इति सुगंशेन
¢ बाचाऽऽरम्भणप्‌ › इत्यारि्रुनरहतृकर णाद्‌ । तस्याश्च प्रपश्च-
मिश्यात्वकथन एव स्वरसाद्नन्यत्वपरेन साध्यतया पिध्या-
त्वमेव प्रतीयत इति ध्येयम्‌ ।

अथ तदनन्यत्वपरन कथं पपस्य(त्वभतीति । तत्र
तस्य शक्त्यादिग्रादकरपमरपाणामाबदाघनिकरक्षणान्पुपगपे च
सृत्राक्षरास्वारस्यम्र्‌ ‹ मिथपात्वमारम्भणश्ब्दादिभ्यः इति
विन्यासोपेक्षाया निर्वीजा चेति चेतु । अत्रोच्यते-
तदनन्यत्वम्‌ › इति सूत्रे तयत इति पदमध्याहयते।
अनन्यत्वपद्‌ चाऽऽवतनीयम्‌ । तया च तदनन्यर्व१द्‌ तच्वतस्त-
दनन्यत्वपर तादात्म्यपर्‌ च | तदनन्यत्वपित्यत्रान्यप्दरस्ार्य
नतभिन्नायेकतया तादारस्पस्यापि तना क(मसमनातु । तदेक्य
द्युन्येन तदस्य तामेदाभावस्य ताद्राप्स्य विनाञनुषपन्नलाद्‌ |
न च मेदात्यन्पाभवमा+ तादास्म्यम्‌ पृयिवीतद्रूवयामेदामेद-
वादिनो मते मेदवति भद्‌ःत्थन्तामावासयवादु । कतु दस्मा
दन्यद्य ताद्म्यम । तच तद्वतधमत्िशेषरूपमतिरि ष वेत्यन्प
देतत्‌ । नस्ेनस्तदनन्यत्षं च ¶द्न्यस्व, पतान्तिकरूरश्‌ यत्वम्‌ ।
त्याच विरर्मापिद्य चेवाग्पदधभनः" वाद्रद्ान्यजगट्‌ रस्या
ताच्विकेता पिथ्य'तवापापयाया कम, इति नोक्तदोष, ।
न च तन्वरसालनन्यतपमाधनम।तेण मगतो मिश्प्राव्वत्तिद्धयो
फपृवपक्षानरासज५१ तदेतद वन स्नपिति शडयम्‌।
तुच्छप्ताध।रणेन व्रस्याप्रिक्त पनस्यरस्पशचू-यत्वेन जगतो
पिथयात्व उपगते पस्य (च. पर्या तदुषादानत ब्रह्मणो
दुषैटमिति शडानिरास्राय वादतम्य्यापि तत्र वक्तव्यत्वात्‌ ।
अमत यातिमते वरानिरिक्ततास्िकरूपश-पस्यापि श्चुकिरनना-
देषैरङ्ननेन ज्ञानतासिरर्पतप्वा धभनिपर्रा प्रियददे॑ह्यतत्ना
नेन विन्नात्तताचिकरूपददयरूपत्य वक्ष्यपाणे एगिन्नामेन सवि
्नानस्यापएपाद्‌नायोगेन ब्रह्मणो वियद्‌ादित्वरूपताषोषनाय

आरम्भणाधिकरणम्‌ । ७१५

तयौ स्तादाप्म्यस्यावहय बास्यस्राचच । ' अनन्पत्वं व्यतिरेकेण
भावः ! इति भाष्येऽपि निरक्तरूपध्रुमय विवक्षितम्‌ । "न खख-
नन्यत्वपित्यमेद ब्रूथः । कितु मेद व्यमेधाप,' इति मापत्यामपि)
अमेदभेकंय भेद तदन्यताच्िकरूपवत्ता तत्ताद्त्म्याघमानाभि-
फरणतेद्धेदवत्ता वेत्यथ विक्षित इति न काचिदनुपपत्तिः ।
एतेन-- “न तवद्रल्मभेदस्तद्नन्यत्वभ्‌ । अनृतस्य विश्वस्य
बह्मभिद्ायागद्‌ । अनङ्ग कारा । अज्ञानवेरिष्टनोपदानेनमे-
दोऽस्पीति चेत्‌ । पपुषङगेयञ्ुद्धहम्गानादेव सवेविज्ञनाय शुदधे-
नेषामेदस्य वक्तव्यत्वात्‌ । अ-पयाऽविद्याऽपि ' येनाश्रुत शततम ›
इति कंदाक्तन्ने पक) टि१विश श्यात्‌ । नापि ' न खलनन्यल्व.
मित्ये ब्र१, । रितु भद व्वास्ेधापः ' इति मापल्युक्तरीत्या
ततो मेदाभावमात्र तदननपत्वषू । मेदाभावेऽमेदधोभ्यात्‌ ।
भेदाभावे सत्पान्‌ =ग्यवस्थायोगच । अभेद्‌ भावेन व्यव.
स्थायं रनरेकविन्ननेन सवेविज्ञानामावोऽपि स्यात्‌ ।
यदि चैकविज्ञानेन सव॑विद्नानानुपपत्या मेदामावः सत्यानुत-
न्यवस्थानुपपर्या चमिदाभाव, कस्प्यते, तद्य मयानुपपत्पा
(धवय त्रया ' इर्‌ सव यद्यमास्राः ' नेति नेतिः
इ्यादिसामान।विकरण्प्चतिमेदश्रप्योरपिण्ड। देष्एम्स्य च
सवारस्याय भदानदूविव म न कर्पते | ब्रह्मण पएकरसत्वशरुति-
रप्यनेकरस। स्मा देदा१।३प्यमेद्‌(मावपत्रेण वा मेदेऽप्व-
भेदेगवपपन्नाऽस्त्‌ । यथा च पत्पस्यानृतामेदो न युक्तस्तया

ठ)

तपो मेदामोयञप । न।पि ब्रह्मव्य पेरकेणासन् तदनन्यत्वषू |
पिशेपनिरेधस्प शेषा भ्नुत्रानायर्वादानन्दादिकज्जचपेतन्पवच्च
ब्रह्मास्ङष्व(पाता ब्रह्मण 4 पित्त्वं तु न तदुनन्पवशन्द्‌ येः ।
युक््य।रो १ ९८५ तदनन्प२म्दाभयायातू । प्रतिभासिकव्या.
ब्ह्‌।रिकयोन्पःवहारिकपारमायिरु(भ्यापर्षतवामावेऽनिवांस्प-

[1 1 [रि ति ।

रू ठय स्थायामाच्चत । व्वद्यवया अवयाज्चसयय |

[1 [णी (पोीि कि [णं जयः गमोकदनस

[ [गीं 0 त, [1

१क श्स्य स्ने ।२के चत्‌ गे मु*।३ कं ^ति कशातरंकतण ।४कं श्रेणेवीभे.
दऽपि भे* । ५ क भयेप्वेनाऽऽन" ।

७१६

वांकरपादयूषणे-

त्वासिद्धेशच । एकचिज्ञानेन सवेवि्घानायोगाच्च । मरतिपण्डादि-
द्ान्तानुपपत्तश्च । कथं हि ब्रह्मनिद्नानादिज्गातं सकरकं भवेत्‌ "`
इति चन्दरिकाक्त पूर्वाक्तिमाष्याभिपेताथानवबोषविजस्मितमि-
त्यनादरणायमव । ' अररम्भणश्ब्दादिम्यः' ईति सृज्रां्ेन
वाचाऽऽरम्भणबर ' इत्यादेश ३६तृकरणात्तस्याश्च भवश्चमिथ्षा-
त्वकथन एव स्वरसादुक्तरीत्या तादात्म्यवटितमिथ्यास्वस्यैव
तद्नन्यतस्वमित्यनेन विवक्षितायमतीतेः 'यद्रनतममात्सा श्युक्तिः
इति सापानाषिकरण्यमतीवे; सवेसमदत्वाद्‌ारोपितेऽपि त्वतो ऽ-
धिष्ठानानन्यरब्दभयागाविरोधात्मातिभासिकन्यावहारिकयोरपि
तत्वतो व्यावहारिकपारमायिक।ञ्धामन्यत्व।म वेनानिर्ववनीय-
ताया निष्पत्युहं सिद्धाक्तचन्दरिककारोक्तस्य कस्पापि दोष-
स्यानवकाशाव्‌ । अथ-वाचाऽऽरम्मणमू › हइत्यादिशचते। पपश्च-
सत्यता्ुरेस्याप्पथवणेनसंमव।त्कथं तस्या; भपश्मिथ्यात्वक्ष.
थन एष स्वरसः । तथा हि केचिद्रगेयन्ति- एङ$विन्नानेन स.
विङ्गानोक्त्या कयकारणयोरमेद्‌ उपक्षिप्त पिण्डे द्ेऽपि पटादि
गोचरः धयः पिण्डघटयोरयक्रियामेदो नामादिमेदश्च कथ-
मुपएपन ९।त्‌ द्ध पाभू वाचाऽऽरम्मणपरू इ।त वारक्पश्चेषः |
वाचा ˆ घटन जङ्माहर ` इत्याद्वाक्‌ । तत्पूतरको व्यवहार
धाकूपद्‌।य; । तद्‌ यभू ' अध्ययनेन वसाति ` इत्यादाविव फल-
स्यापि देतुत्ववेवक्षया तुत्था । विकारो पटदिस्तन्नाभपेयं च
पृत्तिकयाऽऽरम्भणं स्पृरयं सबन्धनीयमिति यावत्‌ । ' अ।कम्भः
पश्च श्त्या ` ३।त वचनात्‌ । स्पच।यक्स्याऽञ्छमतः सब

पथवप्तानभू । कभ. रथुट्‌ । सृत्तिकृत्यवेतस्यत्न वि्यमानस्पानु-
विक्तस्य मूचिक।पद्स्य त॒पीयया विपरिणामः । तथा च घट-
पानयेट्याचभिषानरूपन्यवशरायं तन्पूल(नयनादिम्यबहारारयं
च मृत्तिकया कम्बुर्रवादिसस्थान घट इत्यादि नापम्ेयं च
बध्यत इवि भतिपादिष पिण्डपटोरेकद्रर्वत्वेऽप्यवस्थानां
भेदात्तेदेदादिकं स्बधुपप्यत इत्युक्तं भवाति । ननु द्रभ्येकय-
मुपेतयादस्थ। मदात्सदेदादिकं किपिसयुपपाथ्ते वाक्षिफ।दिवत्का-

के ० भ

यकारणद्रभ्ययोरभेद्‌ एव कुष नोपेयत ६८१ा।शद्वयो¶ "पचि.

भारम्भणाविकरणप्‌ ।

केत्येव सत्यपर ' एते । पट इति पदमध्याहूस्य धयो भृच
कैत्यव।थे । सत्य प्रामाणिक इति यावघ्‌। घटो मृत्तिफेति छोक-
सिद्धपत्याभिन्नयाऽभदोऽवगभ्यते । अतो द्रभ्येक्यमादायेव ज्यव्‌-
हारादकपुपपादनीयपमिति। तेतरस्वारसिकम्‌ । एवमर्थे वण्यमाने
धघाचेति त॒तीयायाश्वतुश्यथत्वाङ्खाकारो मृत्तिकत्यनुषङ्कत्तती-
यान्वतया तस्य विपरिणामो पत्तिकेत्येवस्थज्र पदष्दाध्याह्‌।र
देति रीत्या याजनाया अतिष्किषटन्वाव्‌ |

यदपि- विकारो घटश्चरावादिः ' प्रदा भिन्न, ' इति वाचा-
ऽऽरम्भणं ३।खत्रेण व्यवाहेयते न मेद्‌ इति माव | घयादि
नामघेय पटादि द्रष्य म॒त्तिकेति कृतेवेव सत्यभ । सति प्रापा-
णिकेऽ्ये साधु । ! तत्र साधु, १ (पारम्‌ ४।४।९८)
इति यस्मत्ययः , तथा च घरटपिण्डादिनापन्यवस्थाऽवस्थाभेदानु
सरिणेव कतेय्या न तेद्रशेन कायकारणद्रव्यभद आवस्थेय
( आस्थेय ) इति पथवसितोऽथे इति व्यारूयानम्र । तदपि
‹ बाचाऽऽरम्मणम्‌ › (त्यत्र ' मृदा भिन्न, ' इति पदाध्याहा-
रान्नामधेयपदस्य घरादिपरत्वाङ्गीकारेण सकोचकरपन।म्मृ्ति-
केत्यत्र ' घट'दि द्रव्यम्‌ इति पदाभ्याहाराश्च न स्वरसम्‌ ।

यद्‌पि- वाचा वार्गिन्द्रयमाज्रणाऽऽरम्भणं यस्य तन्नामेयं
विक)।रः। सस्छृतापञ्चश्नरूपेण विक्रियमाणत्वात्‌ । व्याकरण
सापेक्षण बवागिद्रयेण निष्पाद्य मृत्तिकेत्येव सत्य नित्यम्‌ |
प्रवादरूपेणानादीन्यथः । ‹ न वधेन।स्य हन्यते । एतत्सत्यं
ब्रह्मपुरम्‌ । ' इत्यत्र सत्यपदस्य ननत्य प्रयागा । सदाशब्दस्य
स्य वतस्य सटयपदत्वेन सद्‌ातनाथेकत्वाच्च । एकविन्नानेन
सवैविष्लान हि सादृष्याताधान्याद्रा । तत्रैकस्य ब्रह्मणो ज्ञानेन
सरवादिना तत्तद शस्य ज्ञाने मृत्पिण्डमृन्मया दृष्टान्ताः । प्रधानस्य
तस्य ब्नानेन तदूगुणी भूतस्य सवस्य ज्ञाने संस्छृतापभ्रंशो दृष्टान्तः ।
अपर्ख॑श्ज्ञानाद्धि यर्फढ तत्तदयिक च सावेनिकव्यवहारादिषं
संस्छरतज्ञानाद्धव्पीति संस्छृतं प्रधानम्‌ । ताहश्गुणप्रघान
टृ्टान्ततार[मायं च 'वाचाऽऽरम्मणम्‌ः इन्यादावपि ‹ यथा सौ-
म्पेकेन ` इत्यादिकमनुषञ्जनीयमिति रौप्याऽऽनन्द्ीर्थीय-

९१७

७१८ धरकरपादभुषणे--

व्यार्यानम्‌ । तद्प्यस्षरसप्‌ । तथा हि- षाचत्यनेन वागिन्दि-
यमात्र रक्षणीयम्‌ । अन्यथा व्याकरणनिष्पा्यत्वाछामनाप्‌
श्रक्षाङाभापत्तः । मन्मते वाचेत्यस्य वाञात्रमित्य्थे नापधेय
पित्यन्न नापरषयपरत्रापित्यये लक्षणा तु श्रतसमानाधिकरण्या-
लपपत्तिनिषबः धना लोफसिद्धा चाति वक््यते । सत्यक्षब्दस्यावा-
ध्ये रूदत्वाक्षित्यत्वाथकत्वमपि रक्षणयेव । सस्छृतस्यापि
षुख्यनित्यत्वाभावेन सदाश्नब्दमादाय योगासमवेन व्याक-
रणनिष्पाध्त्वरूपगणनिप्यत्व रक्षणापत्तिश्च । सदाशब्दस्य
त्यब त्वपाएनव्यारणासिद्धमव । विकारशचब्दम्य पख्यविक्ारा
धकत्व प्वदिष्टाथासिद्धधा सस्छताक्चारणाक्षक्त्याच्ायमाणायं
करब क्षणयेव | नापपदस्यापि सब्दाथकतव लक्षणयेष । अपधरं
स्य संकेतवतप्ातिपदिक रूपरूढययथेत्वाभावात्‌ । । यथा सोभ्-
केन › इत्यादिकमनुषञ्चनीयमित्यपि न सतु । पूवैवाक्यपविषट-
भागस्योत्तरवाक्यघटकत्वन प्रतिसधान शन॒षड़ः । स च प्रकृते
न संमवति । प्रदते हि ‹ मृनिकत्यव सत्यम्‌ › इत्याद! पथात्‌
¢ यथा सौम्यैकेन गृतिकेत्यनन सपेस्तदिकारो विज्गातो भावि
इत्यादि हि विवक्षितदृष्टान्तल (भाय कलरपनीयम्‌ । न चेनसपू्व-
वाक्ये अविष्टम्‌ । किच यथा वाचाऽऽरम्भणपर्‌ ' इत्यादिना
गुणप्रधानभावः श्त्या ज्ञापितस्तथा गृिपण्डतदिकारयोः साष्ट
दयपपि हाप्येत । यरि च म्ृतपिण्डन्गानऽपि तदििकारणां घट-
त्वादिना ब्रानायमवान्पृत्वन रूपणेव घटादिज्ञानं मृषिण्ड्ा-
ना्शति प्रयो चनात्तत्सदृश्न्नान तज््रानाधीनपिति छृष््यत
इत्युच्यते तहिं सस्कृतज्गानादपभ्रश्त्नानासमवत्सस्छृतस्य प्राकृ-
तकाथकारित्वतात्प्यकम्‌ ` पृत्तिङेत्यनेन सवेस्त्ैकायो
विद्नातो मवाति ` इति वाक्ये संमवतीति ठदेव श्रत्योच्येत,
किष ' बाचाऽऽरम्भणप्‌ ' इत्यादिना गुणपषानभावङ्गापकेनेति

कवा क = [1 त 1

= व्याकरणापिद्धमेवेति । * अव्ययात्यप्‌ ' (पा पू०४।२।
६

१०४ ) इत्यन्न 'जमेहकतरिकरेम्य एव › ईति परिगिणनादिति भाव ।

नापधयपदन्याख्यानं कय स्नरसारमाते चत्‌ । अत्राच्यते-

आरम्मणाषिकरणम्‌ ।

रतिस्वारस्यहानिः । अपि च काष्णोयसाम्ताना + षष्शष्ा-

ष्तानां पञ्चादेव बाचाऽऽरम्भण नापरथय दिकार इतिवत्‌

¦ सस्कृतं सत्यम्‌ › हति सापरान्यन एवोन्यते८ च्यत ), नतु
यररिप्ण्डादि दान्त स्येकेव स्यान्त विशिष्य ‹ मृत्तिका ' इत्येक
कृष्‌ । छन्दान्तराणापपि सम्कृतानां समभवन मत्तकत्यवत्याद्‌-
देपपादनमप्यस्वरसम्‌ । ' आयसामित्येव सत्यम्‌ ‹ इत्यस्येव
पूणेत्वसभवे करष्णेति किपित्यृक्तमिति शड्1ऽप्यतुत्तरेव
त्वन्मते । मन्मते तु काप्णीयसालिवाचकृटयुश्न्दा-तरसमवेऽपि
न दोष । घटाद्यथेविवक्षायां पटणदरशन्दानामिव करशादि-
घब्दानामपि तत्पयायाणां प्रयोगान्‌ । एकषिङ्गनिन तत्पदश्च
तदधीन च सवेपपि ज्ञायत टृत्यप्यस्गनम्‌ । तथा नियमामा-
घातु । नहि गेज्गाने गव्रयदे राजज्गाने च प्रजादेर्नियतं ज्ञानम्‌ |
अनियतङ्नाने च सद शादरेव फिपित्युपा-८ द्‌ ) नामित्यत्रानुत्तर
मेनोति दिक्‌ |

एव मतान्तरे ्रपश्चसत्यतामुपेत्य वाचाऽऽरम्भणश्रुतरये
परतिपादनेऽस्वारस्यमेषेत्यत' प्पश्चमिभ्यात्वपरस्वनेवाम्मद्धा-
ष्यापदक्षिंत व्याख्यान स्वरप्तम्‌ । तथा हि भाष्यपू-- एकेन
पृतिपण्डेन परमाथतो मृदात्मना विज्ञातेन सम॑ पन्य॑ घटश्ररा
वाद्श्चना[द्* प्रदात्सत्वावश्चषाद्रज्नात भवत्‌ यता बाचाऽऽर्‌-
म्मण विकारो नापधेयम्‌ । वाचे फेवरृण्स्नीत्यारभ्यते विकारो
घट, श्राव उदश्चन चति | न वस्ृष्टृनेन व्रिकरो नाम
कश्चिदस्ति । नापयेयमात्र हेतदनतमर ' पत्िकेष्येव सत्यमिति ।

ननु नामधयमिस्यत्न माजपदाथान्तमवेणानतस्वपयवस्तापे

७१९

५ सदृशृ्टान्तानापिति । छनरगे हि ^ येनश्रुत शुत मवति
इव्युपक्रम्य / यथा सोभ्येकेन ृषिण्डन सव ुम्मय विज्ञातम स्याद्राच।55ऽ-
रम्भण विकारो नामधेय मत्तकरेप्येव सत्यम्‌ ॥ ४ ॥ यथा पाम्पेकेन लोह.
मणिना प्त छोहमय विज्ञात स्याद्रच।<ऽम्मण विकारो नाभषेय ठाहमि-
त्येव सत्यम्‌ ॥ $ ॥ यथा सोम्पेकेन नलमि2 स्तनेन पव॑ काष्णायप्र विज्ञा
तर स्याद्वाचाऽऽरम्भण तकारो नामषेय कृष्णायप्तपित्येव त्यम. प्तोम्य स

दृशो भतीति ॥ १ ॥ › इति २६ तत्रयमक्तम्‌ ।
9१

७२५

छंकरपादभूषणे-

धाचा ध्यवाहियमाण विकारम्‌ ‹ वाचाऽऽरम्भणम्‌ ! इति वाषयो-
दितमनध् नामषयपवविधानष्यत्र स्वरसतः परतीयते | तश्र ष

श्रतायंमादाय सापानायिकरण्यासमवान्नामधयपदे नापरषेयवा-
्यरवङक्षणा्वत्य सामानाविकरण्योपपादने पोनरुक्टवाषत्ेः
४ मात्तिफरयेव सत्यम्‌ ” इतिवाक्यरेषस्वरसास्चाथपरिसैरूवाये

येत्य माज्रपदान्तमावण पिध्यात्वपयवसरायि तदयेकथनस्येव
स्वरसत्वात्‌ । दृष्ट च नामपदस्याऽऽमास्तकयातफत्वम्‌ - "यजन्ते
नामयङ्ैस्ते दम्भेनाविधिपु्वकम्‌ ` हति । ोक्रेऽपि प्राभासे
पत्र इति नामधेयम्‌ , नात्र पुत्र्वपस्तीति । “ मृत्तिकेत्येब स.
त्यम्‌ › शति तु गुडजिह्विकान्यायेन मदः सत्यत्वानुबादपवेकं
विफारानतताभरनिपादनायिव स्वरसम्‌ । अद्युमर्थ दाष्टोन्तिके द-
शय ति--' एव ह सोम्य स आदश भवात ' (छ०&। २
७ ` इति । एवश्चब्देन वाचाऽऽरम्भणं विकारः, अदेश्च एव
सस्य हानि प्रतिपादतं भवाते । अदिश्रथाऽऽदिश्यत रहत्षदेश्च
इति व्युत्पत्या ' उत तमादेश्चमप्रा्ष्य यनाश्रुत श्चुत भवति
इत्युपक्रान्तपुपरेशकगम्य तद्व । इत्थमरव चास्मिन्धरकरणे तेन-
सानां पदाथीना त्रिदत्करणनिरूपणाव मरे स्पष्टमेव प्रतिपदिवम्‌-
¢ यदग्र राहित रूप तेजसस्तदरूप यन्छुहृ तदपां यल्टृष्ण तदन

स्यापागादन्नरश्चित्व वाचाऽऽरम्पण विकारो नामधेयज्रीणि रू

पाणीत्येव सत्यम्‌ ` ( छा० ६।४। १) इति। अत्र ' अषा-
गादधररभ्रित्वम्र्‌ › इति स्पष्टपव विक।रापमदों द्वितः । अतः
रवरसतो वायाऽऽरम्भणश्चुतर्विकारानतत्वपरतेवेत्यवधायंते ।
यद्रा ‹ मरत्तिफन्यव सत्यप्‌ ' इन्याद्‌। हतु ‹ वाचाऽऽरम्पणे बि-
करो नामधेयम्‌ ` इति । आरस्मणप्रुत्पत्तिवाचा वाया विचा-
रासहमिति यावत्‌ । तथा चोत्पत्तिः सतो वाऽसनो वेति निङ-
पयितमश्चक्यत्वादुःपन्नसामान्यं विचारासहमिति भवः । ताव-
ताऽप्यनाद्यविद्यसाधारण्येन हेत्वराभादाह- विकारो नापबेय

परित्ति । नाश्चादिविकृतियुक्त नाममात्र विचारासहमपिति
यावु । अर्थे नामामेदासंमवातु 'अभ्भक्ष › इत्यादा
विव मात्रायोन्तमावेन( ण ) विचारामहत्वराभ, । मृ्िकेत्वष

आरम्मगायिकरणगपू ।

सत्यप् ' इत्यस्यायवन्दरिक क्तदूषणपरेदारावप्तरे वक्ष्पते ।
एवभ्‌ ‹ पेतद्‌ारम्यमिद्‌ सवं तत्तव्य स अप्स्मा तक्प्ति
श्वेतकेतो ` ( छ1० ६।८ । ७) ईति तरपि विकारानृनमा
पादन एव स्प्रारस्यष्‌ । तथ। दि--,दतदासम्यमिद्‌ स्म्‌
इति हि “ईद सम यदयमात्मा" इति श्रव्यन्तराचुसारतर्‌ “ सदेव
सौम्पेदमग्र जात्‌" इत्युपकनावुसासच ^ एष अ।९१।ऽस्यः
३१ बहर्व,६ कृत्वा ततो मवतत्यये 8१ मावमत्वयस्य प्रक
समूृतबरहत्ययपरत्वाद्वहुवीहयय विपेपमी पू वात्पपर्‌१२कप्वेन
+ पष्‌ आत्मा इद्‌ सथू › रति विपद्यते । ' एप अत्मा
इद सम्‌ इन्येव वक्त साम नािकरण्यम्‌,तपाल्मीवम्‌।चेन।
पव(रिकमितिश्चड्‌ 1नर(करग.थ बट्‌ ((द१्‌ त्यय र्पद्‌।
नप्र । तथा सपति वुण्‌ ग धख्पवा ह {35त्नात्। वम
ङग्पे पुनमोव्भप्ययद्पपतपन्परङ्स्म उवद स्यदिति तर्केण
तज्र।सः । तच सामा 145७ मृदव रतिविसवरमामाम
प्रायण ' यद्रनतममात्सा शतः इतिव।३5दपिप्व' पानि.
प्रायेण वात्‌ देषा समवा । जतस्(नि रमय वत्कत्यषू
इति व।क्यषू । पच ।६ च्छन्द ५8१(८५।न परर
शति । तस्यैव तात्पयमिषपतयाअस्म सदम्‌ प्रावान्पाद्‌ |
¢ स आत्मा ' इति वाकं पन्ये परापसात्‌ । तदे मवासुता-
राश्च । ततश्च तेच्छज\न(35त्मान प्र शरय तस्4 वेशिष्प
सत्यतामाविपाद्नमनालन।ञनु 11 , १।य1पृत्रप(५नस१।
नापिकरण० ब(धायामवात व्यत्रस्मपवान । ततव व्-
मसि ३ति वाक्पमामि सवस्,रस्वतुमदरेमापकस्वरस्वबुना-
रेम च ययाश्रतमव । न तु--' ब्रह्मणे टद आमिप्य(-
त्मान युजत? इति श्रः ' वस्मे ९4 समवगीपोजपि ' इत्ययं
¢ तस्मै २4 तच्वम्‌ इा१ ' यतो व्‌। इषानि भूतान जयन्ते!
इति श्रु! ' तस्माचुत्पभऽसि ' ह्यर्थं ‹ तस्मं तच्चषू '
इति, ' स कारणं क(रग(भिप्‌।पिप, ' इति श्रूते ` तत्स्वाभि-
हनोऽतसि › इत्ययं ‹ तस्य त्व प्स्वभ्‌ ` ईति, ' सन्पदः साभ्ये-
माः भना; सदूायतनाः सस्विष्टिना ' ईति शरुते, ‹ तरिभरनब

