आनन्दा्ममुद्रणालयस्यय्न्थानां सूचिः

(म) ककोनयििकिषििलििि्कनयि 1 ( 3

भरन्थनाम । # मूल्यम्‌ [त रू० आर १ गणेराथर्वरीर्षम-समाष्यम्‌ । ० ६ २ रुद्राध्यायः-सायणाचायभटूटभास्करपणीतभाष्याभ्मां संवखितः) १. ६ ३ पुरुषसूक्तम्‌-सायणमाष्योपेतम्‌ । = ,.. ,..+ .,* ° ४ ४ योगरत्नाकरः-वैद्यकश्ासीयग्नन्थोऽतीव पुरातनः । ... ५, ° ५ ईहा ६।४२९। शान्त -सटीकशांकरमाष्याद्यपेवा । ... ० १४ £ केनोपनिषत्‌-सटीकरांकरभाष्याद्युपेता । १ 9 ७ काटकोपनिषत्‌-रीकाक्थसहित शांकरभाष्योपिता । १ ४ < प्रभ्रोपनिषत्‌-सरीकदांकरभाष्याद्यपेता । १ ० ९ मुण्डकोपनिषत्‌-सटीकरांकरभाष्याद्यपेता । . .. ० १.० १० माण्डूक्योपानिषत्‌-तदीक्णाकरमाष्यगोडपादीयकारिकादयुपेता। ९ ५ ११ एेतरेयोपानेषत-सदीकशांकरमाष्यद्यपेता । ... ... १ ४ १२ तैत्तिरीयोपनिषत्‌-सटीकांकरमाष्यादुपेता। . .. १ १२ १३ तेत्तिरीयोपनिषद्धाष्यवातिकम्‌-रुरेश्वराचा्य॑रूतं सदीकम्‌ २ ्‌ १४ छान्दोग्योपनिषत्‌-सरीकशांकरमाष्योपेता । . ., ५५ र १५ बृहदारण्यकोपनिषत-सटीकशांकरभाष्योपिता । - 9 १६ बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकमू्‌-भागत्रयात्मकम्‌ । २२ € १७ श्वताश्वतरोपानेषः-माष्यदीपिकाद्युपेता । ... ... २ ४ १८ स्ोरपुराणस्‌-भ्रीमददरेपायनपणीतम्‌ । उपपुराणम्‌! ... ३ ० १९ रसरतनसमुच्चयः-श्रीमद्वागभटावा्यैविरचितः। वैद्कयन्थः । ३ १२ २० जीवन्मुक्तिविवेकः-विद्यारण्यविरदितः सीकः। ... ३ १२ २१ बह्यस्रनाणे-सीकसांकरभाष्योपेतानि मागदरयात्मकानि । १२ ० २ रश्रीमच्छ-त्व्ष पेल :-विययारण्यरूतः। टीकारिपणीम्यांसहितः। ६ ° २३ ष१यासकन्यायभाला स्तरः-मारतीतीर्थमुनिपरणीतः। १ १२ २४ जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः-्रीमाधवमणीतः। ... < ० २५ सूतसाहता-माधवरूष्रटीकोपेता । मागत्रयामिका । ,.. ११ <

® किः कनि,

२६ हस्त्या युवेद्‌ः-पाटकाप्यमनिविरवितः। „ ,.. ७ २७ बन्द्माधवः-भरमदवुन्दमणीतः । सटीकः । वैधकमन्थः। ६ १२ २८ बह्मपुराणम्‌-भीमद्न्यासविरवितम्‌ । पथमं महापुराणम्‌ । ६

भ्रन्थनाम ।

२९ उपनिषदां सम्च्चेयः-भ्रीनारायणरंकरानन्दछप्दीपिकासारितः ६ ३० न॒सिंहपूरवात्तरतापनीयोपनिषत्‌-भाष्याद्यपेता । -.. ५ &१ बृहदारण्यकोपविषृन्मिता नृषु ३२ एतरेयबाह्यणम्‌-सायणभाष्यसमेतम्‌ । भागदुयात्मकम्‌ । १० ३२ धन्वन्तरीयनिधण्डुः-भरीधन्वन्तारोविरपितः। वे्यकमन्थः। ६

३४ श्रीमद्धगवद्गीता-शंकरमाष्योपिता । ... ~ २ ३४ श ल्म्यटद्रीता-परीकर्णाकरमाष्योपेता । ... .;., ६

क क क

३५सं गीतरत्ना-उरः-शाङ्खदेवरूतः सदीके द्विमागः। गानशाखम्‌। १ ° ३६ तेनिरीयारण्यकम-सायणमाप्यसमेतं भागद्रयासकम्‌। ९ ३७ तत्तिरषट बाह्मणम्‌-सायणमाष्यसमेतं भागवयातमकृम्‌। १४ ३८ एेतरेयारण्यकम्‌-सायणमाष्यसहितम्‌ । ... ... ३ ६९ संस्काररतनमाला-गोषीनाथमटूटविरचिता । मागरहुयासिका । १२ ४० सध्याभाष्यसम॒च्चयः-खण्डराजश्रीरृष्णपण्डितादिपणीवः । २ ४१ अभिपुराणम्‌-महर्षिव्यासपणीतम्‌ । महापुराणम्‌। ... ५ (~

४२ तरर एद्हता-सायणभाष्यसषमता । भागनवकातका । ४८

(थ क, क

६ वेयाकरणसिद्धान्तकारिक भट्टोजीदीक्षितूताः सटीकाः। ° _

४४ भ्रीमद्धगवद्रीता-पेशाचमाष्यसमेग । ४ ७; १ ४५ श्रीमद्धगवेदगीता-मधुसूदनभीधररूत्दीकोपेता। ... ५ ४६ याज्ञवल्क्यस्परतिः-अपराकङूतदीकासहिता भागद्रयासिका। १३ ४५७ पातञ्जलयोगसजाणि-भाष्यवक्तिभ्यां समेतानि। ... ३

४८ स्मृतीनां सयुच्चयः-अङ्धिरपमूतिसपावं रतिस्म॒त्यात्मकः । ५ ४९ बायुपराणम्‌-महषिव्यासप्रणीतम्‌ । महापुराणम्‌ । * ... ४ ५० यर्तद्न्रत्तीरिका-भ्रीनिवासदासखूता । प्रकाशर्टकिपेता । १ ५१ सवंद्रनसं्रहः-माधवाचोरयेपणीतः । 9 ५२ भ्रीमद्रणेरगीता-नीड

५४ मत्स्य राणए-भरीषदेषान्नमुनिप्रणीतम्‌ । महापुराणम्‌ । ६

५५ पुरुषार्थविन्तामकिः--आषएटवरेहतयुपाहविष्णुमट्दरुतः। ४

९५६ नित्याषोडनिकाणत्रंः-भास्कररायोनीवदीकासहितः । ३

क्षरा-भरीनित्यानन्दमुनिविराचिता । ९.

०9० 9. ध {$ ~ ०9 ० 9 $ ©

कक्ण्डकतरीकेपेषा । ,... ,.. २ ५३ सत्याषाष्श्रोतसजम्‌-सत्याषाढविरषितं भागद्शकातकम्‌ । २८ `

५9 „9 9 ४ द 9

~~9 ० ॐ

{9 9 0 ॐ

[ ३]

अन्थनाम + शल्यम्‌ ।-

. ₹=० आण

५.७ आचारभषणयू-हिरण्यकेर्याहनिकमोकोपाहत्यम्बकेकतम्‌ । ४ ` ` &८ पट आचरेन्दुः-मटेदत्युपाह्व्यम्बकविरसितः । ४. > ५९ भ्राद्धमस्नरी-केठकरोपाहबापुमदविरचिता । =... . २ ०. ६० यतिधर्मसं्रहः-विनश्वरसरस्वतीरतः । १ १२. ६१ गोतमप्रणीतधर्मसजम्‌-हरदत्तरतरीकासमेतम्‌ । २ .

६२ ईराकेनकटठप्रश्मुण्डमाण्ड्क्यानन्दवदह्धीमुगृपानेषद्‌ः-सदीकाः २ < ६३ छान्दोग्योपनिषत्‌~-रङ्कमरामानुजविरचितप्रकारिकोपेता । |

६४ बरहदारण्यकोपनिषत्‌-रङ्करामानुजविरचितपकारिकोपेता । ३ ६५५ राडूमयनव्राह्मणम-कग्वडन्तगतवाष्केडशाखायम्‌ । १ ६६ -.व्य५काक्ञः~-उदयोतयुप्रप्रदीपसहितः ६ &७ बह्यसजाणि-दीपिकासमेतानि । ... ..~ -.~ ४ १ १ 4 ©

१9 ` ~ ० „^

[ क, ।

६८ नशटष्क्ि -नारदपश्वराजान्तगेता । =... ०. ६२ ज्ञाना्णंवतन्नम्‌-रईश्वरपोक्तम्‌ । तन्वराखग्रन्थः । ७० स्मृत्यर्थसारः-भरीधराचायंविरवितः । ॥ ७१ बहयोगतरङ्किणी-तिमछमदटविरचिता भागङद्रयोपेता । १ ७२ परिभाषेन्दुरोखरः--वेयनाथरृतगदाख्यदीकायुतः । ७३ गायच्नीपुरश्वरणपद्धतिः-भीमच्छंकराचायविरविता। ७४ द्राद्यायणगृह्यस॒त्रव्तिः-स्दस्कन्दुप्रभीता । ... ७५ ब्रह्मसत्रभाष्यार्थरत्नमाला-सूत्रह्मण्यविरचिता । ७६ इंडकेनकटोपनिषद्‌ः-दिगम्बरानुचरक्तन्याख्यासमेवाः । ७७ वेदन्तसूत्नमु क्तावलिऽ-बल्ञानन्द्‌ सरस्वतीविरवितः । . .. ७८ बिस्थलीसेतुः-नारायणमदविरवचितः |... ,.. ,.. ७९ स्परच्से गयो पनिषतू-मिताक्षराव्याख्यासमेता । ८० वाक्यवृत्तिः-भ्रीमच्छंकराचा्यरूता सदीका । ८१ आश्वलछायनश्रौतसजम्‌-नारायणछूतवृत्तिसमेतम्‌ । . .. ८२ ब्रह्मसूजरवृ्तिः-हरिदीक्षितविरष्वता

८२ संक्षपरारीरकम्‌-व्याख्यासहितं भागयोपेतम्‌ । ८४ अद्ैतामो्ः-म. म. भभ्येकरोपाह्वासुदेवशाखिपरणीतः ८५ स्योतिर्निबन्धः-गूरमहाठश्रीरिवराजविरवितः ।* ` ,,, .

करङ़ि डि

कि

ठि

ह ° ~ @ ~ ® ० ५ ~ $ ^ ० ¢ 9 ९“ $£ ~ न °< न

अननन्दान्रमसरस्ङतथ्रन्थावदडः ।

अन्थाङ्कः १०८ | ्रीभगवत्पतञजजटिविरचितं < `

व्याकरणमहाभाष्य ।

( तच्राङ्ाधिकारः ) । नागोजीभटूटविरचितोद्योतसमलंङूतकेयटोपाध्यायरकत- प्रदीपसमद्धासितष्र्‌ | :सप्रमाध्यायगतद्वितीयपादस्थद्वितीयाह्विकमारम्य सप्रमाध्यायान्तो द्वितीयो भागः| एतत्पुस्तकं बे० शा० सं रा० रौकरराखी मारुलकर इत्येतेः संरोधितसम्‌ ।

( (द ५. विनायक गणेश आपटे इत्येतैः पुण्याख्यपत्तने श्रीमन्‌ ' महादेव चिमणाजी आपटे ` इत्यमिधेय-

महाभागप्रविष्ठापिते . अनन्दाश्रमसुद्माखब आयसाक्षरेथंद्‌ यत्वा प्रकारितम्‌ । शालि्वाहिनिराका््दाः १८६० । खिस्ताब्दाः १९६८ ।

( अस्य सर्वेऽधकारा राज शासनानुसरेण स्वायत्तीरताः । मुल्यं साधां रूपकः ( १.८ ) |

श्रीभगवत्पतञ्च छिविरचितं व्याकरणमहाम षम्‌ ।

( तत्ाङ्मधिकारः ) । दितीयो भागः।

स्नुकमोरनात्मनेपदनिमित्ते ॥ ७।२ । ३६ ॥ स्नुकरमोरनात्मनेपदानिमित्ते चेत्छृत्युपरसख्यानम्‌ ॥ १ ॥ समुकरमोरनात्मनेपद्निमित्ते चेत्छत्युपसंख्यानं कर्तव्यम्‌ । प्रलविता प्रल-

# =|

वितुम्‌ परललवितम्यम्‌ । पकमिता पक्रमितुम्‌ प्रकरभितव्यम्‌ । तन्ति वक्तव्यम्‌ ।

न वक्तव्यम्‌ । अविशेषेण स्नुकरमोरिडागममुक्त्वाऽऽ्मनेपद्पर नेति वक्ष्यामि ।

[1 ष) [1 --- [ष्मो 21

भ~ स्यृकरमोरनात्मनेपदनिभित्ते । स्तुक्रमोरुदाच्त्वादिटि सिद्ध नियमार्थं वचनम्‌ । अनात्मनेपदनिमित्तत्व एवेडयथा स्यात्‌ । आत्मनेपदनिमिचत्मे मा मृत्‌ ।

किति सनि च प्रस्त॒तः प्रसुस्नुषर्तीति क्रमेश्च निष्ठायां क्रान्त इति भ्व्युकः किति

सनि ग्रहगृहोश्च यस्य विभाषेति प्रतिषेध एव भवेति । प्रस्तात्परतिषेधस्य द्यतदेव प्रयो- जन्‌ । इण्मात्रस्य प्रतिषेधे यथा स्यादिति । तेन प्रतिषेधबाघनाथमेतम भवति । अथवाऽऽ- धधातकस्यद्धवलदिरित्यस्यानुवर्तनादयमर्थो भवति । यत्र पूर्वेणेदविहितस्तमेवानेन भवति । प्॑सूत्रेण च प्र

तिषेधविषयपरिहारेणेडकधानाचयेवायं बिधिः प्रवर्तमानो नियमाय संप, द्यते । अथवाऽऽमनेपदनिमिचत्वे न भवतीति प्रसज्यप्रतिषेध आश्रीयत इति किदादौं न दोषः । प्रस्नापितेति । य एवाऽऽत्मनेपद्विषयः स्नतिः स एवात्रापि योग्य ताश्रयणेन निभिच्व्यवहार्दरनादात्मनेपदनिमित्तं भवतीतीण्न प्राप्रोतीति कचनम्‌ । कर्मकर्मुविषयश्चात्र स्नौतिरिति करमकर्तयात्मनेपद्वररोनाद्धवति तदोग्यः । एवं प्रज्न- वितु प्रज्लवितन्यामिति भावकर्मविषयत्वाद्धावकर्मणोरात्मनेपदोपरम्भादात्मनेपदानमित्तं शनो- तिः । प्रक्रभितेति । आदिकर्मणोऽन्यत्र प्रशब्दो विजेयः। आदिकर्मणि तु कर्तरि

"भ~ ~~ ~~ ~ ---

उ०- स्सुक्रमो© । आत्सनेपदेति । प्रस्ना षीष्ट प्रकसेत्यादौ । ननु कित्सनोः इम्यक इत्या- दिनिषेषे प्राते विध्यर्थमेवेदं स्यादत आह- किति सनि चेति । र््यक इत्याद्िवाधनार्थ- त्वं त॒ नास्येत्याह-पुरस्तादिति । निषेधाविषये पूर्थेण सिद्धया निषेधविषये चास्याप्राप्तावस्या-

चरिता्थत्वादनेन विधिये स्यादत आह-~अभथवेति । अन्यथा निष्मबाधकतया विधित्वमेव

स्यान्न नियमत्वं विधिनियमरसंभवे विधेज्यायस्त्वादिति भावः । अनुबतमानादिति । तदनुव- तसिश्च विषयनिर्दैशा्थां । तत्फरितमाह-यन्रेत्यादि । अनुव्रत्तावेवं व्याख्यने च गोखादाह- अथवेति, प्रसस्यपरतिषेध इति। एवं च प्रतिषेधा्थमेव सूरं न विध्य नापि नियमार्थमिति किदादौ न दोष इति भावः । एवं हि पुषसूतरात्पूैमेव पठेदिति चिन्त्यम्‌ + योग्यता . श्रयणेनेति । न तु दूर्व॑दूपताश्रयणनवैत्यर्थः । कुसूरस्थेष्वपि बनिष्वङ्ककुरनिमत्तानीति

व्यवहारात्‌ । ननु कर्तरि तचो विधानेन भावकर्मविषयत्वामावात्कथमात्मनेपद्योग्यता स्नोतेरत आह--कमंकलृंविषयश्चेति । अत्र । प्रवितेत्यत्र । भवेत्यादि । तंमनतव्ययोभधिा-

५ ॐ ^+

दौ विधानादिति भावः । आदिकमंणि व्विति । वार्तिके करतैरीति कतो विक्ेषणम्‌ । आवि- ५३ |

२४२ छदूयोतसमलंरूतप्रदीपसमुद्धासिते

आत्मनेषदपरप्रतिषेथे तत्परपरसीयडेकादेरोषु प्रतिषेधः ॥ २ ॥

आत्मनेपद्परप्रतिषेधे च तव्रपरसीयुडेकादेदोषु प्रतिषेधो वक्तव्यः । तत्परपरे तावत्‌ । परसुस्नृषिष्यते प्रचिकंसिष्यते । सीयुटि । परललोषीष्ट परकंसीष्ट ।-एका- देशे । प्रस्नोष्यन्ते प्रक्रस्यन्ते । एकादरो छते व्यपवगौमावान पराप्नोति ।

भ्र ०-चाऽऽत्मनेपद्‌षिषयात्कुतीति प्रतिषेधेन भाव्यम्‌ । प्रकमितु प्रकमितव्यमिति । भावकर्मवि- पयत्वात्पारम्भविषयत्वाद्वाऽऽत्मनेपदनिमित्तत्वम्‌ । प्रसुस्नूषिष्यत इति । आत्मनेपदपरः स्य- स्तत्परः सन्निति स्येन म्यवधानात्सन इटप्रतिषेधो न प्राप्रोति । ननु व्यवहितेऽपि परशब्दस्य वर्तनात्प्रतिषेधो भविष्यति । नैतदस्ति । आत्मनेपदुपरे नेति न सूत्रन्यासः किं तर्हर्थ- प्रद्रानपरमेतत्‌ । स्नुकरमोनीऽऽत्मनेपद्‌ इति तु सूजन्यासः । त्र तस्मिन्निति निदि पूर्वस्येति परिभाषोपस्थानाद्वयवहितस्य प्रतिषेषाप्रसङ्गः । ननु च सनि ग्रहगुहोध्चेति प्रतिषेधो भविष्यति । न दह्ययमिटविधिः पूर्वप्रतिषेधाविषय इति प्रागेवोक्तम्‌ । यद्‌- प्युक्तमविरोषेणेति तस्यायमर्थः-- पूर्वसूत्रेण यः स्नुकरमोरविरोषेणेड़क्तस्तमनृययाऽऽत्मनेप- ` द्परे प्रतिषेधो विधेयः । एवं तहिं प्रचिक्रंसिष्यत इत्येतदेवाचोदाहरणम्‌ । स्नौति. स्तु साह्वयादुदाहतः । भस्नोषीष्ठेति । आत्मनपदमेवात्र सीयुडायार्धधातुकं सीयु- टस्तद्धक्तत्वं न॒ त्वात्मनेपदपरत्वमिति प्रतिष्रैधाप्रसङद्धः । प्रस्नोष्यन्त इति । अनान्तरङ्गत्वाक्षित्यत्वाच्च पूव॑मेकादेशेन भाव्यमिटप्रतिषेधस्त॒ बहिरद्खोऽनित्यश्च वार्णी-

|

"+

पी 1 रा कात भ

उ०-कमंणि प्रारम्भाक्षियत्वादात्मनेपद्षिधयत्वं बोध्यम्‌ । नन्वादिकर्मणोऽन्यच प्रदाष्देऽपि नेदः मुदाहरणं युक्तम्‌ । अनात्मनेपदनिमित्त एवर्‌ नाऽऽत्मनेपदनिभित्त इत्यर्थे दह्यात्मनेपद्‌- निमित्तत्वादिडागमाप्राप्तौ कत्य॒पसंख्यानं कर्तव्यमिति प्रान्तम्‌ । एवं चास्य कथमात्मने- पदानिमित्तत्वं वरत्यायादाया<ऽत्मनेपद्‌निमित्तत्वे तु वक्ष्यमाणवा्तिंकेन निषेधो दुर्वार इति चेन्न । दृष्टान्तार्थं तत्स्वात्‌ । प्रकमितेतिवत्‌ प्रकमितुमित्यादीष्यते तन्न सिध्येदिति कृतीति वक्त- व्यमित्याशयात्‌ । वस्तुतस्तद्परामरहेनेदं भाष्यमिति बोध्यम्‌ । प्रारम्भविषयत्वाद्रेति । तत्र हि प्रोपाभ्यां समशम्यामित्यात्मनेपदं कर्वकतोऽमावाननिषेधविषयाभाव इतिं बोध्यम्‌ । अविशेषेणेति । स्नुक्रमोगात्मनपदे परे नेति न्यासे तात्पर्यम्‌ । तत्परपरेति वार्ति कस्याऽ<त्मनेपद्‌ं परमस्मात्तत्परं यस्य तस्य॒ प्रतिषेधो वक्तव्य इत्यर्थः ।! तदाह-- आत्मनेपद्पर शति । ननु चेति । अत्मनेषदे परे नेति न्यासे परशब्दोपादा- नसामर्थ्यन तस्मिन्निति परिभिाषानुपस्थानादिति भावः । नन्वस्य कित्सनादिपरतिषेथ- विषय आरम्भात्कथमेतद्विषये प्रतिषेधप्रापिरत आह--नद्ययमिति । नानेनेड्विधीयते किं तहिं निषेध एव । विधिस्तु पूर्वणेवेति तस्य॒ प्रतिषेधः स्यादेवेति भावः । सत्रारथे भाष्यं योजयति-- यदपीति । स्नुकरमोर्वलायार्धधातुकस्याऽऽत्मनेपदे परत इष्नेति = # १, ३, ६३. |