७२१

७२९

व्किरपादमूषणे-

प्रतिष्ठिरोऽसति " इत्यर्थे ‹ तसिमस्त्व त्म्‌ ` इतिवा "सुपां
सटुक्‌ › ( पा० स॒०७।१। ३९ ;) इति विभाक्तरपादिरना
केशेन व्याख्येयम्‌ । मदि नेकाथसमावनया ग्यामोहापत्तेरथं
विशेषानिणयाव्‌ । एव शरीरवाचकाना शरीरिपयन्तत्वद्ुषेत्य
शर रिरीरमावेन(ण) सामानाधिकरण्याभमि प्रायेण (तत्तमः
वाक्यायैवणुनपपि न स्परसम्‌ । न त्र तवशब्दस्येश्वरश्चरीर
भतजीवयाचकस्येश्वरे इत्तिरभ्युपेयते। त्वशन्दाथेस्य तच्छब्दं
विशेषणत्वामावात्‌ । फिंतु तच्छब्द्‌स्यैव परह्तपरामश्चेकस्य त्वं
अम्दाये जीवेऽपेदसबन्येन विश्चेषणसमपकता । अन्यया "अकि,
इाति पध्यमपुरुषानुपपत्तेः । प्व इव्दायेस्येतरविशेषणस्र आ
काटक्षामावेनाऽऽख्पातस।मानत्रकरण्यायागात्‌ । युभच्ठन्र-
स्याऽऽख्यातस्तामान पिक्रण्य एव ‹ युष्यदुपपद्‌ समानाे-
करणे स्थानिन्यपि मध्यः) (पा० सृ० १।,४।१०५ ) शति
सूत्रेण मध्यम पुरुषविधानात्‌ । अस्त्व न्द यस्य विशेष्यत्व
रुेयम्‌ । तत्र च परमात्मप्ररतर्-उब्दस्य इत्ति; शररवाचकानां
शर रिपर्स्त"व।भ्यपगमेऽपि न संनवति । श््वरस्य जीव प्रतिं
शरीरत्य।भवेातु | अतो मन्यपपुरूपोपपत्तमे जौवविशेष्यकमेव
सामानाधिकरण्यमुपयम्‌ । टदह्यते च तपदशब्दाथयोर्विशषण-
विष्प्यभ।वन्यत्यात्ते पन्यमात्तमपुरुषयोन्यत्यासः-त्र बाऽहम-
स्मि भगवो देवतेऽह वे त्रमसीति । एवं सद्विायाः प्रपञ्च
मिथ्यात्वप्रतिपादन एव स्वारस्य माक्नप५ शेनकेतु सुवचं गरपा-
स्यानरूपोपवरंदणेन रपट सूजहता मगवना व्पासन |
तथा हि तत्रोपाल्यायते-देव न्या स॒चचंछ। जन्मान्तरसिद्धस-
हजव्रह्मनसायुमव। तादश पतिभिच्टनी शेनकेएुं पितृसमीपतोा
ठञ्पाटमतस्वमे( पयुपश्र यतं हतवती । पित्राऽपि तस्मे निवेदिता।
ताभ्या द्म्पतीभ्यां ब्रह्मनिष्ठाभ्यां वेदिरफमानुषएठनयपृक्त गाई
र्ध्यमाश्नित्य स्थितमिति । तत्र दयोरित्य ब्रह्मकथारूपः सवाद्‌,
गह तः--

ततः कद्ाचिद्धनरं श्वेतकेतु सुवचा |
पुम्रच्छ को भवानत्र ब्रूहि मे तद्विनोत्तम ॥

आरम्भणाधिकरणम्‌ ।

तामाह भगवान्वग्मी त्रयाज्गातो न संश॒षः।
द्विजोत्तमोऽह सुभगे सत्यव्रतपरायणः ॥

सा तपाह महात्मान पृच्छामि हृदि ज्ायिनष्‌ ।
तच्छत्वा प्रत्युबाचनां सवज्ञा युनेपगवः।

मनैव समायुक्तमात्माम मन्यते यदि
तन्पिस्पा, गोत्रसद्धवि बतत देहव धनः ॥
त्वमप्यहमह सर्वमहमित्येव वतेते ।

नात्र तत्पराय तचद्यन्मा त्व परिपृच्छसि ॥

अत्र सद्विधायाभर्‌ “ तमाति ` इत्यसटतिपत्रापदिष्ट शेव-
केतः कथमात्मानं बुध्यत हति जङ्ञास्पानया सुवचषा
'कर्‌ ब जित्तमः हति पम कृतः । ततः प्रभामिप्रायमवगच्छ-
ताऽपि श्वेतकेतुना कमेण तमया वधन।याते मत्वा तत्रोत्त
रथक्तभू-- द्विना त्तमेति सब्नधयन्त्या त्वय। ब्राह्मगोऽदमित्यव-
गृतचेव करिपन्र प्रष्टव्यमिति । ततः सुबरषर्या देहापािकसे-
न्‌1ऽ5प्माते कपितं प्रत्यक ब्रद्य०१ न पृच्[५ः 1्तु " दज
तमहम्‌ ” ईत्यदशन्दंन ददा।१कत यमात्मानं हद्‌ सायन
निदश्च ० पछ मत्ुक्तं तत्रात्त(युक्तम्‌-- अदश्चञ्रा मन,
धुब्‌[ल + त्मस्वरूपे वतते । मन, श्रबिताप्पस्वरूप च मिथ्पा
ब्राह्यणकरोत्पने ददेप(धिक अ(ः्मानि ब्राह्मण्यमिव । अन
अ} त्पतत्जिज्गासमिन।दश्चञ्दाय पषन्पः; अपि चादम।वः
सपस।धारणः परत्यप्तपिद्ध, । अत परमायंवस्तुनिह।स।
चेन्नाहमाब ९६, । तदनन्तर १६३१ क्र‹वादियुक्तपहभाव
यूद्यचतम गच्छत २६ २१.१११ 4१९ कयमाचर ५
पृष्टे छोककद्हाय वेदिकङम।चरणेतदृक्तम्‌ । तदनन्तर सम
रात्पनि परयुज्यपानस्य।हरब्दस्य कयं तद्थता न स्थादिति
मनसि निधाय शब्द्‌ यसवबन्यगन्नि ठते न सयोग(दिः श्चञ३।,

योः सबन्धः, अपि तु वास्यवाचकमाव इत्यृत्तरयुक्तप्‌ । षद्‌

न्तरं दम्पत्योरिय भरभ्ोत्तरपरम्पप-

सुदल ।-- सद ऽइ क(र्चभद्‌) 54 ग्यक्तमातमामे सश्िता।।
न वाचरस्तत्र वतरत इ 1५४य्‌ पद्ष्यूि |

र

७२३

७२४

कषांकरपदभूवणे-

गवेतकेतुः--अहशचब्दा हदंमवे नाऽऽत्ममवे श्चुमपरमे ।
न तन्ते परेऽचिन्पये वाचः सगुगलक्षगाः ॥
सवर्वरा--अरमा्रोऽत्र को नापर ह्यात्मभावस्तयैव च ।
तन्मे ब्रूहि यथान्य।यमेव चेन्धुनिपुगव ॥

ग्वतकेतु --मृन्पमयो हि घटामासस्ताहरमाव इष्ेष्यते ।

अह भावः प्रेऽचिन्त्ये ह्य(त्ममावो महान्परः ।

न वाचस्तन्र वतेन्त इति नैव विकध्यते ।
अत्र ध्षञ्द।५ये।दच्यवाचङमाव सबन्धोऽस्ति चेत्कथमह
शब्द्‌ आत्मव।चक्ो न स्यादेति भर्ने कृतेऽदं शब्दो नाऽऽत्मनिं
छएख्यया इया वेते, पत्वहमयं इद्पुत्तरयुक्तष्‌ । तत;
क्वे नापाहमय।दन्य अ।तनति पृषे मृद घटम।सवदात्मन्यहभा
बोऽप्यामास इतररदमथास्मनोरििफ दशेयित्वा रदिपताक।रो
पथानेन भवत्मानः इष्दो न श्द्धापिष्ठानपर्यन्त प्रवपैते रज
होपधानेन परवतमानः शक्तो रजतश्चन्द इव । अत; करिपितेषा-
विनिमिचोऽंय्न्यो न श्ुद्धत्मानि मुख्यया इत्था भवतत
कति न विशध्यत हत्युपतहूम्‌ । ततोऽहं क राद्विविक्त अ स्मेव
भप्रश्चायिष्ठानं ब्रह्मेति सिद्धवत्छत्य यथाऽऽकराञ्चस्प प्रपत्र
यरवेऽपि तद सद्ग समे ब्रह्मणोऽप्यसङ्कि वे नेतके तुना मरतिषा-
दिते पुनम एन्त्र-

सुव चल (--1न(५९।९ द्यप च ।म्रच म तथा|

ह्३पत्‌ च वमानत्य वदप ब रद्यन्‌ ॥

निवकेतुः-- त्वचा स्पृ 4 वायुमा फ़जस्य पनः पुनः।

तत्स्थ गधं तथाञश््रति ज्यति, पयति वक्ठमा ॥
तमो रद्विपगण। चेव मेघनाङ्‌ तमव च्‌।
धरतारागणं चेव नाञऽञक्राश् दश्यते पूनः॥
आकाश्चस्यप्ययाऽऽकृाय सदूपभाति निश्चितम्‌ ।
सदयं फरिपप स तत्तत्यं विष्णुरेष च ॥

यानि नामानि गमानि हुपचारासराप्मानि |

न चक्षुषा न मनसा न चन्पेन पुरो त्रिमुः॥
विभ्त्यवे सृक््भया बुद्धय वाचा वक्दुन श्कपवे।
एुतस्मपञ्चमालर तस्मिनेव भविषठिम्‌ ॥ दवि ।

भआरम्भणाधिकरणप्‌ | "२५

अश्राऽऽकारारत्पपश्चाधिष्ठन बरह्म कुता न हवत हति
भश्च-आकाशस्थस्य वाय्वादरव ग्रहणमस्ति, न तु विकस्वाऽऽ-
कादास्य । यदा लोकिफाकाश्च एवेय गतिस्तदा कव कथा पर-
भात्माने ततोऽपि सक््मे ¦ तत, सदर्थे कारपत सवम्‌ । स(तच
सद्रूपे सवाधिष्ठानस्वादयापकम्‌ । तत्रोपाधिमाभनित्य परवतमानाः
कन्दाः शुद्धे साक्षान्नपवतेन्त इत्युत्तरधुक्तम्‌। अध्यां परश्नोत्तरप

रभ्परायां मन्मया हि परभास इति हष्टान्ताक्त्या बाचा$ऽ-
रम्मणश्रत्यथः, सदरूपामिस्यार्मशचन्देन भ्रदतस्य जीवस्य सवरुप-
स्वोक्त्या ‹ तत्वमसि ' इति वाक्याथ , ' सदर्थे कारिपत ह्यतत्त

त्सर्वं विष्णुरेव च › इत्यनेन ‹ रेतदारम्यामिद सवं तत्स्थ स
आतमा › इति श्चत्ययश्च निष्मपञचपरत्यगमिन्नव्रह्ममतिपत्यनुक्लो
देक्चितव इति । एव चोक्तापवृदणन सद्विधराया निष्पपञ्चन्मयग-
पिमिज्ञत्रह्मपरत्व एव स्वारस्ये सिद्ध तस्य पपञ्पिध्यात्वं विनाऽ-
नुपपत्या तदन्तगेववाचाऽऽरम्मणपित्यादिश्रतेः पपञ्चपिभ्या-
त्वप्रतिपादन एव स्वारस्यमिति स्पष्टमेव विदुषाय । एवप्‌
४ नेह नानाऽस्ति किचन › इत्यादि वाक्यस्यापि प्रपश्चपि्याल्व
प्रतिपादन एव स्वारस्यम्‌ । अत्र हशध्यारोपन्यायेन पहाषा-
क्यी यपदाथेश्ञाधकेन `“ इह › इत्यनेन जगद्विरिष्टब्रह्मोपम्थाप-
नात्‌ । तत्र च नाना परिटह्यमान जरगाप्कचन किमपि । यद्रा
केनापि प्रकारेण नास्तीति द्ेतसामान्याभावरूपवियेयसमर्पणप्‌ ।
असति बाधक उदेश्यतादन्छेदकलादवच्छेयत्व मानस्योहैश्र-
विधेय भावेनन्वयस्थठ व्युत्पात्ताघद्धत्वाव्‌ । कारान्तराक्स्छे-
देन देताभाववाषस्य ' तरति शाकमात्मावेत्‌ ` ‹ विद्रा्नामरूपा-
दिषु, नार्वा देव परुस्यते सवेष, › हइत्यादिश्ुतिभिङ्ानना

इ्यटवानुमापक्रशश्यत्वलिङ्कादिरूपमानान्तरेण च सिद्धत्वेन
तद्धोधने "नेह नाना ` इतिवा कयते यभ्य। पत्तेः । यदा येन सैव-
न्षेन येन रूपेण च य॒त्र यतटप्तपरतिपन्न तत्कारागच्छेदेन तैरस॑ब-
न्धावद्छिन्नतदरूपावीच्छन्नतीभष्ठ मावपतियोगित्वरूपमिभ्यात्व-

बा(बो)धकताया एव तस्य स्वरसत्वात्‌ । शद मह्मणि नानात्वं
बरह्मपतियोगिकभेदो नास्तीति प्रमतसिद्धनद्यस्तु न स्वरस, ।

७२६ कांकरपादपूषणे-

` नानत्यस्य नानात्वपरतया ब्रह्मणि जीदधटादिप्रतियानिकमेद-
पदेन तन्निपेषस्य फरुमश्यव्यतया मेदसापाम्यनिषेषायोगेन
नानात्वमिस्वस्य भदसामान्यस्वरसस्य त्रह्मपतियागिकमेददिशे-
षपरतया च ह्िष्टायेत्वात्‌ । त।वराऽपि क्रिचनेत्यस्याघ्वारस्यं
वैयर्थ्यं चेति दिक्‌ ।
यदपि चाद्रकायां परिषटतदूषणे तरम्‌- एफविद्नानेन सवै-
विङ्गानायोणाष | सरिपण्डदृषटान्ताजुपपत्तथ ।
कथं हि ब्रहमविक्नानाद्नातं सकर मवेत्‌ ।
न एहि श्युक्तिस्परूपस्य विद्गानाद्रजनन्नता ॥
प्युत-दक्ते स्ततरापरिन्नानाध्येव रजतक्नता ।
बरह्मतत्वापारज्तानात्तथा सवेज्गताचिता ॥

इति दृषणधुक्तम्‌ । तदापि मन्दम्‌ । विवतेवादेऽपिष्ठानब्रने-
नाऽऽरोपितस्य तरता ज्ञातत्वं संप्रतिपन्नय्‌ । तथापिष्ठानात्मफ-
स्वोयतास्विकस्वरूपफत्वप्‌ । उक्तं दि भापत्याप्‌--रज्ज्वां ब्ना-
तायां मृज॑गतच्वं त्नातं भवति । सा हि ठस्य ठ््वपिि । एवं
घ शात्तसाप्तारछारानन्दर यद्रनतपभात्सा श्युक्तिरिति प्रत्यया.
रजते शुक्ति कातपक्नातस्वीयतास्विकस्वरूपकरवात्मक शुक्ति.
काङ्गानेन तत्वतो ज्ञातत्वमक्षतमेव। एकविङ्गानेन सवेगि्ञानमपि
हर्वतः सैविह्घानमेव विवक्षितम्‌ । एवं चाधिष्ठानभृते ब्रह्मणि
नाते “ इदं सवं र्दयमात्मा' ' स्वं खर्विदं ब्रह्म" हति बाधायां
सापानापिकरण्यानुरोषाहह्मरूप्ञातस्वीयता्ति क स्वरूपकत्व-
श्य ब्रह्मण्य,रो पेते जगाति सत्वासकवि्ननिन सर्वतिज्नानानुष-
पत्तिः, गृदादिविद्नानेन षटरादीनां ।वन्नान(त)ष्व यतास्विकस्वर-
पकतवं गुदनिद्धिकान्यायनेवेनयक्त भागिति नोक्तदृषटान्तागति।।
यन्त॒ चन्दरिकायापू्‌-रञ्ञ्वां ज्ञातायां शजंगतच्छं ज्ञातं
मवति । साहि तस्य तम्‌ । एवं च ब्रहब्नानात्सर्षः
हर्वतो ज्ञातं भवतीति मापस्युक्तमनृद्य तक्ष, एवं हि ब्रहमङ्गानेन
बरहयेव ब्ञातं भवतीत्ययं; स्यात्‌ । तश्चायुक्तम्‌ । स्वस्य स्वहेतु,
त्वायोगात्‌। "येनाश्रुतं श्चदं मवत्यमतं मदमविन्नातं विद्नावं स्वातुः

१ क, शुकतितस्वाप* ।

भरारम्भणाधिकरणम्‌ । ७२७

इति शरुतिगताश्रतादिपदायागाश्च । फिचासाधारण स्वरूप
धर्मों व। तत्तरमिल्थुच्यते । न त॒ श्रपाधष्ठानप्‌ । तथा
सत्यानन्दा ब्रह्मणः, रज्जुत्पं च रज्जोग्नत्व न स्यात्‌ । नच
र्न्‌ रज्जुद्राननिवर्यस्य सपर्य म्बरूप धमो बा।नच परस्प
रभिन्ननेकारोप्यानुगतपपिष्ठानमवेकस्थाऽऽरोपतस्यासाधार

णप । न चाऽऽरोपितमिस्येनावना ततोऽन्यस्य त्व भवति।
स्वीढृत च त्वयाऽपि सवस्य रज्जुग्यातिरकणासचन तनाऽन्प-
त्वाभावेऽपि रञ्जो, सपे्यतिरेफण सतेन ततो न्यलवमू । कि
च रजञ्ञ्वामय सपं इति धीरानन्दे ब्रह्मधौरव सपे सपीरि
च प्रमा स्यात्‌ । तत्त तद्धीत्वात्‌ । रज्जङ्नानेन मपश्रषनिद
िग्त्वपिष्टठानत्चन्नानस्य तटङ्गाननिरित्तकथपविरोपेतात्‌ ।
न च घटादमृदाद'वारो पितत्वात्ददृष्टान्तो यक्त इति वान्यम्‌ ।
मर्तस्वे क्नातऽपि पराद्निदत्त यद्यपि ताकिफपन इव घटा-
दिकं मृदारब्ध द्रव्यान्तर नास्ति तथाऽपि कारकव्यापारसाध्यां
जङाहरणादिसपर्थो व्यावद्यरिको मृदादितैर्योऽवस्थानिज्ञेषलूपा
घटादिश्रब्द्‌ाथस्तवन्पतेऽप्यस्नि | तसतरेनस्त्‌ न पुरप्यार्‌ | किच-

यदि मृ पार््रावन्गानाद्ज्गात स्याद्वरादिकष्‌ |
मर्व निधित्य न पुनः संशयः स्याद्घ्रटाटके ॥

एतेन यदुक्त भामत्याम्‌-- मञननन परटाद्‌यस्तस्वतो ज्ञाता
भवन्ति । मृदव हि घटादौनां तस्मिति तनिरस्नम्‌ । पृ्छक्नानेऽपि
सस्थानविश्रेषव्यरूप्रतवाज्ञ'नन पटर स्व + न ज्नात इति व्यव
हारात्‌ । घट श्षरापप्वाययारापःनिष्टन्ति दूपणषुक्त । तदपि
मन्द्‌ । ब्रह्मविङ्गानिन स णत । प्रज्ञा भवयत ब्रह्मवि
्नानेनेत्यभेदं तृतीया । अभेदस्य च विद्गातमित्यत्र विन्नानिऽ-
न्वयः; । तथा च ब्रह्मविङ्नागामिन्ने यत्तचता ज्ञान तद्िषयस्वी-
यतच्वङ्ञानामिनङ्नानविषयक्रव्रह्म+ सममिति पयेवस्तिताये न
र्वसय स्वहैतुत्वापत्तिरूपद्‌ पणावकाशः । धयेनाश्रुतं श्रुत मवति

ज [१

१क श्ध्रुतौ श्रु ।२ क रूपरमप्ताधारणधः। ३ क शय ते चाऽ$नर। ४ के भन्यत्वात्‌।
कि*।५क मू च यदि रज्जु सपस्य तत्व ताह रज्जुज्ञ सपेज्ञ इप्युप्येत । कियैव २० ।
६ कृ शवुल्याउ० । ७ फ "पि तप्सस्था" ।
९३

पररपादभूषणे---

देर्यादापप्यश्चतं वियदादिकं यन तत्तरत' श्रते भवति यदभि-
कश्रतातकरवीयतास्विकरस्यरूपकं मवतीति रोत्या ब्धायां
सामानापिकरण्येन पयवसिनान्वयन न श्रनादेषदायागाऽषीति।

यटपि-विवतेवादे मृत्पिण्डमन्पयादिदृषटान्तानुपपत्तिरिति च
निद्रायां दूषणमुक्तप । तदपि श्रीपद्धाष्यकाग्हुदयानववोधनिब-
न्धनम्‌ । तथा हि- वाचाऽऽरम्मणगरब्दव्यारुपानमाष्यस्यायम-
पिप्राय --‹ यनाश्चून श्रूतम्‌ ' इति वधायां मापानाप्रिकर-
ण्यपर | अश्तं वियदादिक स्वं तत्ततो यद्मिञ्नश्रतव्रह्मर्याति-
रिक्तस्वौयनान्ति रस्वरूपुन्यपित्यथंः तथा चेक त्रक्म सव
म्यापिष्ठानमिरययं परनिन्ञानः । तत्र मृत्िपिण्डव्यतिरेकेण तस
तस्नटिकागे यथा नास्तीत्यादिषटष्टन्तः ' यथा सौम्येन '
हन्यादिना पनिपायने । मृपिण्टपद्‌ च मुर पायकेकपदमोगाद्‌
पिरूपपिण्डायकम्‌ । पिण्डप्द च स्थोर्यवियेषवोधक मृ.मय-
मापरोपादानतायाग्यतालमिाय । पृन्मयपद्‌ च भूमिविकरमा-
त्रायत्रप। तवा च भूमिरूपविकारः सर्वोऽपि यथा भूर्म
तिना तेत्रनो नाम्पीन्यये, । भ्पिव्िक्रारत्र च सान्ता
देव दरक्षादाव्रर्नाति भमािंभक्तदिण्डस्य नानाविक्रारानुषाद-
नव्वेऽपि न क्षति । यदपि भभिनौधिष्ठान तथाऽप्यपि
प्रान उवन्ठदकश्ुक्स्यादिन्यतिरकेण तस्यो रूप्यादि नास्तीति
व्यवहारबदूभू{मिविकरादिस्वरूपरिचारदश्चायामाध्रारतावच्छद्‌-
कभृस्यारिव्यतिरकेण तत्तस्नद्रिकारो नास्तीति व्यवहारा
२ या तशाक्तम्‌ । ण्व च सवं मन्पयमेकरमृ्िण्डस्मक-
तिन्नानम्वायना्सिकरेवरू्पकपित्यपि बधाय सपानाधिक-
रण्यष्‌ । तत्र हेनु, ' माकेनयेव सत्यम्‌ ' इति । । समेत्य
यवेन च रद्यरूपे व्पवास्थो ' इत्युक्तेः मृत्तिका भूमिरिति
धग्रपाण यत्तद्‌ इर्स्निमदृषे ब्रह्म तदेव सत्यम्‌ । मृ्तिकास्वरू-
प्रये मस्यन्वाभातात्‌ । तदवरिउक्नसदुवस्य दृष्ट न्तत्वधीद्शाया
भरदा तिवर्यात्तानदृमूमिन्पेन ज्ञायमानप्वेन रादरुपामाधमेव
भृरिकेत्येपस्यत्र इति {त्युक्ते । य^यथा तद्रेयर योपत्तेः ।
पूतेन शन्दभषरणे व्याकरणादो भकरणमिद्धं श्न्दुपरस्व

अरम्मणाककेग्णम्‌ । ७९५

विहाय (+न वेति विभा ' (पाण म्‌० ४ । १९। ४५४)
दति सूतरम्यनरतिशन्दस्य स्वायपरलस्येवावभवतणे-येप
स्वस्य प्रकरणादेव कमि शद्दपरताया एव वक्तव्यतया तस्य

षी पौ) 0

|. । ग [णी

+ न वेति विभेति । अयमद्यप -। न भवनीत्यतत्वच6 पते भवति '
हृत्थव यो वाक्याच पत विभपापत्तं भव्ति वकेयाय मिद्धान्तमृन |
नन्‌ ( स्व 4 शन्दस्याशधचर्दतज्ञा ' ६ पूत्रानराधत्‌ (न १" इत्यनय।
शन्दयोर्‌३ पत्ता प्राप्नाति न वृक्ताषध्येति चेन्‌ | न । इतिरन्दस्या+विपय।-
सकृत पते निद॑यात्‌ । य हे ८ प्तयज्दनामतररतवस्य १ 7त्वऽपि
गवित्ययमाहेव्युकतै ग(रग्द्म्थय २ऊ्पपर्तव भवती अर स्तमनमिग्याहर तथा$
पिन्ण्याकरणसास्र ‹ स्व द्द्‌) रति परिभाषण तपित नि शठ पपरत्वम्य
कटप्वऽपीतिरान्दत१मि ५६।२।५॥व१२त१ [श्ववत्‌ । 1| (द्व्‌ भ
त्वभपर्‌त्व ५15६ ५ अन्ति तदत्त 1 सत्यमतीत्य पदर + अरहणनेवं
पति पत्या पुतानप धतिपारक्य नदत + यण पहा स्वम्‌ । न
न ठ विकसने१ तिद्ध तत्या सान्लीयनि वस वतप ५ ^ {०।५५।।१य
सूत्रस्य वयधमत पव्‌ | अनीच - ० $ १३० स्थ [भुम (जन्ति
नास्ति ' ११य्‌ ५५११ ५ 9 (१८१९५ पयु १५ ६।५ [५ +१"(* ५५ ॥६
तस्मात्त नास्तीत्य्‌ प्रतीयत्‌ । यदि तु नात्वीतयुतक्म पति च्यु" 4१ १६
पतेऽ्पीत्ययं परती त | त ए हतया यार जार कात्‌ | 01 व
टािकिति+र। ( जन्ति [न्ति २८५२४५१ ५.५्‌ + 1 (४१ ॥ सप्त सन्ति
यपिकरान्याञ>रम्नम युपर ॥ पव 1 ८44 + १4 वर्वनत्साम
¢ जनिं 2 दष्य4 ९३1 पठ नतथु | [४७1 1 44 न्‌ । २१८ '

मवतीतयेततूतछ प) भति 1 द कयत किमि मतथ {|
भति । स प सिता वतना 11४ त॥4॥ 141 |न- पव
विमापापद्नापि पजन] स्वीरत्यात स्व मस पता ता ५१1 | + पर-
त्वस्य काप्य९८द्‌ पतरन्यानितततवदु १ सववा [मा १५१।१्‌ 14 7.
रपस्य पतृ स्वीठप्य दृपामवानफ ष्यत युकेति नता 411 | ५५५
कारेस्त विमपापनवतितेः पमि सि ४विक्लन्याम मलन भत म्ब ५
परत्यार्धातमेकतत्‌[५त पद [ | ततफदत्या भव प्रः 4८4 कत मा
पत्‌। पूतकेषर्‌ण्‌ केत मनादमतत्पून २०११1 त] | शणु | ‹ भाषा द,

(११०१।६१।६० )|छठिदि यडिच परत धयो, प्मपतारग विकि,

७३५ णांकरपादभूषणे-

च पढृतेऽनुपयोगात्‌ ' मतिकेत्येव " रत्यत्ेतिश््दतैयथ्यंमेव
स्वन्भत इति परोक्तद्षणमनवकाश्षमेव । आयथको वा प्रव
इतिशब्दः । “ इति देत्प्रकरणप्रकारादेसमाप्तषु ` इत्यपरा
छात्‌ । तथा च विकारस्परुपस्य पिचारदशाणा त्स्वरूपमिवं
ममिस्वरूए्य गिच,रदञ्चाया सऽपि पिन्पेव | तत्कारणम्‌-
तापञ्चीकरृतभतान्येव सत्यानि । तेषामापे स्वरूपविचारदशायां
तान्यपि पिध्या | तन्कारण व्रह्म्स यित्या्रथलाभः। एव-
मेषोत्तरेष्वपि दानेषु योजनीयम्‌ । पृत्तिफेप्येव सत्यपित्यत्र
हेतु चाऽऽरम्भण विक्रारो नामधेयमिप्यादि । तच्च व्याख्यात
प्राक्‌ । असिन्नेवार्थ--

को मवानाप निर्दता वाचाऽऽरम्भा द्यनयक् |
रिविर।दार्सयातां व्नास्थि( स्य नि सस्थितः ॥
अस्तिन्यता नृपशु दधद्‌ शिविरा त्ववा।

एषं नउतञ्ञटाकानो पृथरमातरा विमृरपनायू ॥

फ़ यात उप्त्यप न्यायस्तराये तथा पावै।

बर्न्‌ २।५बि यदो यच राजमटःत्भकमू ॥

तथा> सच्च नुपटतन्न सत्करनामवम्‌ |
९व५व(कोमः बम्ब. ब्रह्म ) न भेदि सफकं जगव्‌॥
प्‌।सद्बामिपानस्य ₹१€५ परमासनः ॥

इस्यारिविष्ण दुरणवतेवसर्से रपव ईणरूपेरनिवचनी वपर १य।-
ये प्रप्वपिध्मासमे निणतिता १५ सद्धिागतप्र्‌ । यद
रोदिप रप तेनपरूद्रष पर्ष तदपा त्छृष्म तदन्नस्षप-
गद्परेरप्ने वाचाऽऽरम्भण (वर्‌ नामेन जाणे स्पणी

कयित कणिक ते [मी

स्पेन मवरतीत्यनेन पुण मतीव । चरि चत्र जाज्रिकिविकसस्य वििभूतेन
प्रवृत्ति प्या त्तं पि्पेव प्रत्ययु च।पप्ारणम्य विक्स स्यात्‌ । तेत्र ह पपर
रणस्य । यि च निष वमु्त प्वृति स्याति कित्ति विक स्यू,
त्तर ‹ विसार › हृव्यनेन पभत्तारण^1 १४१ । उन 11 प्रवृत्तित्तु १९८५
कयमेद्‌।परेश्वाराकं | शार पक्ता २९५ त्‌ धरुतकमायुरषाप्पृष कित्सु निषेव |
ततः पिद दू\ ५१६ यटि परत एफष्म। प्रापितेषु पत्पु ' मवति ' इत्य
कृठ्पेण विपिपूसेनेम सवेन ०१९१, मि०4११ |

मार्मणापिकरणम्‌ | ७३१

त्येष सत्यभ › इत्याददिश्तिचाक्यं पमाणम्‌ । तत्र हि रदत
द्गन्यादिसरूपस्थात्रिद्रव्छततेजे बक्षस्वरूपन्यतिरेकफण विचा
रासहर्वपाधित्वमि यन्तेन हतृदत्य वाचाऽऽरम्भणमित्यदिना
त्रि(द्रोत्छतमात्र र्पति प्रतिपादितम्‌ । परोक्तरभ्येतु न किचि-
त्ममाणमस्वारस्य च।क्तपित्यलमधिकेन ।