अ, ७ पा, २.२] पातञ्ठव्याकरणभहाभाष्येऽङ्नधिकारः। २६१६

अन्तादिवद्धावेन व्यपवगेः | उभयत आश्रये नान्तादिवत्‌ । एवं तर्खकादेश्षः पूवं विधे प्रति स्थानिवद्धवतीति-+ स्थानिवद्धावाद्रयपव्ः। तत्मरपरसीयरोस्तारहै

क क

प्रतिषेधो वक्तव्यः ।

सिद्धं त॒ स्नोरात्मनेपदेन समानपदस्थस्येटप्रतिषेधात्‌ ॥ ३ ॥

सिद्धमेतत्‌ । कथम्‌ । स्नोरात्मपदेन समानपद्स्थस्य नेड्‌ भवतीति वक्त- ष्यम्‌ । यदि स्नोरात्मनेपदेन समानपदस्थस्येण्न भवतीत्युच्यते परस्नवितेवाऽऽचरति प्ररनविग्रीयते अत्र न प्राप्नोति । वदहिरङ्ःवाच्च । बहिरङ्कटक्षणमवाऽऽनने- पदम्‌+ |

कमेश्च ॥ ४॥ कमेश्वाऽऽत्मनेपदेन समानपदस्थस्येण्न भवतीति वक्तव्यम्‌ । अथ किमर्थं

प्र०-दाद्धं बलीय इत्यनेन त्वेकनिमित्ता प्रवत्तिर्वार्णस्य प्रतिषिध्यते नतु भिन्ननिमित्तेति स्यदेवेडागमः । अत एवेख्यपि कर्तव्ये वाणोदाङ्मित्यस्यानुपस्थानम्‌ । एकादेशः पवैविधिमिति । ननु चाऽ्ध्वघातुकस्येटरप्रतिषेध उच्यते न चाऽऽप्रधातुकमेकादेशा- तपूव व्यपवगभिवात्‌ । अच्राऽऽ्हुः-- पूर्वस्मादपि विधिः पूर्वविधिरिति समासाश्रयणा- ददोषः । प्रसलरविच्रीयत इति । त्ृजन्तात्क्यङ्‌ रीड कत इति रडमद्‌शः । बहिर- इ्छक्षणमिति । तृजन्तादाचारलक्षणे क्रियान्तरे क्यद्र तां ऽनत्मनेपदमिडागमस्तु पूर्व- मेव त्रजन्तावस्थायायुत्पन्नो न शक्यो निवर्तयितुमित्यथः । ययेवं प्रचिक्रसिष्यत इत्यत्राऽऽत्मनेपदस्य बहिरङ्गत्वात्प्रतिषेधो न प्राप्नोति । नैष दोषः । समानपदस्थ- स्यति वन्चनादिडागमेन पदावस्थापपेक्षणीया तत्र तुचे विभक्ताबुत्यन्नायां ठब्धे पद्त्व आत्मनेपदस्यासंनिधानादिडागमः प्रवर्तते । प्रचिक्रंसिष्यत इत्यत्र त॒॒पदावस्था-

------~*-~-------------- ~ = जक

कि कि = क कि

उ ०-वाक्यार्थ इति भावः । एकमनिमित्तेति । यथा कारक इत्यत्र यणब्क्रयोः । अत्र तु प्रत्ययस्येद्‌ तद्वयवस्येकादेश॒ इति भिन्नाश्रयत्वमिति भावः । निमित्तशब्दः षष्ठी- निरदिष्टपरः । ननु चाऽऽधधातुकस्येति । आदेकावस्थायां व्यपवर्गोभावादचः पूर्व त्वमाधधातुकस्य न संभवति स्थान्यवस्थायामपि न द्वयोः `स्थानित्वादिति चोया- रायः । पूवेस्मादपीति । व्यवहितेऽपि पूर्वशब्दस्य वृत्तेः, एकदेशात्तत्स्थानिनो वा पूर्वस्माद्धातोः परस्य विधिरस्तीति न दोषः । वस्तुतः षष्ठीसमासेऽपि यक्किचित्स्था- निनः पूर्वत्वमस्त्येवेति न दोष इति भाष्याश्यः । स्थानिभूतत्वावच्छिन्ात्पर्वग्रहणे तु न मानम्‌ । ध्वनितं चेदं कइदतिद्धसूत्रे भ्ये । स्नौरात्मनेषदेनेति । स्नुघ- रितसमरुदायघटकमात्मनेपदमादाय ` यावतः पदसंज्ञा तत्स्थस्य स्नोः परस्य वलायार्ध- धातुकस्य नेडित्यथः । अच्र न पाप्नोतीति, । इडित्यर्थः । बहिरङ्गलक्षणत्वाच्चे- त्यस्य ‹ अये न दोषः › इति शेषः । चस्त्वर्थे । न शक्य इति । उत्य-

~ १.१, ५७. # ३. १, ११ १.३. १२.

२६५ | उद्श्नोतसमलंछृतप्रदीपसमुद्धासिते-

कमेः पथग्यहणं करियते न स्नुक्रामिम्यामित्येवोच्येत । कवैरि चाऽऽत्मनेपदविषया- त्छति नेति वक्ष्यति तत्करमेखे यथा स्यात्तम मृत । व्यतिपस्नविताये म्यति- पस्नवितारः-> । कतरि चाऽऽत्मनेपदेविषयाक्छति ॥ ५॥ `

कृर्तेरि चाऽऽतमनेपदषिषयात्छति पतिषेधो वक्तव्यः । प्रकन्ता उपकगन्ता# |

तत्हीद्‌ं बहु वव्यक्तम्‌ । सोरासमनेपदेन समानपदस्थस्येण्न भवतीति वक्त- ग्यम्‌ । कमेश्योति वक्तग्यम्‌ । कतरि चाऽऽत्मनेपदूविषयात्छतीति वक्तव्यम्‌ । सूं च भिधते |

यथान्यासमेवास्तु । ननु चोक्तं स्नुकमोरनात्मनेपदानोमित्ते वेत्छत्युपसंख्या- नमिति । नेष दोषः । स्नुक्रमी एवाऽऽतनेपदनिमितच्तत्वेन विरेषयिष्यामः । न चेत्छुकमी आत्मनेपदस्य निरते इति । कृथं पृनध॑तुर्नामाऽऽलमनेपरस्य निमित्तं स्यात्‌ । धातुरेव निमित्तम्‌ । आह हिं भगवाननुशतचङिति आत्मनेपदं रेषात्कर्तरि परस्मपदम्‌ [ १. ३. १२; ५८ ] इति । यत्र तार धातुर्नाऽऽश्रीयते । माव- कमणोः [ १. ३. १३] इति । अत्रापि धातुरेवाऽऽश्रीयते । मावकमवत्तादा-

भ्र०~यामेवाऽऽत्मनेपदसंनिधानात्पातिषेधग्रत्तिः । आत्सनेपदविषयादिति । तयोग्यादि-

त्यर्थः । प्रक्रन्तेति । प्रारम्भविषयत्वात्क्रमेः प्रोपाभ्यां समथीभ्यामित्यात्मनेपदवि- षयत्वम्‌ । स्नुक्रमी एवेति । अनात्मनेपदनिमिचे इति प्रथमा्विविचनं न सप्तमी । सप्तम्यां हि भावदेरात्मनेपदनिमिचस्याऽऽश्रयणात्मसनवितव्यामित्यादावपि निषेधः स्यात्‌ ।

[ भस +

कथ पुनरिति । व॒त््यादिरर्थं आत्मनेपदस्य निमित्तं न धातुरिति भावः । धातु- - रेवेति । वृ्याय्थविरिष्टः । भावकम॑वरत्तादिति । भावकर्मणी धातोरेव विषय-

क क क

उ०~अनिकृ्तेरराक्यत्वादित्यर्थः । रतिषधपन्रा्िरिति । वातिके प्रत्यासततिन्यायेन स्नुक- मिनिमित्तकात्मनेपदेन _ समानपद्स्थस्येत्यर्थः कार्यं इति भावः । वहिरङ्व्यडादिनिपिन्- मन्नाऽऽत्मनेपदामिति मा्यार्थः । प्रचिक्ररिष्यत इत्यन पूर्ववत्सन इत्यनेनाऽऽतमनेपदं स्मुकरमिनिमित्तमेवेति भावः । एवं च प्रचिकमिषयत इत्यत्र णिच आत्मनेपद्निमि- त्व इद्र भवत्येव । एवं सन्नन्ताद्धवि कर्मणि वाऽऽत्मनेपदे प्रचिक्रमिषिष्यत इत्येव । ुव॑वत्सन इत्यस्य तु न तत्र प्रवतिः । करतरीत्यनुवृत्तेश्च । अत एव वक्ष्यमाण प्रत्याख्याने न॒ फठमेदः । सप्तम्यन्तस्यान्वयायोग्यत्वादाह--प्रथमाद्धिवचनामिति । सतुकरमोवलादे्टि यदि ते स्नुक्रमी अनात्मनेपदनिमित्ते भवत इति मूत्राथं इति भावः । वस्तुतो भावप्रधानः सोनो, मिरवश्ञः प्रसज्यप्रतिषेधश्च । स्तुक्रमोरात्मनेपद्‌- निमित्तत्वाभावरे सत्येव प्रत्यासत्त्या ताभ्यां परस्य वलदेरिडित्यर्थः । तत्फलितं भाष्य

ते १. ३. १४, # १,३.४२, |

#

अ, ७ पा, २आ. २] पातञ्जलव्याकरणमहाभाष्येऽङ्ायिकारः। २६५

तोरिति । कथं प्रकमितव्यम्‌ । सत्यात्मनेपदे निमित्तशब्दो वर्षते । कथं प्रकन्ता उपक्रन्ता तस्मादसत्यपि । कथं प्रकर्मितव्यम्‌ । तस्मात्सत्येव । कथं प्रकन्ता उपक्रन्ता वक्तव्यमेवेतत्कत॑रि चाऽऽतमनेपदविषयत्छती ति । अथवा छतीति# वतेते | अरहीऽलिटि दीर्घः ॥ ७ ।२। ३७ ॥ देदीर्धत्व इड्ग्रहणम्‌ ॥१॥ ` गहेदीषत्व इइग्रहंणं कतैव्यम्‌ । इटो दीव इंति वक्तव्यम्‌ । न वक्तव्यम्‌ |

= - ~ काका > त-य न जना भ ग भ = मज 9 ज ताज ति = १ अ त म ~ न ७ (० ००

[क

प्र<-भावेन विशेषणे इत्यर्थः । सत्यात्मनेपद्‌ इति । न येग्यतामावाश्रयमिह निमि- तत्वमाश्रायते किंत काथं कर्वतः । ययेवमर्थऽपि निभित्तत्वेनाऽऽश्रयमाणे दोषा- भावात्कस्मात्स्नकमाः एवेत्यक्तम्‌ । उच्यतं । जथ निभित्तत्रनाऽशश्रयमाणडनुपस्ग- देत्यात्मनेपदमथ॑निरपेश्चत्वादसदृ्हीतं स्यादिति धातरव निभित्तत्वेनाऽऽभ्रितः । यदि सति कर्यै निमित्तमश्रयते तदा निपित्तयरहण न कर्तव्यम्‌ । आत्मनेपद इति सत्सत्म्याऽऽश्रयणात्‌ । नैतदस्ति । तस्मिर्मिति निविष्टे पत्रस्यति परिभाषायां सत्यां सत्सप्तम्याश्रयणस्यारक्यत्वात्‌ । अथवा छतीति वतत इति । तच्च छदय्रहणं वाक्यभेदेन क्रभिणेव संबध्यते न स्नौतिना । अनोत्मनपद्‌निभित्त इति च प्रस- ज्यप्रतिषेधः । तेनायमर्थो यद्ाऽप्यात्मनेपदयग्यः कमिस्तदा ततः परस्य फुत इण्न भवति ।

यहा । इङधटण्भिति । अददास्यं स्थानि दृद षष्डयन्तमडगहण कत-

& श =) <~ ~ -+----

उ०~-उक्तम्‌--न चेत्स्नक्रम इति । ननं कमणि घातावच्यभावन कर्मवत्तादित्यसंगतमत आह-भावकमणा इत्याद । विषयसप्तम नवक म॑विष्यद्धातारित्यथजः । ते अपि प्रत्ययद्।त्ये इति भावः । पखकस्य प्रातिप्रदिकायत्ववत्सतस्य धात्वभर॑त्वमिति तत्वम्‌ । रा्ादिविषयत्वस्य त स्वप्रधानानि नामानव्यक्तेवाच्या एव भावाद्रय इतिं बोध्यम्‌ । एतदर्थमेव विषयभविनेति कैयटेन व्याख्यातम्‌ । तद्विषयत्वं च धातो- स्तेषां स्वप्रकृतिकप्रत्ययाथतया स्वस्य तत्तद्विशिष्टक्रियावाचकत्वेन वेत्यन्यत्‌ । यद्येव. भिति । आत्मनेपदनिमित्ताथविषयाभिन्नस्नक्रषिभ्यां परस्य वलादैरिटित्यर्थं आश्रयणीय इति भावः । सत्सप्तभाति । आत्मनेपदेऽस्त।त्यथः । अदाश््यत्वादङति । इनान्न- रोप इत्यत्र तु रक्ष्यानुरोधान्नषा परसप्तमौ । का तडि सत्सप्तमीत्क्तमिति न तद्धि रोधः । सतीति पदाध्याहरस्य दुर्रेवतया स्पष्टप्रतिपचये निमिच्गरहणं कृतमिति तात्पयम्‌ । तन्नेति । अनवत्त चाऽऽवत््या कतपरं छरत्संज्ञकपरं चेति प्रकमितमित्यादीं न द्रोषः ।

ग्रहोऽखिटि । कतंध्यामिति । अनुवत॑मानं त प्रथमान्तत्वादन्वथायोम्यामिति

व

#॥ , [| य्‌ # & ।,

५५६

ग

१६६ उद्धोतसमलरत दीपसंवुद्ध "त~

[५ ~ 6 = ८ [> | पतमनुवतेते । क प्रुतम्‌ । आर्धधातुकस्येइवलादैः [ ७, २, ३ ५] इति । एवमपि कतेव्यमेव ।

क ६ अग्रहणे द्यसंप्रत्ययः षष्ट्यभावात्‌ ॥ २ ॥ अक्रियमाणे हीडूगरहणेऽसेपत्ययः स्यात्‌ । कारणम्‌ । षृष्टयमावात्‌ | पष्ठीनिरदिस्यांऽऽदेशा उच्यने न चात षष्ठीं प्रयाम; । कियमाणे चापीड्‌- ग्रहणे । [कस्‌ [क [कस्‌ चिण्वदिरः प्रतिषेधः ॥ ३ ॥ विण्वदिटः* परतिषेषो वक्तव्यः । माहिष्यते । इ््टोपे ४ यङ्छोपे च ॥४॥ यह्छोपे च प्रतिषेधो वक्तव्यः । जररीगृहिता जरीगृहितुम्‌ । जरीगृहित्यम्‌ । क, ^ 6 क 9 कय क यदि पुनरिडदीषं -आगमान्तरं विज्ञायेत । भव्यम्‌ । एवमपीति । सत्येव प्रथमान्त इटमहणे षष्ठ्यन्तमन्यत्कर्तव्यमित्यर्थः । अक्रियमाणे हीति । प्रथमान्तमिड्गहणमयोग्यत्वान्न संबध्यते । अच्परिभाप्रोपस्था- नाच्चाज्माजस्य ग्रहेः परस्य दीर्धप्रसङ्गः । असंघत्यय इति । ग्रहेः परस्येटो दीर्ध हत्ययमिष्टः संप्रत्ययो न स्यात्‌ । क्रियमाण इति । प्राकरणिकमिटमनपेकषयेट इत्यु- च्यमाने स्वस्येटो विरोषामावा्रीध्सङ्गाच्चिण्वदिटो दीर्घः परतिेध्यः । जरीगरहि- तेति । जगीगृ्यरव्दात्तच्‌ इर अहोपयलोपयोः कृतयोवःप्रयोगे दिर्वचने स॒ एव ग्रहिगितीट दीर्घप्रसङ्कः । दीर्घविधौ स्थानिवच्वनिषेधादकारेण व्यवधानाभावः । यदि पुनरिति । इडिति वर्तते दीधे इति च निदिंश्यते । तत्र दीर्घं इट भवतीति सामथ्यादृव्यक्तिपर्त्यागेनकारजातिराश्रीयते । दीरथगरहणाच्च दीरधव्यक्तिसभवेता सा विधीयते । टकारे देशविध्यर्थ इति साम्थ्यादीडागमव्रिपिः । एवं च षष्टी

# ।

~= ---अ

षका भ

उ०-भावः । नन्विट्रग्रहणाभवे किमनिष्टमत आह-- अच्परिमापेति । अज्मान्नस्येति । प्राहक्‌ ईत्यादावपीत्यथः । नन्वेवमसप्त्ययोऽनुपपन्नोऽत आह-- ग्रहेः परस्येति । नन्वत्र करणेनेतत्परकरणस्थेट्गहणं भविष्यतीत्यत आह-- भ्राकरणिकमिति । प्राकरणिकेडम- हणे हि पूरवप्रकान्तमेव विभक्तितरिपरिणामिन संबध्येतेत्यपूर्वकरणात्पकरणानाद्र इति भवेः । विहोषाभावादिति । इत्वस्य समानत्वादिति भावः । से एव रहिसिति । उत्तरखण्डभूत इत्यर्थः । स्थानिवत्वनिषेधादिति । पूर्वस्य विध्यभावाद्धेत्यपि बोध्यम्‌ । प्चमीसमासस्तु क्ाचित्क इति तदनाश्रयेणेदं भाष्यमिति तत्वम्‌ । नन्वि दीर्ध इति सामानाधिकरण्यमसंगतमत आह-- साम्यादिति । इत्वजात्याकान्तो दीर्घ

1 >¬ १, १,४९.० # ६. ४, ६२,

भअ, ऽषा, २ आ, २] पातञ्जटव्याकरणमहाभष्येऽङ्ाधिकारः। २६७

इड्दीर्धं इति चेद्विपरतिषिद्धम ॥ ५॥ इट्दी्ं इति वेद्विपतिषिद्धं भवति । यदि इण्न दीरधैः । अथ दीर्घौनं इट्‌ । इट्दीषश्चेति विपतिषिम्‌ । | प्रतिषिद्धस्य च पुनविधाने दीधत्वाभावः ॥ &॥ प्रतिषिद्धस्य च पुनर्विधाने दीधत्वस्याभावः । वुवुषते विवरिषते विवरी- पते+- । अवापि इद्दीधं इत्यनुवर्तिष्यते । यत्ति विदैरास्थ प्रतिषिध्य पुनर्विधानं तन सिध्यति । नुबशच्योः क्त्वि [ ७. २. ५५ ] सस्युकः किति | ११ | इत्यनेन प्रतिषिद्धे दीषत्वं न प्राप्नोपि । जरितरा जरीतवा ।