क्षिचासाधारणस्वरूप धमां वा तक्तमित्यादि दृषण-
मपि मन्दम्‌ । अनारोपितस्थव तत्वरूपप्वेनोक्तदृषणानव-
काशातु । अतत एव / तसज्ञानान्नि भ्रयक्ताधिगम ' ( गो°
सू०१।१।१) इति मध्ये त्छमनारपितस्वरूपभिष्यु
दयन।च।य॑रक्तम्‌ । ए च व्यवहारद्शाया ययुक्त्वादाबना-
रोपितत्व॑श्र५ण रुप्याद्ताद्‌ात््पपटक्षितप्वेन च रूप्याद्‌)
स्वरूपत शररत छोर भ्यव६।२, जुक्पय।देध॑म॑त युक्ति
त्व।दिरिति च उपवह्‌।२ः। पिवेकथ्ाय। तु ब्रह्म्ानारपिततन
्रायत € पस्ुगत्या वदेव षा स्वरूपत३१५। एतदिप
येणेब्‌ = ब्रह्म वत्व १५। वेद्‌, इत्यमरेणो क्त । "वत परमात्मनि
षाथमेदे स्वरूपे च" इति ए५्५अ । पपञ्चतततवचा।देनस्वव तत्वब्‌-
दित्वं नासाधारणवभवादिष्वषू्‌ । परिलनारोपि (पपञ्चवरादितमे-
षेति तब मतेऽप्नारोपितसर१९५ब प्वरूपनाया; समतत्वे-
नासाधारमस्वस्प घमा वा वर्वमपूक्ति, सपतवेस्परणनिव-
स्वनैव। दिव तस्य भागस्तत्वमिति व्युत्पन्नतसश्नग्दा स(धा-
रणधर्मोऽसाध।रणषम। नतर वा प्रती तत । पटलमिप्यादिशचब्द-
दररपदनन्यवो धमकर ¶तमारिसमनियतत यप नतर्‌(पीतेः । इ-
दिश पारमायिकवस्तुन्येव ९६११ । न त्वसाधरण्यपपि
तप्नान्नेभावनःयम्‌ । ए१ चानारेपित्वदौ यस्वरूपभेव तदीष
स्वरूपतसमिति विवक्षनप्‌ । तद्‌ पत्वं च तत्निदतादारम्यपति-
थोगित्वपिदयुक्त भाक्‌ । ब्रह्मानन्दयो; रटनिकभेदतसेन
ताद्‌ात्म्यसमवाद्‌ नन्दस्य ब्ह्मरस्वरूपतापपत्ति, । रज्युस्व च
रज्ञो स्वरूपत सभ्‌, किं पमतस्मवेति १ ' वथा सया
नन्द्‌ ब्रह्मणः) रज्जत च रञ्जोस्तसत न ९बु ' इति दूष

[1 १ | [1 [ `) श [शा 1

| भीरि

= ब्रह्म त्वमिति । १ तप स ' ६१९ ननन 8 शपु्कषाढ, |

७२२

द।क,रपाद्‌भूषण-

णावङाश्च, | सपमितप्याप्यक्तसरोत्या कान्पनिकमिदमादाय
परोयम्वरूपरत्‌ सरूप्रतापपतित्च । रञ्ज्वामय सपेवुद्धिभ (त
इति बद्धिथ) न भमा । अवाधितायविषमेक-रभावात्‌ | व्यव
हारकार्ठनयर'धगे। वमयेतिपरत्वाच्च न व्यावदारिफषमात्व-
मपि । तत्।यत{पिगेष्4 एनस रफ्नानत्बारिक तत्ममात्व
भिि त्वया वक्तपरशक्यप्‌ । तथा सति धटे द्र्पर्वपित्याधेय
ताससभकयट(दमकारकज्नानामा तव मते पटाद ममालराभाव-
भसङ्कात्‌ । तदयासापारणस्तरेरूपदिरव तत्तत्वरूषतायास्त्वय्‌।
क्तत्वात्‌ । द्रव्यस्वादघराव्रसाधारणस्वरूपत्वामाववि । अपि
छानी मूत यत्तव तञ्बानस्येव रमनिवप्‌ कत्व त्‌ । मत्से ज्ञातेऽपि
घटायानिह त्िरुपपन्ना । उ पन्न! च पृदित्यादि्ननादय घटन
वेति सथयानिद्रतिरपि । समानविषयङनिश्चयस्पेवं संशयविर्‌-
पिस्वाद। १द्‌ादिविन्नानन प्रटादोना विद्गातस्वायतच्वकप्व युद-
जिह्व रान्यायादिनोपपन्न नति प्रतिपादित परानिति ' पृज्ज्ानन
धराद यस्तस्तो न्ता मर्बा्ति पदेव दहि पदां त्यमू '
इति भामव्युक्तपपि सम्परगवेपि ' एतेन › हव्यादिनोक्तं पूष्ण
प्रपि निरस्तपूर्‌।

यदपि चन्द्रिकायाम्‌ परृव्यपि ररणा ददवत्वाप्रकरण। भ्या
भस्य पूनस्क्तिथद्रेतिमते । अमेवेभयजापि ब्रह्मविवतताया
एव क्तत्वादिति वू ष¶म्डुक्त१ । तेदप्यन्त परन्दभ्‌ | व्रह्मणा निपि-
त्‌. सत्युपादाननाया व्यवस्यापनभव प्रकृत्यपिकरणपपेयन्र ।
तादृशोषाद्‌ा ।तास्वीङारे मोक्नुम्पपिपागलोपापत्तिरिति पूव
पक्षे परिणानव।प्ापित्रायेण होङगदिषत स्वपक्षप(यदरमु
कतवा परमायतस्तादृशतिभाग एव्‌ नास्ति समानायात्
विवरताकावपि तस्यतद्‌मिकरणपमेयतवामवरावरु । अदरयत्वा
धिकरणे भृउयािद्रक्यस्य प्रयानवरता निरस्य ब्रह्मपरत्य-
ठ 4वस्थापनपेव प्रमेयम्‌ । तदुपपादनाय तत्र पिवर्तोक्ताब्रपि
तद्येतद्पिकरणमपयतराभायाव्‌ |

[ ॐ)

यदपि यद्दिसयम्‌ -ङिउ त्वन्मते पृचसूतर भेदाफर
धाभदक्तविरोधः। न च मपाणवीो, सूतयोरिराध रएकस्यान्‌१-

भारम्भणािकरणम्‌ | ७३३

विषयत्वेन परिहत युक्तं इति टषणयक्तम्‌ । नदध्युक्तरीः्या तैद्‌-
नग्यत्वमित्यनेन तादात्म्यघरटिरनापि" यात्वस्येवोक्तेग्भदानुक्तर-
सक्तमेव । प्रमाणयोरपि सूरयो पपाणमृधन्यसा न्यतव्रिरेषश्रा

सयोरिव भिन्नपिषयत्वस्य युक्तत्वात्‌ । पूवसू काकबदिर्युक्त

लकि च विकारानृनत्वप्रसिद्धयमावत्पत्व मेकनुभोग्यविभाग

पाभित्येव समाधानपक्तमिनिश्रपवारणःयेत्मूत्रारम्प इति
"अभ्युपगम्य चेम व्यावहारिक मोक्तूभाग्यावेपागप्‌ ` इति
भाष्यामिप्रायस्यास्सद्धाप्यग्याख्यात्‌भिर। मि ] हित्वा ।

यदपि चन्धिकायाप्‌-करिंच घटादषृदनन्पलप्रनेपदिक अ-
रम्भणशब्दरो जगतो ब्रह्मानन्यसस्मे ददे सापे न
साक्ताद्धतुः, + ममतु हतुराते दूषणप । तदपि मन्दम्‌ , तव
न सा्ताद्धतसिति । म मत्या हि तदनन्यत्वं एव वेदिकमर मयदश्न्त
दत्यकत्वा मृन्मययोर्मेगर-यन्त,ने नान्यन्ञानायोग।त्क्रथ मृगादिरष्टान्त इत्यवतायं
५ वाचाऽऽरम्मगम्‌' इति श्रुतौ मुदन्यम्य विकारन।तम्यानुनलक्त पट शरावोदृशच-
नादीना सूपरैव तत्वमिति मदि ज्ञाताया तेषा तख ज्ञान मव्‌ गीत्यारिनाऽ5
रम्भण१।र- स्य द्टान्तो११।द१ याक्त्य 7 [१। त दनन्यपपोपपादुकलनावगमा
निति माव |

+ मप तु हेतुरिति। अयमाशय -पृवसिन्नेकरणे षिष्णुनंगततृष्स्या.

® _ नी

रकर्ततयक्तम्‌ । तस्य च स्वत त्रपाधनानपक्षतवे गुक्तिविरो पवा न प्वैगणत्व
पिध्यतीत्थती नितकरणीय्र एतेति ज (तष्टचारि (कधोऽसिजपिकरे |
तत्र धराय - 7 (वनन्त्रभाघनल्पत न 4ते। एत पुनर्य प्रश्रय |
लो दण्टिर्टौकिकत्वाम्यामिति गृहण । किमि पयुप्मताऽमितरेयते । म्बत.
पराघमवेलतिि । कृ । इति ने | । परिचतिग्मा नमपपृष्टि प्ीकृष्य कत
यार्‌ च॥१५२५ पनपत।प्षप्व ५ भतत प्ट 11 टा पटवत्‌ ९'यनुष-
नेन पेत मिद्ध पट्‌ । शर ष्मो तम गीति लट्‌ सतं जपाधन-
-यपेक्ष्यते । तानि पिना सष्ठ पषपे | प्रु, सय, 1 वननापिकषमेव
सष्टय(एमनिति न तस्य सगञ्न मारि द्रपरसतत तवुणपृणेततिद्धिरिति
प्रापि पिदा 1 प 1 वर पुप्लि सवन हुभाधतपपेना दष्टा तथाऽपि
नैतद्दध् =1 (व गमप कतया । [तु 'तन्तपराधनम्य तर
म सतव नोवत | एत पतेय सत्प मरको 3 पुष्टि | कि कतर प्रमान.

७१४ छंकरपाद्‌ पूषणे-*

पतेऽपि केषलारम्भणश्म्दस्य हेत्पपादकत्वभविन । किख.
दासीदयिष्ठानपारम्भेण कतपच्सित्कथाऽऽसीतु ' शतै श्ाप्तप।
( आन० अ्र० सृ० भा. ) । ' यनाधिष्ठुनादिनायमिं थां च
जनय ञ्चनयिता विशेषण बभव तद्‌(पष्ठानं किपसीत्‌ । आर-
भ्यतेऽनेनेत्यारम्भण साधन वा किमासीत्‌ । कथं वाऽऽ्ीत्‌ ।
न किंचिष्कथपपीति साधनाद््षपः क्रियते । आपस्य विष
ययपयंवसानातु । कशब्दस्य प्रश्नपिपयोः समत्रालश्न्ये ष
न स्यादित्यत आह-अधिष्ठानायनुक्तरिति। पर्नश्वत्परिहरो ब-
क्तव्यः । किस्विद्धिपस्य मेषजामतिं परश्ऽर्थिहिपस्य मेषज-
मितिवत्‌ । अत्र परिहारायापिष्ठानावनुक्तनाय प्रश्नः । क
त्वाक्षप एव › इति त्वदी यतच्छधकारिकादिग्रथपयोल चनया
रवतन््रसाधनस्य तदननपत्वरूपत्वदमिमतपाध्ये कवल रम्भणय-
ब्दस्य हेतपपाद्कत्वा मावेन तद्पटेतव्राक्यसंदमेस्येव्र हेतप्वस्या
मिप्रहतया मन्मतेऽपि वद्नन्यत्व।मत्यत्र तया कायेकारणया-
रनन्यत्व तादाल्म्यम्‌ ' ' तस्पान्कारणाकासस्य तसरताऽनन्य-
तथपर ' ईत्ययंद्रयरूपनि रक्तविवक्षितसाध्य आरम्भणशन्दधटित-
संदर्भस्य सषटषटान्तस्य ' एव तौम्य स अदेथ्ो भवति इुकत्तर
दाष्टौन्तिवाक्यरूपस्य साक्षादेव हतृपणरकत्वा्‌ ।

मिति चत्‌ । ‹ किंम्विदाप्तीद्धिष्ठानमारम्मण कत्माग्छत्कथाऽऽप्रीत्‌ › इति
्तावारम्भणादीनाम्िप एवेति बोध्यम्‌ । अक्िपम्य हि विपयेय एव पयव
सानात्‌। पूर्वोक्तमनुमान तु श्रुतिविरो गदुभरमाणमेव । तया चोन्यते-स्वतन्नप्त-
घनपिक्षा ठोकेऽशक्तिनिनन्धना । हंधरस्य त्वप्तामथ्यै न कुतापाशवरत्वत ॥१॥
्भ्यस्य कर्मकादि श्रृयते चेशतन्त्रता । नानारिदछपषु निपुण साधन स्वयमेव
हि ॥२॥ सपा तेन धना कार्याणि कु्ैकेऽपि दस्यते । स्वाषीनप्ताषनादून
त्वीशस्य न विहन्यते ॥ ९ ॥ प्रमितत्वाचच ठीटत्वाद्‌शत्वाघादुक-
त्वत" | दीढया दण्डभाकन्य गच्छकि पडता व्रजत्‌ ॥ ४॥ इति । एव
चाऽऽरम्मणङब्द्य पाकषद्ेदुत्व तिध्यति । न तु रष्टान्तदवारेति भाव ।

[1 [र [मा

१क्‌ श्व । येन व महिम्ना विश्वनशवक्चुरत्रणोत्तद ।२ फ़ वा कनमदाप्ीः। २३कृ
ग्ठडप चाडऽपी । ४ क शप्र्नोऽय $" ।

भतर्मणाभिकरणष्‌ ।

वद्पि--वाच।रम्मणवब्देस्य समासतया ८ वावारम्मणं
धम्दादिनभ्यः ' इत्येन मृभ्रणीयमय्‌ । तिदचिष्ठण्दग्रहणोचिस्यात |
पेकदेश्चग्रहण तनोचितमितिं बन्दिकोक्त दूषणम्‌ । तदपि न
साधु । ' वाचैव केवरुमस्तीत्यारभ्यते घटः शराव उदश्छनं व'
इति भाष्ये व्यस्तस्येव बाचेत्यस्यापदानात्‌ । न चेव सति
छ्रग्रोगे षष्ठीपरसक्त्या वाचेति ततीयानुपवात्तारेवि बास्यमर्‌ |
वाचेत्यत्र करणतनायोपगमात्‌ । बचिति त॒तीया वषषएयय इति
रछान्दोग्य माभ्यविवरण सिन्रपदत्ताया उक्तलाञ्च , ' कागार
ञपरणमिति बाग।कम्बनमिरपेतत्‌ ' इति स्गरन्दोग्यभरष्य तु
फङिताथक्रथनपरष्‌ । सदमविकषेषाप्मक्नाकंयविरेषम्फूरणाष
समासेकदेश्चोपादनेऽपि बाधकाभावात्‌ । आ{रम्मणवन्दमज्रस्य
भरतदयेऽपि हतूपपादकत्वा मादेस्योक्तत्वत्‌ ।

यदपि चद्दिकरायाम्‌--त्व मत सौत्रारिश्चव्दाथस्य ' इद्‌ स्व
यदयमात्मा ` इत्य देरपि श्ग्दरूपत्व।त्सुतरे ‹ बाचाऽऽरम्भणार्दि-
श््दे >4ः ` इत्येव विन्यास स्यादिति दूषणम्‌ । तदपि मन्दप्‌।
आपदिश्षब्दाधयुक्तिमिथेति स्वदीयभष्येऽपि युक्छानामिव " चया
घटफरफाश्याकाशचानां पहकाशानन्यत्व यथा च पृगनुष्णिो-
द्का(दीनामूषरादिभ्याऽनन्यस्वम्‌ । दृष्टनष्टस्वरूपत्वात्स्वरूपणावु-
पार्यत्वात्‌ । एवमस्य भोक्त मोग्यादिभपन्चस्य ब्रह्मव्यतिरे-
केणाभावः ' रस्यस्मदी यभाष्येण टश्यत्वपरिर्छिननत्वादिरूपय्‌-
कीनाभव्यादि्वम्दायेताप्रदश्चन।योपन्यस्तत्वेन श्रग्दमात्रस्येवाऽऽ
दिश्रम्दाषेष्वोक्ते घान्तिपृककरवात्‌ । ‹ दष्टनष्टस्व रूपत्वात्‌ ' इत्य
नेन श्र्िसिद्धे पपश्चमिभ्यास्वेऽनुपानपपि दरितष्‌ । ° विपति-
पन्नं वियद्‌।दिक मिध्या, दृश्यत्वान्नाश्चप्रतियोगित्वाच्च ! इत्यनु-
भानद्रयमन्र विवक्षिर्तामिस्यस्पदीमेस्तद्ध।ष्य्यारूयानाश्च ॥१४॥

भवि चोपलन्पेः ॥ ३५ ॥

अत्र--मृत्रासाक्‌ ‹ कारणस्य ` इति, उपरन्ेरिष्यक्य
पुवेम्‌ ‹ कायस्य › इति चा-याहतेग्यप्‌ । माब इत्यस्य भाव
एवेत्यथः । चअन्देन कारणोपटस्धावेवोपकभ्यमानत्व समु
यवै । एव च कारणसस्व एव स्वस्य कारणगोपलम्धावेबो१-
५३

५१५

७२६

धकरपादभूर्णे-

एग्यमानस्वसयितस्य कारणानन्यत्वरूपसाध्यहेतुषाहामः |
एतादटशाथदयङाभायैव ‹ भावे च सत्वात्‌ ' शत्यनुक्ष्वा ' भदे
चोपरञ्ये, इत्युक्तम्‌ । तत्र च परभायाद्ुपरभ्यमानायामेबप-
रभ्यघर्टीयरूपावरेषादेः प्रभान्यत्वाद्रवभिचारवारणाय कण्ठे.
क्तस्य बह्भिसस्व एव सतो धृपग्रिशचेषस्य बह्धिभिन्नत्वाद्रथभि-
खारवारणाय च सष्टच्चतविश्षणस्योपादानम्‌ । ‹ कारणस
भावः सत्ता चोपरटम्भश् ` इति टीकायाम्‌ “ इति टय हेतुवि्-
पणफाटो विवक्षितम्‌ ' इति रेषः । तथा च दीकाग्रन्थस्य फएलि-
ताथकथनपरत्वाच्‌ । “ भावश्ब्दोपरुन्धिशचब्दयोरादर्च्िविभ
क्तिविपरिणामः कारणस्य फायेस्य चेति पदद्रयाध्याहारभेत्य -
नेकदोाषापाताच्च । मम तु ‹ उपकन्पः ' हव्युत्तरम्‌ ‹ प्रसङ्गात्‌!
इति हतुमात्र करप्यम्‌ ' इति चद्द्िकोक्तदूषणानवकाञ्चः |
८ फरण्स्य कायस्य › इति च परण च परामितप्‌ ‹ ब्रह्म,
म्यस्य रवतन्त्रसाधनस्य › इतति परणपपेक्ष्य रघु । उपरुग्धेरि-
र स्ये।१९ब्धिप्रस दित्य येकस्पना पर॒ परस्यातिरिच्यते ।
स्वतन्बसाधने प्रमाणेरन॒पकभ्यमानतायाः स्वत एव सिद्धता
तदभिधानानयक्यादु परब्पेरिस्यस्योपरन्विपसंड़ा दित्वयेक-
ताया आवहवकत्वातु । तथा हि प्रकायन्यारूपानम्‌-- वदि
भगवतो तदतिरिक्तं स्वतन्नसाथनमास्ति ठह वेदादि पएमागे
उपङभ्येत । न चोपरभ्यते । अतो नास्तीत्यये इति ।

यत्तु--कारणसत्तव एव सरखवरूपहेतुत्वस्यानतत्वङूपसाथ्य
विरोधितेति । तन्न । देतुविश्ेषणपरविषटसत्ताया विधमानलारूप-
त्वेनानिबोस्यत्वरूपाृतत्वादिविरोधित्वात्‌ । अत्र सृत्रे वादा-
रम्यरूपानन्यत्वस्येव साध्यतया विवक्षितत्वाश्च । उक्त चादरेता
नन्दभीचरणेः--अनेन सूत्रेणोपादानोपादेय पावनियापकदया
तादात्म्याख्यस्वरूपसं बन्धाविश्चेष उपपादयत्‌ इवि ।
यद पि--श्ब्देकसमधिगम्यनिरविंशेषचिन्मात्ररूपस्य श्ुदस्य
सवेद्नत्वादिविषिष्ठप्य सगुणस्य वाऽनुरटम्भ एव प्रपश्चोररम्मेन
सोश्रो हेतुरसिद्ध इति । तदपि न । तदुपरुग्ीत्यनेन तत्तदीयो-
पहितरूपान्यतरविषयकोपङन्परव विवक्षणीयत्वातु । ‹ माबा-

आरभ्मणािकरणम्‌ । ७३७

्ोपरभ्पेः ' इति पठे मावस्ताद।त्म्यम्‌ । रयभ्छेपि पश्चषी ।
भाव विष्यीकृत्यापरभ्पेश्ेत्पथः । चश्रम्देन पर्बोक्तानुमाना
दिसपुञ्चयः। ‹ मरप्यक्षापटन्विमावास्व ' इत्यादि म्यादिक
च फटितायेकवनपरम्‌ । ‹ भवति हि परत्यक्षोष्टन्वि । काय-
कारणयोरनन्वते ` इत्यप्रिमम।ष्पे ‹ अनन्यत्वे ` इति सपमी
विषयत्वायिका । वच्च माध्य मवादियस्य विवररगरूप्मिति
बोध्यप्र । तेनासिमिनयक्े + भावशब्दो व्यये इति षडा

निरसन । यत्सस्पिन्पकषे काय ङारणयोरमेदस्यव पिद्धध।
फ यस्य नानृतत्वात्ताद्धारत तलायव [नरस्तपरायम्‌ ॥ १५॥

पपाच (व्रस्य ॥ १६ ॥

पूथसृतरे मर्यन्षातुमानाभ्था पटारीना तन्लाद्रमिन्रलरपाध-
नेन तदष़ान्तनेपारेयस्वहेतुना विवदादेः प्रखस्य त्र्मनन्य-
स्वभू । ससाच्चावरस्य क।रण।२५१ब १।२ग समिति स्व य-
सृह्परूपात्मना परमक .रणत्रह्माद्ारस्पमि ययं; । कापावस्था-
पभ्रवियद। दिसृक्षमरूपर्य त तादप्म्यभरवणादिपि निषकषैः |
'फ।य)वस्थ।पनवियद्‌ादितादात्म्यविरिष्टस्य षतऽकाकपच।-
सुपपश्येदं शृधरोपस्थ।प्यतावच्डेद्‌ एर पौवस्य(या उपलुन्नणनमैव
वप्रपाय।सुपेश्रस्यऽअवहयफत्वात्‌ । न च का५वस्यपन्नस्यैव
वियद्‌दे रपरक्षणत्वसमवातकायव्यमार्रस्यारक्षमत्वो क्तिर
त १।च्यब्‌ । 1१ दहवपल्वर१।त्तमकरतेया रपम
तर्यागमत्रेणापवदकवःपोप वन्दयूपयु क परेप्याशेऽपि किना
निमित्त तर (गस्पयुविगतवादिति भायः । उक्तेश्रत्यवस्प
वह्पमाणा जगदुपादानतायद्ुपवापे प वतायतुषाह--पत्
यद्‌लमिन। त । एवं च शा नद२०९१दगरष्‌ भवनजनदरुपद्‌
६4 मवति । नन्वेवमपि काया स्थापनस्य जप सत्ाद्‌ा-

+ भावशष्दो भ्यथे इति । उपरन्भेरित्यम्य प्म्यन्तत्वस्वीकरादुपि
विवक्ितापिततिंद्धसतम्य वैयथ्पीदििति भाव ।
% निरस्तेति । पदठम्यन्पते तादूत्वचर भ स्वह तत्तव

दिति भव।|

७२८

धांकरपाददूवनं -

र्म्यपसिद्धपित्याशडक्या ऽऽह--तसपात्मागुस्पत्तेरिति । तथा
कायाबस्थापम्न बियदादि सत्तादात्स्यनत्‌ , स्वसमानक।दलीनस-
ताद्‌।रम्यवत्स्व यसू परूपक्षत्वात्‌ । यत्सप्वस्तपानकारीनसत्त-
दार्म्यवत्वृष्मरूपक वत्ताद्‌।रम्यवत्‌ । यथा परटत्तमानकाङीनमू
त्सामान्वाभिन्नस्वीयसृष्पर्पात्मका पटा परत्सामान्यवाद्‌।म्ष-
वानिति स।मान्यप्रुखत्याप्त्युपषट भ्यानुमानेन क'यमात्रे परमक।-
दरणसत्तादार्म्यासाद्धारेति भावः ।
कारान्तरण सृज व्याख्यातुदुपक्रमह--पथा चति।

ज्रषु केषु सत्व न व्यभिचरतीति कस्यामपि सदविषयभ
सतौ न विषय इत्ययं । एवम्प्रेऽपि । तया च त्रियद्‌।दि$
सस(द्‌(न्म्यवन, सद्‌विषयकपरतीत्याब्ेषयत्वातु । या यद्बि
षयकपतीत्यविपय; भय तत्तादात्म्यवान्‌) यथा मपतिपश्
इत्युमानन गह क्षणास्तादास्थ्यासाद्धाति याव । नव
' भावे बोपलव्षेः ' इत्यन स्प गनायवा शद्धा । तर
वन्तुपरकौीनां नादाल्थ्य प्रसाध्य मढदषटाम्तेन ब्रह्मणोऽपि जग-
सादार्थ्यभुपाद।न-वेन प्रसाधि शम्‌ ! अ च साक्तदेबति विश्च
पाद्‌। न उ।एादानत्छस्य वादारस्यपषटेनवया साध्याविशिष्टता |
दश्रागमादवसखवरूपाराद्‌। नताया एव तत्र हेतुस्वेन विवक्ष-
साद्‌ उ पैदमपि तुख्यन्यायतया देन गताय । प्रदो
ठन्त्याघ्दिपयकपतीत्यविपयस्वस्यैव जगति वद्यविपयकषती-
स्यटि९२८५।सि द्ध; ! अप उ प. सम्प सनत्याययतुरउपरध,
, {पनु ९. सस्येव सट" विपरस्दे छ(वरवःश्रिनय उ्य सं

नौ पत्याद । तास्यररपव न नामामानेदृष्‌। ' सदे) ईम्या
दि यव्यदुददतन्बाद्‌ ! परमापिंफःवेन स्वस्तमातीग्रदवितीयस्े हि
प्रह्मण एकरावपारणानुपपतचैः स्फुटस्वावु । सपपिठ्पाहूतविश
ष्यतावच्डेदकररूपेण सजातोयान्तरग्ब वच्छेद्‌ कर्वे 6मवति यो
जनान्तरछश्चस्यानुचिनवात्‌ । भवाति च पारमार्थिकस्वमतिप्रसि-
2 सस्पद्ायतावन्केदकमि । सतां भावः स्वमिति विवक्षिते.
कतवसापफविभवत्यन्दन समासा प्रयणादुक्रायभूवकरर सृत्रस्यौ
परथते | एवादषफस्फो(रणासुरोषेन च ' इषं सदिव ब्रह्न ,

आरम्भगाषिकरणप्‌ । ७३९

हस्थादिधाक्यमनुदाहुत्याक्तषाक्यादाहरणप्‌ । रेतेन-- अबर-
काङीनस्य वियददि, सस्व त्वदभिपतानृतत्ववि खद्धमिह्यबरस्य
सस्वादित्यसगतम्‌ । उत्पतते; भागित्यभ्याशरगोरवं च द्वितीयस्‌
्रस्य तन्तुपटादिबिषयः | तृतीयस्य तु ब्रह्मवियदादीती(किभि-
विषयत्वेन चश्चम्द्‌ास्वारस्य च । 'तसजोऽखजत ' इति बाक्य
द्वेषेण । सदेव ' इत्वादिकषाक्यस्य क।रणपरत्वव्क(यड{रण)
दस्य चायाप्यसिद्धस्तेन कायसस्मातिद्धितेति परास्तम्‌ । सता
दार्म्यकारसबन्पादिरक्षणसच्वस्या सद्िरक्तणत्वादिनियकाया-
परनिबोश्यतायामरनुयुणस्वेन तद्विरोधिस्वायोगात्‌ । अत्वन्तासरश
तु नात्र प्रसाध्यते । कायस्य सत्तादास्म्यभ्रव्रणादित्युे विय
ददिः कायोवस्थापम्नस्योक्तवाकयेरुक्तवाद्‌न्भ्य प्रागुक्तरीत्या
दोधयितुभश्चकयमिति फथमेवधुक्तमिति ण्डगष्युदासाय पहुसे
भाष्य त्पत्ते, प्रगिःयुक्तन्वेऽपि सोजरवाक्या्ेऽसदयौनुपवेश-
विरहान्नाध्याहरयोरवप्‌ । द्विनीयसूतरन्यादिकं वाऽऽपातरह
वि सुभ्यक्तमेष ॥ १६ ॥
अमक्यपदेशासेति चेन धर्मान्तरेण बृक्यशेषात्‌ ॥ १७ ॥
ननु §$चिद पस्दमपीवि । १ भादः--, अपदेबेदश्‌ '
हरयत्र न समस्त पदभ । (असद्‌।सीत्‌' श्यौ ग्याहसत्वा।पतेः।
असादा पददयन्‌ । उथा च दमा सश्नाऽऽसीत्‌ इत्यादे
रषिच्ट५वे । यद््‌/- रं जगदरेऽसददरैयानयासीदित्ययं ,
ह्या च शुदद्रियराजरनि पशय ‹ सैव ' इरि शस्ये ' इ
परे ' ईति सद्य पदद्‌ ¦ १६२8 सदै)षमं दा। आतपा
वा इद्म्‌ ` १8 वाक्येऽपि ¦ अय चासदेङष › इति कप्‌।-
रयो वास्यः । एव च नानेन पार्वेन जगद्रस्मताद^तम्वतिद्ध
रिषि ।