कक ~ - = == ~~ ~~~ ~~~

| क ,

भ्र०-मिदिष्टमिटग्रहणं न कतेव्यम्‌ । चिण्वदिट्‌ चास्यापवाद्‌ इति तत्र दोषाभावः । न च कस्यनित्स्थानिनो दरर्घत्वं विधीयत इति स्थानिवत्चानिषधात्पर्वस्मादपि विधो स्थानिवच्वादेकारेण व्यवधानाच्च यङ्लोप इटोऽप्रसद्धः ।* अथ त्वागमान्तरेऽपि वीर्घ- त्वमस्तीत्थेवाय दीवविधिस्तदा यड्लीपि दोषो न परिहतः । इतरो व्यक्तिपदार्था- श्रयेणाऽऽह--इडदी्धं इति चेदिति । चिवरीषत इति । सनीटि प्राप्त वृतो चेत्यनेन पक्ष ईटि च प्रसक्तं सनि महगृहोश्चत्यननोभयस्मिन्नपि प्रतिषिद्ध इटूसनि वरेति पक्ष इट्‌ विधीयते ततः पुनरीटो विधानाभावाद्वीघ ईकारः पक्षे न श्रयेत । द्रस्तु पश्च दीरघदिधो दोषाभावः । अच्रापीति । इटृसनि वेत्यत्र दीर्थं इति वृत इति चानुवतत इति सिद्धं जेरूप्यम्‌ । विदेशस्थमिति । दी्ग्रहणानुदत्तेरजासं- भवः । जरीत्वति 1 उदात्तत्वादिगरप्राप्तो वतो वेत्यनेन पक्ष हद्‌ च स्युः कितीति प्रतिषिद्धः । इकारजात्याश्रयणादीटोऽपि प्रतिषेधः प्रवर्तते । ततो जवर्च्योः

उ०-इत्यथं इति भावः ¦ अपवाद इति । साप्तमिकस्येदरूनातीयस्य नित्यत्वादाधक इत्यर्थः । यङ्लोपे दोषाभावमत्र पश्च उपपाद्यति--न च कस्यचिदिति । दोषो

न परिहत इति । तस्मादेवं दीर्विधिग्रहणमनुचितमिति भावः । वस्तुतोऽयं दोषः पक्षद्रयेऽपीति सूव्रशेषे भाष्यक्रदवक््यतीत्यायदोषपरिहारफरक एवायं पश्च इति तत्त्वम्‌ । यद्ुगन्ताच्रजादौ व्विगे दीर्घं इष्ट एव॒ । स्थाने द्विवचनपक्षेऽप्यन्त- रद्धानपीति न्यायेन . टुगुत्तरमेव द्वित्वप्रवृत्तेः स्थानिवद्धावेन ` ग्रहित्वाद्धवत्येव दीर्घः । यदि यङ्लुगस्तीति तात्पर्यम्‌ । प्रतिषिद्धस्य पुन्विधानमुपपादयति-सनीदीति । उभयस्मिन्रपीति । पुरस्तात्प्रतिषेधकाण्डारम्भसामथ्यन्जिातिपक्चाभ्रयणाच्चेति भावः ।

` सिद्धं अरूप्यसिति । वाक्यभेदेनेयोऽपि विधानादिति भावः । विदेदस्थमित्यस्य

हेतुगर्भविशेषणत्वमुपपादयति--दीर्धति । मष्ये न सिध्यतीति । तद्विषये न सिध्यति दीं इत्यर्थः । नन्विटो निषेधः कथमीटः स्यादत आह- जातीति ।

+ ७. २. ३५; ३८; १२; ४१० + ७,१.४१. >८७. २. ३५; ३८.

२६८ उद्दयोतसमलैकृतप्रदीपसमुद्धासिते- ईैटो विधिरिटः प्रतिषेधः+- । यथाप्राप्त इडदीर्था भविष्यति । यदि तर्हि इटो हण ईटो ग्रहणं न भवति जरात्वा न क्वा सेट्‌ [ १. २. १८ | इति किचप्रतिषेधो नः प्राप्नो । इह च अग्रहीदिपि इट ईटि [ ८, २. २८ | इति भिज्टोपो न प्राप्नोपै । इह च अग्रहीत्‌ नेटि [ ७, २. ४] इति वृद्धिप्रतिषेधो न प्राप्नोति । मा भूदेवम्‌ । हृम्यन्तानाभित्येवं > भविष्यति । अत्रापे नेटीत्येवानुव्पते । तज्चावर्यमिहु मरहणमनुवत्य॑मधःक्षीदित्येवम्थम्‌। तथा

6

, अग्रहीध्वम्‌ अम्रदीदृवम्‌ विमापेटः [८. ३. ७९] इति मृधन्यो न प्राप्नोति । तस्मानेवं शक्यं वक्तामरो रहण ईरो महण न भवतीति । मवाति वेत्पातिभ- दस्य च पुनावधाने ई।ध।माव इत्येव । तस्मादृरक्य इदेषि आगमान्तरं विज्ञा- तुम्‌ । न वेद्वज्ञायत इटो ग्रहणं क्यम्‌ । न कतव्यम्‌ । आध॑धातुकस्पोति- वतते । ग्रहः परस्याऽऽ्धधातुकस्य दत्वं वक्ष्याम । इहापि ताह पाप्नोति । म्रहणम्‌ ग्रहणीयम्‌ । वरदेर९।१* वर्तते । एवमपि यरहीता ग्रहम्‌ अत्र न पाप्नोति । मृतपूर्वगत्या भविष्यति । एवमपि महकः अतर पराप्नोति । किंचे- रप्रतीघातेन खल्वपि दे।धतवमुच्यमानाभेटं बाधते । तस्मादिटो अहृणं करैव्यम्‌ ।

क प्ण भि मो -----~ ---~~~- ~ ~"---- --~~--- ~~ - ----~~------न-~ ~~~ ~ -

पर०-क्त्वीत्यनेनेटि विधीयमाने पक्षे दीर्घा न स्यात्‌ । एतत्पारहरति--श्टो विधि रेट: प्रातषध हतं । व॒त। वत्यनन पक्ष ईडागमो विधीयते । इन्यकः केती-

त्यनेन त॒ नेडित्यथिकाराद्रयक्तेपक्षाश्रयणास्च (नसय इटः । न वीरः । पाड. न्तरं॑तु प्रक्रतेऽथ॑दुय।जत्वादुस्माभने पन्यस्तम । सन्मार्गकतमवे को हि विमार्थ मातमान्मज॑त्‌ । याद्‌ तद्यातं । इटम्र।तषव इ८। यथा न भवत्यत तनायान्तरस्याण्यप्रसङ्कः। तस्मान्नेतादातं । इटग्रहण इकारा तिराश्रयणीया नतु व्यक्तिः । भवति चेदिति ।

जाब्रररय।; क।त।३।१३५। द।ष एन्य: । नन्वेनधाद्‌ इ ३५।३१५।क {र क्रू त्याश्रयण।

जजरत्वा जं१।त्व।त रुप्य भ।चप्यातं । नतदे।दत । त६। जात्याश्रय टबितेत्या च।प दधः स्यात्तस्मा हितस्य द घस्यट्ग्रहणन ग्रहणं नत्‌ विनयस्य । अह हति । इडागे कःते तदृदिरा- धधातुकस्या<<देः परस्येत।र एव दध; । वलस । वा; यद्वद भत्याश्रयते । इतरः सामर।तके वर दत्वमाश्रतामेति मत्वाऽऽह-एवमपीति । मृतपूवेगस्येति । साप्रातिकाभावा- रउद्टात नषधाच्च इटूप्रातेघातनातें । यन नाप्राप्िन्यायेनेटे बाधित्वाऽकृतेटकस्येवा ऽऽ.

"०

नि मयकल

--------------~+ ०~-नत्वार इते एवे च जरात्ना वेव९।षत ३।त ।सदछ्‌।मातं भवः | तस्माद्व- ` तस्यात । अनुवाद एत जीतेयहणं विधं त ्यक्तेर्द।त भः । नन्वार्ध- धठुकस्य द्‌घवेधानं कथामेटस्तस्सि। दस्त माह--इडागंम इते । विरेष्यानज्नार- णाभि रयमानपर्माषाया अविषय इति भावः । नाप्य इदप्रातघातनेाते । यनं

+ ५, १.३८; ११,०८५७. २.५. ५ ७. २, ३५. # ५०१०,

अ. ७ पा.२आ. २] पात >ब्यरणभहाभाष्येऽस्माधिकारः 1 २६९

न कतेम्यम्‌ । प्ररूतमनुवतेते । क परूतम्‌ । आर्धधातुकस्येइवलादेरिपि । नन चौक्तमेवमपि कतेव्यमेवाग्रहणे हसंमत्ययः षष्ठयनिर्द शादिति । नेष दोषः। यह इत्येषा पथ्चमीडिति प्रथमायाः षष्ठी पकत्पयिष्यति तस्मादित्यु्तरस्य [ १

६७ |इति। एवं च छता सोऽप्यदोषो मवति यदुक्तं विण्वदिटः परत्तिषिध इ । कथम्‌ । पररूतस्येट इद्‌ दीष्वं न च चिण्वदिट्‌ प्रुतः। यङ्खोपे कथम्‌ ।

यङ्रोषे चोक्तमिटि सवज । क्र सवं । यद्येव प्ररूतस्येटो दीर्घत्मथापि इड्‌- ` दीषवं आगमान्तरं विज्ञायेत । यङ्न्ोपे चोक्तम्‌ ॥ ७ ॥

किमुक्तम्‌ । तद्न्तादविवैचनादिति* ।

भो

प्र०-धातुकस्य दीचत्वमचपरिभाषोपस्थानायन तत्र स्थितस्याचः स्मात्‌। न चेति। जनश्च्यो क्त्वात्यनेन तु वरा दिक्षण एवे प्रतिप्रस्‌यत इत्यप्राकरणिकत्वाभावादीर्धः सिध्यति । यजङ्न्ोपे चेति । सन्यङन्तस्य स्थाने दिवचनमित्यत्र पक्षे प्रक तिप्रत्ययसंमोहाननष्टः स ग्रहि; । नन च दिःप्रयोगो द्विवचनमिति पक्षस्तत्र स्थितः । तत्कथमास्थतपक्षाश्रयेण परिहारः । अत्राऽऽुः- यङ्रोपे चोक्तामेति । अव्राप्ययमभिप्रायो वापकरिकारस्य दविःप्रयेगे द्विक्चमे पर्वस्मादपि विधावहोपस्य स्थानिवत्वाद्कारण व्यवधानाद्‌।घामावः। न पदान्तेत्यत्र पर्व्रासिद्धे न स्थानिवदिव्यक्तं तस्मिन्नच्यमने पदूान्तवरेयलोपस्वरव्य द्विर्वचनादीनि न वक्तव्यानी- ति साप्तमिके दधविध। स्थानिवत्वं भवत्थव । सूत्रकारमतेऽपि ग्रहेवि।हितस्येव्येवं विहित- विरेषणाश्रयणायङ्कलोपे देघ(भावस्िद्धिः । भाष्यकारेण त्वा्थितमपि पक्षमाध्नित्य तद्‌

क्ष क क

न्तदद्ववचनाद्‌ात । ववतप्‌ ॥ अन्यत्रास्य दूष्य सम्यक्प।रहाराभवानद्नाद्रात।

[न त्‌

उ०-नाप्राततिन्यायाच्च तत्पतिधातेनास्य विधानं बोध्यम्‌ । नन॒प्राकरणिकस्थेव दी जवश्च्योरित्यस्योत्तरच विधानाद्प्राकराणिकत्वाज्जस्त्वित्यव पक्ष दीर्घो न स्यादत आह- ज॒ब्रर्च्योरिति । भरतिप्रसयत इति । रम्यक इति पतिषिद्कं प्रतिप्रस॒यत इत्यर्थः ।

म कि (५

साप्तमिक इति । वस्ततो वर्ज्यकोटो दीर्वस्याप्यपरक्षणतायाः कमेर्णिङ्त्यादिसत्रस्थ- भाष्यसंमततयेदं चिन्त्यम्‌ । ननु वातिकमतेऽस्त्वयं परिहारः सूत्रमते त॒ कथमत आह-सुच्रकरेति । इदं भाष्यङरतोऽप्य॒पलक्षणम्‌ । अपिना पञ्चमीसमासाभाव इत्यपि बोध्यम्‌ । अन्यत्रेति । एकाचो दे इत्यत्र । तत्र॒ हि गहेरद्गादिति भाष्यम्‌ । तचो हि जरीग्येत्यङ्गां नतु गरहिः । न॒ वचाष्ोपयलोपयोरेकदेङवि- छृतन्यायेन जरीगृहित्यङ्कम्‌ । तस्य॒ च ग्रहिरूपत्वमपि द्विःप्रयोगत्वाददिर्वचनस्येति वाच्यम्‌ । विरोषणसामथ्यांद्धि यथाश्च॒तरूपाश्रयणमिति न दोष इति कैयटेन व्याख्या-

# ७, २, १०, ४1

` पष्यातलनतव॑चछ्तमद वतन्ते २७१ पदातन पसथद्सते--

स्वरतिश्धतिसयतिध्रदितो बा ॥ ७ । २ । ४४ ॥ भथ वेति+ वतमाने पुनर्वावचनं किमथम्‌ । पुनवांवचनं छिङ्सचोर्निवृत्थर्थम्‌ ॥ १ ॥ पुनवावचनं क्रियते छिङ्सचोनिवुच्यथम्‌+ । | अथ किमर्थं सूतिसूयत्योः पथग्प्रहणं क्रियते । सुवतेरमा मत्‌। अथ किमर्थं व

भ~ स्वर ०। अथेति) इट्सनि वेत्यतः । छिङ्सिचोनिवृच्यर्थमिति। ननु स्वरतिग्रहणाछठिड- सिचोरनुततर्न भविष्यति । ऋतश्च संयोगदेरितीदविकल्पस्य सिद्धत्वात्‌ । नैतदस्ति । नित्यार्थं स्वरतिग्रहणमित्यज्ञापकम्‌ । किङसिज॒निवृततेः । अथ किम्मिति । सूयहणमेव क्रिय- तामिति भावः । सुवतेरिति । अननुबन्धकगरहणे न सानुबन्धकस्येति, सुवतेरेव ग्रहणं स्यात्‌ । सूङगरहणेऽपि क्रियमाणे हुग्विकरणालुविकरणयोरहुग्विकरणस्यैव ग्रहणामिति सूय-

तेरेव महणं स्यात्‌ । अस्याश्च परिभाषायाः सूङ्गहणे कर्तव्ये सरूतिसुयतीति भेदे-

ॐ ०-तत्वात्‌ । किच समुदायस्य द्विःप्रयोगेऽपि न गरहित्वमुत्तरखण्डस्य तु कैयटरीत्या न तत्त्व । न चात्र पश्च यङ्लुगन्तात्रच इरि दीर्घो न स्यात्ततो यङ्टुक सत्वे दृढत्रमानाभावादनेमित्तिकलुकः पूर्वमेव प्रवृत्तत्वेन द्विःप्रयोगदर्वचनेन च ग्रहेरेवाङ्न्त्वे- नाक्षतेश्च । यङ्कोपे तु जरीगह्यशव्वात्तावि विशिष्टस्याङ्त्वेऽ्टोपयलोपयोरेकदेशविक्रत- न्यायेन जरीगरहित्यस्येवाङ्त्वं न त॒ ग्रहेः । नच दिःप्रयोगत्वाद्यहिरेव सः । अङ्कः संञाप्रवृत्तिकाले अहिरूपत्वाभावात्‌ । यङ्ुगन्ते तु तत्काेऽपि तथैव । यत्त॒ हर- वन्तेनैकाज्य्रहणानुञतत्या यङ्लोपे दोषपरिहार उक्तः स त॒ यङटुक्याकषिव्यापक- त्वान्मानाभावाच्च हेय एव । यत्रेटायार्धधातुकनिरूपिताङ्गसंजञापव्र्िवेखायां स्वतः स्थानि- बद्धावेन वा ग्रहिरूपत्वं तजर ग्रहेः परस्येटो दीर्घं इति यथाश्चुतरूपाश्रयणमिति कैय- रस्यार्थः । अत एव ॒गरहीतमित्यादिसिद्धिः । अन्यथा त्रेडपेक्षया नित्यत्वात्संप्रसारणे यथाशचुतरूपाभावः स्पष्ट॒एवेति दिक । वस्तृतस्तदन्तदिर्वचनादिति भाष्यं तवोक्- सकलपरिहारोपलक्षणं बोध्यम्‌ ।

~ ~ ~ भ = न न

स्वरतिसूति ° ।“ भाष्ये छिङ्सिच्चोरिति । तत्सूत्रपरं तत्सूत्रानुतते्निव॒त््य्थीभि- त्यथः । अन्यथा परस्मैपदे सिचि विकल्पस्य चारितिार्थ्यन कतश्च संयोगदिरितीद्विक- ल्पस्य॒ सिद्धत्वादिति केयटासंगतिः । नित्यार्थमिति । अन शिङ्सिखसहितवाय- हणानुवत्तावपि ठिद्सिचोविकेत्पे प्रति स्छ॒रहणं संस॒षीरेत्यादौ साम्यानित्यार्थ स्यादित्यथंः । केचिन्वेवं॑सति सूचस्य वेरूप्यापत्िस्तस्माटिड्सिचोः परतः कचि. दविषये संसव॒षष्ित्यादौ पूर्वसूत्रस्य व्यवस्थितरविभाषात्वबोधनद्वारेटो निवृत्यर्थं॑वाय. हणमेवं च लिङ्सिचोरित्यस्य कचिद्धिषये निवृत््यथमिति भाष्याक्षरार्थमाहः । सुव तेरिति । षु प्रेण इति हि निरनुबन्धः । पूडः प्राणिगर्भविमोचन इत्यदादिः

+ ७, २.४१. #* ५. २, ४२,

भ. ७ पा, २ आ.२] पातञ्जटग्याकष्वद्रभाष्येऽङ्गपधिकारः । २७१ भूजः सानुबन्धकस्य ग्रहणं क्रियते । धृक्तेमो मदिति ।

फं पुनरियं प्राप्ते निभाषाऽऽहोस्विद्प्रपे । कथं च प्राप्ते कथं वाऽप्राप्ते । यदि स्वरापिरुदात्तस्ततः पराप्ते । अथानुदात्तस्ततोऽपापे | स्वरतिरुदात्तः ॥ २॥ स्वरतिरुदात्तः पठयते । किमर्थं तर्हि वावचनम्‌ | वावचनं निवच्यर्थप्‌ ॥ ३ ॥

की च

वावचनं क्रियते निव॒च्यथम्‌ ।

& [+ का

अनुदात्ते हि किति वाप्रसङ्गः प्रतिषिध्य पुनर्विधानात्‌ ॥ ४॥

अनुदत्ते हिं सति किति विभाषा परसज्येत । स्वत्वा । किं कारणम्‌ । प्रति- [9 (^ (= क (~ * ® क भवे र % मिध्य पुनर्विधानात्‌ । प्रतििथ्य+ किडायं पुनर्विधीयते । स यथेवेकाज्टक्षरणं >‹ प्रतिषेधं बाधत एवं श्नयुकः किति [ ७.२. ११] इत्येतमपि बधित । यदि

7 1

प्र०-नोपादानमेव ज्ञापकम्‌ । ध्वज इति । ध्र कम्पन इति स्वादिषु क्त्यादिषु च पठ्यत इति द्योरपि सामान्येन ग्रहणम्‌ । ध्र विधूनन इत्यस्मात नित्यमिद भवति । कि पुनरिति । स्वरत्यषेरोनायं विचाये<न्येषां तूदात्तत्वत्प्रप्तविभाषाया निश्चयात्‌ । दोषाभावास्च । स्वरतेस्त॒दात्तानदात्तप्रातिज्ञाने दोषददीनाद्विचारः । कतां च वद्वृजा- विति परिगणनादस्योदात्तत्वं न प्रतिज्ञातम्‌ । तत करिमुदाचत्वप्रतिनज्ञानेन दोषः परि- दियते । अथानुदात्तत्वप्रतिज्ञाने न्यायेनेति प्रश्रः । यदि स्वरतिरुदात्त इति । ननु किति प्रत्यये इम्यकः कितीति प्रतिषेधात्तत्राप्राप्तविभाषेये स्यात्‌ । नैतदस्ति । अल्पविषयत्वप्रसद्धात्स्वरतेः प्राप्तविभाषायां त॒महाविषयत्वं भवति । किमर्थमिति । यदि पक्ष इण्निव्त्य्थं तदा कद्धनोः स्य इतीममपीे पक्षे निवर्तयेदिति प्रश्नः । निवरर्यथमिति । निवर्तिः कंचिदेव विधिं बाधते न सर्वामिति भावः । सं

उ०-पूषधः प्राणिप्रसव इति च दिवादिः सानुबन्धकौ । ज्ञापकमिति । न च साह- चर्यद्लुक्विकरणस्येव भविष्यतीति वाच्यम्‌ । तदुनित्यत्वस्यापि ज्ञापनादिति भावः । न च कुग्विकरणस्येवेत्येव कुतो न ज्ञाप्यते । ज्ञापितेऽप्यस्य वेयर्थ्यापत्तः । परिभा- पाद्वयेनोभयोरपि म्रहणस्य वक्तुं शक्यत्वात्‌ । भ्रू विधूनन इति कुटादिः । किम्- दात्तत्वप्रतिन्ञानेन दोष इति । स्वृत्वेत्यादौ विकल्पप्रसङ्करूप इत्यर्थः । न्राेऽ पि । येन नाप्राप्षिन्यायेन पुरस्तात्प्रतिषेधकाण्डारम्भन्यायेन चेत्यर्थः । तच्राप्राप्तेति । भाव- तात्पर्यकतालोभेनेति भावः । महाविषयत्वमिति । व्यात्िन्यायानुयहाय साहचर्यानु- ग्रहाय च प्रा्ठविभाषैव युक्तेत्यथेः । वावचनस्य विकल्पार्थत्वात्पश्नारयमाह-यदीति। कंचिदेचेति । वक्ष्यमाणेन न्यायेनेति भावः । नन्वस्य विकल्पत्वात्मरतिषेधोक्तिरसंग- `

न ५७ 3. ५१. >< ५० २. १०.

९५७२ उद््यौतसमलेरृतप्रदीपसमुद्धासिते-

[> सक

तदुदात्तः स्वरतिः पष्यति विपरतिषेधं स्वरतेवेटूत्वाहतः स्ये विप्रतिषेधेनेति» स विपरवििपो नोपपद्यते । कि कारणम्‌ । स विधिरयं प्रातिषेधो विषिपतिषेध- योश्वायुक्तो विपतिषेधः । सोऽपि विधिनं सूदूनामिव कापांसानां छतः प्रतिषेध- विषय आरभ्यते । स यथेवेकाञ्टक्षणं प्रतिषेधं बाधत एवमिममपि धाधिष्यते अथवा येन नापरापे तस्य बाधनं भवति न चाप्राप्ते वरादिरुक्षण+ इयं विभा- पाऽऽरभ्यते स्यरक्षणे पुनः प्राप्ते चापा च । अथवा मध्येऽप्वादाः पूर्वान्विधी- न्वाधन्त इत्येवाभियं विभाषा वलादिलक्षणमिटं बाधिष्यते स्यरक्षणं न बाधि ष्यते ।

अथवा पनरस्त्वनुदात्तः । ननु चाक्तमनुदात्ते हि किति वाप्रसङ्खः पापिभिध्यं पृनविधानादिति। नैष दोषः। येन नापाप्वे तस्य बाधनं भवति न चापाप्त एका-

म्‌

[कृ ० +

भ्र०~विधिरोते । ऋद्धनोः स्य इत्येषः । अयं प्रतिषध इति । प्राप्तविभाषापक्षे यथा परलाचिरुक्षण इर्‌ प्रतिषिध्यते तथा स्यलक्षणोऽपि प्रतिषिध्येत । अन॒दाच्तप्रतिन्ञाने त॒ दयोरपिं विपित्वाद्विप्रतिषेधोपपत्तिः । सोऽपीति । वेधर्म्येण दृष्टान्तो यथा एदुकापासङ्कतो रज्ज्वाददुर्बो नैवम्‌ ° कद्धनोः स्थे ` इत्ययं विधिः । स यसेति । करिभ्यतत्याद्‌। । एवामेममपीति । न च स्वरतेरुदात्तत्वे येन नाप्रातिन्यायोऽस्ति यनकाजुलक्षणमव प्रतिषेधं बाधेत न स्वरतिलक्षणम्‌ । ययेवं विप्रतिषेधानपपत्तिः । स्यलक्षणस्य बधरपवाद्त्वात्‌ । अन्यथाऽपी्टस्य सिद्धत्वान्मोपपादि विप्रतिषेध; । अथवा स विधिरयं प्रतिषेध इति विधेर्व्धलत्वं यद्रक्तं तदनेन निराङ्तम्‌ । तत दयोस्तुल्यबरुत्वापप्ते विप्रतिषेधः । अथप्रति ।। परभाषाश्रयणादत्सर्गाप्रबादभा- वप्त द्वयाचिप्रतिषेधोपपत्त। परत्वेन ज्यवस्था । उदात्तत्वे दोषं प्रतिविधायान-

ऋत्तत्व अरत्रिवघ्रत्तं । अथेति । न चापाप्त प्काजृदछक्षण इतं । अयमेव

वि न न त-य न = सतन कन क क ~~ ~ ~ + + ~ 1 1 1 7

उ ०-तेत्यत आह--प्र्विभाषेति । प्रतिषिध्येतति । नेषधाश्च ब्लीयांस इति न्याया- दिति भावः । का्पासक्ृत दहति । भाष्ये षष्ठी त कृरणस्य दे।षत्वविवक्षया बोभ्या ।

क (म, (न

न्यायारस्ताते । स्वरताबुद्‌ात्तत्वपक्ष एकाज्टक्षणनिषेधाप्राप्तेरिति भावः । स्यटक्षण- स्येति । एवं तेत्सर्गापवादयोरय॒क्तो विप्रतिषेध इत्यर्थः ! एवं च ‹ स्वरते्वेटूत्वाद्रतः स्ये विप्रतिषेधेनेत्यक्तविप्रतिषेधासंगतिरिति भावः । अन्यथाऽपाीति । इष्टसिद्धिरेव प्रार्थ नीया सा त्वपवादत्वादेव सिद्धेति कि विप्रतिषेधेनेत्यथः । एवं हि विप्रतिषरेधवा- तिक विरष्येतेत्यत आह--अथवेति । तदनेनेति । न त्वपवादत्वमक्तमिति भवः | त्यलक्षणावकाराः, करिष्यतीति । एतद्वकारः स्वतां स्रितेति । एवं चेममपि बाधि त्यत ॒ ईत्यत्र परत्वादिति रोषः । पर्मनाषान्नयणादोते । येन नाप्राप्त इति

० ।

९ ५9 ॥\ ७० नै # ^| ॥. # ३ ५,

अ. ऽषा. २अ. ६] पतिञ्चठव्याकरणमहामाष्येऽङगाधिकारः। २५६

ज्डक्षणे पातिषेध इयं विभाषाऽऽरभ्यते श्वयुकः किती्येतसिन्पुनः प्राप्ते चाप्राप्ते च । अथवा शन्युकः कितीत्येष योग उदा्ताथश्च येभ्यश्वानुदात्तेम्य इट्‌ पराप्यते तद्भाधनार्थश्च । अथवा श््युकः कितीतीहानुवार्धि्यते । भथवाऽऽचार्यप्रवाततज्ञाप- यतिं नेयं विभाषोग्टक्षणस्य प्रतिषेधस्य विषये भवतीति यद्यं सनीवन्तर्भ्र- स्जद्म्भाध्रस्वयणभरक्तपिस्तनाम्‌ | ७. २. ४९ ] हाते. ख्रहण करोति । इण्निष्ठायाम्‌ ॥ ७ । २। ४७ ॥ इडिति» वतमाने पनरिडमरहणं किमथम्‌ । इड्थहणं नित्याम्‌ ॥ १ ॥ नित्ार्थोऽयमारम्मः । नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ । सिद्धाऽ् विभाषा पू्षणेव+ तत्राऽऽरम्भसामध्यानित्यो विधिभविष्यति । नच पूर्वेण विभाषा पराप्नोति । फ कारणम्‌ । यस्य विभाषा [ ७. २.१५ | इति प्रतिषेधात्‌ । तवाऽऽम्भसाम- ध्याह्टिमाषा टम्येत पनरिडम्रहणाईिडिव मवति । तीषसहटमरूषारषः ॥ ७ । २ । ४८ ॥ प्र -पारा यक्त ॥ केचचत्त वटाडखक्षण ३।त१ पठन्त । वलादमान्रातेषयत्व द्रटादिटक्च- णमिात व्याचक्षते । ग-यंकः कतीत्यतस्मिान्नर्त । तच स्वरत्वत्यच्।भयप्रसद्ध प्त विप्रतिषेधो भवर्तति वक्तव्यम्‌ । येभ्यश्चानुद्त्तेभ्यं इति । प्रतिषेधकाण्डस्य पर- स्तात्करणस्य सर्वेटप्रतिषेधार्थत्वात्‌ । यदयमिति । यदगूलक्षणं प्रतिषेधमयं विकल्पो मारधत ततः सान ग्रहुगहश्चत्यस्य प्रतचघस्पामवादननव सानं तवकत्पस्य स्द्ध्‌ त्वात्पुनस्तन्न वबदुध्यात्‌ ॥ इण्नि० । सिद्धेति । निरः कृष इत्यनेन । तीष० । इषु इच्छायामिति केचित्ताद्रदिकुदितिमधायत ।' अन्यं तुदिखस्य

~,

उ ०-मध्येऽपवादा इति वेत्यर्थः । बलछाहिमात्रेति । अये त॒किच्वटक्षणोऽपीति भावः । बलादिमाजविषयत्वेन वटादिरक्षणक्ञब्दस्यकाजक्षणे लक्षणापच्याऽयं पाठो न युक्तः। चर्वविप्रतिषेध इति । एवं च पर्वविप्रतिषरेपेन निषेधो भ्न्तीति भाष्यं वाक्यज्ञे- घाध्याहारेण व्याख्येयमिति भावः । अत्र पक्वे पर्बविप्रतिप्रेधाश्रयणे गौरवात्समाध्य- न्तरमेवाऽऽह-अथवेति । इदमेव मसख्यं समाधानम्‌ ।

इ्णनिघ्ायाम्‌ । भाष्ये--आरम्भस्तामथ्याद्विमाषा रुभ्यत इति । विप्रतिषेधषधिन- दवारेति भावः । नचेवं निरः कुषोऽनिष्ठायामित्येव सूत्रमस्तु । यस्य विभाषेत्यस्य प्राप्त्या निष्ठायां विकल्पप्रातरमिष्ठायामित्यस्य वैयथ्यापत्तेः । साम््येनाऽ<नमानिकषचन- कत्पने त॒ न किचिहाघवम्‌ । पर्यदासेन कत्येव षिकंत्प इति राङ््कावारणा्थ तदित्याहुः ।

छ (न कनि (५

तीषसं्ह० । केचिषहिति । वा्मनादयः । अप्यस्तं इति । न च ˆ उदि. स ~ # ७, २, १२.३९ ७.२.४१, + ७, २, ४६,

॥

म

२७४ उद्यो. ८ द॑र्पषटुद्धासिते-

इषेस्तकारे इयन्प्रत्ययात्मतिषेधः ॥ १ ॥ शृषेस्तकारे श्यन्पत्ययातमतिषेधो वक्तव्यः । इह मा मृत्‌ । प्रोषिता प्ेषितुप्‌ परषितष्यम्‌। _ | वसतिक्षुधोरिट्‌ ॥ ७ । २।५२ ॥ इडिति+ व॑मनि पुनरिद्ग्रहणं किमथम्‌ । पुनरिडयहर्णं नित्याथम्‌ ॥ ९ ॥ इडिति वमाने पुनरिद्यहणं क्रियते नित्याम्‌ । , नित्याथोंऽयमारम्भः । गमेरिद्परस्मेपदेषु ॥ ७ । २! ५८ ॥ गमेरिपरस्मेपदेषु चेत्छत्य॒पसंख्यानम्‌ ॥ १ ॥ गमेरिदपरस्मेषदेषु वेच्छत्युपसंख्यानं कतैव्यम्‌ । जिगमिषिता जिगमिषितुम्‌ जिगमिषितव्यम्‌ । ततत्ुपसंख्यानं कव्यम्‌ । न कतेव्यम्‌ । अविशेषेण गमेरि- इागममुक्तवाऽऽत्मनेपद्परे नेति वक्ष्यामि । आत्मनेपद्परप्रातिषेध उक्तम्‌ ॥ २॥ किमुक्तम्‌ । आलमनेपदपरपतिषेधे तत्परपरसीयुंडेकादेदेषु प्रतिषेध इति । इहप्यात्मनेपदपरपरतिषेधे तत्परपरसीयुडेकदेशेषु प्रतिषेधो वक्तव्यः । तुत्परपरे तावत्‌ । संजिगंसिष्यते । सीयुटि । संगंसीष्ट । एकादेशे । संग॑स्यन्ते । एका- दृशे छेते व्यपव्गाभावान प्राप्नोति । सिद्धं तु गमेरात्मनेपदेन समानपदस्थस्येदरप्रतिषेधात्‌ ॥३॥ प्र०-प्रयोजनमपश्यन्त इष इच्छायामिति पठन्ति । ये विह ॒तीषुसहेति पठन्ति तन्म- तेनेह ॒विरोषणा्थ उकारः । तच वातिककारमतेन चयोऽपीषयोऽननुबन्धका इह च तीषसहेति पाटस्तदाह--्षेरिति । इष॒ आभीकण्य इत्यस्य करेयादिकस्य तु विकल्प- मिच्छति वार्तिककारः । तोदादिकस्य तुदित्वेऽभयुपगम्यमाने तीषसहेति पठेऽननुबन्ध- कपग्भिषया क्रेयादिर्कस्येव ग्रहणं स्यात्‌ । इह मा भ्रूदिति । विकल्पः । तेनेष गता- रित्यस्मात्कारादौ नित्यमि भवति । गमे० । सिद्धं त्विति । इह तु जिगमिषितेवाऽऽचरति जिगमिषित्रीयत इति बहिरङ्ग.

~+ ~=" ~~~

उ०-तो वा ` इति फटम्‌ । क्त्व इटूविकल्पस्यानेनैव सिद्धत्वादिति भावः । तन्मतेनेति । क््यादेविकल्पासिद्ध्याऽयं पाठो न युक्तः । कैयादिकस्येवेति । न तु तौदादिक- स्येत्यर्थः । तस्मात्तोदादिकस्योदित्पाठो न युक्तः । ` गमेरिद्‌ । सिद्धं व्वितीति । सूत्रस्थपरस्मेपवग्रहणं फलोपहितात्मनेषदूनिमि- तत्वाभावोपलक्षणम्‌ । तेन संजिगमिषितेत्यादौ त॒जन्त इट्‌ सिद्धिरिति _चतवामावोपलकषणम्‌ । तेन संजिगमिषिते्यादौ तृजन्त इट्‌ सिद्धिरिति. बोध्यम्‌ ' । बोध्यम्‌ ' ।

क्न, ७ पा, २, आ, २] पातञ्जटन्याकवे-* धज पाष्य ऽङ्ग भकारः । २७५

सिद्धमेतत्‌ । कथम्‌ । गमेरात्मनेपदेमं समानपदस्थस्येण्नं भवतीति वक्तव्यम्‌ । न वुद्धयश्चतुरभ्यः ॥ ७ । > । ५९ ॥ ` वृतादिप्रतिषेधे च ॥ ¶ ॥ किम्‌ । छत्यप्संख्यानं कर्तव्यम्‌ ! विवत्सिता विवृत्सितुम्‌ विवस्तितव्यम्‌ । तत्तधुपसंख्यानं कतेव्यम्‌ । न कर्तव्यम्‌ ।! अविरेषेण वृतादिभ्य इटूपतिषेधमु- क्त्वाऽऽत्मनेपद्पर इट्‌ भवतीति वक्ष्यामि । आत्मनेपदपर ईइइवचने तत्परपरसी युडेकादेरोष्विडव चनम ॥२॥

कक च = क

आत्मनेषदपर इडवचने ततरपरसीयुडेकादेदेष्विड वक्तव्यः । तत्परपरे तावत्‌। विवर्तिषिष्यते | सीयटि.। वर्विषीष्ट । एकारे । वर्तिष्यन्ते वर्धिष्यन्ते |

सिद्धं तु वृतादीनामात्मनेपदेन समानपदस्थस्येडइव चनात्‌ ॥ ३ ॥ सिद्धमेतत्‌ । कृथम्‌ । वतादीनामात्मनेपदेन समानपदस्थस्थेद्‌ भवतीति वक्तव्यम्‌ । चतुस्तासिक्टापिम्रहणानर्थक्यं च ॥ ४ ॥

हैः क

चतुभरहणे चानथकं सर्वेभ्यो हि वृतादिभ्यः प्रतिषेध इष्यते । तासिमरहणं ^" चानथकम्‌ । किं कारणम्‌ । ॥ि

भ्र०-त्वादात्मनेपदस्य प्रतिषेधाभावः । केचित्त योगविभागेनेष्टसिद्धिमाहः । गमेः सकारादािडु ` भवतीत्येको योगः । ततः परस्मपदेष्विति द्वितीयो योगो नियमार्थः । तुल्यजाती- यापेक्षत्वाच्च मियमस्याऽत्मनेपद्विषय एवेण्निवर्त्यत इति कति परस्मेपदलकि चेद भवत्येव जिगमिषितुम्‌ । जिगमिषितव्यम्‌ । जिगमिषत्वमेति । न बृद्ध-यश्चतुर्भ्यः । सिद्धं स्विति । तेन परस्मेपदलुक्यपि प्रतिषेधो भवति विवुत्स- त्वामिति 1 अन्यथा न लुमताऽङकस्येति प्रत्ययलक्षणप्रतिषेधः स्यात्‌ । विवस्सित्रीयते इत्यन्न तु पूर्ववदात्मनेपदस्य बहिरद्गत्वादिडभावः । चतुभ्हण चति । ऊप सामर्थ्य इत्य-

उ०-बहिरङ्गत्वादिति । वािंकेऽन्तरङ्क््वाद्रगमिनिमित्तात्मनेपदस्यव अ्रहणामिति भावः । नियमार्थं इति । परस्मेपद्‌ एवेति नियमाथं. इति भावः । तदाह--तुल्येति । परस्मेपदल्टुकि चेति । परस्मैपदे पर इत्यर्थेन छुमतेति निषेधेन तत्परत्वाभावान्न स्यादिडिति भावः । ययप्यङ्कस्येत्यस्यानुषृत्तस्याऽऽर्धधातुकस्येत्यादावदङ्कनिमित्तस्येत्यर्थस्य क्लप्ततया गमेः. परस्याङ्गनिमित्तस्य सादेरार्धधातुकस्येत्य्थादिणानिरूपिताद्स्यान्रोदेश्यकोो प्रवेराभावेन न टुमतेत्यस्य न प्राप्तिस्तथाऽपि परस्मैपदस्य प्रत्ययतया तदाश्षिपताङ्ग एव ॒तत्प्वृत्या प्रत्यये परतः पूर्वकार्यसच्वेन च स्यादेव निषेध इति भावः । भाष्ये

कतीत्युंपलक्षणं बोध्यम्‌ । न चरद्धभ्यः । सिद्धं त्वितीति । अनापि परस्मेपदग्रहर्णं फकोपहितात्मनेपदृनि-

# ७, २, ६०,

६७६ उदृद्योतसमलैतप्रदीपसमुद्धासिते- निः सत्वात्सकारस्य ॥ ५ ॥

निवृत्तं सकारादाविति> । तास्यरहणे वेदानीमक्रियमाणे क्टपि्रहणेनापि# नाथः । एषोऽपि हिं व॒तादिः पञ्चमः । .भवेत्क्छपि्रहणं न कृत्यं तास्महृणं तु कतैव्यम्‌ । यद्धि तत्सकारादाविपि न तच्छक्यं निवर्तयितु त॒च्यपि हि परस- ज्येत । वर्तिता वर्धिता । सास््रहणि चेदानीं क्रियमाणे क्टपि्रहणमपि कर्तव्य मन्येभ्योऽपि वृतादिम्यस्तासो मा मृदिति । मवेत्तास्यहणं कर्वव्यं क्टपिग्रहणं तु नैव करतैव्यम्‌ । अन्येभ्योऽपि वतादिम्यस्तासो कस्मान भवति । परसषद्‌- ध्विति* वतते क्पेरेव च तास्परस्मेपद्परो नान्येभ्यो वतादिभ्यः । यथेव तास्यहृणेनापि नार्थः । तुवि कस्मान भवति । परसभेपदोभ्विति वरते ।