नन्तिदिमसगतप्र्‌ । ' तदसदेव पन्पभोऽङ्ुदेत › दपि षाक
शषादुदवकेथस्य केरणपर्तमेन कफायसरपापएक्वात्‌ ।
न च॒ कायकारणकोरनन्वत्वाङ्खेक।रेण कायौलत्ताङ्केति
पुकतम्‌ । फायसस्वस्थाः५ नन्पस्वतिद्धप प $त्ेनानन्पताङ्की-

७४ °

काकरपाद्मुषणे--

कारेण।तरवश्चडमलुदयादिति चेत्‌ । न । बाक्पञचेषेण निणै
यस्य सिद्धान्तयुक्किदया तद्विरोधेन प्वेपक्लानुत्थितयाभिधानस्य
त्वदिषयकमदामोहभस।देकफरत्वत्‌। ^तदसत्यष्टे" भाकःरेऽववै-
भानं पन, सदह रत › इति योजनापाभित्य पृरपक्षादतित-
भवा ॥ १७॥

युक्तेः शब्डन्तराच ॥ १८ ॥

यदप्यत्र परम्दान्धरस्य सदेवेरयादेरेव भाष्य उदाहृतत्वात्‌
५सत्व।स्वावरस्य › इत्यनेनास्य पोनद्क्त्यमिवाऽऽभाति तथाऽ-
प्यञ्यवदितपूवेसूत्र पूथरक्षिणा तस्यान्यथा श्वारपावतात्तदुे-
ज्ञायां ताद एवाकपरार्थेऽपि किविद्धाधक्कं नास्तीति चपः स्यत
वारणाय पुनरुक्तिः । तथा चाक्तरीत्याऽसदरेत्यादि बाश्यतात्परथे
वर्णिते नोक्त श्रतिष्याख्यानघरुचितपर्‌ । तथा सतीदमादिपद्मै-
श्यापतेनिरथेकरक्षणादि स्वीकारापत्तथेति पर्वोक्तधरुर्या तरिस
द्धिरनपबादेति फर्टिष्यति । अन्यथा युक्तेश्न्देन पृबोपरतबै-
युक्छीनामारम्भणश्नन्दादीत्यत्राऽऽदिश्वन्देन वा सर्वयुक्तिग्रहणसं-
मबदिवस्सृत्रसायेकं तद्‌।ऽ.प दुरुपपाद स्यादेबेति ॥ १८ ॥

पटंवच ॥ १९॥
यथाच प्राणादि॥ २०॥

अत्र च काय फारणाद्धिथ्ते तस्मिनिश्वीयमानेऽपि सदिगय-

त्वा चतोऽधिकपरिमाणत्वान्पन्चकादिव शश्चकः” हइत्यचुमनि वप
मिच।रप्रदक्षना२ ऽऽम्‌ । तमव विरक्तणक(रित्वहेतोव्यंभिचार-
प्रदुईनाय द्िपीयमिि इषटन्तद्ोपदरनफङ समद्‌ायनिद्धिर-
क्तम्‌ । श्षटन्ते सवैसाम्पानपेन्नणाच्च ^ सेवेष्टितपटमागदृष्टान्तो न
दिषर्वादिनामदुगुभौ, जगतो ब्रह्मणीव परसारणादेः पटादाबन-
ध्वस्तत्वात्सवेष्टित पसारितपट(दाविव निरवथवे ब्रह्मनि संहो.
चदिकएसयोरसं मबेति दूषणमनवक भम्‌ ॥

भीमांसन्यायपन्नास्यरघव्ाचायेपूरिणाष्‌ ।

इिष्यस्य क्राकरे पादपू षणे परदृषणे ॥

ति्िढनुषं मोदमस्मिभयदिवेचने ॥

भार्म्मणापिकरण्‌ । 9४१

भौमच्छंकररूपदंकरमह चार्यविचार्याऽऽहितं
यर्छारीरकभाष्यमायेविनुवं दोषोञ्ज्ित तत्र येः ।
दोषा ये प्रतिपादिताः परिहृता निश्वरैषतस्ते पथा
तेषामेव च दूषिताः प्रतिपद दु्योजनायुक्तिमिः॥
छारीरकफस्यप्रथमद्ितीयाध्यायाद्यपादद्रयम्‌षणावह ।
्रन्थोऽयमन्वयेकनामपेयः समापितः शंकरपादमूषणः ॥
येषां ध्॑करसंब्रपूवेजवरेरोनः प्रसिद्धेः पुरा
ग्धा कोकमनाज्ञपन्तसचिवाभिख्या भश्च भ्र षसी ।
नीरातीरसमीपभोगनगरं यद्रासमूः सततं
भीृष्णाचेनतत्परा रधुवरोत्ताहेऽपि दत्ताश्चषाः ॥
नानासाहेबनाम्ना ये प्रसिद्धस्तु तदाभ्रयात्‌ |
सिद्धं गवश्च ्रन्योऽयमङ्ि तथ शिरक्षरे, ॥
तताह्विवाकश भिडेउपाह्यो मद्धन्थसिद्धो परमाभ्रयो षः |
गोपारमनुः स च विष्णुनामा जीयाच्विरं रेदजनप्रवीणः ॥

इत्यारम्भणापिकरण सपाष्ठप्‌ ॥

समाप्तोऽय श्ंकरपादभूषणामिषो ग्रन्थः ॥

शकरपादभूषणास्थध्ुत्यादिवचक्षामकारादिवर्णानुक्रमेण

५४

सू चपत्रम्‌ ।
रत्यादि ष्टम्‌ | श्रत्यादि ष्टम्‌
अ अपोरापाप१क।शिनी १४१
अकतार च क]रके सन्ञायाम्‌ १४२ | अङ्क ।्धप्वेन मगवान्‌ ११
जकतरि च कारके सत्तायाम्‌ २३९१ | अङ्क्टमत्र पूरुषः ३२१
भक्मात्‌ ६९९ | अङ्खुष्टमात्र पुरुष ५८
भ ठस्ाद्धौदमाविरासीत्‌ ९१७ | अद्ुष्ठमात्र पुरुष २४२
अक्षय्य ह वै चातुमस्य ९९ | भुठपेत्ः पृष ६७७
अक्षय्य ह वै १०४ अचि व्यमजयक्तमनन्तरूपम्‌ ५२९
अक्षस्य ह वे १०६ |अचिन्प्या ख्ये मवा १५१
अक्षय्य इ वे १९७ | अनित्या खट्‌ ये मावा १९१
अक्षरम्‌ ६३२ |अपेतनजनेरन्या २९१
जक्षरमस्बर्‌।"तधृते ३३० |अचेतनासत्याोग्यानि ४६६
जक्षरमम्बर्‌ ° ६२२ |अचेतनापतप्यायोग्यानि ४२९
अक्षर्‌।^प१२त धर २२८ । अज।नता पमरेण शक्ररोक्ति २२३
अक्षर्‌।त्परम दव ६२९ | अजानता पामरेण २९२
अश्च जगत प्रतिष्ठम्‌ ४९१ अनेका सोहितश््कष्णम्‌, २०८
भिन।अभ. प्तमिध्यपे १९० | भनमेकाम्‌ २६६
समिभूष। दिवि क्कु ३६२ | भनाम्‌ २९.१
जश्चिमूष। लं वे नामि, ४८४ | भजाधमाने बहूय। २९९
अभ्भिवारमूष्वा मुख प्राविशत्‌ ६६२ भकषानेना5ऽ वृत ज्ञानम्‌ २१
अथिर देवानामवम ५९०. अज्ञानेन[ऽऽवृत ज्ञानम्‌ ३१
अञ्चि त्राह्मण ३९७ | अणवश्च १०७
अर्िरये दित ,, १६९७ | अणुर्धेष मत्मा5- वा ९६५ ९२८
अग्निह्‌ जहत ५८१ | अण्ड हिरण्म4 १६५ ५०४
अशनिदोतर जुहो , ९८९ अत --भतयानिण, ४४९
अग्निटमे रनन्यस्व गृह्यात्‌ १६९ | भ एव प्रण ५
भभेर्‌।१, „^ ~~ ६२६ | भत्‌ एव प्राण ६२६
„ ६०१

मद्रीपानाय्‌ पशुगाठमेत १,

४६ भत्‌ ९१ ५/१],

9९०९
नजन

२ शाकरपादमषण-

रत्यादि पृष्ठ । व्यादि पृष्ठम्‌
अतं एव प्रण ९२४, अथ प्तपत्स्ये १५९
अत्‌ प्र्‌ ना-यदणीवक्ष हि ६४४ अथ इ पतनाश्चाचतन। श्च ६१७
शच प्ततेपतिम दृणप्वम्‌ ६४६1 +1 स्न भैप्पद्‌। ९८८
अत; पशयप्तशतौ २९९ अपा्यासम्‌ ४९१
अत्ता चराचरग्रहणात्‌ ९९९५ अ+ सिषहतणम्‌ ९५
अत्ता ६३ । अ पतो पमेजिज्न^। ८१
अपा चर्‌।चर्‌० ३२२ ` अप॑त ज नेति नेत १९२
अत्ति अनक्षन २६ | ५41 जदो तति) १४३
भरिरात्रे परडशिन गृह्ण # ४५६ अता भजिन्ञा॥ ९०
अत्‌।ऽ वदतम्‌ ४८४ जता रतम, मृष्ट २१३
अतो यथायननवभ्य ५९९ जते चसजित्ताभा २७८
अनो हि वेष्णव। ८३ ४९० अथा 4 मा ९। १९१
जनाय पुरूष १५३९५ ।त २०० + १५1 १९ १५१
त्राय पसप स्वयञ्च २०६, ज ण ए\ॐ३ ९२१
अघन ह्ये पथं ए) मवति २५९७, जे। उ (नरन ८६
अप कष्मदुच्यते सन्यपौ ६९९ भप ऽ ॥५ ९५८
जथ कमादुन्यते ५सति २०५ जप 41, ५ 0८३५ ९९७
ज क।ऽहम्‌ २६९ भप ञ्य।१ ५९.६
सथ प्रग यया तदत २६७ अ-स मम रपण २४६
जय नारायणाम्याभूपस्यानम्‌ ३९६ अन्म्य एम ॥ (-७१।५ २१९
अथ ब्रह्मति २०१५ ५५९३ (५7 २२९९
1५ ,६९ बह्यप। ३२६. 1८१44८१) ह । ४२४
खथ यूत पर्‌। ।दव ६२० जद“ + १६५० ३६९
भथ यदत; प्र्‌। ५। ९५८ अद्द्‌, 4[५भग+# २२९३
जय यदत॑ पर्‌। द६१। उमाति १९६ जआद्द्यऽन।प५५०१९ ४ ४९९
भथ यद्‌ ९५९ अन्द्‌ >न्‌।८् ४२८
मथ यदत पर| दिव ९९९ अट्‌५ एवर्‌ ६२१
अथयऽया द्वनानुपाप्तं २६१ जहर व्धूतु ५ ६२२
जथ य]ऽयम्‌ ७३ अद्वैत मवेमावानाम्‌ १६७
मय पपत्स्ये „^, १ \| मधतेऽति च मूत ४९४

अधीहि भावा ब्रह्म

अधीहि गवे द्रह्मति
अध्यानाय प्रया न तराभावात्‌
अध्यानाग
जध्य.र१पवादाम्याप्र --
अन योऽप्यनशठनन
अनश्चमानय

अनशन

अन।दिव।ऽयपराय दा

@

सनात।न। गणालीन।म

अनावृत्त जव्दात्‌
आनेरुक्त९मि2\)
अनीशया शोचति मह्यमान

अनृकरतेस्तम्य च

नुकरतत्तम्य च

अनुकरतेम्तम्य न

अनुकृनेम्तम्य च

अलप पदमे ।मम्‌
अनुदात्त पद्मेफपनम
अनुपपत्तेस्तु न शारीर
अनुपपत्ततु न शारी,

अनुब भारस्य

अनुमाति सवेम

अनृक्षरा चनव पसतुपथा,
अगेन जीवेनाऽऽत्मत।

अनेन जीवेना ऽ5^म =[ऽनुप्र विहय
सनेन जीवेनाऽऽ्पना

अनेने जीवनाऽऽपमनाऽनुपरविड्य

[1 व 1

स्यादिषु कयस॒ची।

पृष्ठम्‌ श्रूलयादि
११७ अनेन जीवेनात्मना
१९८ अनेन जीवेन
४२१९ अत प्रणष्ट कत।रम्‌
४३० अ ) प्रवेष कतारम्‌
३१२ अत्‌ प्रविष्टकतीरम्‌
२९२ अत प्रविष्ट कनारम्‌
४९१ अत प्रविष्ट कत।रमेतम्‌
७९ भतप्रविष्ट शास्ता
४४९ भत प्रविष्ट शास्ता
२७६ ¦ तर उपपत्ते
९२० अतर्‌ उपपत्ते
६०१९ अ तर्‌ उपपत्ते
८१ अ तरा विज्ञनमहमी°
३१० अत पदर
३७ अन्त्‌ प्तमद्रे मन्ता
२२० म तस्पद्धमापद्‌शत्‌
२९ अ नप्तद्धमापदेशात्‌
२११ अनम्तद्धर्मोपदेशात्‌
२१२१ वम्तद्वम।पद्‌शात्‌
३९० । भन्तम्तद्धूम।पद्‌श्चात्‌
२१९ | भ 7 म्तद्धमापदृश्चात्‌
७४ ।अ ।श्वन्द्रमप
३९७ | तेग
२४४ अन्त
२१० | अ तर्याम्यधिदैवादिषु
१४२ अतय
५१ अतः
१५४ । अन्तर्‌ विज्ञाममनती
२८२ ।अ -रा विक्ञानमनश्नी
२८१ ¦ भनतरा वित्नानमनप्त।

|

एकरपादभूषणे-

(कवकाण्कण्माकाकाग्कककादक उ जावा कि २०००0०००

त्यादि
अन्तरिच्छतियो स्म्‌
अन्तरो यमयति

अन्तर्थामि

जन्तनेच्छति यो स्ट्रम्‌
छन्त्दर किर दारय साए
अन्तवद्रे 8 ते शाल"वत्य.
अन्तवद विह ते शाखवस्य
अन्तवद कष्ट

अतव किलि ते शाडावत्य
न्न मरष्ठति म्यजानात्‌
अन्न ब्रह्म
अन्नमयप्र।णमयमनोमय
अक्षमय५ हि सौम्य मन
जक्तमयमुपसक्र मति
अक्नमेव प्रतिहरमाणानि
अन्नमिति हवाच
जने प्रजा प्रजायन्ते
अत्राह प्रजा, प्रभायन्ते
शक्न प्रजा प्रजायन्ते
अक्ता प्रजा प्रजायन्ते
सक्ताद्धयेव खलिवमानि
अक्नाद्धयेव खल्विमानि
अन्नाद्धयेव खलिमानि
अन्त।पुरुपस्तस्मास्सवे षम्‌
अन्यत्र घमद्न्यत्राबमीत्‌
अन्यत्र मृताश्च मत्यास्च
अन्यत्र षमादन्यत्रा्मत्‌
अन्यत्र भृता
अन्यथा पण्डपवनाम्‌
अन्यश्च परमो रमन्‌ „^

ष्म | श्वयादि

२४६ अन्या वाचा विमुच्चष
६२७ |अन्ण वाचो विनद्य

३३२ | अन्येभ्योऽपि इश्यते

२४१ | भन्याऽन्तर आता

५१४ | अन्योऽन्तर आत्मा

६१९ अन्योऽन्तर भला

५१४ अविध्यता नृपश्रषठ

९१९ |अन्विष्यता नृपश्रेष्ठ

५२० |अपरोक्षेतुिततक प्रया

४०८ अपागिषाद्‌

४२५
४९८
१ 9 ९9
४२९
५२१
५३२०
४२७
४२२
४२३९
४४३२
४२६
४६५९
8४६०
४२४
१२२
३२१
३१५७
६२३
१०८

अपाणिषाद्‌

अपानिपाद्‌

अपा नेतारम्‌

अपशवो षा अन्ये

अस्य महतो मृतस्य

अस्य महतो मृतस्य

अस्य महतो मृतस्य नि धर
अपा का गति „
जपामापोऽभिरम्नो व

अपा नेत।रम्‌

अपां नेतारम्‌ ,

अपे चान्ये प्रियतम

णपि चाये प्रियतम
अपीतौ तद्त्मसह्वात्‌

अपीतौ तद्रवपतहत्‌
अपुवाकयदूयेऽप्येके
सपुवाक्यद्ुथेऽपि
अप्रमत्तस्तदा मवति
अप्रतिष्ठितं १ ते कि दय

७२ । अप्रतिष्ठितं वै क्क ते द्‌।श्भ्य

ष्टम्‌

स्यादिवाश्वसूची । धु

श्रुत्यादि पृष्ठम | श्रतल्यादि पृष्ठम्‌
प्रतिष्ठित किरं ९१९ | अविधानिवृर्तमेक्ष १९९
लप्राणे ह्यमन। ४२४ अविद्यानिवृत्तिमोक्ष १०१
अभयम्‌ ४२८ | अविद्यमानाहमर्थ २७७
भमय प्रतिष्ठा विन्दते ४१७ | अण्यक्तमक्षरे लीयते ६९६
अमय्‌ वै जनकं प्राप्तोऽपि २५७ | अब्यक्त पुरुषे ब्रह्मन्‌ १४१
अभिप्तविशन्ति १२८ अन्यक्त त्रिगुणाश्ङ्गात्‌ ११९१
अभिक्राप्‌ जहति २९९ | भन्यक्ताप्पुर्ष पर ३९१
अभिक्राम जुहोति ७०७ | अन्यानि ददैतानि ९१२
अमिक्राम नुहोति ९१० | अशब्दमस्शेमहपमन्ययम्‌ ९०१
मभिक्राम जुहोति ६५९९ | अशब्दम्‌ २९८
अभ्यहित पूर्वम १०८ | अशब्दमप्परम्‌ २९१
समुप्य छोकस्य का गति; ९१४ | अशन्दमप्पश्चम्‌ ९९८
अमृतप्यष सेतु ३२२। अशब्दम्‌ ३०१
अभूतस्येष तेतु २९४। अशन्दुमस्पशेमदूपम्‌ ६०४
अमृतप्य प्राण यज्ञमेतत्‌ ४९१ | अशब्दमस्पशेमरूमम्‌ ४९८
भय दुक्षिण पक्ष ४०८। अशरीर शरीरेषु ४८१
अय पर्स्वय नेति ११७ अशिनम्तु पएथग्नाता ७!
अय टक ९१९ । अश्वव्थमेन सुविरूढमृ्म्‌ ९९
अय छोकं इति होवाच ९१४. अशाब्द हि तत्‌ २९०
अय॒ वाव प योऽयम १९२ जष्टादशानामेताप्ताम्‌ १७१
अय व पत योऽयमनहदय ५१३ अप्त पदनायत १८१
अरे श्रत्यकगभ्य ९३९ | अप्तत पतद्नायत ९२९
सरथ ्चत्यैकम्ये हि ९६७ | अप्ततो मा ज्योतिगेमय ४१८
अर्थ श्ुत्यकगभ्ये हि ९३८ | अपत्वशङ्कायेगाश् ४१६
म्पमक्षर पद।ऽग्यक्तम्‌ ३११| अ्तरिति चेत्न प्रतिषेषमत्रप्वात्‌ १८१
अह्पभस्पशम्‌ ४९९ | अपतदुषाप्नना न परते ४९१६
भवस्थितेरिति काश्ङृत्लः ७०९ | अपतद प्र बरह्म ४५७९
भवस्वितेरिति काद" ७११ अपद प्र ब्रह्म ४७१
सवध्यस्तवमजय्यश्च २४९ अपद , ४९८

अवध्यस्त्वम्‌नय्यश्च , ९१६। अपुद्रह्तति वेद्चत्‌ ^ ४२१

६ १करपादपूषणे-

रत्यादि ष्ठम्‌ | श्रुवयादि
भतद्रमेति षेद चेत्‌ ४२९ | अपराभ्य कस्यनिदोग
अपतदेषेदमग्र आपत्‌ ४४९ | अपतिद्धितीय) ऽनुषप्तार पाण्डवम्‌
अप्तदेवेदमग्र आपतीत्‌ ६१८१ |अप्ुखम्‌
अपदेवेदमग्र आसीत्‌ ६१८२ |अपतौ वाव छोकेो गोनमापि
संप्तदवेदपग्र अपात्‌ १७८ अतौ लोक
अपतदेवेदमग्र आपतत्‌ ११७ |अनिि नास्ति

अपरद्वा इदमग्र आप्रीत्‌
अपतद्रा हद्मग्र अपीत्‌
अद्र! इदमग्र आपरीत्‌
अपद्वा इदमग्र आ्तात्‌
अपतद्वा इदमग्र आतत्‌
अपतद्रा इदमग्र आप्रीत
अपद्व। इदमग्र आप्तीत्‌
अपद्वा इदमग्र आतत
अपतन्नेव प॒ मवति
अपतन्नव प॒ मवति
अपन्न प्त भवनि
अपन्नेव प्त भवति
जपतनेव प मवति
भपन्नेव प मगति
जपतज्नव प भवतत
अपन्नेव घ्र भवनि
अपतननेव प्र मवति
मपङ्को ह्यय पूर
भपङ्को न हि पञ्यत
भप्तमवष्तु पतोऽनुषपत्ते
भर्प॑मस्तु प्ततोऽनु५१ते
अपतयुक्त प्रररण।दिति
अप्तगुक्तम्‌

अप्युक्तं प्वरणात्‌ ^

४७८ अमिति ब्रह्मेति च्व

४७६ अन्ति मगव प्राणद
४७९ असि पाति प्रिथ दपम्‌
१५७ | अप ल दिद्रमिति या
१९० | अन्माह्ो काप्य

१९१ | अस्मिननस्यच

१८३ , असिन्नध्य च तयोग श्रास्सि
६८७ । अश्युटमनणु

४७९ | अस्य पादाश्चत्वारो पदा
२८९ अभ्य महिमानम्‌
१९३ , अभ्य महिमानम्‌

६९३ | अभ्य महत मूतम्य
४३२ | भभ्य ोक्रय का गति

४२९ | अन्य छोकम्य क गतिरिति

(न
| (क

४२१ अप्य छाकम्य का गति
४२० | जभ्य ोक्य फा गति
४१२।अभ्य छेोकय फ गति

१० अभ्य लोक्य का गति

„ | अभ्या हद सतर मृत प्रतिष्ठितम्‌
१०० | अभ्या हीद्‌ पवेम्‌
१९२ | अभ्या हद प्रतिष्ठिम्‌
७०६ | अह ते पपरव्ष्वामि
२१८ | भह त्व सवगो देव

,, | भह ब्रह्मभि

ुस्यादेवाव॑पसुचौ ।

नन भण ज = ०

श्रष्यादि ृष्ठम । श्रुष्यादि
शह ष्यपि ७१।अ फाशोऽथान्तरप्वादिन्यपदे °
अह ब्रह्मासि ४४७ आकाशोऽथौरतर^्वादिव्यपदे °
अहे ब्रह्मासि २६. आ शोऽगोन्तर^्वादि°
जह ब्रह्मासि २५८ आकाशोऽथ। तरत्वात्‌
सह ्रह्म। रम २९१ जआक्राशवः्गतश्च
#: 4 %१।१९।३१ ५१९. अ ्तवत्मर्मतश्च निय
न्त्य क क @

1 १०. आश्रवा पितपण्डरीकष्‌
अहमावेऽत्र कौ नाम ५२४, ५ >) उ

ह | आकार ९ दचम्यो उ्याकन्‌
अहम।भ्रह्‌ हतम्‌ ५९.० ।

क रम्पाप्ययाऽऽका म्‌
९०७ | ++ २।१दत्‌
५! भाक शेतद्ध्रात्‌
अ {शष्तदिङ्गात्‌

सह मनुरमः पय~
जह मनुर्‌भव पयश्च
अहमेक प्रथमम,भम्‌ ६४
सह्‌ यथावदार्‌ध्य २४८

अहव्दो हयहमवि ७२४ । अस्ताल
अह षेय प्रभ १९७ | भकाशस्तछिह्नात्‌
जह पवैभ्य जगत ६४६ जआकाचमदिद्नत्‌
जह हि पवैभि५ ननाद २६० अ गयत्तहङ्गत्‌
भह राप पार्थ २४६ शा रम्पदरप्‌
जा कसन्तदिजात्‌
४ नका ह १ नाम
1 ४१४ भक्तो हप नाम
की २९९ अ टये नम
अवग ६[१।च वि त
अकेश ६।५ ह।१।च ध
ग्‌ 12 ३१ ११

आकाश इति होव।च ८५१८
भ |
¢

= क
ण १५५१ त (नेव॑,
आका्देव पथ मूनानि = ६७६ आद ६५११ ११९

भाकाशदेव समूत्पद्यन्त ५१९ ५ न क 4 ५
भकार देव समुत्पद्य त ५२९) १६१ भूतमा
भकाश्द्रयु ५२६ | अरभाषरयति ,

भाकराद्रयु ,. १६७ | अ।घ।रम्‌।।रयति र

८

श्रल्यादि
भाचायेवान्पुरूषो वेद
साचा्थवान्पुरष वेद
भाच्‌।यवान्परूपो वे
अ।७१, स्तुवते
भातोऽनुपप्त) क
भत्तो २ पश्चदर
जे।'मन अकश, मूत
भालत्मन अक्छद्च ५
आत्मन अक्रा प्मृत
जाप्मन माकाश समृत
सान्मन्‌ अकाश प्तमूत
स(प्मने। वा दशनेन
नात्मन) १ पदृक्त। णि
मात्मन १ परहृछ।णि
आतम येवाऽऽत्मान पत्‌

भतन्येवा$ऽतमान १२त्‌

सारम्‌ वा इदमेक एवापर
जत्मा वा इद्‌भ॑क एव
आत्मा वा इद्मेक एव्र
भात्मा व दमक एव्र
भागमा व| इदमेक ९
स।+१। व। हद्मेक ९३५
भामा वा हृदमेक ९३
भ ५4१ [^ प
म।<मा दहे धृत ब,
_ ५ _ = [9
भ।त्‌।नमेव।१९ह्‌ बह्मा
मातमानमेनापेत्‌,,
भतानभेव
भत्ामेकेम रेधानरम्‌
भारमान रयिन ।३।५
नात्मा व भरे दशय.