धर०-स्यानन्तरं वृत्करणं प्यते तद्‌ द॒तादीनां वतादीनां च समाप्त्यर्थं भविष्यति । एकस्या- नेकप्रयोजनाविरोधात्‌ । सर्वेभ्य इति । संकल्प्स्यतीत्यादौ क्ल्पेरपीत्यर्थः । भवेत्तास्र- ्रहणामेति । वलपिग्रहणाकरणपरमेतन्नत ॒ तासिग्रहणपरम । तथा चास्यापि

प्रत्यास्यान करिष्यत । परस्मपद्घष्वातं वतत इते । वृताद्वीनामनदात्त्वात्स्यसनों विहय क्पस्तारस चाऽजवघात्‌क वटखाद्‌ं परस्पपदपर नास्ति । पतच्च यथान्या

न

क कि

उ ०-मित्तत्वाभावलक्षकमित्यादे प्राग्वत्‌ । समाप्त्यथमिति एवं चेह चतर्जहणमत्रसत्रं च॒न कतंव्यमित्यथः । संकल्प्स्यतीति । तासि चेति चेन सादेरप्यनकर्षणादिति भावः । एवं च चतुगहणाभावे तासि चेति चोऽपि व्यर्थ इति तात्पर्यम्‌ । भाष्ये-- निवत्त सकारादाविति । न वृद्धय इति सू एवेत्यर्थः । अत एव वक्ष्यति तन्निव्रृत्ता वतितेत्यादावपि प्राप्ोतीति 1 परस्मेपदेष्वित्यनवर्तमाने कथमन्येभ्य- स्तासे निवत्तिस्तदाह-वृतादानाभेति-। तासि चाऽऽ्धधातकमित्यच् विहायेति शषः । षृद्धयः स्यसना्टटि च क्लप इते परस्मपद्‌ं स्यादिविषये विकल्पेन विधीयत इति तननवेटः प्रतिषेध इनि परस्म॑पदग्रहणास॒वरत्त चतुर्यहणं तासि च क्लप इति स॒न्रं चं न॑ कायमिति भावः । न च स्यन्त्स्यतीत्यादाबुदिठक्षणविकल्पनाधनार्थं चतर्महणम्‌ । तत्र॒ हि साति तत्सामथ्यत्पुनविधानकल्पनद्रारा प्रत्येकं निषेधव्यापारबोधनद्वारा वा तस्यापि निषेध इति वाच्यम्‌ । न वृद्धय इत्यनेन परत्वा्तद्वाधासिद्धः । निषेधाश्च वटायासि इति न्यायाच्च । न॒ चवमपि विवृत्सितेत्यनुरोधेन परस्मेपद्पद्स्य फठोपहिता- त्मनेपदनिमित्तत्वाभावोपरक्षणत्वावश्यकत्वेन वतिंतेत्यादावतिन्यातिवारणाय तत सदेरि-. त्यनुवृत्त्यावर्यकतया ताकि चेत्यावश्यकामिति वाच्यम्‌ । इष्टापत्तेः । अत एव पूर्व भवेत्तास॒ग्रहणं करतेव्यं क्लपिगरहणं तु नैव कर्तव्यमिति भाष्य उक्तम्‌ । ययेवं तास्‌- . . शहणेनार्पीति भाष्यं तु सिद्धान्त्येकदे्यक्तिरितिं बोध्यम्‌ ! तदृध्वनयन्नाह---एतश्चेति।

7 ७, ९ ५७, ७, ९ ६ ०१ ५, >, ५८१

* री

अ. ७ षा. २. २] षातञ्जठव्याकरणम॑हामारष्येऽङ्गगधिकारः । २७७

उपदेशेऽत्वतः ॥ ७ । २ ६२ ॥ तासावत्वत्मतिषेषे सेः प्रतिषेषप्रसङ्गोऽकारवच्वातू॥ १ ॥ तासावत्वत्पतिषेपे घसेः प्रतिषेधः प्राप्नोति । जघसिथ~+ । फ कारणम्‌ । अकारवचात्‌ । सोऽपि दयकारवान्‌ । सिद्धं तु हटादिथहणात्‌ ॥ २ ॥ सिद्धमेतत्‌ । कथम्‌ । हखामहणं कतेभ्यम्‌ । तच्चावश्यं कतेव्यम्‌ । अटचशी प्रयोजयतः । अटथयरी तावन प्रयोजयतः । किं कारणम्‌ । तासा- वनिः इत्युच्यते सेटो वेमो तासो । अजञ्ज्वश तई प्रयोजयतः । अज्गवशु चापि न प्रयोजयतः । कं कारणम्‌ । तासौ नित्यानिट इत्युच्यते विभाषितेटो ` चेतो* । आदिस्ता प्रयोजथति । आदिथ । क्रियमाणेऽपि ` वे हरादिम्रहणे- ऽर प्राप्नोति । जघसिथ । एषोऽपि हखादिः ,. तस्य चाभावात्तासो ॥ ३ ॥

1

प्र०-साश्रयेणोच्यते । यदा त्वात्मनेपदेन समानपदरस्थस्येड्‌ भवतीत्यच्यते तदा परस्मेपदे-

ष्विति नानुवर्त्यमिति । स इत्यतदनुवत्य॑म्‌ । तस्मिन्नन॒वतेमाने तासि चेत्यपि कर्तव्यम्‌ । क्प इत्येतन्न न कर्तव्यम्‌ । वदटपेरन्येभ्यो वतादिभ्यस्तासेरात्मनेपदप- रत्वादिटो ऽभावात्‌ ।

उपदेषे । तासाविति । तासाविडभावं सत्यत्वतस्थलि प्रतिषेधे विधीयमानं इत्यर्थः । सिद्धं स्विति । उपदेशगरहणेन द्यं संबध्यत उपदेरौ योऽत्वान्‌ हख-

म

दिश्वेति । नच धसिरदपदेशे हठादिः । अञ्ज्वशु तददीति । असु व्याप्तावित्य-

स्यानुदात्तेत्वात्थकभावाडुपन्यासोऽय॒क्तः । क्रियमाणेऽपीति । यदपि स्थान्युपदेशे

घरसिर्हलादिर्न भवति तथाऽपि स्वोप्देश्चं हटादिरेव । तस्य चाभावाङिति । उप-

भिर

उ०~स इत्येतदिति । परस्मेपदमहणस्योक्तार्थोपटक्षणत्वाभवे चेत्येतरदृपि द्रष्टव्यम्‌ । उपदेरोऽत्वतः । ननु हटाहियहणेऽपि घसेः प्रतिषेधः श्ाप्रत्येवेत्यत आह--

उपदेरामरदणनेति । न च घसिरिति । उपदेशत्वावच्छेदेन यो हटादिरसत्यर्थः । आद्युप्‌-

ढेरा इति । आय उपदेरा इत्यथः । आदिश्वासादुपदेशश्चेति विग्रहः । अदुपदेरा इति पाठस्तु

® क

सुगम एव । अनुदात्तेच्वादिति । वस्तुतस्तु भाष्यप्रामाण्येनास्याप्यनुदाततेत्वाभावमप्या- त्रित्य परस्मैपदं थरस्त्येवेति बोध्यम्‌ । भष्ये--आदिथेति । केचिचि- उत्यतिन्ययतीनामिति नित्येटेव सिद्धेऽ हछादेस्त्यस्य प्रयोजनं चिन्त्यमित्याह्ुः । तचाद्गरहणं न कार्यमिति माष्याशयमन्ये । तथाऽपि स्योपदेदा इति । अस्यो- पदेराग्रहणस्याचस्तास्वदित्यतराप्यपकर्षणेन तच चक्षिडः सख्यादेरोऽजेव्यदेरो च चख्याथ

णण णि

२०६०६०० # ७, २०२४.

२७८ एवेयौतेसमव॑रुतपरदीपसमुद्धासिते-

तासावनिर इत्यच्यते न च घसिस्तासावसति । ननु च यस्तासौ नास्त्यानि- दप्यसौ तासौ भवति । नेवं विज्ञायते यस्तासावनिडिति । कथं तर्हि । यस्ता- सावस्त्यनिट्‌ चेति| फं वकव्यमेतत्‌ । न हि। कथमनुच्यमानं गेस्यते । सप्तम्य- ऽपि पै वतिर्भवति । तथथा । मधुरायामिव मधुरावत्‌ । पाटा इव पाटदिपू्रवत्‌ । एवे तासाविव वास्वत्‌ |

ध्र०~मने दष्टानां धर्मीणाप्रपमेये भृतानां भाषिनां वा संप्रत्ययः । तत्र तेस्वंत्थि

नेट्‌ भवतीत्युच्यमाने यदि घसिस्तासो स्यानतस्थि प्रतिपेधोऽतिदिश्येत । यतस्तु तासौ नास्ति ततोऽस्य तासावनिरूत्वमशक्यं प्रतिपन्नमिति थल्यतिदेश्षो न प्रवर्तते । अनिडप्यसाविति । भसच्वदिवेडभावात्‌ । सप्तम्यर्थं इति । तासाविव तास्व- दित्योपश्छेषिकमधिकरणमाश्रीयते तासो परतः पूर्वस्य यथेण्न मवति तथा थल्य- पत्यर्थः । ननु चास्य्‌ स्थान्यद्विस्तासावस्ति स चानिटर्‌ चेति तदादेशस्यापि स्थानि- ब्रद्धावात्सच्ानिटत्वे स्याताम्‌ । नेतदस्ति । स्थानिवद्धावः शाघीयेष्वेव कार्येषु प्रव तते । नच तासौ स्वं श्ाख्ीयं॑ कार्यम्‌ । अत एव वयेस्थल्य॒वायिथेति भरति- पेधाभावः । क्रमेरपि नेक्रमिथेति भाव्यम्‌ । नहि तासो नित्यानि कमिः। आत्म नेषद्‌ इडमावरात्परस्मपदे सेदरत्वात ।

[1 1 कि)

उ ०-विवेधेत्यादिसिद्धय उपदेडात्वसामानाधिकरण्येनेवान्वयावष्यकत्वेनाचापि तथैवान्वथ उचितः । स्वोपदेश एव च मुख्य इति स एवाऽश्श्रीयते न स्थान्यपदेक्ष इति भावः । ननु घसेस्तासावभवेऽ्यस्वादेव तस्य तत्रेडभावोऽप्यस्तीत्यत आह-- उपमान इति । यथोज्षीनखन्मदरेषु यवाः संपन्नाः संपत्स्यन्त इति वा प्रतीतिः । सर्व॑श्रोपमाने दरीनमवहयाश्रयणीयामिति भावः । अङक्यं प्रतिपन्तुमिति । स्थानि. वर्तं तु न । अश्ाञ्चीयत्वादिति भावः । एतद्भिप्रायमजानतः प्रश्रो माष्ये-- नन च यस्तासाविति । तासौ परतः पूर्वस्येति । तास्प्रधातोः परस्य वला- र्धधातुकस्या्थीचासरूपस्येव यथे न मवति तश्र्र्थः । तासो परतः पूर्वस्य धातोर्यथेद् इट्रनिमिच्त्वं न॒ भवति तथव्यक्षगार्थः । शा्रीयेष्विति । प्रत्यासत्तेः न चेति । छोौफकलत्वात्‌ । वयेरिति । वेञो वयिरिति शि यादेः । प्रतिषेधाभावाच्च कादिनियमाननित्यमिद्र भवति । नहि तासाधिति । अनिट इत्यापि प्रत्यासत्या तासावत्यध्याद्वियत इति बोध्यम्‌ । अजन्तस्य धातोः प्रयो गमात्रावच्छेदेनेद्रहितस्याप्रासेद्धेः कानिडित्याकाङ्क्लोदयात्‌ । एवं चाञ्चेखिास्यापि स्नुक्मो- गिति नियमेन पदभेदेन व्रिभाषितेरत्वेन नित्यानिट्‌त्वाभावान्न प्रतिषेध इति भावः

[पीपी थिम णे 1 0 काकः

१ ख. तासौ पत्तायस्तत्सदलतेणप्यतिदेषटुमशक्यत्वादि" ।

भ. ७ पा, २ आ.२] पातन्ञठब्याकरणमहामाष्येऽङ्गााभिकारः । २७५

ऋतो भारद्वाजस्य ॥ ७। २ । ६६॥

किमर्थमिदमुच्यते नाचस्ताखत्थल्यनिटो नित्यम्‌ [ ७. २. ६१ ] इत्येष सिद्धम्‌ । एवं तर्हि नियमार्थोऽयमारम्भः । कत एव भारद्वाजस्य नान्यतो भार- दरजस्येवि । क मा भूत्‌ । ययिथ वविथेति।

ऋतो भारद्वाजंस्येति नियमानुपपात्तेरपाप्तत्वात्मतिषेधस्य॥ ३ ॥

ऋतो भारद्वाजस्येति नियमानुपपत्िः । र कारणम्‌ । अप्राप्तत्वात्पतिषे- धस्य । गुणे रते रपरत्वे चानजन्ततवात्पतिषेधो न प्राप्नोति । असति नियमे का दोषः । 4

त्न प्चादिभ्यं इड्वचनम्‌ ॥ २ ॥

तते पचादिभ्य इड्‌ वक्तव्यः । पेचिथ दोफिथेति । यदि प्नरयं मारद्ाजः पुरस्तादृषरूष्येत । अकचस्तास्वत्थत्यनिरो नित्यं भारद्राजस्य । उपदशेऽत्वतो भारद्वाजस्य । तत कतः । भारदूाजस्येति निवृत्तम्‌ । सिष्यत्येवमयं तु भारद्राजः स्वस्मान्मतात्पच्यावितो भवति । एवं तर्हि ।

[भ जानकि

भ०- ऋतो । गुणे कृत इति । जहर्थेत्यादौ नह्ययमजन्तो नाप्थुपदेरोऽत्वान्‌ । असति . नियम इति । जहर्थत्यादाविरप्रतिषेधाथं एव॒ योगोऽस्त्विति भावः । त्र पचादिभ्य . इति । पूर्वयोगाभ्यां पचादिभ्यस्थालि नित्ये प्रतिषेधे प्राप्ते पश्च इवि . धेयः । जहैत्यादौ च. नित्यः प्रतिषेध इष्यते । त भारद्वाजस्येति वचनात्स् त्यन्तरानुसंधानाद्विकल्पः प्रापनोति । नियमफङमन्यथोपपाद्यितुमाह---यदि पुनरिति ।

[क अक

पूवयोगे भाद्वाजग्रहणं कत्वा तदेव ॒दितीये योगेऽन॒वर्त्यते । स्वस्मान्मतादति । भारद्वाजस्य मतम्‌ । पेचिथ पपिथेतीट्‌ भवत्येव । अन्यषां त॒ मतं पपक्थ पपाच

५

उ०- ऋतो भार० । भाष्ये नाचस्तास्वहिति । न च ककारान्ते विकल्पेन निषेधार्थमिदं सूत्रमिति . वाच्यम्‌ .। .. भारद्राजातिरिक्तैरण्यचस्तास्वादिति सामान्यसूतरप्रणयनेन निषे- धस्येवाङ्गोक्रतत्वेन ..स्प्रत्यन्तरानुसंधानदारेण विकल्पस्य ववेतुमदाक्यत्वादिति भावः । भाष्ये पेचिथेत्युपलक्षणं पपिथेत्यदेरपि तदाह--पर्वयोगाभ्यामिति । नियमपक्षे हि तास्वत्थल्यनिरो नित्यामित्यनुवर्त्य॑योऽयं तासौ नित्यानिटस्थलीणनिषेधः स॒ भारद्राज- मते कऋकारान्तस्यैव नान्यस्य भारद्ाजमत इत्यर्थात्‌ । उभयोरपि नियमङ्खीकारादिति भावः. ।. इदं . चाचस्तास्वदिति सिद्धे नियम इत्य॒पक्रम उक्तस्तत्र पचादिभ्य इडवचन- मित्युक्तेश्च विज्ञायते । एतेन सजातीयत्वाहकारान्ते तस्यैव प्राप्तश्वाचस्तास्वदिः- तस्यैव. नियम्‌ इत्यपास्तम्‌ । स्वयै. दोषान्तरमप्याह--जदर्थेत्यादौ चैति । अच- स्तास्वदित्यस्याप्ताप्त्या परवोक्तियुक्त्या विकल्पासंमवस्य वक्त॒मकक्यत्वादिति भावः । अचत्यं भारद्वाजग्रहणं कथं व्यवहितपुवयोगेऽपकर्षेण संबध्येतेत्यत आह-पूर्वयोग इति । मतविपर्यये

2 (४. 1९

उद््ीतसमलंरतप्रदीपसमृद्धासि्ते-

योगविभागास्सिद्धम्‌ ॥ ३ ॥ योगविभागः करिष्यते+- । अचस्ताखत्थस्यनिटो नित्यमुदेशे । त॑तोऽ- त्वतः । अत्वतश्वोप्दे् इति । बभूथाऽऽततन्थ जगृभ्म ववर्थति निगमे ॥ ७ । २ | &४ ॥ हणं किमर्थं न छुमुवृसतुदसुशरुवो टिटि [ ७. २. १३ ] इत्येव सिद्धम्‌ । एवे तरिं नियमार्थोऽयमारम्भः । निगम एवः यथा स्यात्‌ । क्व मा

मृत्‌ । ववरिथ ।

प्र०-तीडभावः । न्यासविपयये तु मतदिप्ययः प्रदारेतः स्यात्‌ । नन॒च नित्येषु रब्देषु विकल्पिते विधो षिकल्पमाचं प्रदरोयितव्यम्‌ । तत्र कस्य किं मतं यत्परच्या- वितं स्यात्‌ । उच्यते । विकंल्पप्रतिपाद्नाय वायरहण एव कर्तव्ये प्जार्थमाचार्या उपादीयन्ते । सा चैवं पूजा भवति । यदि येनाऽऽचार्येण यः दाब्दः स्यतः स तेनेव स्पृतत्वेनोपदिश्यते । एवं हि तस्य स्मत्त्वेन प्रमाणत्वेन स्त॒तिः कृता भवत्येवं चाड्गाग्यगाट्वयोरित्यादावनेकाचार्योपादानमर्थवद्धति । विकल्पस्थैकाचा- योपादानेनापिं सिद्धत्वात्‌ । योगविभाग इति । ततश्च हरत्यार्दीनां गणरपरत्व- योरनजन्तत्वेऽप्युपदंशेऽजन्तत्वास्सिद्ध प्रतिषेधेऽस्य नियमार्थत्वोपपत्तिः । अदेशोपदे- सोऽप्याश्रायते न तु स्थान्युपदेश पवेत्यजत्यादेशस्य वीराब्दस्य चक्चिङडदेरास्य च ख्यो विकल्पस्थलि भवति । विवेथ विवयिथ । जआचख्याथ । आचस्यिथ । वक्भथाऽऽततन्थ । बुभ्रहणमिति । एकदेराक्षेपद्वारेण ववर्थब्दसमुदाय एवाऽऽक्षिप्यते। ---------------------------------~-----_ उ ०~इति । भारद्वाजस्यडभावोऽन्यस्येडित्याकारः । नै चेति । विकत्यप्रातिपादनमाचफङ्त्वा- दाचायग्रहणस्येति भावः । ततश्चेति । योगविभागद्वारा व्वोषदेशग्रहणापकर्षः कार्य इति भोध्यतें । अत एव सूतरेऽज्ग्रहणं चरिताथम्‌ । नन्वेजन्तानामात्वविधानात्तेषामसंभवेनागरहणमेव. काय तत्राकारमात्रग्रहणे कायं प्रत्याहारग्रहणसामर्थ्यादिकारायं रो भृतपूर्षगतिराश्रयिष्यत इति मूचस्थाचपदमुपदेशग्रहथापष्श्च व्रथेति चेन्न । प्रत्याहारग्रहणेनोपदेशपदापकष्णस्यापि वक्तुं शक्यत्वेन भूतपूवेगत्याश्रयणे हहतरमानाभाव इत्याशयात्‌ । तदपकमेँ च धेटो द्धिथेत्यादिसिद्धयेऽचूग्रहणमप्यावश्यकमेवेति दिक्‌. । नतु स्थान्यपदेदा एवेति । यस्व या मुख्य ` उपदुस्तस्य स॒ एवाऽऽश्रीयते तद्भवे त॒ गोणोऽर्पत्यर्थः । यद्यपि स्थान्युपदेशगरहणऽप्युपदेशेऽत्वत्वमास्ति तथाऽपि तदुपदेशे तासौ नित्यानिरत्वाभावः प्रत्यासत्त्या यदुपदेशेऽत्वास्तदपदेशधिरिष्टस्थव तासौ नित्यानिट्‌त्वमरहणमनचितमिति भावः । ` ए्टयत्याद्‌। तु पुरस्तात्रतिषधकाण्डारम्भसामथ्यीदस्यापि क्रादिनियमेन निषेध इति नेडवशी- त्यत्र भाष्य उक्तम्‌ । वसुथाऽऽत० । भाष्ये स््रदेणं किमर्थमिति । भविषये त न शङ्ितिम्‌ ।

न ७, १० ६६.

अ. ७ पा, २. २] पातञ्जठकव्याकरणमहाभाष्येऽङ्ञगधिकारः) २८१

वस्वेकाजाद्घसाम्‌ ॥ ५ । २ । &७ ॥ किमथमिदमुच्यते । वस्वेकाजादषसावचनं नियमाथम्‌ ॥ १ ॥ नियमार्थोऽयमारम्मः । वसविकाजाद्‌चसामेव । क्व मा मत्‌ । बिमिद्रान्‌ ।

किमुच्यते नियमाथमिति न पुनर्विध्यथौऽपि स्थात्‌ । प्रतिषेधोऽपि ह्यत प्राप्नोति नेद्‌ वशि छति [ ७.२.८. ] इति । छचैव चयं परादिश्च । एवं तर्हि रसु- भृवुस्तुदसुश्रुवो चिरि [ ७.२.१३ ] इत्येतस्मानियमादतेड्‌ भविष्यति । नात्र तेन परिपापणं पराप्नोति । फं कारणम्‌ । पररूतिखक्षणस्य^ प्रतिषेधस्य स परत्यारम्भः परत्ययलक्षणश्वायं प्रतिषेधः। उभयोः स प्रत्यारम्भः । कथं ज्ञायते ।

वड्वजो्रहणात्‌ । कथं छता ज्ञापकम्‌ । इमे वृङ्वुनावुदात्तौ तयोः परूति- लक्षणः पतिषेधो न प्राप्नोति । पश्यति त्वाचाये उमयोः स प्रत्यारम्भ इति ततो वृङ्वजोंहणं करोति । न खत्वपि कथिदुभयवान्पतिषेधः प्रूतिरक्षणः प्रत्ययरक्षणश्च । तुल्यजातीयेऽप्तति यथेव प्रूतिरक्षणस्य नियामको भव- त्येवं प्रत्यथटक्षणस्यापि नियामको भविष्यति । अथ यावता वसविकार्भ्य इटा भवितध्यं कोन्वमर विरेषो नियमार्थं वा रति विध्यर्थे वा । न खड्‌ कश्चि- दिशेषः । आहोपुरुषिकामातरं तु भवानाह विध्यथमिति । वयं तु नरूभो नियमाथामेपि ।

या का = = [1

प्र०~ वस्वेका० । किमर्थमिति । यदि क्रादिनियमः प्रकृत्याश्रयस्य प्रत्ययाश्रयस्य च प्रति- पेधस्य निवर्तकस्तत इदं नियमार्थम्‌ ¦ अथ प्रक्रत्याश्रयस्येव ततो नेड्‌ वशि क्रुतीति प्रतिषेधे प्राते निध्यर्थमित्यभयसंभवात्पश्रः । न खुं कश्चिदिति । उभयथेकाजा- दुघसिभ्य इटा वसोरभाव्यम्‌ । नान्येभ्यो चिभिद्रानित्यादावित्यर्थः । आहोपुरुषि- कामा्नमिति । अहो अहं पुरुष इति यस्याभिमानः सोऽहोपुरूष उच्यते । यथा यर्वा- णस्तवौणो नामर्षयो बभूवुरित्युक्तम्‌ । तस्य भावो मनोज्ञादितवा्ुञ्‌ । कस्वमिप्रायेण-

८०५५ | प श

तदुच्यते । न॒ खलु कथिद्धिरोष इति । अन्यत्र विदेषो ऽस्त्येव । यदि क्रादिनियमः

णगि पी

उ०-उकारान्तानां सेट्त्वात्‌ । यथा चेतत्तथेकाच उपदेरा इत्यत्र निरूपितम्‌ । अस्य तु छपृभ इति निषिधाद्िटरयनिरत्वं बोध्यम्‌ ।

वस्वेकाजाद्धसाम्‌ । विधिनियमयोविरोषाभावं द्रयति--उभयथेति । कथं तदभिमानवांस्तच्छब्दवाच्यो भवतीत्यत्राऽऽह--यथा यवांण इति । यथा तत्मयुञ्ञानाः साह्वयीत्ताभ्यां रब्दाभ्याममिधीयेते तथाऽहो अहं पुरुष इत्यभिमानवास्तेन शब्देना- भिधीयत इत्यर्थः । तस्य भाव इति । स चाभिमान एव । कुसुभित्यस्योभ-

यप्रत्यारम्भत्यं नैतस्य नियमार्थत्वायेव किंत्वन्यार्थमपीत्याह-अन्यन्न षिरोषोऽर्त्ये- | काणक गीरिषा

रः \9 ॥ धि १ +

८२ इद्द्योतसमलै.कध्वधपद.नासिते-

अेकाज्यहणं किमर्थम्‌ । इह मा भृत्‌ । विमदान्‌ चिष्छिद्रानिति । क्रिय- माणेऽपि वा एकाज्यहणेऽ प्राप्नोति । एषोऽपि दयेकाच्‌ । एवं तर्हि छते द्विवचने य एकाच्‌ । कं वक्तव्यमेतत्‌ । न हि । कथमनुच्यमानं गेस्थते | एकाञ्य्रहणसामर्थ्यात्‌ । न हि कथिदक्ते द्विव चनेऽनेकाजस्ति यद्थमेकोन्य- हणं करियते । ननु चायमस्ति जार्गिः । जागृवांसो अनुग्मन्‌ । यत्तक्याकारथ- हणे करोति न हि कथिदकते द्विवचन आकारान्तोऽनेकाजस्ति । ननु चाय- मस्ति दरिद्रातिः । न दरिद्रतिरिट भवितवन्यम्‌ । फ कारणम्‌ । उक्तमेतहरि-

भ्र०-प्रकुत्याश्रयस्य प्रतिषेधस्य स्यात्ततो ययविवेत्यादो इ्यकः कितीति प्रतिषेधः स्यात्‌ । वग्रहणं च ऋादिसूत्ेऽनर्थकं स्यादिति प्रत्ययाश्रयोंऽपि प्रतिषेधः कादिनियमेन निवर्त्यत इति सूत्रमिदं नियमार्थमेव । अथेकाज्ञयदणमिति । क्रियमाणमप्येकाजूग्रहणमनिष- निवृत्तये नारमिति मत्वा प्रश्नः । बिभिद्वानिति । कृतदिवैचनानामनेका्चां निवु- . स्यर्थमित्यभिप्रायः । एकाञ्यदणसामथ्यादिति । . यथपि नित्यत्वाद्‌दिवचने कतेऽनेका- च्वादिण्न भवतीति परिहारोऽस्ति तथाऽपि परिहारान्तरसद्धावानोक्तः । तथा हि दिर्व्व- नस्यावकाररः पपाचेति । इटोऽवकारो यच क्रते द्िर्वचन एकाच्त्वं पेष. वानादिवानिति । बिभिद्वानित्यादो त॒ नित्यत्वाद्द्िर्व्चनं पर्वम्‌ । जागतिं

५ क विकच्पितत्वादामो

रिति । उषविद्‌जागरभ्योऽन्यतरस्यामिति विकि जार्म्तेः परः कसः । चिरि

जिरिचकास्त्यादिभ्यस्तु कास्यनेकाजग्रहणं चटुम्पायर्थमित्यामा भाव्यमिति क्रसोः परस्यासंभवः । जागृवांस इति । दिर्वचनप्रकरणे छन्दसि वैति वक्तव्यमिति दिर्व-

चनाभावः । न दरिद्धातेरिति । दरिद्रितिरनित्य आमित्यात ओ णक इत्योकारे विधा- तव्य ओकारविधानेन ज्ञापितमोकारस्य प्रश्छिष्टावणत्वादुच्चारणे लाघवं भवत्यौकारस्य

उ०-येति । नियमाथत्वमेवेति । अत एव भाष्य उक्तम्‌-वयं तु ब्रूमो नियमार्थ मिति । न्यायसिद्धत्वादित्यर्थः । पपिवानित्यादावाछोपसिद्धिस्त॒ संनिपातपरिभाषया . अनित्यत्वादिति बोध्यम्‌ । अनिश्ठनिव्रत्तये नालमिति । भिद्रवासैत्यस्यामवस्था- यामकाचत्वाननियमव्यावत्य्िषयाभावादनथ॑कं तदित्यर्थः । इद दर्वचनयोरन्यतरस्य निर- वकारात्वं॑तरदव स्यान्न तु नित्यमत उभयोरवकाक्षं दुरीयत्ति- तथा हीति । विष- यमेदात्फलमेदाच्च नापवादत्वमित्यारायः । नित्यत्वादृ्िर्वचनाभिति । इट्‌ त॒ कृते दिर्व- चनेऽनेकाचृत्वादप्राप्तेरनित्यः । राब्दान्तरात्पराप्नवत इव शब्दान्तरेऽपि पराप्नवतोऽनित्य- त्वानना्यं नियतः परिहार इति परिहारान्तराश्रयणामिति तत्वम्‌ । चिरीत्यादवि । मन्ते त्वषा क्स्वन्ताना प्रयोग एव नास्तीति भावः । जागर्वांस इत्यन रिरि धातोरिति द्विवचनं स्यादत आह--द्धिवंचनप्रकरण इति । ननु दरिद्रातेः क्वसौ कास्यने- काजग्रहणमित्यामा भान्यमिति कथमिडुपक्षिप्तोऽत आह- ईग्वितठिरि । आकार ..

भ, ७पा, २ आ, २] पातञ्जछव्याकरणमहाभाष्येऽङ्गापिकारः। २८३

दतिरार्धधातुके रोपः सिद्ध परत्यथविधाविति । यश्ेदानीं प्रत्ययविधौ सिद्धः सिद्धोऽसाविडूविधो । एवमपि मृतपएवैगतिर्िजञायेत । आकारान्तो यो म॒तप्वं इति । एकाञ्रहणमेव तर्हि ज्ञापकम्‌ । ननु चोक्तं जागत्यथमेतत्स्यात्‌ । नेकमुदाहरणमेकाग्यरहणं प्रयोजयति । यद्येतावस्योजनं स्याज्जागरतनेत्मेव नयात्‌ ।

जिनो ना नकनमनि

प्र०-तु विश्िष्टावर्णत्वादोकाराद्िवृततरत्वा्च गोरवमित्योकार एव विधेयः । तत्र वृद्धि- रेचीति बद्धौ तायां ययावित्यादि सिध्यति । ददरिद्राविति. त्वाकारोपे नः सि- ध्यति । तदर्थमोकारविधानमनित्यत्वमस्मादामो ज्ञापयति । सिद्धोऽसाविडविधा- विति । क्वचित्तु सिद्धसिद्ध॒ इति पाठः । सिद्धश्चासौ सिद्ध इति विदोषणसमा- ` सोऽत्यन्तसिद्ध शइत्यर्थः । एकेन सिद्धशब्देन सामान्यसिद्धिः प्रतिपायते दिती- येन ॒तु विषशेषसिद्धिः । एवमपीति । साप्रतिकस्याकरतद्विर्वचचनस्यानेकाच आकारा- न्तस्याभावादरिदराग्रहणे कर्तव्ये काघवार्थमाद्रग्रहणं स्यादिति नेकमदाहरणमादरद्महणं प्रयोजयतीति नोक्तम्‌ । नेकम्रदाहरणमिति । ऊर्णेतिर्णवद्धावदिकाच्तवदेकाज्यहणे- नानिवृत्तिः । जागर्तर्नेति । सूत्रमिदं नियमार्थम्‌ । तच यस्य जागर्तियि निवर्त्यः स्यात्तस्येव साक्षाततिषेधं कुयात्‌ । ठथीयसी हि साक्षात्परतिपत्तिः । न च दरिद्रातिरद्वितीयोऽनिवर्त्यँऽस्यं दयवस्थायामादयहणस्याक्ृतदिर्वचनानेकाजाकारान्तार्थत्वा- दभूतपुवाकारान्ताश्रयात्स्यदेव तत॒ इडागमः । यदा त्वेकाज्यहणेन कुतदिवंचना एकाचो गृह्यन्ते तदाऽपदूगरहणं तदिवैचननेकजाकारान्ता्थं पपिवानिति । साप्र-

उ०-छोप इति । न च परत्वादौत्वे संनिपातपरिभाषया लोपो इर्टभः । आर्धधातुके विवक्षिते तद्विधानेन लोपस्यान्तरङ्त्वात्‌ । न चेवमादन्तत्वाभावादौत्वस्याप्राप्िः । ओवि धानसामथ्यदिव भूतपूर्वगत्याऽऽकारान्तत्वमाभ्रित्य णर अदेशपवृत्तेः । अनित्यत्वमिति । अत एव कासुप्रत्ययादिति सूत्रे दखि्राचकारेति भाष्यप्रयोगः संगच्छत इति बोध्यम्‌ । सिद्धोऽसाविति । एवं चाऽदन्तत्वाभावान्नास्य तत प्रवृत्तिरिति भावः । एकस्य सिद्धशब्दस्य पोनरुक्त्यपरिहारायाऽऽह--अत्यन्तसिद्ध॒ इति १ कथमेतदथलाभस्त्‌- ाऽऽह--एकेनेति । एवं सिद्धिद्रयप्रतिपादनेऽत्यन्तसिद्धिरुक्ता भवतीत्यर्थः । आका- रान्तस्याभावादिति । एकाच्यदस्य कृतद्िर्वचनेकाचपरत्वेन रक्षणायां तात्पर्यमाह- कत्वपिक्षया भूतपूर्वश्रयणं रीय इति भावः । ननूर्णेतिः सच्वा्नेकमित्ययुक्तमत आह-ऊणेतिरिति । भ्रतिषेधमिति । वसोरजागुरिति न्यासः कायं इति भावः । ननु तदपेक्षयेकाजुग्रहणं नियमपरं ठष्वत॒ आह-रघीयसी दीति । अस्यां हावस्थायामिति । एकाजुग्रहणेन कतदिर्वचनेकाचामयहणे इत्यर्थः । अक्रुतेति । आद्र्हणस्य तज्ज्ञापकत्वापेक्षया भूतपूवनिकाजाकारान्तार्थत्वं युक्तमिति भावः । साप्र-

4 ६. र, ११.४५

२८४ उद््योत^ मदरूतप्रदीपसमुद्धासिते- अथ घसिग्रहणं किमर्थं नेकाजित्येव सिद्धम्‌ । घसिथ्रहणमनच्कत्वात्‌ ॥ २ ॥

पसिग्रहणं कियते ठोपे रतेऽनच्कतादिण्न पराप्नोति । इदमिह संपधायेम्‌ । इट्‌ कियतां ठोप इति किमव कतैव्यम्‌ । परत्वादिडागमः । नित्यो उपः कतेऽपीटि पाप्नोव्यरूतेअपं~+ । इड नत्यः। रतप रोपे प्राप्नोत्यरूतेऽपि । अनित्य इण्न हि कते छोपे पाप्नोति। क कारणम्‌ । अनच्कत्वात्‌ । एवं ताहं द्विवचने छतेऽम्यासे योऽकारस्तदाश्रय इड्‌ भविष्यति । नः सिध्यंति । कि कारणम्‌ । द्विलाह्धोपस्य परत्वात्‌ । द्विवचनं >< कियतां डोप हति किमत्र कवं-

व्यम्‌ । प्रवाह्धेपः । रोपे छतेऽनच्कतवादृद्विव्चनं न प्रामोति । षासिग्रहणे

प्र ०-{तिकाकारान्तसद्धावे भतपलगातरयक्ताऽज्रार्यतुम्‌ । अथ बासम्रहणामात । वचः

८५ ५

नै ऽ्चातं स्थानवद्भाव पेपर तषधश्रयण प्रत्याख्यायत । द्ववचन यणयवायावा- `

देश्ाष्टोपोपधालोपणिलोपकिफिनोरत्वेभ्य इति । तत्र चस वस॒ इति स्थिते घसिः सोहि चेति परमप्युपधाठोपं पूवविप्रतिषेधेन बाधित्वा द्विवचनं भवति । तत्र कृते पनःप्रसङ्विज्ञानाडपधालोपः । ततः कृतद्विव्चन एकाञ्मवतीति सिद्ध इडागम इति मत्वा प्रश्वः । इतरस्तु स्थानिवद्धावारम्भात्पूचविप्रतिषेधो नाऽऽत्रितः । ततः परत्वान्नित्यत्वाद्रोपधारेपे क्रत -एकाच्त्वाभावान्न द्विवचनं स्यान्नापीडागम इति मत्वाऽऽह-- धसिग्महणमनच्कत्वादिति । नित्यो खोप इति । हल्यचि च विधानात्‌ । इष्‌ त॒ लोपे करुतेऽनच्छत्वान्न प्राप्नोतीत्यनित्यः । पुल॑विप्रतिषेधवायाह--इडपि नित्य दति । करुते द्विवचन उपधालोपे चाभ्यासाकाराश्रयणकाच्त्वात्‌ । स्थानिवद्वाववा- ग्राह-अनित्य इडिति । पूर्वविप्रतिषेधवाययाह--एवं तदींति । पूर्वस्मादपि वधो स्थानिवदिति स्वै नाऽश्रीयत इति स्थानिवदद्धावादनेकाच्त्वामिति न चोदनीयम्‌ । स्थानिवद्धाववायाह-न सिध्यतीति । परत्वाडिति । नित्यत्वादित्यपि बोद्धव्यम्‌ । वचनादिति । अपवादत्वादिति न बोद्धव्यम्‌ । सत्यपि संभवे बाधनं भवतीति छोपद्विपचनयोगिटि 'वाधग्रसङ्गाक्कित॒ क्रमः प्रदक्यते । घसिग्रहणे क्रियमाणे कताक्रृतप्रसद्धित्वादिडागमो नित्यः कतयोरपि छोपद्धिवचनयोः प्रवर्तनात्सावकाराश्च

^~] ~~ ~~~ ~~~

उ०-तिकेति । तत्र हीडागमं विनाऽऽकारलोपो इृठंम इति भावः । एव॑ च द्रि ४९

द्रातिर्दुदस्दिवानित्येव । प्रत्याख्यायत इति । स्थानि्चं तु न । दित्वनि- मित्ताजनिपिचादेशाभावादिति भावः । स्थानिवद्धावादिति । अचः परस्मिननित्य- नेन । सावकाडयोरेव नित्यत्वेन व्यवस्थेत्यत इटः सावकाशत्वं दर्शयति--कत- योरपीति । इदं चिन्त्यम्‌ । तत्प्ापतिकालेऽवक्यं तयोः प्राप्तेः । तस्माद्धि ठेपं बाधित्वाऽपबादुत्वादिटि पश्वादूचि लोपः । तत॒ आतिदेरिकं द्विर्वचनम्‌ । ओपदे-

म

--------------------~-~ यु “

व

ल

अ. ७ पा. २अ.२] पातञ्जटब्याकरणमहाभाष्येऽङ्गधिकारः। २८५

पुनः क्रियमाणे न दोषो भवति । कथम्‌ । वेचनादिड्‌ भविष्यति । इरि छते द्विवचनं क्रियतां रोप इति यद्यपि परत्वाष्धोपः स्थानिवदद्धावादुद्विषैचनं भवि- ष्यति |