छं करपादमूषणे-

क नयते पः डयम

१
२९६
२८
१४४
५२६

श्रत्याद्‌
४४२९ आ पमेत्येवापाप्ीत
|

आत्मा वा अरे द्रव्य
आत्मार्थ परथिषी त्यजेत्‌
आसेत्येवोपाीत

०४ | आकेवेदमग्र अपीत
२०४ | आ तेवेद्म्र सीत्‌
२०९ | ।^म१द्‌ तवम्‌
१२० | आन्भवद्‌ सतम्‌
३८९ | अ दन्ताद्धातेरनुप्तगात्‌
३७७ | अ॥९त्छ ३।१ ह। वाच
४९० , आदिलशचन्ुभूला
०९. | आद्त्य वा एष पण्ड तपति
२६२ | आद्त्य ब्रह्मत्यद्श्च
२१९८ | अ{रित्थी ब्रह्य^याद्‌र
२९६ ' आद्त्सिमि तेरा यमयते
३४७ | ज यपूतनऽह थ ।६

५९ | आसू ष१ब्द्‌त्‌

१९४ | आनम्द्‌ ब्रह्मणो पद्वन्‌

१९६१ | आनन्द ब्रह्मण ।वद्रानृ

२६९२ भानः तह्मण। ।वद्रन्‌

६१ नन्द्‌ ब्रह्मणा ववद्रन्‌
४९० | आनन्द्‌ ब्रह्मण
२६४ | भानन्द्‌ बरह्मणे विदान्‌
२९८ | आनन्द्‌ क्षणो ह्प्म्‌ „^
२१० | आनष्द्भयप्ता्ठिद्गा्‌

९१२ | जनन्दमयोऽम्वापत्‌
६९८ | आनन्दमयोऽम्पाततात्‌ = „.
३४९ | जनिन्द्भयोऽम्वात्तत्‌

। १६ | भानन्दुमयो$म्वप्ततु ,,

` श्रुत्यादि
आनन्दुमयाऽम्प्तत्‌
सानन्द्मयोऽम्यास्ात्‌
आनन्दमयोऽम्यापतात्‌
आनन्दमयोऽम्यप्तात्‌
आनन्दमयोऽभ्याप्तात्‌
जनम्द्मयोऽम्याततत्‌
भनन्द्मयेऽम्यासात्‌
भानन्दो विषथानम्द्‌
आनन्दो विषयानुभव
आनदो ब्रह्मेति ग्यजानात्‌
आनन्दो ब्रह्म
आनन्दृरूपममू+ यद्धिभ।ति
आनन्द्‌। दयेव खधिवमानि
म.नयक्यातिहतानाम्‌

ज. नधक्यप्रतिहतानाम्‌
आनुमानिक मप्येके षाम्‌
आनुनानिकमप्यकेषाम्‌
भनुमानिकमप्येकेषाम्‌
आनुमानिकेम्‌

अ। विक्षि तविय
आप

छप नारा इति प्राता
आपोमय प्राण

सपो षा अऋवयमच्छैनत
आप्नोति स्वाराज्यम्‌

भा \णवात्सवे एवाऽऽनन्दमय
अॐ। प्रायणातेधापि हि द्म
जमात एवं च
आभृत वं प्थनम्‌
भामूतसषुव स्यानम्‌,

०८७०-०

धुस्यापदवक्यसूची |

पृष्ठम | श्रुत्यादि

१८९
३८८
९८६
६९.९
६९९
५३६
९७१
१६४
२८१
४०६
१
४८७
{६७
४९.१३
३९६
२१०७
२०८
२०८
२६
६९८
१६२३
३४५
१ ^ «9
६६१
९२१८
८८ ¦
४८२
९६१
१०४

९

षष्ठम

आमूलमनावारमिम। प्रजा जायन्ते २१८

आन्नायघ्य क्रिययत्वात्‌
आश्नायक्य

आश्नायस्य क्रियाय॑त्वात्‌
आयुधम

आयुधम्‌
आयप्तमित्थव पत्यम्‌
आरम्मगारिशचन्दादभ्य
आष धर्मोपदेश च
०वह्म कम्मे दत्र्म्‌
आश्रयत्वविषयत्वभागिनं

ई*

इते प्रदान देवा उपजीवन्ति
इतरण्यपदेशाद्धित।करणारि
इनर०य१दत्‌
हतरन्यपदेशात्‌

इतरेषा न

इतरेषा षानुषडन्धे,

ईपरेषा चानुपलप

इतरेषा चानुषटभ्पे

इतरेषा चानुपप

३तरेष। च।नुपठञ्ष
६त२५।त्मशब्दस्तु

इति पप्तुयमानष्ु

इति प्तप्तूयमानस्पु
तिहापपुराणाम्या

हति हेतुप्रकरण-

इति हेतुप्रकरण-

५)
ल

इय धिदैवतम्‌

४८६ | {मानि मूतानि १५५ १५

९९५१
२७६

९.१
९०५
५७५७
७१९
७१४
१५६२
६९२

४१

५१७
९१२
११
९१७
९१५
६०४
९०९
१५७
६५०
६९३
६१६
१४९
९५१९

८६
१४८
७६9
४११९
१३

१9

प्रत्याह
११। शद्रा ।स्परध वने
११। सदाय स्थिरधन्वने
हमा रदराय पथिरष वने
च्छति ह्यकारपद-
इव पच्छम्‌
इदमित्थमिति ज्ञानम्‌
षद्‌ रजतमनिव।च्यम्‌
हृद्‌ वाब तथदिदमस्षिन्‌
हृद्‌ ष।व तधद्िदम्‌
हदं सवै यदयमात्मा
हदे ५१ भूतम्‌
दद ६३ भूत यदिद्‌ रिच
४६ प जग^सजे१
इद्‌ पद यदयमात्मा
हद सपं यदयमात्मा
हद्‌ ६१ यद्यमातम।
हद सवै यदुयमात्मा
हद्‌ १ यद्यम।त्मा
इद्‌ 8३ यदयमात्मा
एद्‌ 4 यदयमात्मा
द्‌ ६१ वद्यमात्मा
१६९ पवेमस्‌नत्‌
हद्‌ प्तवेमसनत
॥द्‌५ पवेमसुनत
$ हि दिशम्‌
१4 जमद्‌
हदं वाव स्‌। येय पृथिवी
१ एवानस्थ,
ईर मित्रम्‌
हदर्‌ मितर वरपमश्निमहु ५

ककवै. पृचणस्व-

कन यनयोः दिक्‌ 0-०-9०

पृष्ठम | श्षत्यादि
२५.
३९०

६४९

द्र राजान सवितारम्‌
रद्रयाणि पेरायाहु
२४ ईश्दरियाणि हयानाहु
91४ | ई द्ियम्य परा ््या
११५७ | १ द्रम १ पर्‌ हां
१४९.

१९१ | न्द्रयाऽऽर्मनम्‌
६५०५ भ्याऽऽतमा दश्वा
५६४ द्र रजा अगते इरी

९६९ दृन्र राज) हय द्रमन्नम्‌

४९ ८ । प्रा रज भम्‌

४९९ २९।१- मन्यपाना वरिष्ठम्‌

७१९. £ देष। ‰६। देव
७ {३ ।

(न) + ।

१४९

। ६. 4 € ~
१६।१११०११द्‌ शस्ष

१५९ १ तिक

७२५
७२ {
७२६
२८५
९८
२५५
४५१
५२२
१९६
४९२
५०६
१५०४

£ ॥ श
२६।तक्म

भट ९
हतनाशब्दम्‌
षतेन। शब्दम्‌

स्रानो उ गीतिरण्यय
शनो उय।। दरन्ययं
ईशान प्रभुरन्यय

स्शान प्राण्द्‌ प्रण
३श।ने प्राणद ण
हान प्राणद प्राण
ईशान प्राणद प्रण

इनदर राजान सवितारमेतम्‌ ,

1 द्र सह्‌ केह उक्षण
९९९ [३ द्वस्थ जनिता जनिनोत ष्णो,

शम्‌
४९९
५०६
६४९
६४९
२४०
६९४
६७२
२४६
५०६
४९१
५०७
४९६
२४३
४४८
१५४

६३०
३२२
६३२

८१
२८९
६०४
६७६
२३५४
५८९
१६७
५९७
२५९
६४१
९४९

६१८३३ कौ । ११
त्यादि रम्‌ | शचि्यादि १४म्‌
हान शङ्धिकषवर ६५८ | उद्क्नि हव ५६९१
श्न स्वृविद्यानरम्‌ „ ३4) | उदतिहवेर्वैम्य भ्रप्ठस्य्‌ ४१०
हान प्वैवि्याज्ष्‌ २४५ | उदुति हवे पर्दम्य पाप्मभ्य ४६१
कान स्वेद्या तएव ९१२ | उद्गमे कुरा बब ५११
हुन श्ववित्‌ ५१२ | सद १पाहम्‌ ५४
इष्चएनो मृहक्भ्यस्य ३६१ | उद्वेनयति पृहमाऽी २६९
शालो मतमस्य ३४२ | उपक्रमादिषिङ्ग।१म्‌ ९९
[र जगते ९९१ | उपुक्रमे १६६२ २९१
धर ९१ ईशान ३५८ | -११६ब९्ते कृषक 4
र स्तैमूतानाम्‌ २१९ | उण्वु्याप्पु न्द्रषम्‌ . ६१

घु. उपदन $पि ११३
इक यृ त्रिफत्ने, २४९ | उगविभगते नतु हन्‌ , ६९
उब्थ्याशनिशमर्तयोगादष्ठुतशङ्ञ १६१९ | ०१।१९।१ १९११ चर्‌ , १९८
च्स्थैचीच[ करियते १९८ | उम्‌ प्रह परमश्च प्रभम्‌ ५११
इत्‌ तमादेश१६' २९१ | ५१६५ परभशवर प्रभुम्‌ ३१६
घ्र तमद्शप्रप्रक्थ १४० | उर्‌ प्रथप्व्‌ . १८३
उत्त तमदेश्चमपराक्ष्य ७२० | उद्व ¶ &९।१ १४ $
इत तमदेशम्‌ 1 ४६ उवाच दिष्यनन््््य „^“ ३९१
ड यत्मुत्व्‌[ त पार्षती १४२ ऊ
उद ृतत्वप्येश न ६९८ ॐ ५ णमुत्रमयाते ६११
उर बर्हिष प्रस्तरमापादयक्ि ६९७ | उष्य ५।णमू्तमयति ^ ६७५
उापतिष्दरा दोष १७६९ |उ वभ षयि ० १८६
ॐ तदक तिक्तम्‌ ७९४ `
उदके तृदक़ तिक्तम्‌ २७९ | ऋज्‌ मामायव॑श्च „ ३.९
उद्ररमन्तर कुरूते ४८८ | ऋत्र मामन जज्ञिरे 1५
उद्रमन्तर कुरुते ४०६| करो अक्षरे प्रमे ९३१
उद्गरम तर इरत १४० | ऋऋ 4घारयति „ १९६३
उदरमन्तर इरे १२३ ऋन पितु सुकृता ठके ४२५
ठित उदे्गिह वे कथभ्यः ४७१ | १५ मत्य १ बरह्म २१९
उवरि ह व रभ्य. ००, ४७६ | ऋ तक्‌ १९, ० दुदक

१३

ध्र यादि

घत पत्य १२ ब्रह्म
कन ९ पत्य १२ ह्म
ऋतैऽयै यत्प्ीयेत
वपि प्रतुन कारि यस्तमग्र
रपे प्रपृतम्‌
प९।१ प्रपूत काषिटम्‌

ए,
एक आत्मन शरीरे भावात्‌
एक एव नाराग्रण आप्तात्‌
एकं एव हि भूतात्मा
एक एवे रुद्रा न द्वितीयाय
एकत्रापि न मुरूप्राे
एकदेशेऽपि यो ष्ट
एकभवानद्र्ट्यम्‌
एकमेपादिर्तीयम्‌
८कमेवा्ितीयम्‌
ए८कभव द्वितीयम्‌
एकमेवाद्वितीयम्‌
एकमेवाद्वितीयम्‌
एकमेवाद्धितयिम
एवप१ द्विप यन्‌
एकमेवाद्वितीयम्‌
एकहाय या साम गृहाति
एकव तु प्रठोक्ये
एकी भविति
एकी मवन्ति
एकीमृता नृपा सव
एकीमूता तु म्‌ पेना
एके मुख्याग्यकेवडा
एकफोऽव्यरये प्रधाने च

ह २१२ प९णस्य्‌

पिदा ककमा

पृष्ठम, श्रुयादि

४८१ | एका ग्र

२९० |¶एकोद्व प्त
३८ |९१। देव प्त
१६६ | 'को देव पव
१४४ ९
१४९

७१ | एक ह ३ न.रायण
२०९ एको ह वै नारायण
१३८ | कोह वै नारायण
२६३ | एक) ह वे नारायण

एको हस्ता भुवनस्यास्य मध्य
एको ह वै नारायण आप्तीत्‌

३९९ | एकं। ह वै नारायण आती

२६९०,

२३९
१९९
२०५
५६८
२२३
२२८
२६५९
२३६
४ ८१
९६७
६४२
९५७१
९७६

ए णके [+|
एके ह ३ नारायण न्तात्‌

। एको ह नार,यण आर्छत्‌

णको ह्‌ वै नारयण,

एक ह १ नारयण

एको ह १ नारायण

ए) हि रु न द्वितीय तयु
गते हयव बहुदा महप्युक्े
रतदमूतममयभनट्रूहय
एतदमृतमभगयमतद्र्च

एतद्रे सत्थक।११२म्‌
एतक्नानावताराणाम्‌
एनन्नानावत।ग।णाम्‌
एतमन्तमयम्‌।(भ।नमुपपतक्र माति
एतमन्नमयम।त्मानम्‌

२७० | ९तपत्तमयमात्मानमुपततक्रम्य्‌ +

७१०

0 त्‌५[नर्द्मयम्‌' मानम्‌

१५६ | एतमानन्द्मयमात्सानम्‌
३०७ | एतप्‌।नन्दुमयमात्मानमुपत्तक्रम्य

पृष्ठम्‌
१९६१
२९७
९९१
६९८
४९१
६९५
१८८
१९१
९०९
२२१
२२३
९२१
९४७
४८५
४९०
११७
९६७
३९४
१६३
६१९३
२२६३
६६०
११९५७
१२३०
४२९७
११

४२४
४२६
४२७
१२५८

र्यादि

एतमित परत्याभिमभविताऽसि

एतस्मादात्मन
एतः^माज्जायते प्राण
एतस्माजायते प्राण
एतम्माजायते प्राण
एतस्माजायते प्रण
एतस्मिन्नटईये ऽन।^म्े
एतस्यैवाऽऽन दस्यान्यानि ,
एतस्यैव ऽन दस्य

एतामेव नातिशीयन्ते

एतामेव नातिक्गीयते

्यादिवाकयम्‌ ची ।

( । षा , | । कीत, किन कनि जिन्न [री

+

धृष्टम । श्रु्यादि

४८३
४९०
९२९
९०७ |
६१२।
९१७'
४०६
३९१
४२६
६.
५८९

एतावतो पै पशवो द्विपाद्श्तुष्पद्‌ ३४४

एतेन म।तरिधा ग्यारूपत
एतेन येग प्रत्युक्त
एतेन योग भर्युक्त
एम शिष्ट १२परदा
एतेन चिष्ट'१रिग्रहा
एतेन पर्थं व्यख्यान।
एतन स्वै व्थास्याता
एतेन सर्वे व्यास्यात।
एतेन ७१ व्ास्यता
एतेन स भ्यास्याना
९व कर्पेषु करपपु
एव छतरशलकानाम्‌
ए१ज्ञते तु भगवा०
एव धमो नपृयक्परयन
एव पश्यन्नेव मन्वान
एव १६षन्‌
एवमर्याधितस्तेभ्

[9

एवमुक्त्वा ९ धिपरषि

६२१
९६०५
६५२
९ 9 ^
६०९
२०५७
६८४
६९
६९1
६५८
३९९
१४८
{ ¢
@ ०"
१२८।
६३२ ।
९७९ |
२९६

एव्‌ मृत्थमधानेन

<व मूत्यमिवानेन
एवमकमिद्‌ विश्वम्‌
एवमवेषा माया

एवभेव हि जीवो -पि
एवमव हि जीवोऽपि

एव सप्तूषमानप्तु

ण्व हिस्तम्य स अदेश्च
ए आत्मा अपह्‌तषाप्पा
एष त्मा इद्‌ पतम्‌
९१ आत्मेति होवाच

ए१ उ एव भमन

एष्‌ त आत्माऽ तयामी
एष त आत्पान्तयौम्यमृत
एष त्‌ आत्ता

एष त आ।त^्माऽन्तय।म्यमृत

९८१ त जातम
एष त॒ आत
एष त आत्मा
एप तु वा अतिवदति
एष देवपथ ब्रह्मपथ
एष नित्या महमा ^
एष नेति नेति
>
९ ब्रह्येषप इद्र
एष पश्र,
रष सप्रत्ादरोऽस्मात्‌
एष ह्यव स्।पुश्मं
एषोऽन्तरादित्य
भ
प,
® ४५
एन२।९मद पद्‌ ६११

१९

मानम वकचा क 9 एता, । कक १०१

ष्टम्‌
२९०
१६४८
१४८
६८
९७२
1.81
४०१
७२९
६११
७२१
भ१९्‌
४९२
२९७
२३२९
६२३
६३६२
२३४
४९१
४९१
२३६९
२१०
१८१
२१७
९११
४१९८
२२१
९७
४८१

1४२

१४ एक रपादभूषणस्थ-
त्यादि एम | ्चयादि

रृककस््यष्िदिर स्म्‌

ेश्दारमयमिद ११्‌ १९४ | कथ च टक्षणावाद

दे्वार५प्रद९ पदम्‌

िबद्‌ारम्यप्िदम्‌ ,,

ेदकर्यति पषवेम्‌

देबह्मःम्यद्धिद समम्‌ ७१३ [द्‌ वनन्ति

हवद1९य।१९ ६१य्‌ ७२१ इम्पनात्‌

रष।८५१ि६ सवम्‌ ७२५ कम्पनात्‌

एधा ग,हप्तमूररिषठ
देना ग।६११य १ ठते
एभ्य ग।हप्प्यमुपति्त
देहिक मपातुत५तिब^े

3
ॐ स्प १ विदु
ॐ नम पवमना
षयाम्योऽन्रय्‌

ओ,
लौदुम्बरी एव। वेयितव्या
धोतुम्ब ध्रष्ठदर्रत्‌
५निषद्‌ पुरुष पृच्छामि
भ्निषद्‌ एष पृच्छमि
जरोपनिपदम्र

फ़,
क ब्रह्म
क्‌ ब्म ख ब्रह्म
४ ब्रह्म ख ज्र
क तर्ष ख न्ह
कतमा सा देवत।
कतमा सा देवता

ह्यम्‌। त। दे्‌ ^^ ^

१९१ |कंयमप्तत प्रज्ञे ,

१५६ |क न्विद्‌ महते पयात्‌

१९९ क्थनद्टसौम्पेव श्यात्‌

२५६ कथ ।ह्‌ ब्रह्मवज्ञानात्‌

१६६९ कपानि श्वरिताद्यक्तानण
४९२ क्रमणा त्वघम्‌ प्राक्त

५०५ कृणाद्‌ना ।वदुर^्वम्‌

४७२ ५ पिधाय निरगुत्‌

|

कण| श। ख भेदत्वात्‌
१९२ तमागि विज्ञानमय भात्मा

२३७ ।१)9ि विज्ञानमयश्च

४३५ | रपरो मह।द्‌व
| ॐ९4 (्धिनात्तम
१९९ | 6 लमन"वहुमुत्कर, त

१९९ | भन्न हु
{९६८ |१।ब्नु भगव) विज्ञाते
२४६ किन्न ममते बह्मति
२१५ ६९ प्रषानममृतन्षिर्‌ ह्र, ,

६२५७ । षत्‌ अच[नत्‌

२६१९
३६६
५२९५७
५३५
५२७
११८

|
|

कानि.चदरद।द नि

41 निचद्वद्व। ३५
१।१त। ब्र क्षणवच

कराम ६३९१ विचिकि^प्‌।

| धर भ५ष।नपमृत।क्षर इर

कामाच्च ननुम्रानिग्क्षा

[१

६१
४ ७७
९७६
९६१
११९
७३६
१5५१
३३१
३८१
१८१

१६
१८८
२४७
१३१६
७१०
२७१
२४७
७१३३
२३९.६
२१८
२१७
७०६
३१०
६५४
१६११६
२१०
६४८
२४८

१९
४९१

+ 8 6 । | |

रत्यादि
कारणे इ ध्येय सरदशवपप्तपन्न
करणे का।थेगा यद्रत्‌
कणन चयो णाता
कै। रण्वन चाऽऽकाशचा दिषु
करणत्वेन च।ऽऽकाश्ादिष
करणत्वेन चाऽऽकहादिषु
कारीर्था यजन
कोर्यक।रणबद्धोता °
कायेत्किरणाुमानम्‌
केोश्ठवच्छेदयुक्तानाम्‌
की पाश्नो गति स्वर
किं तद्ध्यानं को वा ध्याता
३ निरोषचैत-
्रिमु तद्रह्य
क्िमिकें देवत लोक
करिरद्‌ धीदेधि्ठनम्‌
क्षिया प्रवतंकःपेन
कीटो भ्रमर कं मृत
कृषन्ति चवितार।णे
कुशोऽस्य रेन्पा
कृत्तप्रपक्ति
छशानुरता सवेन्ञ
षिभू।चके शाण्द
केने स्यायेन स्वात्‌
केदो निगुणश्च
दी मे मात्मा किं ब्रह्येति
कष भवानिति निरस
को भवानिति निर्द्र
को हि मौमानबो वयात्‌

क हि भामा्के ब्रूभत्‌

तुरयाददक्यसूची |

प | श्रुत्यादि

६४८ | ऋ द्येवा-या्छ प्राण्यात्‌ ,

५१९ ॐ हिगन्यत्क प्राण्यात्‌
९५११ | को ह्येवान्यात्के प्राण्यौत्‌ ,,
१९७ | कचैद्रहया कवेद्धष्णु
६८० कचिद्रस! क चेद्विष्णु

३८८ | क याते छत्रमियेष

१८० कर यात छत्रमिव्येष ।
4७ ग

९९५ गतिप्तामान्थात्‌ ह

२४४ | गतिभामान्यात्‌
९५१४ गनेप्तामा यातू
९०९। ¶ति्तामा यान्‌ ^^ |
२९४ | गतिक।मान्यात्‌

२१२ गायन छन्द्मा माता

२२३७। गायत्री तदधिङघ।त्‌

७-9 गायनौ व द प्रव भूतम्‌
२५४ गायत्र वा इदु पत्वम्‌
२७०, गथेश्री वा हद्‌५ तवम्‌ ,
२४७ | यन वा हृद९ पभू

४७४ | गायत्री वा दृद सवम्‌ ,
गायत्री व। इर सम्‌
गायथा पतस्थिते विष्णु

गुण। सर्वेऽपि वेत्तण्या

गृह्या एगऽऽदेशा मधुकृत ,
गोद इनेन प्कामस्य
गोणधेन्ताऽऽसमशचब्दात्‌ „,
१४८ | मौणश्वे्।ऽऽतमश्ब्दात्‌
७३० | "गश्च ऽऽत्मरन्दत्‌
४ ९, च्‌
४९०। कुश्च ६०१ च

७० !
९०६
१९ `
२४१
४.७९

३२८

१६

रत्यादि
धक्ुरादि यथाऽशक्तम्‌
श्षुरादि यथाऽशक्तम्‌
चक्षुरादि यथाऽरा्तम्‌
चतुरहेत्णामाप्मान कवय
चरणामिधानात्‌
चरणा(भवानात्‌
चरणा भेषानात्‌
विति सुकर
चिद्रत६्थ यत्‌ तरत
विदाल्मना इ पराष्प्यम्‌
वि स्यते सूक्ष्मा बुद्धया
विनमपेऽन्िरमह्‌।पि्ण)
चेतनप्प्‌ द्वि ५
चोदनालक्षण) 5 11>१५
चोदनाछनेणो जये] षम
चोद्‌नाट्तण)ऽष। घम
छ,
छन्दोभितानाने(ति चेन
छन्दो भेषानान्‌
०२५ पानात्‌
@^रो भिधानात्‌
एद भिधानात्‌
छ द्‌।भवानात्‌
४.द।अ१। तात्‌
छागस्य वया मेद्‌
छागो वा ११११ [
छिच^ते ६१ १ा
भ्‌
भाद्‌ पारम्‌
नेणद्ध्यपाएनेम्‌,

छंकरपादमृषणर्य -

सनेम, = यिन नीनमः

¶्म्‌ । श्त्यदि
१८८ जगदृण्वापरवर्जप्‌
१९२ । जद्न्यापारवनम्‌
२०१ । जगद्‌ यापारवनेम्‌
९०३ | जगद्राचिष्वात्‌ ,
५०८८ नन्माद्यभ्य यन,
५६९९ | तेन्माद्यत्य यत्‌
५८९ र गमाद्यम्य यत्‌
४९ । जन्नाद्य्य यत
५२९९. , जन्भाद्यप्य यत्‌
६४०, > नादिग्ववस्थात पृर्षबहत्वम्‌
७२४ । ज मङ्पमिधानाति
४८२ । जेनितत विष्णो
३१९ ` नखयप। गरा जहु १
९. \ ! (ननाप्तार=,१ दीच्छ
{२५ | नन्ताप्ाकारणाभन ~~
(६९ ।नन्तापत कारणामून-
न, ४९ विशुद्धा चित्‌
ग ।55त्मन्‌।
° 1 एनाऽ-त्पन्‌।
गीवा मिना परा भिन्न
न तदवामात्ेन कति
मीव दावम तैन
¢ हाकाम पन
नञ यद पदेपत्य यपीशम्‌
न~ दा परतत्यन्म्‌ ,
+मा नयेभव
५4 [दशनात्‌
2 १11 रवति +१७०
२२९ ञि
२२४ ३ तिद्शनान्‌ ११५९

६४६
९९९
५८०
५८२
५९२
५९६
६०४
१& 3
३४

१२९९

पृष्ठम्‌
२२१९
२६४
२२७
२९.४
०७
१२४
२७८
६६९
११९९
६५७
४८९
६९७
४१४
१०
१६०
२०६३
१८१
९८१
२८२
१६९८
४८१
७६
५७९
७४
२११
६९३
६२१
३७१
६ ७५9

२८१

[1 [|

रुष्यावि
श्योतिईशेनात्‌
ण्यो तिहपक्र। तञ तथ। हि
ऽयोनिरूपक्रमात्‌
ज्योतिरुपक्रमात्‌
त्योतिरुपक्रमात्ु तग
रयोतिविष््‌
ठ्योतिदैदय आहित यत्‌
क्योतिश्वरणामिवानात्‌
पयोति्वरणामिध(नात्‌
एयोतिश्चरणामिव।नात्‌
ज्यरतिशवरणामिषानात्‌
व्योतिश्वरणामि प्रानात्‌
एयोतिषामपि तञ्ञ्याति
ज्ञात पाभान्यतेऽश्तम्‌
ज्ञात्वा त एव्युमत्येपि
ज्ञात्वा देव मन्यते पर्वप्चै
ज्ञत्वा देव पुच्यते पवष
्तात्व॑। शिव शानितिमत्यन्तमेति
ज्ञात्वा १ श न्तिम्यन्तन्ति
जञात्वा शिव बानितेमत्यन्तमेति
जञानध्५नप्तम।थेगात्‌
ज्ञान वेर. ैन५१्‌
ज्ञानमु^्पदते पृसम्‌
ज्ञानमुत्पद्यते एम्‌
ज्तनश्वहूपमत्यन्तम्‌
कानन तु तद्ञानम्‌
जेयत्व।वचन्‌।्
ज्ञोऽत एव

रत्यादिवःकंयसृ दी |

\ ^>

्रत्या१ि
टबु

पृष्ठम्‌
९९२
३७७ त,
२०७ तत्तत्कल्पीयवृत्तान्त--
२०८ तत्तत्वीर्पीयवृ त्तान्त-

२६८ | तत्कारण साख्ययोगामिपन्नम्‌
५७९ । तत्क'रण पताष्ययोगािगम्यम्‌
५७१ | तक थस्तात्द्ध।१८प्‌
३२६ | तच्चि त्‌। विपुखदढद्‌--

३२२ तचचेर याज्ञवल्कय
६७६९१ तत्न पथु
३४! | तत्र ५भमत)ऽ यत्र
९७५ तत्र ५।ह्‌धर्‌। रक््मौ
२१, तनैव मुरूधवृत्तोऽयम्‌
११७ | तत्तु समन्वयात्‌
३९८ तत्त समन्वयात्‌
१९ तत्त॒ प्मन्वयात्‌
७२१ | तत्त समन्वयात्‌
१९२ ' तत्त॒ भम वयात्‌
२१८ | तत्त तमन्वयात्‌
४४४ तत्तेन एत
६१३ तत्तेन शक्त
५१२) तत्तेञऽसुनत
४७२ ¦ तत्तजे।ऽस॒नत
9७४ तत्पुर₹ष।य [वमह
१४९ | तत्पुहषाय [वद्मह्‌

३७ | तप्पुनभह प्रपिद्धमप्रपिद्ध वा
१७९ | तत्परूषोऽमानव स एतान्‌ त्रह्

१२९१ | तपप्रटरतकचन्‌ मयट्‌
तत्परतक्चने

१६२ तस्ागे भत उदतिष्ठत्‌

१५

१८१
५६१

२९२
२९६
९७२९
६४९
१६९१

११
२५७
७१७
६८०
६७१
२१६

९१
१२१
२७८
२८९
२९.०५
६६८
२८१
१६१
२६११
७२९
६४८
३५०
११३
२६०
४४०
४४१
५११

१८

रत्यादि
तत्भाणे प्रपन्न
तेत्वमस्यादिव।क्यात्थम्‌
तत्वमस्यादिवाक्योत्थम्‌
तत्वमस्यादिवाक्योत्यम्‌
तत्वमस्यादिवात्योत्थम्‌
तेत्वमपि

तत््वभापि

तत्वमसि

तत्चन्ञा(नानि प्रयपताथिगम
ततव परमाप्मनि चभ
तत्पवेमभवत्‌
तःसवितुषैरण्यम्‌
तत्तनिधान।दपिष्ातृत्वम्‌
तषसुषटर तदवानुप्राविशत्‌
तसृषटा तरवानुप्राविनत्‌
तत॒ कद्‌ाचिद्धन।रम्‌

तत पद्‌ तत्परिमार्भीतन्यम्‌
तत॒ पर ब्रह्मपर महान्तम्‌
ततत पर्‌ ब्रह्मपर महान्तम्‌
तत पर त्र्य

ततो गच्छे^पुपणीक्म्‌
तत्‌। गच्छतमुपणोक्म्‌

तता व प्दुनायत

राकरपाद्भूषणस्थ-

पी िः

पृष्ठम | श्रुवयाि
९९१ | तते यदुत्तरतरम्‌

१९ | तता यदुत्तरम्‌

५ १ |ततोऽव्तीय विर्वात्मा
१०९ | तथा च दर्शति

| तथाऽन्यप्रतिषेभात्‌

८१ | १५15 यपरतिषेषात्‌

७१ तथाऽ यन्च नपेत्मतत्‌
१४२ | त५ ऽग्भच्च नृपे, +तत्‌
१४३ ^५।ऽन्यन्च नुपेप्यतत्‌
१९७ तथाऽत्य तपशयन्तर्‌ 4-
१८० तथाल चरन््त्‌
२८२ तथत्व चरशब्दत्‌
४४७ त" ५रषश्चठरऽयम
५ ६।१ प्रण
७०० ।त॥ प्राणाः
७९१ १५। है दरानम्‌
७९२ तदत तपपरतितुषर०१म्‌
२९१ करण्डमनवदधीम्‌
२९४ त जीनत्वाद्यवत
१३७ १५२० त्वमरम्भण३,ठ द्भ्य