विभाषा गमहनविद्विकाप्र्‌ ॥ ७ । २। ६८ ॥

दरश्येति वक्तव्यम्‌ । ददृश्वान्‌ दददिषान्‌ । तत्ताई वक्तव्यम्‌ । न वक्तयम्‌ | ट शेरिति»< वर्तते । ॥ ऋद्धनोः स्ये ॥ ७ ।२।७० ॥ स्वरते्वैरृत्वाहतः स्ये विप्रतिषेधेन ॥ १ ॥

| 0 ्यमोक

स्वराषलक्षणाद्राकचनाटतः स्य इत्येत द्भवति विप्रतिषेधेन+ । स्वरातिलक्ष- णस्य वावचनस्यावकाशः । स्वतां स्वरिता । कतः स्य इत्यस्यावकाशः । करिष्यते हरिष्यते । इहोमयं प्राप्नोति । स्वरिष्यति अस्वरिष्यत्‌ । ऋतः स्य इत्येतद्धवति विप्रतिषेधेन । यभरमनमाता सच ॥.। २ । ७३॥ किमुदाहरणम्‌ । अयंसीत्‌ व्यरंसीत्‌ अनंसीत्‌ अयासीत्‌ अवासीत्‌ । नेत- दस्ति । नास्त्यत्र विरदेषः सति वेटयसति वा । इदं तर्हि अर्थसिष्टाम्‌ । अयं- र<-रोपोऽपि नित्यः । तच परत्वादिडागमः । ततो टोपः । ततो दि्वचनमिति तो द्ि्बचनम्ति सिद जक्षिवानिति । विभाषा गमहन ० । हरोरिति वतत इति । विभाषा सजिदशोरित्यतः । इडत्यतिव्ययतीना मिति योगं प्रयोजनाभावाद््टङ्घ्य वस्वेकाजाद्रघसापमित्यत्र विभाषाय्र- हणसंबद्धं हरिग्रहणमनुवरतते । यमरम० । किमुदाहरणमिति । व्तिकाररेकवचनान्तान्युदाहरणान्युपन्यस्तानि । तन विषं सगिटोरबुद्ध्वा पृच्छति । इतरस्तु वुद्धयभाव्रे स्वरे च विरोषं मत्वेकवन्वनमेवो- दाहरति-अयसीदिति। अयंसिष्ठामिति । न केवलम वृद्ध्यभावो विरोषो यावत्सगिरोः

"ककमभ

बकारास्याप्यबाधकंत्वम्‌ । ज्ञापकान्न दोष इति युक्तं वक्तुम्‌ । ततो द्विर्वचनमिति । ` द्विर्वचनेऽचीति रूपस्थानिव्चात्‌ । ` विभाषा ग० । अनुवर्तत इति । एकदेशे स्वरितत्वप्रतिन्ञानान्मध्ये फला- भावाच्च मण्डूकपूटुत्या दरिगरहणमा्मनुवर्तत इति भावः । विमाषाग्रहणसंबद्धमित्य- नेन मध्ये प्रयोजनाभावो दर्शितः । केवलस्यानुवृत्तौ हि नित्यविधानार्थं ततापि संबन्धः स्यात्‌ । थि विकल्पस्तु पर्वसूत्रेणेव सिद्ध इति भावः ।

यमरमन ० । तत्र विरोषामिति । सिगीड्भ्यां रूपस्य सिद्धत्वादिति भावः । शद्ध्वभावमिति । अयंसीदित्यत्र॒ हटन्तठक्षणाया नेटीति प्रतिषेधेन । स्वरविशे-

` #१,१,५९. 2५.२.९५. + ०२०४४, ५ `

कः ५० , _ # _ _- __ (^. प सुमद्भासितं ४ 2२८६ सतुायदप्दः-त१द।१स बु दसत

सिषुः । व्यरंसिषटाम्‌ व्यरंपिषुः। अनंसिष्टम्‌ अनंसिषुः । अयासिष्टाम्‌. अया- सिषुः । अवासिष्टाम्‌ अवासिषुः । इदं चाप्युदाहरणम्‌ . । अर्यसीत्‌ व्यरसीत्‌ अनंसीत्‌ अयासीत्‌ अवासीत्‌ । ननु चोक्तं नास्त्यत्र विशेषः सति वेट्यसाि वेपि । अयमस्ति विषः । यधत्रेण्न स्याद्षृद्धिः परसण्येत>< । इटि पनः सति नेटि [ ७. २. १ ] इति प्रतिषेधः सिद्धो मवति । मा मृदवं हम्यन्तानामि- त्येवं + भविष्यति । अत्रापि नेदीत्यनुवतैते । वच्चावश्यमिदय्रहणमनुवत्यंमधाक्षी- दित्येवमथम्‌ । आकारान्ताश्चापि पदपुवां एकवचन उदाहरणम्‌ । मा हि~+ यासीत्‌ । यद्यतरेण्न स्यादृनुदात्तस्य इटः श्रवणं पसज्ये(त) । इटि पुनः सत्यु- कतमेतदर्थवततु सिचशचितकरण सामर्थ्याद्धीरं उदात्तत्वापिति> ततरेकदेर उदात्ते-

नोद॒त्तः [ ८. २. ५] इत्युदात्तत्वे सिद्धं भवति । |

हराः से ॥ ७ । २। ७७ ॥ ईडजनो्वं च ॥ ७ । २ । ७८ ॥

किमर्थो योगविभागो नेशीडजनां स्व इत्येवोच्येत । ईशो ध्वे मा भूरिति। इष्यत एव । ईशिध्व इति । ईउजनोस्तरिं से मा भूदिति । इष्यत एव । प्र भर०-श्रवणमपि । मा हि यासीदिति । अथासीदित्यत्राटरखरो भवतीति तिवृच्यथो माङ््- । मा हि यासीदिति । अयासीदित्यत्राटृस्वरो भवतीति तन्निव॒त््यथो माङ

योगः । दिशन्दप्रयोगो हि चेति निघातप्रतिषेधा्थः। इस्यसत्यायुदाचं पदं स्यात्‌ । सति तु तस्य सिज्भक्तत्वादुदाचत्वादेकादेश उदा्तेनोदाच् इत्यन्तोदातचं पदं भवति । तत्राऽऽदिः सिचोऽन्यतरस्यामिति पक्ष आयुदात्तं पदं पक्षेऽन्तोदातच्तम्‌ । एतच्चानिटः पित उपसं- ख्यानमित्युपसंस्यानमनपेकष्य प्रयोजनमुक्तम्‌ । तेन यथा मा हि कार्षमित्य् पर्यायेणाऽ< यन्तयोरदात्तत्वं भवत्येवं मा हि यासीदित्यासत्यपीरि भविष्यतीतीटो भावाभावयोः स्वरे भेदाभावः । |

ईंदाः । इष्यत दरिध्व इति । एतदर्थमेव चकारणेशिरनुङृष्यते । ईड- जनोस्तहीति । कर्थं, पुनरीडजनेस्ष्वे चेति सूत्रपाठे योगविभागेनेडजनोः सेशब्द इट्छक्यते निवतंयितुम्‌ । उच्यते । चकारेणेरोरनुकर्षणात्सकारादौ सेशब्द इतीरि

ॐ०-स्तृत्तरत्र स्फुटी भविष्यति । आदन्तोदाहरण उपपद्परवत्वस्य फर दर्हयति-- अयासीदित्यत्रेति । तत्राऽऽदिरिति। अन्तोदात्त प्राप्त इदमारभ्यते । अनिटः पित इति । अनिटः सिचः परस्य पिति उदात्तं भवतीति तदथः । एवं च यथा- स्थितसू्रमतेऽथं दोष इति भावः । |

दराः। अत्रेडजनेस्ष्वे चेति पठे भाष्यम्‌ । त सादि; सावेधातुकस्य सूत्र एवोपादाना- च्चकारेणेहिरेवानुङकम्यत इत्याह--एतद्थमित्यादि । अत ॒एवाऽऽह- कथं पुन- रिति । अत्र पठे विपरीतं प्रपमोत्येवेति भावः । चकेरेणेरोरगुकष॑ण।दिद्ि ।

मे ७, २. २, = ७१२०५. + <, १, ३४, # ६, १,१८५. > ३, १०४४९

ष

भ. ७ वां. २अआ. २] पातस्रव्याकरणमष्टाभाष्येऽङ्गाधिकारः । ८७

ईैदिषे जनिषं इति । ईरस्ता्ई स्वे मा भूदिति । इष्यत एव । इईरि्वेति ।

स तर्हिं यः स्वरब्द्स्तत्र+ यथा स्याक्रियासममिहारे यः स्वशब्दस्त#

मा मृदिति । अकरापीष्यते। स भवानीरिष्वेदिष्वेतवायमीष्ट इति । आतश्रेष्यतं

एवं दाह सिद्धं तु रोण्मध्यमपुरुषेकवचनस्य क्रियासमभिहारे द्विव चनारिति>। अतो येथः ॥ ७ । २।८० ॥

भ०-सिद्ध ईदाः स इति नियमार्थं विज्ञायते ईरोरेव सेराब्द इण्न त्वीडजनोरिति । स इति । थासः स इत्यस्यानुकरणं सुपां सृदुगिति सप्तमीटुका निविष्टम्‌ । श्यत इति । न चानिष्ठार्थो योगविभागः । जनिषं इति । व्यत्ययेन दाप्‌ तस्य बहुं छन्दसीति लुक छान्दसत्वादुपधालोपाभावः । जायस इत्यत्र तु न्त्यि- त्वाद्धिकरणे कृते तेन व्यवधानादिडमावः । ईरोस्त्हि स्वे मा भूदिति चकरेणे- रोरनुकर्षणात्सकारादौ ध्वरब्दे चेटः सिद्धेः, इशः स॒ इति नियमः क्रियते । इदः सेशब्द एव सकारादाविण्नान्यस्मिन्सकारादाविति । ययप्येकदेश्ञविक्रृतमनन्यव- दिति स्वराब्दः सेराब्द एव॒ भवति तभाऽप्यन्यस्य सकारदेव्यविर्त्यस्याभावादन्यत्व- माश्रित्य स्वराब्दो व्यावर्त्यते । से तर्हीति । $डजनोस्थ्वे चेत्यनेन स्वैसकारा- देरिटि विहित ईः स इत्यनेन नियमः क्रियते । सेराब्द्‌ ` एव सकारादाविति । तेनेशिष इत्यत्र भवतीरिष्वेत्य्नापि स्थानिवद्भावात्‌ । यस्तु लोट एव स्थाने स्वशब्द नासो सेशाब्द्‌ इति व्यावर्त्यते । अजरापीति । लोद्धर्माणो हिस्वौ लोटो भवत इत्य॒क्तं तेन॒ यथाऽन्यलोडदेष्षस्य स्वराब्द्स्य सेग्रहणेन ग्रहणादिडध भवत्येवं किंयास- मभिहारे समुच्चये च छीडदेशस्य स्वस्य । अत्रैवार्थे वारतिंककारवचनं साक्षित्वे नाऽऽह-आतश्चेष्यत इति । तदेवं दोषवान्गुरुश्च योगविभाग इत्येक एव योगः करतैव्यः । ईढीशिजनां सेध्वयोरिति ।

अता० । केषांचिदतो या इति सकारान्तानुकरणत्वात्पाठोऽन्येषां तु सौचत्वा-

# =

उ०-एकयोगेनेति वक्तम॒चितम्‌। ननु से इत्यस्यानुकरणे सयीति य॒क्तमत ्ाह-स्पां सुद्टुगिति।

जेर्दैवादिकत्वादाह-व्यत्ययेनेत्यादि दटुगिति । अत एव जादो न । नन्वेवं सेशब्द ङिति परतो जनसनखनामिति लोपः स्यादत आह-छान्दसत्वादिति। अन्यत्वमाभित्येति । नियमविधानसामथ्योद्रूपभेदमात्रेणान्यत्वमाश्रीयत इत्यर्थः । नन्वस्य सेशब्दविकारत्वाभावा- त्कथमिष्यतेऽत आह-रोडधमाणाधिति । योगविभागेन. तच्रायमर्थः साधितः । आतथ्येति । रोण्मध्यमपुरुषस्येत्युस्त्या कोडघरमत्वं तयोरुक्तमिति भावः ।

अतो येयः । सकारान्तेति । अनुकार्येणार्थवच्वात्ष्ठया जातायाः सुपां स॒टुगिति लुकि सत्वयत्वयलोपेषु तस्यासिद्धत्वाद्णाभावेऽतो या इति रूपम्‌ । अन्येषां विति । अच

न द 1 ४ ९ | क + दे [| 1] [| : | ग< द ॥॥ 1 क य्‌, ४

| ५ 4. -प्रदीपस मद्धासिते श „९ २८८ उद्न्ोपरल्कप्रदीपसमुंद्धासिते-

फ साैातुकमहणमनुवर्वत# उताहो न । किंचार्थोऽनुवृत्या 1 बाढमर्थो यथकारालसो यारब्दं आधैधातुकमस्ति । ननु चायमस्ति । विकीर््यात्‌। नि- हीष्यांत्‌+ । छोपोऽ बाधको भविष्यति । तद्यैस्मिन्योग उदाहरणम्‌ । पचेत्‌ यजेत्‌ । अवाप्यतो दीर्घो यनि [ ७. ३. १०१ ] इति दीं पाप्नोति । स यथेवेयदेो दीष॑तं बाधत एवं ॐोपमपरि बाधेत । तस्मात्सा- वैधातुकग्रहणमनुवत्यम्‌ ।

॥ रिरि

पर०-चर्दरास्य यजोपस्यासिद्धत्वानाश्रयणादतो येय इति । किंचाथं इति । ओचार्य- दे्ीय आह--प्रयोजनाधीनाधिकारानुव्रत्तिरिति मन्यते । आचार्य आह-बाढमथं इति । चोदक आह--यद्यकारादिति । कितु नास्तीति भावः । चिकीष्योदिति । लिडाकषिषीत्यर्थधातुकसंला । छोपोऽतेति । कताकृतप्रसङ्धत्वाश्नित्यो रोपः । श्या- देशस्तु रोपे कतेऽनकीरान्तत्वान्न प्राप्नोतीत्यनित्यः । इतरस्त्वियादे शस्य सावका.

५५

शत्व ठोपस्य नित्यत्वं वक्तं शक्यं नान्यथेति मत्वाऽऽह--किं तद्यस्मिक्लिति । स॒ यथेवेति । न च येन नाप्राप्तिन्यायेन दीर्घस्यैव बाधक इति राक्यं वक्तुम्‌ 1 यस्मात्स सार्वधातके विधीयत इति सिद्धान्तः । तथा च ज्ञाजनोजां इत्यत्र वक्ष्यते । जानातीत्यत्राप्यतो दीर्घो यञ्जीत्येव दीर्घो भविष्यतीति यदि तिडः दीर्घो विधीयते कथं जानातीत्यत्र स्यात्‌ । यत्त॒ वक्ष्यते तिङनव्येव्रं तदिति नासौ सिद्धान्तः । मध्येऽपवादा इत्यनाश्रत्येतडुक्तं॑तस्मिन्नाश्रीयमाणे लोपमेवेयादेशो बाधेत

न दीर्घम्‌ । दीधरत परत्वात्स्यादिति स्षेथा सावधातुकानुच्र्तिः सप्रयोजना ।

॥

उ०-पाड आकारान्तानुकरणं ततः षष्ठ्याम्‌ “ आतः ` इति योगविभागदालोपे ततो रुत्वादिषु सोत्रत्वाद्रण इत्यन्ये । या इत्याकारान्तानुकरणेऽबिभक्तिको निर्दे इति परे । एतदेवाभिप्रेत्य यार्द्‌ आ्ध॑धातुकामिति निर्विंस्गः पाठो भाष्ये । क्वाचित्त सविसर्गः पाठः । न्नायं प्रह्नश्चोद्कस्य नापि सिद्धान्तिनः । तेनानुव्तेरङ्खीकारा- दत आह-आचारयदैशीय इति । बाठमर्थं इति वदतो यदिगर्म वाक्यमय॒क्तमतं आह--चोदक इति । ननु पर इयादेश इति कथं रोपस्य बाधकत्वमत आह-- करुताक्रृतेति । ननु प्रत्युदाहरणप्रने प्रकृत उदाहरणप्रहनो न युक्तोऽत आह-~ इतरस्त्विति । न चेति । तिडीत्येवं तदिधानात्सव॑त्र प्राप्त इति मन्यते । उत्त रयति-- यस्मात्स इति । अनाश्रयणे हेतुः सार्वधातुकानुवृत्तेरावरयकतेत्याह-~--सर्व- थेति । तद्भावे पचेदित्येषठस्येयोऽनापत्तिः । चिकीर्यादित्यत्रानिष्ठस्य तस्याऽपत्तिः । तदनुवत्तों त॒ दीर्घस्य बाधः । अत्र विषयमेदेऽप्यानर्थक्यप्रतिहतानां विपरीतं बल्ा- बलमिति दीषौदेवाधः । बाधकत्वसामान्याच्चापवादत्वन्यवहार इति सरव्सिद्धिः । `

किना ~ ----------------------------- ण०ामनणेषमननः

"नी षो

^ ५, २, ७६. 1 ३० ग ११६. ) ६, ४.४८

अ. ७ पा, २ आ. २] पातञ्ठव्याकरणमराभाष्येऽङ्गगाधिकारः। २८५

आने मुद्ध ॥ ७।२। ८२ ॥ मुकि स्वरे दोषः ॥ १॥ मुकि सति स्वरे दषो मवति । पचमानः यजमानः । मुका व्यवहितत्वा- दृनुदात्तत्वं* न प्राप्नोति । ननु चायं मुगदुपदेरभक्तोऽदुपदेराग्रहणिन मराहिष्यत । न सिध्यति । अङ्गनस्य मुगुच्यते विकरणान्तं चाङ्घः सोऽयं संघातभक्तोऽश- कयोऽदुपदेरग्रहणेन ग्रहीतुम्‌ । एवं तद्भक्त; करिष्यते ।

[11 णी मरीरपिषीणरणीी गी

प्र०~- अने । अुकाति । पृघन्तकष्णे दोष इत्यथः । अदुपदेशा्दिति स्वरो न सिध्यति । अभ्रिचित्वानित्याद्‌ं हस्वनडभ्यां मतबित्याय्यदात्तत्वं प्राप्नोतीति स्वरविधां व्यञ्चनमवियमानवदिति दषयित्वा हष्टस्वरप्राप्तौ व्यञ्जनमविदयमानवदिति पिपा भाष्य- कारेण व्यवस्थापितेति व्यवधतैव मरगागमः । ननन खायभ्िति । अकार उपदेश इत्याश्रीयते न त्वकारान्त उपदेश इति मक्‌ चाकारमाच्रभक्त इति व्यवधानाभावः । अङ्गस्येति । अङ्मधिकारादङ्खस्य मग्विधायमानोऽङ्गमेव न व्यवदधात्यवय-

वान्तरं त॒ व्यवदधात्थव । एवं तर्दति । ककारमनबन्धमङ्रुत्वा विकरणवद्रकारा-

उ०~ अने मक्‌ । ननु स्वरविधों व्यञ्जनस्यावियमानत्वाम दोषोऽत आह-हृस्व- नुडभ्यामिति । इषयित्वेति । स्वरानुदशटयकस्वरविधिविषय इत्यर्थः । प्रचमानादं चित्स्वरं बाधित्वा परत्वात्तास्यनद्‌ात्तेदित्यनद्‌ातत्वपिभ्यते । अकार उपदा इति । विशेषणववेऽप्युपदेशशब्दस्य सोत्रत्वात्परनिपात इत्यभिमानः । सक्‌ चाका- रेति । अङ्गावयवस्यातो मुगित्यथं इति भावः । यदपि वर्णग्रहणे यदागमा इति नास्ति । अत एव प्रकते सवर्णदीर्घो न । तथाऽप्यकारान्तापदेश इत्यर्थस्य स्वरविधो सिद्धान्तितत्वेन तत्र वर्णगरहणाभावान्न दोष इति भावः 1 अकार उपदा इत्याश्रीयते नत्वकारान्त उपदेश इति कैययोक्तं चिन्त्यमेव । तथाऽऽभ्रयणेऽपि व्यप- देरिवद्धविनाकारस्येव तदन्तोपदेकशत्वमादाय दोषाभावात्‌ । तुदरनश्रयणे हतो हथ इत्यादावप्यनुदीात्तत्वापततेश्च । एवं च॒ विरोष्यत्वादुपदेराराव्दस्य परनिपातोऽपि यक्त एव॒ । ( + यक्ष्यत इत्यादावव्याततश्व । यक्ष्यमाण इत्याद्‌ावप्यवयवावयवस्य समुदायावयवत्वेन स्यस्यापि न मुग्व्यवधायक इति न दोषः )। अनित्यत्वेन कैचि- देव॒ वणग्रहणेप्रवत्तिनं सवेत्रेति त्वम्‌ । अद्धगाधिकारादिति । सामानाधिकरण्या- नुरोधेन तस्य विरष्यत॑वेति तदन्तविधिरिति भावः । अङ्गमेव न उ्यघद्धातीति । कतश्चित्पुवस्याङ्गस्य कार्ये वाऽङ्गात्परस्य क्ये वेति भावः । अवयवं त्विति । ततः परस्य कार्ये कर्तव्य इत्यथः । अवयवान्तरमिति पटस्त॒चिन्त्यार्थः । कस्य- क 0 % ६. १. १८६.