५१ तपाऽसूनत
८४ भिन्दन दुव १ टङ्गत्‌
७९२ तदत माह हि

९९ , पद्भदेव पन्मन।अकुरन
२५२ । तद्मद्‌१ पन्मन।5 त
६९९ ' त\प्तव प्त मनोऽ म
२५२ १6५ सयम्मन्निति भतुष
१५८ | त135'मान चनाम्ब्हम्‌

९।६३।,१९५३म्‌ागमेवापेदऽ ब्रह्मा्षि

४७८ । तद्‌ मानमेव वेन्‌ ॥

रस्यादित्रक्यमूषी ।

का~

श्चत्यादि

तदादाय मृतप्रायम्‌

तद्‌। दष्ट सवर्ूपऽवस्थानम्‌
तद1ऽपि सशय स्यात्‌
तदाहूयेद्रहमविधया

तदु यपि बादर्‌यण प्तमगत

तदुपासन च मवति
तदेत. पतम्‌

तदेव बरह्म परम कर्वानाम्‌
तदेष ब्रह्म प्रम कवीनाम्‌
तदेव बरह्म परम कर्वानाम्‌
तदेष बरह्म परम के गोनाम्‌
तदेष बह्म परम कनाम
तदेव तष्य प्रम कलानाम्‌

तदेव ज्योिष ज्यति
?दत्ददृषट श्रुत च
तदेतटच।ऽभ्यनक्तम्‌
तदेतदचाऽभ्यनुक्तम्‌
तदैव तदु सत्यमाह
तदेवते तद्‌ सत्यमाहू
तदेवा ज्योतिषो उयोति
तदषाऽभ्युक्ता

तदैश्षत बहु स्या प्रजायेय
तदैक्षत बहु म्या प्रजायेय
तदत

तदैक्षत
तदैक्षत „,

ष्ठम्‌ | श्रृ्यादि
२३९ | तदैक्षत
| दक्षत

५४७ | तदैक्षत
२६२१। तव देवाऽऽहवमायन्ति परव
६६१३ तद्रचनाद्‌।म्नायप्रापण्यम्‌
२१२ द्र

७१६ | तद्वनिज्ञ स्व तदह
११४ 7 जिज्ञाप्तस्व तद्र

१, | तद्विजिज्ञाप्तस्व तट्रह्य
१७२ | त'दजिज्चपस्व
२।६| त द्रजिज्ञास्व
३३६९ | 7 द्विजिज्ञापतस्व
२९१३ / तद्रजिज्ञ। प्स्व
६१४ ¦ तदिज्ञापतस्व

५ तद्विजिज्ञासस्व
६४५ । त द्विजिज्ञाप्तप्व
४२० | तद्विजिज्ञापस्व
५९६ | तद्विजिज्ञासस्व
५७९ | तद्विजिज्ञामस्व
५९१ | त्‌ द्ज्ञाय पनरव वर्णम्‌
९७० | त प्र जञ।य पुनरेव वर्णम्‌
२१९ | तद्रष्णां परम पम्‌
६९१ | त्दु ग्रत तद्व्यपदेशं
९९० | (दुणषारत्वत्‌
३९० | तदै त्व प्रण
२३९ | तद त्व प्र॑णोऽमव
६५४ | तद त्व प्राणो अभव
१४१ तद्व त्व प्राणो अमव
१९२ | त त्व 4णोऽभव
१८१| त त्व प्राशोऽमवु

५७०

तद्रचनाद्‌म्नायस्य प्रामाण्यम्‌

ध्९ब्‌

¢ धकरणम

ध 1 1 विणि

्चत्याद्‌

(त्था महामत्स्य उमे

तद्य इमे वीणाय। गायन्ति
तद्यथेह कमेचित

तेह कमैचिन

तध्ेहे कमित

तथो यो देवानाम्‌

तद्यो यो देवाना प्रत्यबुध्यत
तो यो देवाना प्रत्यबुभ्यत

विर

यो देवाना प्रत्यबुध्यत

~ 2
~ -2/ <“
(0,
५
=
> =|

तथ। प्द्रस्तुन। मदत्रयम्‌
तद्धैक भाहुरसदेवेदम्‌
तद्धे आहुरपदवेदममर
तद्धिताथाऽपि सतामान्यम्‌
तद्धेउभ्यपदेशत्‌
तद्ध।म्य विजिन्ञ)
तद्धमापदेशात्‌
तनिष्ठम्य मोक्षोपदेशात्‌
ततिष्ठभ्य मोक्षोपदेशात्‌
तनषठ्य

तक्निषठस्य

तत्त दवा न रातिः
तन्पनाऽकृहन

तपप्ता चयते ब्रह
तप्ता बह्म पिजिन्ञ,सम्व
तषटहेमनिकायामम्‌

तम आक्तत्तमपता

तम एवेदमग्र भापीत्‌
तुमाहु मगतान्वामी

ष्ठम्‌ | श्रुत्यादि
४१८ | तमपो मा उयोतिगेमय
४९९ | तमि द्र उवाच प्रपि

७४ | तमाश्ान वरदम्‌

९४ | तमेत वेदूधुवपनेन

१०४ | तमेव विदिता
२१७ | तमेष
२९८ | तमेव विदित्वाऽतिगृ्युमेति
२९९ | तमेव विदित्वाऽदिगभयुमेति
२११ | तमेव विदित्वाऽद्ृहयुप्ति
४२० | तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति
4०७ | तमेव विदित्वा

१९२ ' ५१ द्वान्त इ
१९९ तमेव विद्वानम्‌न्‌ ईह
४४८ ¦ तमे१ विद्वानमृत इह
६२१ | पैव विद्वानमृत इह मकति
४०४ | तमेव विद्र।नमूत इह
१९४ | तवैवं जानप
५२१ | त;वैक जानथ
२९४ । तमेक जानथ
१६९३ । भकं जानय
२९१ तमेषैक जानथ
२९२ । तमवैक जानथ „,
६११ तमेवैकं जानथ
४०२ तमेवैकं जान
३१४ तमा रारागम चव
१९७
६४९ , तमो वा हदमक्माप्‌
° । तयोरम्य पपि स्वरति
११५ | तयेरन्य पिप्पह स्वाद्रति
७२३ | तरति शषोकमात्मतित्‌

तमे वा दमक एवाग्र आपत्‌

त्य(दिवाक्यसृची |

्रुः।३ि
तरति शोकम।स्मवित्‌
तरति शोकमात्मवि प
तरति शोक१।८्पवित्‌
तत्रि छोकमात्मकित
तराते शषोकमात्म वि
तरति श्चोकम।तवित्‌
तरति शोकमात्मवित्‌
तक्र प्रतिष्ठानात्‌
तवद्‌ दृश्यते भ्याम
तदिङ्गतद्धमपदेशत्‌
त्नात्‌
त॒व श्रि प्रृतो मथ ॥
तव श्रिये मरतो मन१ त
तस्मा एतत्प्रोवाच
तस्पात्रयम्ते कथ्यते
तस्मात्तपान।चत्वारो वे
त९१दपेप्षिन तष्य
तगिमनेव ब्रह्म ब्द
तमन ब्रह्मशब्द
तस्मा प्रत्यक्ष ऽपि
तस्माष्काया प्रभवन्ति परव
तस्माट्राष्वणो नविदिकमधीयात
तस्मार्स्वा9 वयाति
तस्माद्वा एतस्मादात्मन
तर्माद्वा एतम्मात्‌
तस्माद्वा एतस्मादात्मन
तस्मद्‌! एतस।त्‌
तस्मादा एतस्माद्‌्मिन
तस्माद्वा शएतम्ात्‌
तस्सादन्यक्तमूत्पचम्‌

२७

|
७९

३२९
७२९
९.८4
२५०
४४२
९२६३

२४९

५१२
¢ ३०५
१३५
१५०४
६२९५
१६२
{६६
२७०
१४६

८
३९,
९६४

१८९ ।

2.)

कक 8

एम्‌

११
ध्र यादि एठम्‌
तम्मात्सवममपनत्‌ ९०७
तम्पात्पवेममक्न्‌ २१९
८० | तस्माद्वयापि प्रमैव ३९१
१०९ । तस्मि.पति साररिक न मापि २१०
९९. तास्मन्तप्थाधका प्तम्‌ ९१४८
तरिमिन्नेव बरह्म९2 २११
तस्मै त त्सम्‌ ७२१
तभ त्व परतिष्ठिनोऽि ७२२
तस्थ तावदेव चिरम्‌ २९६
त्थ तावदेव नरम्‌ (९
तम्य भाता पवेमिद्‌ विमति, २११
१५१ भूरेते रिग ३९१
तर यथा कष्याप्तम्‌ ४९९
तम्यकेचं माम च गेष्णौ ४९९
तभ्य टष्ाटा^इगरक्ष ४८१
तम्य लोक प्उरकणए्व , १११
तम्यह्मध्यपाष्टट। २९०
तृधिनस्य 1देव ४९८
१६५१] ₹रएम्तस्य॑षा श्रति ५९६
नुरचष एव श्चार्‌।र्‌, ४११

त५५ष१ ए१ शारीर र
तथैष एव शारीर आत्मा ४२४
नस्थष एव ३।रर्‌ आत्मा ४२९
॥ चप एव हरीर आता ४५२७
त ९५१ एव शर आत्मा , ४३९
४०० १९५१५ ए ररर ४०८
४२०) तत्यष्‌ एव शार।रअता ४६६
01;"ष्‌। ह एधतत९१२्‌ २२ ५५६
४२१ त्योदेति नामप्तएव ,„ ४९९
१४६ १ दवा प्राणयन्त „^ ६४२

१

रत्यादि
त मान्तमनुभाति
त विश्वरूप मवभट्मं ख्यम्‌
त विद्याददु खप्तया--
त त्वोपनिषद परुष पृच्छामि
त« ह देग्मात्मनुद्धिप्काशम्‌
ता अप पएक्ष-त
ताभ्यो गामानयत्‌
ताम्या गामानयत्‌
तार्नदानीं पएमाटमभ्य
ताश्च हि सत अहमुक्थम्‌
तावे.मन निरेद्धव्यम्‌
तावानस्य महिमा
तावानस्य महिम।
तावानस्य महमा
ता वा एता 8१ छिय
तावा एता प्व देवन।
ताता वायुतः
ता ह वै देवता अह श्रेयपे
ता योगम्‌
तुरीय सवैरक सद्‌।
ते च विवदमाना ब्रह्म जम

ते च वाचप्रचत्त्व न उद्रयेति

तेजा प।म्य शुङ्गेन
तेजो ३ गायश्री
तेजोमयी ष।क्‌

ते देवा एट्र -यायन्ति
तेनैवैष ह्यवाऽनम्द्य।ति
तेन नारायण स्मृत

पेनेद्‌ १५ पुरेण (धम्‌

दृत प्रज।पतेरान दा

शां करपादमूषणस्य-

ष्ठम्‌ | श्रतयादि

२१० तेवा एते पश्च ब्रह्मपुरुष
९९५ (1 हीम प्राणा

४६९ | त्रषाद्श्यामृत दिवि
२९७ | त्रिपादस्यामत दिवि
१७२ | प्रिपादस्यामृत दिवि
११२
२६१६ । ्रिपाद्स्याम॒त दिवि

२६५ ' त्रिणदस्यामत दवि

२३२ | शरेप दभ्यामृत दि

१४२ रचन नंदखवण्ड प्रशान्तम्‌
४७० । व्रीन्याज। निष्ट

९९६ रर ध्रयाजान्टरा प्तमानयत
१६९१ | स्स्व वा ते५।वन कृत्लञम्‌
५६९१५ | त्मनदक कृल्स्या

३४२ | व्यजदफ

१६२ | त्वचा स्पृशति वे वायुम्‌
६२१ प्वदुप।प्ता जगन्नाथ

६६२ |त्वद्विस्तारो यता हया

६४९ |‹व मम्ब च जगत्प्व॑म्‌

१३७ | वम्र ट्‌ दरो वृषम

६६२ | (वमप्यहमह पतवम्‌

$ । वभे मु युमरमृतमाहू

१९० । १वय। यतमय दत्तम्‌

६०० । (वया यदम दत्तम्‌

१६०७ |त्वाभन्मि वान्ति विद्षाम्‌
५१६३ ।१््‌ भ्रण

५४९. | ०३ ब्रहम! (व निप्णुह्तव रद्र

९

३४४ । व भतो मतदिधा प्रजानाम्‌

२९५७ 3 मातरिश्वा

दै

^ =, । „= ५,
४२२।९१ भुक्तिद्‌] अन्वदोऽतो मत मे

नटित यकर पनित रयः क न => [2 छक कक =

ष्ठम्‌
१६६
११२
५१1१
१९६
१९१
५६११
९५६९८
4७9
५९.9४

भ्रघ्यादि

त्व यज्ञस्वमु ववा
त्वल्ीत्व पुमानपि
म॑

ददौ तदैश्वर ज्ञानम्‌
दधीचिना गौतमेन
दघरा जहाति

दरभप्तृणीत हरिनि
दभीतृणीत रतै

द्‌ ता चैव पार्य
दृशेनाय चक्र
द्९।पृण,माप्ागा स्वर्गकाम
द्शेपृणमामाम्या गर्मकम
द्रेते रानमातज्ग।

द्ह्र उत्तरम्य
द्र

[दव भात्माः-
[२१ ५२

दिने दिने च १2 त--
दिर्भी देव णक्‌ [रायण
द्बेलभ्य॒ ५4८।णप्थ

#

९ भ
दुधट^व मू१०। चे"

दुवा «<वेर्‌^्रश
द१६१९.१.५२८५५्‌

देव। अप्य्‌ , ₹१२।
दवाना य ई मन) यजमान
देवानू ५॥१य] नेव

९ब वधि द गुट।स्तम्‌
देवादिभेदमध्य स्त

वा सुपो

द्रा पुपर ,,

६११।२१्‌

१) 8 1

०४६१५

= ~+)
शस्यादिवाक्ष्यस॒ची |

श्रत्यादि

५५४ € सपण
४ १ द्रा पषण

द्रा स॒पणां

३५९ 1 बघरपणा
२ ६ 1 सपण
५८३ छ सपम्‌
२९३ ता तपम

४१८।

५९५
49
९६ ८
७^६
५५७६
२२०
६२९
४९९
५६८
७९.१९
९ {८
१९.८

४५७
४५०
९४८
४८४
९१.
५५१

दवितीयाद्धि भय भवाति
रपत मुच्यते

टर +ते त्वग्रथय। बुद्धया
दऽ यपि बा यताम्‌
टदा गुणाकरियानाति--
इ९११ त

६२1 प

हदये प

६२५ त

र ।त प |

र तप ब्रह्मणो ष्पे

७ (ननि =, ०, र, ०

् पिय वे नर
न @ म, च क = ०

४ 1१ १।९१०५

द्रण वृहभ्पतेमानन्‌

र कपौ विप्तनाञचष्

द व,भु५। जनय द एक,
द उम्‌ + जनवष्द्‌1 एक
५।१,१५। जनय>९१ एॐ

४९९, थ*१।९५।५८न म्वशब्द्‌(त्‌
|
३७' युमभ्वाद्यायतनम्‌

७९

७९, द्यम्वादि „, ८

.

®
यु५4।।६

९२

पम्‌
१९७
२१९
२६८
२६९
७०५१
४१६१
७७
४०९
१४
१९
१९८
२९.८
६०७
१७०
६८०
१९१
७०१
२१५
९५४
२६७
७०६
४९9
४६८
२३१
२३१९
६१६
२२९
३२९४
६९२

९४
रष्वा दि
दयपूषां हि विभोस्तस्य
ध

धन्या खड वने वत

धर च वहि भयश्च

धर्मो मेदश्च मिथ्या चेत

धात। यथ।पूतेमकसर्पयत्‌

धात्‌। यथ।पएवेमकपपयत्‌

धान्यमन्नि धिपुहि

धिक्‌ तेषा धिक्‌ तेषम्‌

ध्यात्ध्याने परितज्य

ध्यात्वा प्रद्‌षर।टेषु

ध्या्यतिकशान प्रध्यापितन्यम्‌
न

न कतुं ब्रहम वेदश्य

न कन्न मह्षयत्‌

न करण करणाना जता

न कारण कारणानाम्‌

न घ स्मातैमतद्धम।भट १।त्‌

न चक्षुषा पयति %,४द्‌न

न चागयज्ञानागमोकष

न जायते भ्रियते वा पद्रैत्‌

न जीवमद्सृत्राणाम्‌

ननिवयुक्तमन्यप्तदशाधिवरणे

नत विद्‌।ऽथय इषा

न तेत्र पूय) भाति

न तत्न सूर्यो माति

न तेत्र माति

न तेत्र पयो माति

+

न तत्र पूर्योम्‌। ४

( +

न्‌ वैष्र पूय म ।

[1 =) पिं [1 जय~ =

काफरपादभूषणस्थ-

पृष्ठम्‌ | श्र.थाईि
३६४ न त्त्र सू? माति
न तदृप्षि पृ्थग्याम्‌

९

२४९ न पद्वतयपे सूये
३९१४ >= तद्भय
४७८ ^ तेदधप्त
१८० > कद्धत्तय)
३४६ तु टा तमापत्‌
५९० न तीादिवोगि' म्‌
२४१ 1 ताहृकूषद्‌।५।भरवीते
४६९ नत्वाव्‌ इन्दर कश्चन
२४१ । द्द्रशर्‌ १६
९०९. । नेय ॒स्थन्दूमाना पमुद्रायणा
न तिष्ठा छ.कमापमानयेत्‌
१८६१ - प्रणि।न|नापानेन
४७७ ने प्राणिन
१५८८ १ब्‌५ मदेय दृ
९१६१६ } बाद १९५.२४
३१४ 1 ब्रह्मा नेन
५५९ । सा नयान्‌
३४५ 1 भ्रह्मा नेशन
२९७ 1 भा मावयागश्चत्‌
६३ | चम्‌ चेञ +स्‌
४४९ तनके चमक चेव पृहमम-
६१ 7१ पोभावचरुद्राय च
९०९ -मम्ताग्रय चार्य च
२१० म मृत्युरापत। मृत
माऽन्तु रक्ष्मीपतप
२११ । मोऽत शूमीपतयै
२१९ |न वधेनास्य हन्यते

» ने विनाबन्ति „^ ++

५०१

श्रुत्यादि
न विदिते तु उदश्च
त विधौ पर शब्द्‌
न विलक्षणः 'त्‌
न विक्षण.रप्त्‌
न विदृक्षण।-त्‌
न विटक्षणत्त्‌
न विछृक्षणत्नत्‌
न विदक्षणत्वातु
न वेति विमाषा
नं शिवो ऽनुपपतत
>े सदृशे तिष्ठति रूपमस्य
नम वेद्‌
न व्धापयद्‌।त्‌
न पल्यापस्तमहात्‌
न सयौपस 1हादपि
न प्ूयापपग्रहात्‌
न सर्यापप्तप्रत्‌
न स्थानतोऽपि
न ह वै देवान्य गच्छि
नह वे देवाम्प्‌प गच्मति
नह्‌ वे पश्चर॑रस्य पत
नह वे प॒शरररस्य
नहिनिद्‌।
न हि निन्द्‌
न हि स्वाप एषिव्यदि,
न ष्यञ्च ₹0तेन वायति
न ह्यसति द्ैतिदधि
न ष्यति दै 7पिद्धि,
नातरत्र ¶। इ।रान गृह्णाति

रुत्यादिषाकषयर चौ |

२५

॥ | , व 1 0 , । [1 तु । । [रीरि

पृष्ठम्‌ | श्र गदि
९६१० | नात्र तिरोहिनमिव

११८ | न त्र काचन मिद्‌ऽ प्ति
१०९ नद्वितश्रुतिविरोषो जातिपरत्वात्‌
१४० | नाद्विनश्चतिविरोषो जा्तिपरत्वात्‌
६५३ | नान्न ब्रह्मेति व्यजानात्‌
१५१| नानेन तेषामापिकपम्‌
६८० नान्यन्परयोजन ज्ञानात्‌
६१८७ नान्य पन्था अयनाय
७२९ नान्य पन्था विद्यतेऽयनाय
३९७ ना-य पन्थ।
९६८९ | नान्य पन्था
२६१ | नान्य पन्था त्र्य
२०७ ना पथा विद्यतेऽ नाय
२०८ | ना" 1, पन्था विद्यतेऽयनाय
२६३० नान्योऽताऽप्ति दरश
४ ३ नान्योऽतोऽप्ति दरश
१४५७ य [तास्त

५७ | नान्य।अत्‌ 94 +
२०२ ¦ ना य।ऽत।ऽन्ति द्र
४१० ना बोऽतोऽहि द्रश

१ नान्याऽतोऽन्ति दरा

१०४ नान्पोऽतोऽ्ि
२०८ | नान्योऽत।ऽसति द्रष्ट
९१७ | नान्योऽतोऽनिि प्राता

९३७ नान्योऽतोऽस्ति भ्राता

६९७ न।मिन्यक्ति निबन्धन

२७१ नाभ्या जप्तीद्न्तरिक्षम्‌

७०५ । नामन्रक्षेत्युप। पीत

४७ | नाम्‌ ब्रह्म

न्‌[ऽऽता श्रोनित्यत्वाज्च ताभ्य, १५९ | नाम ब्रह्मव्युषापत।त्‌ न

४

प्म
४१८
८
९६७
६७९.
४०८
६९७
२१२
१६
२९२
२८६
३९१
६१९७
५५४
३९.०
२७१
२७१
४४६
४ 89
४४८
४४९
४५०
४१२
७५०६
५१
४४६१
१७१
४८४
२५८
४३९
४६३१

९६

रत्यादि
नम ब्रह्मत्यु रस्ति
नैप ब्रह्मेत्यु + सीत
नामरूपे 37क्रत्‌
भम।नि तव गाकन्द्‌
नामानि तव गोकन्द
भामानि तव गौरिन्द
नेमानि वाणि यम।३९॥ न
नामनि प्तव।गि
न।राधणदृष्टन पूरपमृक्तेन
म।र।यणपरों ज्योति
म।र।यणपरो उगरोति
म।रायण्‌[द्‌ख पश्च
नार्‌.यणदेव पव 0 मूत।0
नार।यणादिवि सण
मारवाह ज।यते
मार्‌।यण] द्रुह्य) जायते
भरयणोऽप परम
नारायणे ऽमी परमा विथि-ध्य
नजुनेन पतप ६१)
नविदवि मनुते ५ 1६भनम्‌
नेदवि मनुते त २ह"तम्‌
नावेदित्‌
नेविद्वित्‌
मवेदवित्‌

नेदपित्‌
नाविधयमान ब्रुव)
नाविद्नोऽप्यवह्तुना
मह॒ करणषय

नक्रैः कारणम
त्‌।मत।इदृक्ष्लात्‌

स॑ करपादपुषणस्थ-

पृष्ठम्‌ | श्रृन्यादि

४६२३ | नादान मद

४९२ | नासदपीनी परदापीत

९८४ म्ति मुख यस्मिन्‌
२१ | नाभ्त्ण्करम ऊनेन

३ ९, | नह्‌ ब्रह्य

३६५ |,नत्थ धमु पव्गतम्‌

६४७ | नत्या नेष्यानाम्‌

४९२ निय [नव्यनम्‌
५९१ 'गृश्य पवेगतो ह्या"

६८९ | निति हयेथर्‌ माम॑

९९० | निगुणस्यापरनयस्य
४३७ | निःञ्जन

२.२
२०९
१८८

९५७
(६९
२४८
१९८
१९८

१

{९१
२१११

9)

निव।गमय एव-
निकर ह्यम्‌ च
निषरष पर ब्रह्म
नवृत्तिरात्मा मदस्य
04 दीत चाऽपभा १
निप्फट येन सषमम्‌
निष्के निध्किवम्‌
नी ११।न हग
नीह(रेण प्रावृता नरप
नीहरेण भृता

नसेत पूनागद्यगाू
४३१ | नेतेदुधन्त१।द.थम्‌
६९७ | नेतरीऽनुपपते

१६९८ नेतर) ऽ पपत

१६९ [नेग्रोऽनुपपत्ते ,

६८४ [नद्‌ प्नतभैय हुतिः

को = चाक [8

९५ मिचञ्न पर पताम्थमपैति

्रस्यादिबाक्यसषौ | ),

्रश्यादि ष्ठम्‌ | परृत्णवि शम्‌
तेह नानाऽस्ति किचन ८ | प्रया जहाति ९५८६
नेह नानाऽस्ति किंचन ११ | पवेत्राणा परकित्रिय २३७
नेह नान। रमति दिंचन १९९ | प5यत्यच्श्च॒ स्त इाणोतयकणे ४४९
नेह नानाऽस्ि किंचन २०० | १६यत्यचक्ष ४९१
नेह नानाऽस्ति चन १६९ | प्यति १रम बह्म ६११९
नेह नाना २३९ | पथन्पतिषेद्‌ २५९
मेह नान।ऽपि विच) ६९९ | १दयन्प्रतिपेदे ५०५
नेह नानाऽत्ति ७०२ प१द१मे पथं हग ४८१
मेह नानाऽस्ति किंच। ४ २ पर्यमे पथं रूपणे 9८३
नेह नानाऽस्ति रिच ४७९ ' पाति यम्मात्वजा पवा १४५
नेह नानाऽलि रिचः ७१४ पति यम्मा्पन। ५०८
नेह ।न।ऽभ्ति पिच ७२९। १ [भियानात्‌ १७६
नीव सचनात्र मिदाऽप्ति २७१ | प ऽप्य विश्वा मृतानि ५९७
मेव पचनात्र रिद्‌ाऽभ्ति ७०९ १।२)ऽम्य्‌ पवा मृतानि ९९६
न्नम्‌ वै न तिक्‌ ९८९ | १ ऽम्य पव भूतानि ९१९
“वेह रचनम आठीत्‌ २१८ । पच्छगव्दन्नेति चेत्‌ १९१
" वेह रचनाग्र आर्मात्‌ ६४७ | पुण्यपापे विधूय ७०९
प पृण्यपापे रधु २६१

प्के प्रण आमा १२८ पण्ट्र।% सिताम्भाजम्‌ ७
। ण्डनो मघा ग धरन्‌ १९० | उष्डरीफाण वर्हे भर्वात ४९७
तु 44२5 -पमेशवरन्शाश्चर ९१९ प्रथथ्यक त मजम्‌ ४९५९
प्ति वश्वभ्याऽऽभश्ररम्‌ ३९५ | पृनन२।५०ष्१ म ५ ^
५व्या दशञन्दम्य २०७ पर" ब्रह्म ९ ३७०
१८२ द्‌९ वदभ २८८ प्र धम्य) ७०९
पर्या ९े०दम्य २३६१ ।५१ ¬+म्थमूप१त ७०८
पया दिक्देम्य ६८२ | १२ प्ता ५१ २६६
प०्युर प्ाभञ्ञभ्यात्‌ २५७ | परम त।२म१ २६६
पत्युः पतमज्ञभ्यात्‌ २०८ | १२५ प।२-मुरति २६९
पद यद्विष्णीर्‌प५ नि ¶पि २४९ | प्म प्रपि ३८९
१८ यद्विणहपम ०२ , ११६ | परमाथ पतेत, स्वात्‌ „^ २१७

३८

छाफरपादमषणस्थ-

क -----~------------------------------~-----------------~-~~

स्यादि

परम व्यामन्प्रतिष्ितम्‌

परापर पएरिश्चय एरेषमीक्ष?

परात्पर परषमेति

पराप्परम्‌

परात्पर एरषमपेति दिन्यम्‌ ,
५३

\ +~

१२९१२ परुषूपेति दिन्यम्‌
पराऽस्य शक्तिविविधैव श्रुयते
परयाते $ृतातप्म
१२ ह्यन भ्रियते
परीक्ष्य काकान्‌
परेऽव्यये सवं एकी मर्दन
श ९
प१२९ञयय्‌
परे उ्यथे सवं एक) भर्वा त
छ भ ॥¶ |+)
पर व्यये मवं एक। मवत
परेऽव्यये स्वं एकी मवत
जने भ ४ |, [१
परेऽग्यये सवं एकं) भर्वात
परेऽग्यये सवं एकी मवति
प१२ऽग्यये सवे एकी मवनिति
० जे ४१ |, 1) १
प२ेऽब्यये सवं एकौ भवन्ति
प्यैवस्यनिि विपर-द्र
पथवस्यन्ति विमिन्द्र
पुरा ९१।१।ये
पुराणन्य यमात
पुराणानि प्रणीतानि
५१ । क

पुरा भन।कमाध्चिष्य
पर। मेनाकमाधिल्य

क
पुर ए३९म्‌

ह
पर₹ष ९१दब्‌
पर्प एव, विश्वम्‌

पृष्ठम्‌ | श्रुत्यादि

४६२ | पुरुष एवेदं सवम्‌
३१८ (पुष एवेदम्‌
२७६ । ष ९३द्‌ विधम्‌
३२२ | पुरुषम।षत

७१० | पुरषारवध

७८९. | परपस्य > सहसक्ष्य
२९३३ परुषस्य रद्महे सश्स््षस्य

७०९ | पुरुषाद पभानरो
५९० | एरषेण नारायणेन
९४ | पष ्तममाभ्रित्य
७०८ | पष नाम प्तुणे

प न ॥
२७० | ¶९१। ह १ न।रायणाजकेमि “त

एरुषो ह वै नारायण

९ < क नअ

२६९ रुपनज्ञ शरीरेऽस्मिन्‌
परपज्ञे शर रेऽध्मिन्‌

त पृणेमद्‌ पृणपिदम्‌

७०° [पूणमद्‌ पणेमिदरम्‌

७,

~ ५९ । पुफमेवावश्चिष्यते

६१० |पृणैष्वातपुरूष स्मृत
७०९ । पकवेमादमत केचिन्‌
२९० पवपक्षक्तिपद्धानम्‌
३४८ ` एव।कंथस्य बछायस्वम्‌
४८१९ पवाक्यस्य बद्रीयस्प्म्‌
१९८ | पप्रादिवस्छस्य

३१७ | एथगुपदेशत्‌

१४९ | पृथिवी ह।त्‌।

१३ पृथिण्यां त्ति

(६९ | ए स्ए्वते

1 | पृहरपतिष्ठत
२६८ । पौनरकं२५ च १२मते

एम्‌

५७ 9 $
६६२
२६१४
१९१
६४४
६१९
१११
२४७
२६६३
६५९९
३४७
६११
६९११
९.७
६९.९
२३१९
९६२
६६१
१५१
५२७
५४६
६३१
११९
४९९
१५०८
१२६
६६१
१६९

रत्यादेवाषपसृची ।

जियो ताणि

रुत्यारि
पौणैमाघ्या पौणेमास्या यजेत
परण ध पोगेमाम्याम्‌
पकृतिश्च
पकृता पृथिवीं वक्ति

प्रजनन ञय)ति।
प्रज।पतिवेहणाय.धमनयन्‌
परज।प१तिव्‌| इदमेक आपत्‌
परजापतिर हिरण्यम

प्रजापते रेतो देवा
परजा पै नर्हिथैनमान प्रम्त्र
प्रजापतिश्चरति गर्भ

ह

प्रनापतिश्रति गर्भेऽन्त
प्रजापतिश्चरति गरभ॑ऽत

नञा च तस्पाछसृत परण

प्रतिम पुनानम्‌
्रष्यतमनुमान च
प्रपानकषेत्रज्ञपतिगणेश
प्रमाणन्यायममापरा
परमाणन्यायमा मापा

माद्‌ वै मूष्युरह व्रवीमि
प्रया त

प्रयाजानिषटा हवीष्यमिषारयति

क

प्रगजानिष्ट हवीष्यमि -
प्रस्ादात्वघमद्विष्णे
्रस्तावमन्वायत्ता
प्रम्तावमन्वायत्ता
्रस्तोतयौ देवता

प्राण इति होवाच
प्राण इति होव।च
प्राण देवा नुप्राणात्‌

१ । श्रुत्यादि
९७२ प्राण देवा अनुप्राण्‌
६९२ प्राण दवा मनुप्रर्गति
९६४ प्राणभृत

[कि

९५१९ प्राणनिब्‌ बन हि सोम्य मन

५८९ प्राणस्थ प्राणम्‌
९७ | प्राण्य प्राणमत्‌
६.९ ^ | प्राणस्त पाङनुगमात्‌
३४ प्राणस्तथा
९६९२ प्राणस्तथाऽनगमात्‌
१९५ प्राणम्नथ।
५०८ , प्राणस्तथाऽनुगमान्‌
९९० । प्रणतथ।ऽनुगमात्‌
९४५ प्राणदा भृगो
१२ प्राणेषु हृछन्तऽ0ि
२४४
प्राणे।ऽभिमि प्रज्ञात्मा

न प्राणा वा अहमभिि

९४।
४१९

£ = ई
। प्रदभता हरम्‌।न
१२८, स

ध पावर वमागमस्थव
१९ प्रान्त्यम। मभ्येव
9 प्रात्यपएागमभ्येव

॥ | न ११।ठ१र८ग
५४१५

९६१ ष्‌
९३० बचन तिटिङघ'य
३२९ बहव एरुष। राजन्‌
९९०। बहूना एर्षाणा हि“

प्राणो ब्रह्मति व्ज[नात्‌

५ पर्व =
| ^ ण वावि प्र्वस्थ) मयान्‌
प्राण्‌ वा जाह्याया मयान्‌

२ १९ | प्रपाऽे यं गनाप्पयात्‌

३१

भ्रुत्यादि
दपर दढऽन्यपराम्यात्‌ किः
बुद्४व।ऽप्यत्यन्दवैरस्यम्‌
ब्रह्मणा सह ते परव
ब्रह्मणे त्वामद्स अम्‌
ब्रह्मणे तामहप्त ओम्‌
ब्रह्म च्व तपो वेद्‌
ब्रह्मत च भगवान्‌
रह्मत।ऽवयवेऽपि स्यात्‌
ब्रह्म देवेभ्यो विनिग्य
ब्रह्मनारायणौ एवम्‌
ब्रह्म १च्छ प्र।१्ा
ब्रह्म एच पर्ष्ठा
ब्रहम पृस्म्‌
ब्रह्म ९८३ प्रतिष्ठा
घ्य पच्छ प्रतिष्टा
ब्रह्म ५ॐ प्रतिष्ठा
ब्रह्म पुच्छ प्रतिष्ठा
रह्म च्छ प्रतिष्ठा
रह्म पुच्छम्‌
बह्म वा इदमग्र भक्तात्‌
ब्रह्य वा इदमग्र आध्त्‌
ब्रह व इदमग्र आत्त
ब्रह्म वा इदमग्र भप्त
ब्रह्म वा इदमग्र आत्‌
ब्रह्य वा इदम अगपीत्‌
ब्रह्म विदाप्नाति १२१्‌
ब्रह्मविद्‌ प्ति १रम्‌
ब्रह्मशिद्‌ाम्रोति १२म्‌
नक्षबिद्‌ाोति ९२
नक्षविदुप्राति परम्‌ *

शकिरपादभृषणस्थ-

ष्ठम्‌ | शत्यादि

१९८ | अह्मविद्‌ाभोति परम्‌
१०१ | ब्रह्मविदाभ्नोति परम्‌
४८६ | बह्मविद्‌।प्रोति परम्‌
१४३ । ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌

३१६ ब्रह्मविदाभ्र ति परम्‌
३८९ [ब्रह्मधिद) पाति परम्‌
१९४ | ब्रह्मविद्रद्येव मवति
३९७ | ब्रह्मविद्यैव मवति
३९३ | ्रह्म^िष्ण्वग्न द्रास्न
४२२ [ब्रह्म वेद्‌ “हेव भवति
४१३ | ब्रह्य वेद्‌ ह्य मवति
५२० | बरह्म ब्द्‌ परे विष्णौ
४१० | ब्रह्मा कमख्वणाम
४१६९ |शघ्यण दृक्षिणे तभ्य
२६९ [भ्याम मुन कथ
२९१ | यण भूनप्र ५८म्‌
२९९ | ह्या जवः म:5१

२४५
५०६
२९७
४१६
२८९
२९०
२८९
२४६

महय।ऽधिपतिन्रेूह्यगा गचष्ति
महया ऽ पा, ह्य ऽभिपाति
नह्य व्रष्णु रुदश्च

रह्म त्‌ {ना षश्च

ह्य द्रम यि द्रमाहु

नद्य द्रमभिम्‌

ब्रह्म 2११

रह्म द्रमश्चि जगन्‌, प्रतिष्ठम्‌

रत्यादवाक्यसची |
रन्यदि ष्ठम्‌ | श्रष्दे
नरहयेशा नादि ४७६ | मूय सृष्र प्रतय्प्येच
नर्य, भवनि २७२ | भूरिति शिः
रहम ।दुम्यमन्यत्‌ १२५ | मगः वर्णे
ब्रह्मद मिश्रम्‌ ५६८ । भे.व्यपदङ्ात्‌
ष्य सम ७१३ भः ।पृश।च
ब्रह्मव "नह्यति ~| मे ग्वपश्ाच्च
ब्रह्मत भ ब्रह्माप्येति २६२ | पेद 1प६९।च
ब्राह्मण पाण्डित्य निर्विद्य २४१ मग्यपदेशाच्
नाद्यणो निरदेदम्‌ ७१ । भदणग्यपदेशाच्च
ब्राह्मण् देवी त्र ४८९ | मेरग्यषदेश्ाच्च
बृहन्तोऽस्य धम 8५६ | मेःण्यपदेशाश्च
भ भेद्भ्यपदे शाच्चान्य
मद ५२५ उपभदुरप्र ९.७ | भदण्यपद्‌ श।चाच्य
मगव।गिति रब्दोऽयम्‌ ६६० भे गिशथ्यागत रेते
म्वानिति इ ठ्दोऽयम्‌ २५१ | माक््पित्त
मनह्‌ च विध।त्मन्‌ ६६१ | मोक्त्रापत्ते,
भवानह च पिश्व'त्मन्‌ २२३७। प,
भावाम।व्वर्‌ शयम्‌ ३५४ म्नलान.तरारम्भ- ।
मिदाऽप्त्य मिद्‌ ४९६३ मत््पद्‌।त।९६ १ |
भि्नोऽचि त्य परमं ४४६। मत्री द्रमिन्दो पतमान विष्णुम्‌
भित्नोऽि,स्य ७२ | मद्नतभिभीजेभति
भिन्ना जीवां परो भित ६२९।१५ ये टि महुप्ररम्‌
भिन्ननघन्धिदृष्न्तम्‌ ७१० मध्यं छिद महाघ)रम्‌
मीषासस्माद्राति परव्ते , ४२८ मन एव मरष्वागाम्‌
५।॥।ऽस्मादुत्निष्तपति ९८० भन पस्ठु पर्‌। बुध *
मुज कारेण्यम्‌ण ५४८ । मनपशच विज्ञानम्‌
मभा सप्रताददध्युषदेशात्‌ २६९! मनंविनानामथानाम्‌
भूमा प६।द्‌द्ष्युषद शात्‌ ३२९ । मनीपितानमिभानाम्‌ = ^
मूषा ३२२ मनाम प्राणशरार, भाद्प,

भूमा १११९ ३९२९ । ५५ प्रणरर्‌र, „र,

५२४
६९.७
१०८
१५१
8७०

७२३
६२१
११६
२४९
२९१
३२३

३९

। "गी
पिगििीरिि णीयिै

शि

नृष्यादि
मनोमय प्राणश्चरीर
मनो ब्रह्मति न्यज।नात्‌
मन्तव्यश्च । सोऽग्ेष्ट
मन््र'दिवद्र
ममान्तरात्मा 74 च
मयश्च श्म्परथेव
प्रहत परमभ्यत्तम्‌
पह” परमण्यक्तम्‌
महत परमग्यक्तम्‌
महत परमभ्यक्त१्‌
म९] १त्पयेरोषेन
¦ हत महीयान्‌
पहर षेव
महु्टःचेवत्‌
महदीषवदर।
महापम्वय तमन्‌
महादव वा पहापुरषम्‌
महामहा ङश ९।९३
महार्मोग भरज(पते
महु। भग प्रजापते
मही ध घटत कषारका
मही धटप्व घटत्‌ कप।छिकः।
भया प्रकारिता शालम्‌
मानमेदात््पश्रप-
मानपौ ऋचो व।२५
भा नस्तौके तनये
मा सूत्त्रकृे जम
मामेव विन्न हि

माया चावि्। च स्वयमेव
भावा पु प्रहरति गित्‌ „.

दाकरपादमूषणस्य-

पृष्ठम्‌ | श्र्यादि
३२५ माय ठु प्रकृ विधात्‌
४०८ ' माया तु प्रति विद्यात्‌
६७७ | माया तु प्रकृत निद्यात्‌
२५१ | गाया इ ५५ विद्यात्‌
६४६ पयापात्रामिद्‌ द्वैतम्‌
३८ | पथमे द्‌ येनयाभ्मितम्‌
२९० ¦ ५य। द्येग मया सृ
६६९ ।६।य/ हयप। मय चष्ट
२०८ भया दह्यष। मया चश
३४९ । य। हषा मय्‌। छण
६७ ' (नतु महेश्वरम्‌
२३२९ भपा-+चर। +'द)
६४९ भ।पमश्नहोन जह॥१
४०७ भा पटूषय
६०९ मध वनतप्तमाचारा
३८९ +क्त मन प्ररमा
३५६ , १८।४।३। ऽप
४९७ । ५८९ ५९८५ प्र %।तत्‌
९४९ 1.6 प्रित प्प्रोपम्‌,
५४८ “उत्तान घ।दयतत्तत
१४९ गक इत्यनेन पवेम्तद्विकार
६९८ भ्रति ९५व प्तप्यम्‌
२५९ भतिकरेत्येव तव्यम्‌
७११ | मूतिकथव प्प्यम्‌
६९० ¦ गु" ।माममूते गमय
९८ । भृत्यो प्र मृ्युमप्नाहि
२४६ मनयो पर दृपयुमकषोति
९०६ मृद्न्वात्‌
४८९ । मृदन्रवीत्‌
२९१ ।भ-तरवीत्‌ ५ ०१,

श्रुत्यादि
मृन्मयं हि धरटामव
मोदो दक्षिण पक्ष
मोद चर निवैपेच्छीकाम

थ्‌

य अण्डकोशे भुवन बिभति
त्ये ति
तिष्ठन्‌

कि

य जातमनि ।तष्न्‌
य शतमा जप्ट्तपाप्मा
य जत्मानमन्तरो यमयति
य आत्मा अपहतपाप्मा
य आमा अषहूतपाप्मा
य ईं अ्य द्विपद्‌श्वदुष्पद
य॒ हरी अभ्य द्विपदश्चतुष्यद्‌
य उदगा महतेऽणेवात्‌
य उदगा.महूनोऽभवात्‌
यशए्ववेद्पतक
य खववेद्‌
य॒ एव षेद
य एव दिदुरमूनास्ते भान्ति
य एष आदित्ये एषो र्यते
य ए५।ऽ तर्‌। त्य
य एषोऽन्त
य ए१।ऽषिणी पुरूष
य ९१5न्त
य एषोऽ तरक्षिणी पुरुष
य एषोऽ तरणी पुर
य एषऽ तरणी पृष
थ एषोऽन्तरादित्य
थ पप्ोऽ्तिणि पृष
५

ॐ 21,

{

्रस्यादि वाक्यमूची ।

धृष्टम्‌ | रत्यादि
७२४ | य एषोऽक्षिणि पुरुष
४ ८८ | य एष।ऽक्षिणि पृसष
४९७। यजन्ते नामयज्ञे्त
। यजमान प्रस्तर
९०८। यजमान प्रस्तर
४९१२ | यजते नामयक्ञेन्त
९०० | यजमानो वाऽऽह्वनीय
४४९, यनमानमेवायजमानादुत्तर्‌ क०
६२० यम"पुर्‌षरन्ुक्तन
१२८ | यका व ।वध्णु
४९९ | यत प्रसूतिः
४६ १ | यतितम्य स्मष्वे च
३४४ | यतो वा इमानि
यता वा इमानि

9१
नो [^>4

७९ | यते बा इमानि भूनानि

कछ

४९७ | यतो व। इषानि मू

~

9१
७७९ | यपा व। इमानि मृतानि
३४४ | यणे षा हमानि
२१९० | यते। वा इमानि
४९८ | यते। व भृतानि
६२२ ¦ यतो याच निवत पै
३३२३, यतो व।च। । नवत ते
३२२ स्ता „च| ।नवतन्त
६२३, यत। 1'च

६२७ । यते। आच निवत पे
४९९ | यतो नाचो निवतेन्ते

®. द

„ । यते व्‌ निवते ते

४९ { | यत] चो निवतैनत १०१३

[नि ज्‌ युर्त्‌

क

३३

एठम्‌
४९.९
४९१
१४९
९७७
१८
७२०
६९७
99
३६३
४९.५
३४४
१६
५४७
५६३६
१८४
४६८
१९७
२०द्‌
१४३
५९
७२१
४९.१५
५०९१
२९६
२९८
३००
६१४
२५०४
६१७
६०५

श्रन्य)दू
ष, क

यतो वाचो निवर्त
® £

यत्‌ वाचो निवत.
यते षाचे। निषप॑नते
यतो वाच
यते। वचं
यतो वाच
यत्‌ भाच निव.
४१

ते
क ४

यत्‌ पचो निवन ते
यत्‌। वाचो निवतं ते
न

8

ते

९

यते वाचो निवर्त
यता वाचा निव
यत वचो निवत
यतो वाच

यतो वै

यता] वे

नवथ
4 21 >> ॐ:
24 29 -24>#

~ न
४४ ~> 24 =>,
+| ० „2 ~+ 2

9५]

[द प्रहयने

ध
=>

त)

यप्ददवेदयमयर ह्यमगोत्रमवप्म्‌

यत्तदद्ररवभग्राह्यम्‌
यत्तदद्रेरयम्‌
यत्तदद्रेरयम्‌
यत्तदृद्रेइयम्‌
यत्तदृदेरयम्‌
यत्तपृक्ष्ममाविशेयम्‌
धतु इ्िथ भुपम्‌

धाकरपदपूपणस्थ-

प्म | श्या

२१० | यत्ननायुमिनाऽप्यै
३।य नेन नावनाडऽप्यम्‌

४१५ | वत्प्रयन्यमित्विहानित
४०५७ यतना य १६यति
४१८ । “्रपरमते चित्त
४८७ । यत्र प्वत्य प्वेम।ेवामून्‌
४२९ ' सनतत्पहष स्वपति नाम
४२९ । प्पिद&।१५।९००-
४४१। 2041.]/ ११२।८८द्रह्
४०. । 4४ शुन शदमातिक्तम्‌
५९८ ` ।द# इद्ध द्धम्‌
३८२ -धाणनाभि सृजते गृहते च
४३२,१1 ५५। निवातुभ्य
२,५। १३ दुदुहे यमानस्थ
२९ । धाद प्रषच पन्‌
२४ यथान स्वटूमाना

१२१ 11१ दनो तिवत्य

२७ थ ५ २५१ [निपत्व्‌ाऽऽदने
{२२ शवा 3) इना (नेपत्या ¬ दत्त
१ ९।।५ सु १५५
७१० म न
७११ च. सोम्धजैन
२१७ ५ च*3न मतिण्डन
३२८ (11 साम्धैकेन मूत्पण्डेन
६६९ | धर सौम्थेकन मूतिपण्डेन
९ ५।१ सोम्य+न
२६२, <व राहत हषम्‌
६३४ वदभ राहिन पम्‌
६४१ [५ भरे रहितम्‌

३९ |द्द्ीष मा पशुमारमेत ,,

ष्पा दरवियसू्ची । ३५

प क वक ह । ` 1 911 वा "|

श्रुत्यादि ष्ठम्‌ | श्रुत्यादि धम्‌
धदत १र। दिव ९७९ ' यरा वै पष स्वपिति नाप ९४.
चदत परो दिवे माति ९८० | यग ह्यवैष एतस्मिन्‌ ५१
यठत पर ज्यति १ रर' ह्पेष एतमन्‌ ४२९
यद्र परो दिवो ज्योति २५२ य ह्येष एतम्मिन्‌ ४९२
दत ५२ दिषो उभोति ३२३ यद्‌ चार्‌पित दिष्धम्‌ ९२०
यद कंपाछो मवति १८३ खदिरतो ब्रह्मचयेम्‌ ३४९
यदाञ्जयाऽ्टकपाटो भवनि ९५७ | य^द्‌ किच २९१
धद्‌। चमव क्म्‌ } ९ म~ म मत्रविज्ञानात्‌ ०२७
यदा चर्मवल।कहम्‌ २१८ गदिदम-तपुम्पे उयोति ९५७५
यद्‌। नम॑वदाकाशम्‌ ४४४ य> गचाऽभि यानम्‌ १६२
यट। नमेवराक' शम्‌ ३४९ य ३।चाऽभि याहुन्म्‌ २१५
यला चम्वनक श्म ९.४४ यष आग्श् अनद ५४९
र्द्‌ानिमीयुप्त-7उ्यानाम्‌उ) त्म्‌ ५२६ यदप आह ९५२६
यला <त्मम्तन्ने टवा न रा8 ९८९ 24 भश्च जनद्‌ ५२७
र्दा <तमम्तन्न दित्रान गन्त १८९ प आक्र अनद्‌ ४२९९
यद्‌] नमम्तन्न न्तिनरशमि २६१ रष अप्सष्आनदो नम्यत ६९९८
यट। तमस्नक्न दवा नरत्रि ३९२ यप ।+न आनद ४८९
धद।ऽत्मम्त्न्न दिवि नरि ३५५ गन्पअङज्चि जननः ४ ४
य ददरैव्यगत तेन २०९ यष भक आदे नस्यात्‌ ६११
यद यगत (न २१० ररर पणयो उव ९४८
यदाद गते ज २१२।२.जन्मणमा शाक्त ६५ ९
यलान तयम 5वदुनान्रते ९४ य~जनममा^पा बक्ति ७२९१
यद्‌" पश्चि त ४०१ २ पचने पनुरवदरद्धे५नम्‌ १४४
यद। ५६५, ५२यत्‌ ८३२ ° कियन मनुरवदूत १९०
रद्‌] पर्य प्यते रकपण्म ४८१ २५ तद्र ५९.७
य५।११ यत्च ११त २१६ गं तद्रू ५७९
यदा पे पुरुप २३9 ५३१ य तपपुरुषे शररमिदम्‌ १६१
यद्‌। वे एरष स्वप7ि ९५३६ ५६ तद्रधर्तीदम्‌ ५१३
यद्‌ १ पर्ष 9 ९४७ य५।च[ऽनम्युद्ित येन ६१६१
पद्‌ १ पूत स्वपिति „^ ५००। यटूतयोनि4 ,, ,, २९९

॥

रत्यादि
धदयप्यात्मा जन्तुमारस्य
यशर ताऽपच्छनत
यद्प।धिविरिटम्य
यज्ञान्‌ तन्नाम यावमुष्य
यन्मन्ता न मनुते
यन्मनप्ता न मनुते
यन्मनपत। न मनुते
य प्र्‌ प्त महश्वर
य पर्‌ प॒ भरैश्वर
य प्र्‌ प्त परमेश्वर
य परेम ब्रह्म वेद्‌
य पुनरेत तिमात्रेण
ग पवस्य
य पृथिन्या तिष्ठन्‌
यमन्त्‌ कवयो विचतैते
यमर्त॒ कवयो वयन्ति
यमि द्व१हु
यमे%ष वृणुते
यथ। तदक्षरमधिगम्यते
य टमा चाप्र्‌ मम्‌
यत णानु॑तत
यम्तु रानेति स्के
यस्तानि प्रविभक्तानि
य्त्वत्मन कारयिना
यस्त्वेतमेव प्रदेश्मात्रम्‌
य्मा।त्पर्‌ >।१२१त
यस्म।१२ न।परम्षि
यस्माह्पर नापरमम्ति किचित्‌
यरम्‌।६१र ना१२५।*त
यस्मात्पद्‌ नप्रय

कौकरपवपृषणस्व-

|

ष्ठम्‌ | श्रुत्यादि

२० | यस्मत्पर्‌ नापरम्‌
१९ | य्मात्पर नापरम्‌
२८५ | यस्प।पयेनुरेते च
४५९ | यद्मात्वैमिद बह्म
६१२ | यस्मा हिष्कृतो देष
११४ | यभ्माद्धदविज्ञाय
३११ | यस्मिन्पश्च प्श्चजना
२२० | यर्मन्पश्च पश्चनन।

, |यत्तिन्यो पृथिवी चान्तरम्‌

३९१ | पिमन्य। पृथवी च
७०८ | म्मिदयो पृथिवी च
२३० यमि यो

४२५ | यम्मिन्दो

९०८ | पल्िन्यो पृथि
९०४ | यम्मिन्य।
६४६ |१भ्मिय।

३८१ | यतिमन्परनिष्ठिना अन्नषदाम्‌

१९ । यम्य देष पग भक्ति
६२८ | चथम्य नि,धपित वेद

४९९ | यम्य प्रस्ाद्‌।स्परमाविर्पा-

९७७ | वस्य सतविषया-

१४८ | स्य स्यादद्धा न विकत्ता

६७३ | य्य शरीरम्‌
७६ | धस्थाऽऽत्मा शरीरम्‌
६२८ | व्याम शरीरम्‌

५२८ | यस्यानुवित्त प्रतिबुद्ध आत्मा
६५४ | धस्यानुवित्त प्रतिबुद्ध आत्‌

३५२ | भम्यानुवित्
६९१ | धरस्य पृथिव। शरीरम्‌

३६,९७ (धस्य बह्म चक्षन्र च

(क
र्यादिवकेयसूवी ।

रत्यादि
यष्य रज्ञ च क्षत्र चोम
यस्यायुतायुनाशशे
य्योभय९ हविरार्तिम्‌
य॒सवैमूतविनुतम्‌
य। सर्वज्ञ प्त सभवित्‌
य॒ पवज्न
य! सवज

यानिषु गिरिशत हस्ते
यावत्क।यंमवस्थाय
यावत्तेवा १२ त्ते
यात्रद्‌।तमम।वि^बाच्च
यावद्धिक।रम्‌

यावन्मोह तुमे स्यात्‌
यावन्मेह तु मेः स्यात्‌
यावै प्ता गायत्री वाव
याप प्ता गात्रीय षव
यावैप्ता एथिवीय वावि

यु्मधुपपदे पतमान धिकरणे

ये च मूढा दुर्मान

ये च मूढ दुराप्मान

ये चेतस्माद््वाशच

येन जातानि जीर्बात

1 | श्रुवयादि
९१५७ । येन जातानि जीवन्ति

४९०
५९६ ऽ

येन जातानि जीवात
गेन जाताति जीवान्त

२४८ | येनाक्षर परुष वेदं सत्यम्‌

६६० यन्षर परुष वेद्‌ पत्यम्‌ „. ,

६९९

१

ये नमब्रह्मोषाप्ते

। येना पवक चक्षुषा

३२८ ¦ येन स्वप्न पद्यरति

४०२
२.६
1}
१९४
४२८
६९ ८
५२४
२९ ८
२८९

गेऽन्न ब्रह्मोपामते
येऽन्न ब्रह्म।प। प्ते
येऽन ब्रह्व्यादिषपात्‌
येन श्रत श्रुतम्‌

येन श्रत श्रुत भवति

थैनाश्ृत श्रुत मवव्यमतम्‌
येनाधृत श्रुन मवति
येनाश्र प श्रुत मवति

येनाशरुत श्रुत मवति
६१६।
६२०

ये प्राण ब्रह्मोपासते

येषा प्रप्द्धिरग्यत्

| ०५ क, क
१७९ | यषा त््पण्यप्रापद्‌

\७ 6 ९ |

२५७१
५११
५\.७
५६१
७२९२
६१६
९६८
४५८

९९०. ›। देवान प्रथम पुरस्तात्‌

येग मृक्तद्रभ त्रम

यागषारणया दृश्ध्व

1 गश्चिततत्र्तिनिरोष
९ [ क
योगरमृत्याऽत्ति पकोच

यो गुणे प्ता हीन

यो देवाना प्रथम पुर्तात्‌

॥

ये। देवाना प्रथम परस्तात्‌

१८ शंकरपान पूर्णस्य -

विजि. > किक कतयििदिोी क५-9ो-2 -ई७००००. ००290०6 अदि कीक व ०७०००००

त्यादि पृष्ठम्‌ श्रयाि म्‌
यो देवाना नामधा ९५२४ यो वेद्दो स्वर प्राक्त ६९१
थो देवानाम्‌ ६९२ योवेरुद्र स मगवान्‌ ९९१
धो देवाना प्रमवश्चाद्धवश्च ३५१? योवेरुद्र स भगवान्‌ ९१४
थो टैषाना प्रमवश्चोद्धवश्च ३४४ यो वे प्रयाजाना मिथुन वेद ५९९
यो देवानामृधिय ,, यो वे प्रयाजाना मियुनम्‌ २१९९
योऽभ्या देवतामुपास्ते २६० यो वे ममा तप्पुखम्‌ २३९
यो न पिता जनिता ९९ याषितमग्नि न्यायात ४२७
यो ब्रह्माणम {७७ याऽह पतच जगचचेद २३८
थो ब्रह्माण विदधाति ५१२ य)ऽह प्व जगन्चदम्‌ ६१६
यो ब्रह्माण विदधाति १वम २४५ ग्‌] ह्‌।त। प'ऽ*वये ११९
यो बरह्ञाण विदधाति पृष्म्‌ १७१ ।

यो ब्राह्मणो वेदवित्तम दयम ९९७ १ |

योऽयभ-तहहये क
ग्ोऽयम्‌न्तददये ९७६, १ ५१
योऽयम तहंदये ९७९ | 0 मणा यानि ९७१
य]ऽय विज्ञानमय ५ 9
याऽथ विन्ञानमय ४९८ पो ३ | ४१
यो यो देवानाम्‌ ५, +>
यो यो देना प्रत्यबुध्यत कन व
किति = १११ [षदेव ५.९
यो दिश्वम्य गमतो देव इश ५९, '^। 741 ५ क्त्‌ १९८
य) वेद्‌ निहित गुहायाम ९५९, माऽ नक ९९४
यो वेद्‌ निहि गुहायाम्‌ ९१ रः वाब ₹क।पर्‌ २९४
यो वेद्‌ न+ गृहायाम्‌ ४.९ ग्द वाव काक्या ३५१
यो वेद्‌ निहित गुहायाम्‌ ४६१ दरो वाव ठाकाषार ६७१
धो वेद्‌ निहत गृहायाम्‌ ४२९ पमतदनन्तस्य ११
यो बेद्‌ निहित गुहायाम्‌ ४३२ ' सप ष्पम्‌ १३४
य) वेद्‌ निहिन गृहयाम्‌ ३९५ रते जहे ४६१
चो वेद निहित गुहायाम्‌ ४९९ (रोद किद्ग महाषिषणु ९११
प वेदा) स्वर्‌, प्राक्त ९९० रद्र (1 महाविष्णु , २९९

1 क षा ति [1

‰त्या1द्‌
र
छम्‌ वक्षेपराहेतम्‌
टिड़म्‌(तिमराजाल
रिद म्या १६८८
चिप्र यो नरवती
ट) {श्च छ त्रनश्च
३ च, न्द
लष ति भमतौ चव
क 9, म
रो श्रते र्मु चेव
र
|.
दम्‌\ © बहम जत
ए
वचनत्त्‌ यथामद्री
वचमा वाप्यधूतमम्‌
वनका वाच्यमत्तमम्‌

१

~

वल्तीति चेन्न ५ ज्ञो € प्ए्रणात्‌

वरा मुबहूह५

ठदूीकृप पनम्षम्‌

वम्‌ १ वमष्ते चर द्यणो यने।
वप्तरत, ममत

वेस्तवरभ्ति प कृतजि
वत्वे ]सद्धा तहानि
वाकय। रैरवेगध।चच

वरकेय] वयन्त्‌

वाच परे मुष।परीत

वाच पेनुमुणमीत
वागारम्भणाम ३ वाग।रम्बनप्‌
व गायनी

्।रव। इद प° मृतम्‌

बाड मनति (परते
वडमन।त दनन।चछम्द्‌च्च
तराष्‌ऽऽम्भणव्‌ ,, ।,

्रर्यादिवाक्यसचौ |

न { षि हि . › कि

प्रष्म श्रत्यादि

त्‌।च। रिदपनित्यया
४७० व।चा विङ्पानष्यया
३४९ | १च। विरूपानेष्यया
५०४ याचा विद्पानेत्यया
४९२ वाचा विष्पनत्यया
६७५ १।य्‌। विदपनित्परया
५८८ पाच विरूपानेत्यया

वी)

४९३ । वाच।ऽऽरम्पण िररो नामपेयम्‌

वाम त्प्णु महाबाहुप्‌

२१८ वयय धतम।टभ) भूतिकाम
२९५ बयुश्चा तरि चनत्‌
३०५ वायुश्च तरिक्ष चतत्‌
९९६। गुत्पत्ति प्रथमात्तम्पात्‌
६७६ वाय्‌१ पए द्वन्‌।
4५1. | वायुविफारद्य पश्चवृत्त
८६६, विक्राररव्दत्‌
२३८ भिररशन्दात्‌
४३६९। १२रशब्द'नेति नेत्‌
¡४९ विकार ्दाक्नेनि चेन्न
६९७ वेजातीयपतमाना)
५१८। निन च।१नञन च्‌
२९४ ज्ञान चावज्ञा च
४३६ पिज्ञान चाविज्ान च
४१३. ज्ञान चाविज्ञानं वावत्‌,
७३५९! विश्षान देवा परव
९६१४ षेनान यज्ञ तनुते

» । विज्ञान यज्ञ तनुत
२४० वज्ञ।न^म] पहं ९१ ६१

1 [वद्यामता यागानेषि च

॥ १ 1 विद्ातराम्पाद्विमकत, १११९

#॥।

9

श्रुत्यादि
विद्वान्नामर्पाद्रमुक्त
विद्रा त्र।मरूपाद्िमुक्त
विद्वान्तमश्चते
विद्ान्नामह्पादविमृक्त
विद्यद्रहेष्यादेश
विधिना तवेकरंवाकंयत्वात्‌

क

विप्रतिपत्तौ च पभ्रतिपतत

कः कणि

विप्रातपत्वन्यवस्यप्यतता चच

कणां पतयत पि चक्षु

म £ ५६
म कणा पतयत ॥ चक्ष

( ५

विमृष्य पक्षप्रतिपक्ष।म्याम्‌

(कषे ज) नै

विरोपे प्वनधक्ञ स्यात्‌
विरि वष च
विशि्टनह् 4 प्तध्या
विश्च विष्णु ११द्‌क।२
्रि्ववशच्
क्तश्च
विश्च
विशवव्शक
दिश्वतश्वभषरेत

चतभ

4

वि मे कणां पतयतो पि चकु,
भ
म

पृष्ठम्‌
७२ ९
१०५
४२८
१२९
१४६३
९
९६४
११
२५७।
७०५
४५२
६७
५८९
२४१
५७१५
१८२
२०४
६९५
९०५
६२७
९४२
५९०
४१६
३५३९
६९९,
०१
#
४८१
४८१
१९१

रकिरपादबूषणस्थ-

[0 ~~ -> = (चनप पद्य

श्रत्यादि
® € भ
विवतेगतु प्रपश्च'ऽयम्‌

विष्टम्याहमिद्‌ कृ.स्म्‌

विष्टम्थाह्‌।द्‌ कृन्म
हि ४
।व८४ु २१ ३१

पिश्वषामिज्नित्‌।

न [ ९

। पव [त णुवेषट्‌ र
णु3षदट्‌

वेप्णु वराहरूपेण
विष्णावताश्च प्रोताश्च
विप्णुश्च भग भम्तद्वत्‌
वप्णुज।९।यण कृष्ण
वेष्णोरन्य तु १३५।न
प५५।२ग्य तु १६यन्ति
वतम्4 स्वगत मेद्‌ „^

क्षस्य स्वगत भद्‌ र

प सिपताषप्याभतरत् |
1 एित्मम १६५ यजेत
त्थ नु त्व्‌ के।प्यतमन्त

पद्‌ दुमेत्‌

वदृाहुमत पर्ष मदन्तम्‌

१द्‌ ६१ परुष महान्तम्‌
ददम पुरषं महान्तम्‌
१९ कृत्वा वेद्‌ करोति
पेरथाश्वरभदत्‌

मप्णन्धा पसूक्तम्‌

वि र

म्‌
१४०
४९०
१५६७
१९.०
५९१
१९६४
९६४९
२४१

29
२२१
२४१
२७६
६६९
१९,
३३६
२६८
२६६१
१९६
४७9
१७८
२५७
४१५७
६११
६९६

//
१६३
६१४
६१६१
६७७

न्तिरेकी गनतरवत्तथूा च द्शेक्ति ६२९

्र्यादिवाकयमूचौ । ४१

न ए शष |

[1

त्यादि पृष्ठम्‌ | श्रयादि पृष्ठम्‌
भ्या त्वयैकेन दिशश्च स्वां ६९९ | शिव एको ध्येय शिवकर ५०९
ध्याता ह्यात्मानशचेतना निगणाश्च १२८ | शिव शव केवर १९०
व्योममर्गिं तथा चिद ६४५ | शिवमदधेत चदुर्यं मन्यन्ते , ६४१
घ. | शिवमदवेत चतु मन्यते ६४९
श्य प्ैमावानाम्‌ १३४। शिवो रुद्रो महादेव ६९०
शक्त्तत्रापरिज्ानातु ७९१ | शिषो रदरो महादेव ९५५
शनै शनेरुपरमेत्‌ ४७१ | रोष पराथ॑त्वात्‌ ९१
शन्दादेव प्रमितः ९८५ | इथनेनामिचरन्‌ ५०४
शाञ्द्‌।देव प्रमिष २८८ | दथेननाभिचर्‌"यजेत ५२६
शब्दादेव प्रमित ६६० ' रयेनन।मिचःन्यनेत ४९३
शब्द्‌दिव प्रित ३५८ | श्रवणायापि बहुमि ४७३
शन्दादेव प्रमित ३४२ | श्रवणायापि बहुभिर्थो न रम्यः ५४७४
शरीरे पाप्मनो हित्वा १७ | श्रवेण मनन चैव १३
शरीरे पाप्मनो हित्वा | श्रिय ल्मीमौपामन्बिक्रा गा २४१
शवेरी त्वमह दिनम्‌ ३४६ | शरिय खुषमीमपलाम २२०
शाठावत्यद्‌रम्यजैवछयल्नय ४१४ | श्रीश्च ते रकष्मीशच ६४६
शान्ता दान्त उपरत ९४ | श्री ते रमीश्च पल्य ५४८
शान्तो दन्त उपरत ७६, प्रीश्च ते दष्मीश् ५५४
~ ¢ = ^ ^ | ^ _ ^ € १
द्यार।रश्चामयऽपि ।ह्‌ १८७। ५।* त २६५।श १९०्द्‌/ ६४१
क्ष।रीरशोभ५ऽपि हि ४ !९| श्रीरारयेरविजवीन्दर° २६२
शारीरश्च मयेऽपि हि ७४ | भ्रीमदुरपदाम्मोन- ४९
श्षारीरश्चोभयेऽपि हि २९८। ध॒तिर्गिरवक।श। १४९
शस्ता जनानाम्‌ ५०० | श्रतत्वात्‌ ९८१
शास्या तूपदेशो वामदेववत्‌ २५९ | श्रुनप्वाच् ६२०
शाजञदृ्य। तपदेश ९०७। ्रष्यन्तरा दिष्य १७६१
शाज्ञयोनित्वात्‌ ९१। शरत दव मे मगवदुदेम्य ४२९
शाश्चयानित्वात्‌ १२१ | शरतश्ररिम भोमृञ्यमानम्‌ ४९७
शाल्ञम्या्ता चतुर्थं तु २७७, |
शिभिका दारु पषात १४८| प्त जामा तमति श्वेतकेतो १४३
रिष एको ध्येय बिव॑करः .„ ६६९) प आत्स्‌ त्वमि ,„ ९९४

४९

रत्यादि
प अ।स्मा
स आल्मा तवमपि

स॒ ईक्षत छोकानरु सृजा इति
प इष ठोकान्न सना इति

प इतत शोकान्र सृजा
सर दक्षत छकाज्न॒ सृन। इति
पत एकं
प एकाकी नरे
स एक ब्रह्मण आनद
प॒ एत चतुहेतिर
प एतमेव प्ीपान विद्‌
स एतमेव पर्ष रह्म
स एतमेव पीमानम्‌
स॒ एतमेव प।भानम्‌
स॒ एतमेव परुषम्‌
प॒ एतस्माज्ज।वेधन।त्‌
प एतत्‌
स॒ एतस्माउजीवधनात्‌
सत एतस्माञन। गनात्‌
प्त एम्थोऽथवे। उवाचोम्‌
६९१ क्षा कथ [य्द्म्‌
भ पव तदुमत्‌
व वप्त). ५।९।तू
प. + 3२१
५ 4
^ ‡ ३१९। ग 41
८ प्प पर क4थान्ह ^
14 4 11५८ ,
+ एवं 4 )

। ।
++ % {1 ^

शाकरपादभृषणस्थ-

धरम्‌ | श्रुत्यादि
२८२ | एष परो व्धीयान्‌
२८१ स एषोऽन्तरश्चरते
४९० | प॒ एषोऽनतत
२६४ | म एषोऽनन्त
२९४ |स एषोऽ तश्वरति
२६३ | रक्षत
४१० |स कारण करणापिप धिप
४८९ |स कारण करणाधिणधिष
४९९ | कारण करण।पिष१ धिप
४९९ | त कारण करण।पिप धिप
२६९ | पकारणम्‌
प्‌ कूर्येण पुष्पेण
२६९ 1 ऋ कुत
९६२ | पगुण पर्‌ पराणाम्‌
+ | भगुणास्वपरे पक्त
२९६ । (च त्यच्च।भवत्‌
६१८ , तच त्यच्चःभवत्‌
३०८ धच त्यश्चामनत्‌
६१४ ६ तपस्तप्वा
६५८८ | धता क्म्य तदा
२६२ । १०५ ज्ञानम्‌
२५९, | १ 1 ज्ञ[नपनग्म्‌
३९१ । ५९५ ज्ञानमनःत्‌ म्र
)) |भत्य्‌ ज्ञा नन्त्‌ नता
५ ०.१ ज्ञानपन्‌ प त्रध
५ ८ म जामरनते भ,
५ ६ ५54 सीन त्म्‌
ह्वै ६ १ च न्क्ने ४

¢ ५ ॥ { १ "५ 1 { ॥

ज्‌ कमक [कक 1 । प

पृष्ठम्‌
३४०
२८२
५१७
९१०
२५४
२९४
१८४
२९६
१४२
३९७
९५५
३६१९
२६२
४७६
९११
४०६
४९२
९६९०
४२१
५४७
५९०
२१९१
४६८
९५४

४२९

६१

[. 1 1, शष; । | ऋ 1 शि ४ ध १ अ ^

र्यादि
पत्य ज्ञानमनन्तम्‌
पतय ज्ञानमन तम्‌
पत्य ज्ञानमनन्तम्‌
पत्य ज्ञानमनन्त ब्रह
पल्य ज्ञानमनन्त ब्रह्म
पत्य ज्ञानमनन्तम्‌
पत्य आत्मा प्तत्य जीव
पत्यक।म पतत्यसकंट्प
सत्यकाम
सत्यकाम सत्यस्तव
तत्य वाव प्राणाद्भूग
पत्वा श्चावरध्य
पतत्वस्यैष प्रवतेक
न _ ^ _ म
सदर्थं काटपत द्यतत्‌
एद्‌।ऽहकारशब्दीऽगम्‌
पदी ते
पदु खाद्विमुक्तं अ।तश्द्‌। भवति
सदेव सौम्येदमग्र ०।ीत्‌
सदेव सोम्येदमग्र जपत्‌
सदेव सौम्येदमग्र आपतत्‌
पदेव सौम्येदमग्र आपीत्‌
0 १ अड, ०५
सदव पीम्यदपग्र असीत्‌
सदेव सोम्येदमग्र अप्रीत
सदेव सोम्यदमग्र अ।पीत्‌
०५, के, =, &९
सपैव सौम्येदमग्र अपतत्‌
ह ते ०
पदेव प।म्येदमग्र जीत्‌
सदेव सोम्येदमग्र जीत्‌
9) कदे ०
सदेव प्।म्यदमग्र आपतत्‌
सदेव सौमभ्येदपम्र आपीत
तदेव सम्येद्र आपतत्‌ ,.

्ुरयाद्वाकेवम्‌ च|

@

ष्म | श्त्या

४१० | सदव सोम्येदमग्र जापतीत्‌
४४२ सदेव सोम्येदमग्र आपत्‌
४ ५ | सदव पीम्येदमप्र जापरीत्‌
४२१ सद्व सौम्येदमग्र आसीत्‌
४७९ | सद्व सम्येदमग्र आसीन्‌
३९९ | सदेव साम्यद्मग्र आपत्‌
४९२। पद्व

२६२९ | स द्वो बहुधा मृत्वा
२२५, घद्धाव एव भवता मयाक्त
४०११ नित्यो निरवयव

२२९ | हन्मृहा सोम्येमा सवौ प्रजा

१९२ | सम्मूढ साम्येमा
२९७, एन्भृहा पाम्येमा सवौ
७२९ | सन्पृखाः पौम्पेमाः प्रना
५८९२६३।प् प्चधा म पष्ठषा
२८६ प्पयागच्छुफपकायम्‌
९३१ पर पूरवषमपि गर

९१७. एम पदमध्वयुग्ञिना गृहणाति

६२२९ पप्रगतेविरषितत्वाच्च

१९९ । पप्र य॒ज्ञा त रथमेकचक्रम्‌
| ८ ९

२४२ , प्रापाम

२९६ | स॒ प्रज।पतिर्मनो वषामुद

२७९ प॒ ब्रह्मा म शिव पेन्द्र
२८१ |मन्रह्यामरिवि स हरि
१९५७ | त ब्रह्याप्त शि

१९१ | भमानयत्‌ उपमत

१४२ | पमानानेकषमौध्यवप्तायात्‌
५९ | पाने वृन पु

४२ | पमान वृकि पर्ष

९९ | तपात्‌, पवेनामये,

४१४

छ करपादेमूषणस्य

िििियिनामोनयममिम

त्यि
पपृद्रेऽन्त शयते
पमिधो यजति
म॒पिधो यजति

स॒ यत्करम कुरुते तद्मिपतप्यते
स यत्पवेस्मात्सवेम्मात्‌
स यथा पर्य वयापि

पत यश्चाय पुर्षे
पत यश्चाय पुस्पं
म्र यश्चाय पुर्षे

रु न ण,
स्तयो ह वै तत्परम बह्म वेद्‌
योह भै तत्परम ब्रह्म वेद्‌

8९ ९
सयो ह्‌ वै तत्परमम्‌
सयोह १ तत्परम ब्रह

प्र सिवद्‌ ब्रह्म
प्व सवद ब्रह्म
१ ससिवेद्‌ ब्रञ्
१६१ सलििद ब्र्ष
म खिद्‌ नह्य
१ सल्विद्‌ नह्म
पतप षसिद्‌ ब्रह्न
तै खलिद्‌ ब्रक्ष
स सस्विद्‌ ब्रह
सवै खल्विदम्‌

५ सास्वदम्‌

स सिम्‌

मप षरिवदम्‌

६१ खिद्‌ ऋय

ष्टम्‌ | श्रुत्यादि एम्‌
१९१ |*व खल्िदम्‌ १२३
७०६ | पव खश्वद्‌ ब्रह्म ७९१
२६८ | 64 १ तेऽत्रमाप्नुबन्ति ४१४
२१८ | ८१ त प्रादाधोऽ यत्राऽऽलन ११७
६१ | सः तत््ज्ञानेत् प्रज्ञाने प्रतिष्ठितम्‌ २९२
४२८ | १४ एते चिद्‌।त्मनो ग्यु्धरम्ति ६२१
६६३ | सवकमा प्वेग^ष, सवरप ९२१
२६४ | पवकम सवेकाम ४९९
९६८ |स ऋ कुर्वत २२५
२६० | पवेगत श्चिव ३९७
९३ | प्वच्छम्दामिषो दष ६४१
४२२ | परवज्ञ सुगतो बुद्ध १९०
२६८ | पथैत्तता तृ्िरनादिनोष ५१२
२६६ | पवक्ञ पुगत १९१
२१९ | सवत्र प्रतिद्धोपदेश्ात्‌ ९९९.
२१० | पर्वत् प्रिद्धोपदेशात्‌ ३२२
१४१ | सपेत्र प्रतिद्ध ्
१९७ | एवैष प्रतिद्धोपदशचात्‌ २२३
१६ पव , ६३१
९५९ | सर्वत्र प्रतिद्धो१देशत्‌ २३६
९६० स्र भ्रतिदध परात्‌ ४९९
७०० | पवेत्रशिषदोषाज्- ९७
५०२ | सवेत पराणिपाद्‌ तत्‌ ४०१
६२२ | प्त १।9िष्‌द्‌ तत्‌ ४८१
६११ | पवेत पाणिपाद तत्‌ ६९९.
३२२ | प्वैथ।$पि त एवमयशिङ्गात्‌ २४४
,, | पवेषाऽवि त एव २४२
३२५ | परव नित्या शाश्वतश्च ४८९
६६६ | पवैपरत्ययवे्ये च १९४७
२६२ | धप्रत्ययवेये च ६२

्र्यादिवाकयसू नी । ४५

वििककमिकगनकियननियितानणयायमनकयक ७०

श्रुत्यादि पृष्ठ, श्रुत्यादि प्ठम्‌
सवैपरत्ययषेदये च ५२८ परव वेद्‌] यत्पदमामननिि २९०
सवैमृतेषु चाऽऽत्मानम्‌ ६४४ | सव वेद्‌ यत्पदमामनन्ति २४९
सस्य वशी पवेस्येशान ६९८ | सर्व ठेद्‌। यत्पदमामनानि ६०३
सवैभ्यापी स्त मगवान्‌ ९१४ पर्वे वेदा यत्पदूमामनमित १९२
सवैोक्य निमौता २४३ | पर्व वेदा यत्पदूमामननित ६९०
सभ्य पाप्मभ्य उदित २२" | पव वेदा यत्पदमामननिति १४७
सर्वाणि ह वा एतस्यैव १९० | मर्वे वेद्‌ा यत्रैक भवित ४९४
सर्वाणि ह वै ९२१ | तहु पूनतम्‌ २८१
सर्वाणि ह वा मानि मूतानि ९३९. प्र सवधवपतन्न ५११
वाणि ह वा मृतान ९३४। पवा एष महानन भात्मा ६८९
स्वणि ह व। मानि मृतानि ५१ । तष शरीरी प्रथम १६५
पर्वाणि ह व ९१९ | पविता वृशप्पतिम्‌ ४२२
सर्वाणि ह वा इमानि मृतानि ५१७१ वा एष परमो ऽनरप्तमय ४९१
सर्वाणि ह वा इमानि ५१५७।१ १ ब्रह्मवित्‌ २९७
सवाणि ह वा मतान्याकाशदेव ९६१७, पप शरीरी भभम २९३
पवाणि ह वा इमानि ९२०७।११नरम २६४
प्रवाणि इ वा इमाति ५४०।म्धिर स्र द्णि प्क्ष ६९९
सतवणि ह वा इमानि मूतानि १४ । म सरष्टा चैव हरता १९७
प्वाणि हवा इमाति ०१ पहुस्रशीष पष ४८१
पवीणि ह वा इमानि २८४ | "ससर२॥१। पुरुष! ३११; ६९७
पवाणि ह व। इमानि ३७१ प्हय। वै तत्परम ब्रह्मवेद ७०५
सवाणिह वा इमानि भूतानि २०२ महये पेनपपरमन्ह्यवेद्‌ ७०७
स्थीननशचिरो््रीव ३९२१ हयो पे तत्परम ब्रह्म २७१
पवौ ननचिरो्रीव ९५६ | महयाम तत्पर ऋय , ४१९
पव^्मत्वन्यपदेशात्‌ ९५६४ पहव सत न विजानत ४8
सर्वान्तर्यापिको विष्णु ९०७ | पर्व सत न्‌ ।वंजानान्त ४९७
सवान्तयोमिको विष्णु २१९ । परेव सत न पिजाननि देवा ४९५
सवीसामेव शक्तीनाम्‌ १३५ | स होवाचेदवै तक्षम्‌ ६३०
सवावमाप्नि वेद्य १८२। त होवाच प्राणोऽसि २२७

पप वेदा यत्रैक मवति ९ २।५ ह्यन्तर्‌प्मा मृतानम्‌ ,„, १६४६१

४६

्रुलयादि
साक्षात षरा गति

साक्षी चता कवा निगणश्च

प्ताक्षी चेता केवलो निगुणश्च
सास्य यांग प्चरश्रम्‌
पा तमाह महात्मानम्‌
पाय गाबो गाठ एकी
पाय गवो गोष्ठ एकौ
पताऽप्य देवता

प्ता हाव।च यदृभ्वै य ज्ञय्छय
पुखम।त्यान्तकं यत्तत्‌

पुर्यहम्‌

सुण पुटक

पुण सु

9१ र
ुपुपमयुलकराम्त्योभदेन

पुषुपिकाठे सकछे विदन
पषुफयुतक्राःत्योर्भदेन
पूयं आत्मा जगतस्तश्युष
प्टिसितयन्तकरारिणीम्‌
समृतयश्च पुराणानि
सृ्टिरताहृतिज्ञान-

ष्टे प्रवतैको ब्रहम

मेतु दष्ट पुदरम्य

तेय देवतेकषत

सेय देवतक्षत

सेय देवतैक्षत

तैव ऋक्‌ तदुक्थ तदनु
सिषा चुष्पद्‌। पड्विध।
भेषा चतुष्पदा पट्विध।
हषा चरुष्पदा गायती

वदी यक्ना पाया दि ड कज

मर्वात
मवान्ति

रकरपादप्रषणस्थ-
ष्टम | श्रलादि षम्‌
१९९ | तेष। चतुष्पना १६९
३०४ | पेष्‌! दृवत। ५२७
२९८ षा त्रय्येव तपति ४६१
९२२। ५ष।ऽऽन दस्य ४२९
७२१ | ष।ऽऽनत्दप्य मीमा ४०४
२७० | पैषाऽऽनन्दूस्य मौमाप्ता भवति १९८
७१०. पषा प्रसन्ना वर ६६११
५३९ पेषा मगरी वारणा विया ५२७
२९६० पष मागवी वर्मी विद्या ४२६९
४९९ | पष्‌। मगवी वार्णी तद्या ४६१
४२८ पषा मर्ग॑पौ वर्णी ता ४११
(४२ पषा मर्गवी वारुणी ४२८
४९५, पव पडपते दक्षा ९७९
७९९. पिवकू्‌ तत्साम तदु तथन ३२१
२२ | सोऽकमयत ४०२
४९ ° | मोऽकामयत्‌ ४९३
२८२ | पोऽकामयत ४९१
५९१ | ^|ऽकरामथते ४१३
२६७ | {॥ञकमयत ४९२
३४८ पऽकाम +त ४१२
१२८| धोऽ मयन ४३२
` ९4 | (ऽ कमयत ४०८
५५०५ | + ऽकामयत ४९७
२९८९ | ॥5ॐ।मयत्‌ २९०
२८४ भ्‌] ऽकामयत ४ ०७
४०९ | +1>कामयन १७६१
४.९ | ५ोकाभयत बह स्याम्‌ ३५४
९९६ | ५।ध्बन पारम्रोति २४७
५९ ४ | 11 > ृगृद्याथ र।जनम्‌ २९१
९१९| मे न्क प्तष्र, ५०६

म,

सोऽ वेधग्यस्तद्धिनिज्ञाप्तम्ब

१

सोम प्रवते जतिता
सोम सपं यजञा्थम्‌

वान्‌ कामान्‌
सवान्‌ कामान्‌

$ ¬+ ~^ ~>
(*५।

स्तेन मनः, ९णात्‌ प्राकाण
स्थाना उगाषाप्प्कश्षादवत्‌
स्प ६५ १।६नत््
रफरत्य फुरणायाग --
मृत्यनेवे 7 शद्‌।षप्रसङ्गात्‌
रमृप्यनवक।श

स्मतय् पुराणानि
११९१.

१त१६,.। [च

7 [ज

षम्‌ । श्रुत्यादि

९, ‰
९ ६ ध
१०४
२४९
६९
६६९३
९०६
४४१
०५९
४९१३
२९६
४३२
४१७

८४
१६०
६ ७
२४१
१६
९४४
५९९

२१
१९१
९५१
९५.
९९४
५७५

६ ९

्र्यादिवाक्यसृची ।

क,

१ तपक्षदाषाचच
= ०4,
वप्रं कृताऽव्या
^] ९ ®
व भविजविकभाणि
क अमे, क
प्व छकेन बह्म्‌

= „® ® ^
९१ म६्‌।म्न व्रातहत

स्वप्रभावत्वादसदिग्पे
स्याल्ाकवत्‌
स्वप्ययात्‌
स्व।प्ययात्‌

(1

"ताह मिम।प्िस्रो देवता
ह्रिषूपी मह्‌।दव

^ % ९
हकषन्ति यस्याऽऽचात हि दुगा

ह५ष्यमिघ।रयति
(हैरण्यग्मं पतमवतेतग्र
(हेरण्यगम १९५
हरण्यदभतरु
हिरण्यद१थ

।ह्‌ण्मय पुरषा द्यत
न ¢ ०
ह्रण्यगमं समवतताप्र
ड प्यनिहिन ज्थोतिविष्ण
-‡8। | |

६ 4,£५ यत्‌

ह्‌ 1त्व[वचनाच

देतु ककदपीश्

हश्च प र्दी पत्यै)
हश्च ते स्षुमीश्च १८्यी
ह्‌ ५ हूभीश्च प (न्यो

दश |

[~ । |
पय शकन पक "ण "धमयार

अथ सकिरपादक्पणान्तगेताना ब्रहमूत्राणामकारादि-
वणानुकमेण सूचीपत्र्‌ ।

0 ० 9 स प) 8 1 ता 9 =

सत्राणि
अत एवं प्राण
अधातो ब्रह्मजिज्ञासा
जन्तस्तद्धम।पदेशात्‌
अपीत) तद्रलप्गत्‌°
अपताद्ति चेन्न प्रतिषेष °
भप्तन्यपदेशान्नेति चेन्न
अस्मिन्नस्य च तद्योग चात्ति
आकारशस्तलिङ्गात्‌
आन द्मय।ऽम्य।पात्‌
आभिम्‌।निण्यपरेशस्तु°
तरेषा चानुषट्ञ्प
इे्तेन। शब्दम्‌
उपदेशभेदान्नेति चेत्‌°
एतेन यग प्रश्युक्त
एतेन शिष्टापरिग्रहा भपि°
कामाश्च नानुमान।पक्
गतित्तामान्यात्‌
गौणयेन्नाऽऽत्मशब्दात्‌
छद्‌ भिषानान्नोति चेत्‌
भन्माद्यस्य यत

उयो तिश्वरणामिषानात्‌
तत॒ समन्वयात्‌
तद्‌नन्यत्वमरम्भण)
तद्धेदुभ्यपदेशाच

ृषम्‌| पुत्राण

९३० । तननिष्ठम्य मोक्षोपदेशात्‌
३ | ततप्रतिष्ठानादन्यथा०

४९५ | इरथत तु

९९८ | नतु द्टान्तमावात्‌

९९६ त वेलक्षणत्वाद्स्य तथ।(व०

५९९ नेतरोऽबु पप्तः
४१५७
१४ म्‌े चोपढमे
| (9 = ० _ ०
भृते दृपाद्न्यपदेशे।१पत्ते °
६९१५।~ ~
"द्‌०१रपद्‌ २ [च
९४ १ | % ^, ध
भदन्यपदश्राच्चान्य
७ । भोकतरापृत्तरपिमागब्चत्‌°
^ _ ० @ भ
। मात्र व।9केपव्‌ च भयं
९ ॥ २ > ।
यत्तः शब्द्‌।नतरा्च

४६६ |
२८४ | ^करश्चन्द्‌ त्ति चेन्न
२८१ । ाच्चयानिष्वात्‌

९६३ | श्रत्वा

९५ पन्त्वाश्च। वरस्य

५९९ | मपल्यनवकाराद्‌।प्पङ् °
२५१ | 'वपक्षदोषाश्च

७१२ | भवाप्ययात्‌
४१२ । देरत्वावघन।च

तै
्ववयनयदुनपकषठरजदमययव्ययके