+ धनुधिंदनान्तगेतो अन्थः स, पुस्तके नास्ति । ५५९

२९० उदूयोतसमलंषतपदीपसमुद्धारिते-

अभक्ते च ॥ २॥ क्षम्‌ । श्वरे दोषो भवति । पचमानः यजमानः । मुका व्यवहितत्वादन्‌- दूत्तत्वं न प्राप्नोति । एवं तरिं परादिः करिष्ये । | | परादो दीर्धप्रसङ्गः ॥ ६ ॥ यदि परादिः क्रियतेऽतो दीर्घो यजि [ ७. २. १०१] इति दीं पाप्नोति । नेष दोषः । तिडीतयेवं तत्‌# । सिध्यति । सूं तर्द भिद्यते । यथान्यासमेवास्तु । ननु चोक्तं गुकि स्वरे दोष इति । परिहतमेवददुषदेशम- क्तोऽदुपदेर महणेन ग्राहिष्यते । ननु चोकतपङ्कस्य मुगुच्यते विकरणान्तं चाङ्गः „ सोऽयं संघातमक्तोऽशक्योऽदुपदेशयहणेन अहीतुमिति । | अथायमभक्तः स्यादृगृहेतादुपदेश्रहणेन । बाढं गेत । अद्धकस्ताह भविष्यति । तत्कथम्‌ । अतो या इयः [ ७.२. ८० ] इत्यत्राकारप्रहणं पचमीनिर्दिमङ्कस्येति+ च षष्ठीनिरष्टं॑तवाशक्यं विविभक्तित्वाद्त इति पञम्याऽङ्ख विशेषयितुम्‌ । तत्पृतमिहानुवर्विभ्यते । एवमपि षष्टयमावान प्राप्नोति । आन इत्येषा सप्तम्यत इति पश्चम्याः षष्ठीं पकृत्पपिष्यति तासि निति निदि पूर्वस्य [ १.१.६६ ] इति ।

क क क

कत्वा मकारेणेति युक्तं व्रम्‌ । एवे तीति । आनस्य सुडिति सूत्रन्यासेन । ` तिङत्येवं तदिति । मुदि क्रियमाणे सार्वधातुकमननुवर्त्यं तिडीत्यनुवत्थमेवेति ` भावः । पच्चमीनिदिष्ठमिति . ! पूर्वसूत्र एवात इत्यनेनाङ्कं न ॒विरेषितमिति तदन्तविध्यभाव इत्युक्तं भर्वति । तेनाङ्गस्य योऽकारस्तस्मात्परस्य यास इत्यङ्ग यथा पुलंसूत्रे विशे. परणं तथेहापीत्यङ्गगवयवस्याकारस्याऽने मुग्भवति । तत्पक्कतमिति । विष्यं सत्प-

धानमेकेत्य्थः । आत्त इत्येषेति । अकृतार्था सप्तमी पर्वन कृतार्थायाः प्श्वम्याः न

उ ०-चिद्वयवस्य प्रसङ्धे हि तथा वक्तु यक्तम्‌ । न चात्र तथा । अङ्कस्यावयविन एव *पूवै प्रसङ्गात्‌ । अकारान्तादिति । अत इति पच्म्यन्तानुवृत्तस्तदनुरोधेनाद्ग- स्येत्यपि पच्चम्या विपरिणम्यत इति भावः । अभक्तत्वपकषे मुकोऽभावादाह-यथा न्यासेति । मुगिति मकारोपलक्षणमिति भावः । तिडत्यनुवर्त्यमिति । भूसुवोस्ति- डीत्यतः । इदं न युक्तमित्युक्तम्‌ । पूर्वसज्न एवेति । एवं चार्थाधिकारानुरोधा- दिहाप्यङ्धेनाकारो विरोप्यत इति भावः । तत्क्रतमित्यस्य यद्धर्मकं प्रकतं तद्धर्म-

कमेवेहानुक्ृष्यत इत्यर्थ इत्याह--विरेष्यं सदिति । ननु विपरीतं कि न स्यादत ` आह --अक्कतार्थीति । पदेरामहणादविति । वस्तुतस्तपरसूत्रस्य॒विष्य्थतवपश्चे तप-

^ ५,३.८८, + ६.४, १,

5 १,

ग ¢

भ, ७१ा. २ आ, २] पातन्नलव्याकरणमहामाष्येऽङ्गधिकारः। २९१

अष्टन आ विभक्तो ॥ ७।२। ८४ ॥ अष्टञ्जनादिपयिमथ्यात्वेष्वान्तरतम्थादनुनासिक प्रसङ्गः ॥ १

अष्टञ्चनादिपाधेमथ्याववष्वान्तरतम्यादनुनासेकः प्राप्नोति । अष्टाभिः अष्टाभ्यः । जातः जातवान्‌ । पन्थाः मन्थाः ।

सिद्धमनण्त्वात्‌ ॥ २॥

भ०~-षष्ठीं प्रकल्पयति नतु पञ्चमी सप्तम्याः । ययेवमद्धस्यात इति समानविभक्तित्वा- ` त्दन्तविधिप्रसद्ः । नैष दोषः । विदोषणविरेष्यभावे कामचारादङ्केनातो विशोष- णाच्तो मुगकारमाजभक्तत्वान्न भ्यवधायकः । ययपि पुकि कते<ध्य्घमात्रोऽकारस्त- थाऽप्य॒पदेराग्रहणाइुपदेशे माभरिकत्वाश्रयः स्वरः प्रवर्तते । तथा च पचाव इत्यादौ द्र्चेऽपि कृते भ्वति पचमान इत्यादौ त्वातो डिति इति, इयदेशाभावोऽत इतिं तपरकरणात्‌ ।

अष्ठ० । सोत्रत्वान्निर्देरास्याह्ठोपोऽन इत्यकारलोपो न कतः । समानक्िचिारत्वा- तकरणान्तरविहितमप्यनुनासिकस्थानिकमाकारपिहेवोपन्यस्यति--अष्ठनिति । यत्र तपरत्वमस्ति तत्र तपरस्तत्कालस्येति क्चनाद्रणान्तरयुक्तस्य तत्काटस्य ग्रहणात्स्थानेऽ- ` न्तरतम इति वचनाच्चानुनासिकस्थानेऽनुनासिक एवाऽऽकारः प्राप्नोति । यत्रापि तपरत्वाभावस्तत्राप्याकृतिनिर्दैशाददीर्घोच्चारणसामर्थ्याच्च हस्वप्टुताग्रहणात्सर्वदीर्घव्यक्ति- प्रसङ्घेऽन्तरतमपरिभाषोपस्थानादनुनासिकप्रसद्धः । सिद्धमनण्त्वादिति । अए़दित्सवर्ण-

उ०-स्तत्काठस्य सवर्णस्य ग्राहक इत्यर्थो न त्वन्यनिवर्तकमेतदिति कोऽत्र दौषः । निय- मपक्षे ऽतत्कालसवर्णमेव व्यावर्तयेत्‌ । नतु यदागमा इत्येतछछन्धमिति चिन्त्यमिदम्‌ । नचेवं पचमान इत्यजाऽऽतो ङिति इति द्वारम्‌ । अनित्यत्वेन कचिद्रर्णग्रहणे यदा- ` गमा इत्यस्याप्रवत्तेरदोषात्‌ । तपरकरणारिति । उपदेराग्रहणस्यात्राभावादिति भावः । अष्टन आ० । ननु पथ्यादीनामप्रकृतत्वादुपन्यासोऽसंगतो6त आह-समानेति । यत्रेति । जनादिविषये विड्वनोरित्यत आदित्यनुवत्तेः पथ्यादिसूत्र आदित्युच्वाणा- चेति भावः । गुणान्तरेति । तपरसूत्ेऽणिति नानुवर्तते विध्यर्थ च सूत्रमिति भावः । यञ्रापीति । यथा प्रकृतसूत्रे । नान्वाकरुतिनिर्वेशे हस्प्ठतयोरपि ग्रहणं स्यादत आह- दीर्घेति । अन्यथा हस्वमेवोचारयेदिति भावः । दीर्घोच्चारणं दीर्घव्यक्तिसम्बेतजातिग्र- हणायेति तत्वम्‌ । व्यक्तिपक्षाश्रयणेन समाधत्ते भाष्ये--सिद्धमेतदिति । अयं भावः । अष्टन ` इत्यादिसूज् आदिति व्यक्तिगह्यते । व्यक्तिपक्षे च गरहणकराखारम्भात्तेनैव सानुनासिकग्रहणं वाच्यम्‌ । तच्चानणत्वान्न प्रवर्तत इति । तत्रानण्त्वं ग्युत्पादयति- अए़दिदिति । इदं च [ प्र [्तसूत्राभिप्रयेण । न च पत्याहार इति ।

क ६, ४, ४२६; ७, १, ८५. १, १, ५०.

२९२ उद्‌ तसम्‌ टंछ्तप्रदीषसमुद्धासिते-

सिद्धमेतत्‌ । कथम्‌ । अनण्तात्‌ । केथमनण्तवम्‌ । अण्सवणान्ृहातीतयुः

च्यते + । न चाऽऽकारोऽण्‌ । उच्चारणसामभ्याद्वा ॥ ३

अथवा चाद्धोच्ारणसामथ्यौन भविष्यति । नेतो स्तः परिहारो । यत्ता- वदुच्यतेऽनण्तवादेति न व्रमोऽण्सवणान्गृह्णताति । कथ तर्हिं । तपरस्ततक्रा- ठस्य [ १, १.७० ] इति । यदप्युच्यत उच्वारणसामथ्याद्रेत्यस्तयन्यदुच्चा- रणे प्रयोजनम्‌ । किम्‌ । उत्तराथम्‌ । रायो हाट [ ७. २. ८५ 1 इतं । एवं तरि नेमौ प्रथक्पारहारौ । एकपरिहारोऽयम्‌ । सिद्धमनण्तवादुज्वारणसा-

प्र०-स्येत्यन्राण््रहणेन प्रत्याहारसंनिविष्टा अकारादयो गृह्यन्ते न ॒त्वाकारादयोऽसंनिविष्ठ- त्वान्न च प्रत्याहरेऽकासदिभिराकारादयो गृह्यन्ते । नाप्यणादित्सूतरेऽङ्खेषु स्वात्मनि चं ग्रहणकराश्चस्यानाभिनिक्तनात्स्वात्मनि क्रियाविरोधाच्च महणकराघ्रान्तराभावाच्च 1 कथमनण्त्वमिति । अकारेण गह्यमाण आंकारोऽण्‌ मवतीति मतवा प्रभः । पुवेक्तिनामिप्राये- णाऽऽह-अण्‌ सवणानिति । अनण्त्वादेव भाव्यमानोऽण्सव्णान्न गृह्णातीति परिहारो नोक्तः। . ग्राह्मासद्धाबाच्चान्तरतमपरिभाषा नोपतिष्ठते । उच्वारणसामथ्यद्रिति । ययनुनासि, कोऽभविष्यत्स एवोद्चारयिष्यतेति निरन॒नासिक एवोच्तारणसामथ्यात्पवर्तते । तत्र र्वः परिहारोऽछछशब्दाकारमिप्रयिणोक्तः । उत्तरस्त॒ जनायाकाराभिप्रायेण । चोद्‌- कस्त॒॒विषयविभागमबद्ध्वाऽऽह-नेतो स्त इति । कथ तद्दींति । अणिति न तत्रान॒वत॑ते । उत्तराथोभिति । इहाननासिक उच्चार्यमाणेऽनननाकिक उत्तरत्र कर्तव्य हति टलचवायानतनासिकोच्चारणं स्यादित्यर्थः । इतरः स्वामिप्रायमाह---एवं तीति । अष्टन आत्वे न द्रौ परिहारो नापि जनाययात्वे किंतु विषयविभागेन । एक इति । यद्यपि दावेतो परिहिरो वाशब्दस्य समच्यार्थत्वात्तथाऽपि समदायापेक्षया संभवपे-

[ क 1

उ०-चतुर्दशसूञ्यामित्यथः-। स्वात्मनीति । अत्रानभिनिर्वत्तिमलक एव स्वात्मनि क्रिया. विरोधो द्रष्टव्यः । चस्त॒ वाक्यालंकारे । भाद्यासच्धावाच्येति । यदि साननासिकः स्याप्यत्र ग्रहणमभविष्यत्तदा तस्यैव प्रवत्य्थमन्तरतमपरिभाषा प्रावर्तयत्‌ । तदुभावात्त न प्रघतत इत्यथः । स पए्वेति.। ॐ इत्यादाविव प्रतिपच्चिलाववायानुनासिक एवो स्चारणीये भूद्धोच्चारसामर्थ्येनान्तरतमबाध इति भावः । नन॒ वाशब्दस्य विक- त्पाथत्वेन प्रसिद्धत्वाततिज्ञातेऽथ पयायेण परिहारद्यमिति भाति । तत्त न विसे धात्‌ । विषयभेदे त॒ एरथकपरिहारत्मेवेति नेमो परथमित्ययुक्तमत . आह---अष्ठन आत्व इते । एकक विषये एथकूपरिहारो नेति भाष्यार्थः । एवं चं वाराद्दः समृच्चयाथं इति भावः । नन्वेवं तर्कः परिहारोऽयमित्यसंगतमत आह--यथपीति । तथापीति । समुदाय एकः । स च यथासंभवं प्रतिन्ञातेऽथे प्रवर्तत इतिं भावः।

1 2. १.९०.

ओ. ७ पा. २ आ. 1 पातञ्जछव्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। -२९३

मधथ्यादरेति । इह तावदष्टामिः अष्टाभ्य इत्यनण्तवात्सिद्धम्‌ । जातः जातवान्‌ पन्थाः मन्थाः उच्वारणसाम्यांत्सिद्धम्‌। यद्येवं प्रथक्परिहारयोरपि न दोषः। यो यत्र परिहारः स ततर भविष्यति । युष्मदस्मदोरनादेरो ॥ ७ । २। ८६ ॥ अनादेशग्रहणं राक्यमकतुंम्‌ । कथम्‌ । हरीत्यनुवतेते+- न चाऽद्देशों हखादिरस्ति । तदेतदनदेशग्रहणं तिष्ठतु तावत्सान्यासिकम्‌ । | योऽचि ॥ ७।२।८९॥ अज्य्रहणं राक्यमक तुम्‌ । कथम्‌ । अविरेषेण यत्वमुत्सगंस्तस्य हडद्‌ा- वात्वमपवाद्‌ः* । | ^ ध्र०-क्षया चैवमुक्तम्‌ । अथवेकोऽसहायः कचित्कचिदन्यनिरयैक्षः परिहार इत्यर्थः । सं एवाऽऽह- यद्येवमिति । यदि भवान्संमन्यते परिहिरसमुदाये यथासंभवमवयवो परि-

` हारत्वेन तदा समुदायकल्पनया नाथः परथगेवेतो परिहारो यथाविषयमवतिष्ठेते । य॒ष्म० । हरीत्यञ्ुवतंत इति । रायो हरीत्यतः । न चाऽड्देक्लो दखादि-

रिति । भ्यसोऽभ्यमित्यभ्यमादेरो नतु भ्यमिति भावः । तदेतदिति । उररतो- पयुज्यते । योऽचीति यत्वमादेश्षेऽजादो मा भूत्वमहमित्यादां रेषे कोप इतिं ेषग्यवस्थाथं च ।

योऽचि । यत्वमृत्सर्मं इति । अनादिष्ठायां विभक्तौ विधीयमानं यत्व-

ख€-~-स एवेति । परिहारमन्थरोषत्वादिति भावः † एकम्नन्थत्वे योजनाप्रकारमाह~यदि भवानिति । पूर्वं समदायरूपत्वमुक्त्वा तत्र॒ समुदायस्यावयवद्ारेण यथासंभवं प्रति- ज्ञते प्रवत्तिरित्यर्थे परस्य ` संमतिं दृष्टवा प्रथकपरिहारत्वेऽपि तथैव न दोष इतिं प्रतिपायत इत्यर्थः । नन्वनङ्दात्तग्रहणिन स्वरूपोच्चारितगणस्याविवक्षाज्ञापनात्पथ्यादि- विषये शुद्धोच्चारणेऽप्यान्तरतम्यादनुनासिक एवोच्चारणीये शद्धोच्वारणसामर्थ्येन तस्य चाध इत्यारायात्‌ ।

युष्मद० । अभ्यमदेश इति । पक्षभेदेन रक्ष्यभेदस्यानिष्टतयाऽभ्यमि- त्येत्र॒तत्र पदच्छेदः कार्यं इत्यर्थः । भ्यसोभ्यमिति सजस्थं यथेच्छसि तथास्त्विति भाष्यं तु केवठयुष्मच्छब्दे रूपाविषेषमात्रपरं नतु तन्त्ाश्रयेणोभयादेरप्रतिपादनपरम्‌ । , थथेच्छसीत्युक्त्योभयत्र तात्पर्याछाभात्‌ । तच भ्यम्‌ भ्यस॒इत्यकरणेनाभ्यमिति च्छेद्‌ एव युक्तः । यत्र म्यमभ्यमोः फठे विरोषस्तस्यानभिधानमेव बोध्यम्‌ । उन्तरञ 1 योऽचीत्यत्न ! रोषे खोप इति । आदेशाविभक्तिहिं तच शेषो यथा प्रकल्प्ये- तेति भावः |

योऽचि । अनदेशयहणं त॒॒सर्वथाऽ4वश्यकमित्यज॒यहणमाघ्नित्य तंन्न प्रत्याख्या-

दिता - ममननम

4 ७५ २, ८५ ७, २, ८६,

ॐ ,.

२९५ उद्धतः मलंदतप्रदीपसमुद्धासिते- | रोषे टोपः ॥ ७।२।९० ॥

षग शक्यमकतुम्‌ । कथम्‌ । अविशेषेण ठो१+- उत्तगतस्याजप्रौ . यत्वमपवादो हखादावात्म्‌ * । . | मपयन्तस्य ॥ ७।२।९१ ॥

परिग्रहण रक्यमकतुम्‌ । मान्तस्येत्येव सिद्धम्‌ । न सिध्यति । फ कार-

णम्‌ । अन्तरा्द्स्योमयार्थत्वात्‌ । कथम्‌ । अयमन्तशब्दोऽस््येव सह पैन पतेते । तथा । मयोदान्तं देवदत्तस्य क्षेषम्‌ । सह मयौदयेति गम्यते । असि भराकसमादतेते । त्था । नन्तं देवदत्तस्य कषेत्रामिति । पाङ्नघया इति गम्यते

` वयः सह तेन वतेते तस्येदं अ्रहणं यथा विज्ञायेत । नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ ।

भ्र°-मत्सगों हलादौ त्वात्वमपवाद्‌ अदेशे तु लोप इत्यसंकरेणाऽऽत्वयत्वलोपाः सिध्यन्ति । ` अज्ग्रहणे क्रियमाणेऽप्यनादेशगरहणं. यत्वलोपयो्विषयाविभागारथं कतव्यमित्यनादेरग्रह- ` णान्नयेणाज्यहणघ्ुत्तरच च शेषग्रहणं प्रत्याख्यातम्‌ !

रोषे । अविरोषेणेति । विभक्तावित्यधिकाराद्विभक्तिमाने लोपो विधीयमान उत्सगो भवति । तस्यानादेशे विभक्तौ यत्वमपवादो यत्वस्यापि हलादावात्वमिति रेषेगरहणं पूर्वत्र चाञ्ग्रहणमन्तरेण . विषयविभागेन कार्यसिद्धिः । तस्याजादाविति । हलादावात्वविधानात्सामर्थ्यम्यमेतत्‌ । |

मप०। अयमन्त इति । अन्यपदार्थविषयस्यान्तराब्दस्येदं व्याख्यानम्‌ । ववचिदन्तर्भू- -\ तान्तार्थोऽन्यपदार्थो बहुीहेरमिथेयः। क्वचिदनन्तर्भूतान्तार्थं इत्यर्थः । म्यादान्तमिति । ` मयादायाः ेत्रावयवत्वास्कषत्रेऽन्यपवार्थेऽनुप्वेशः। नद्यन्तमिति । नयाः श्चे्रानवयवत्वादन्य- पदा्थःऽनुपरवेशाभावः। परयन्तरवद्स्वन्यपदाथाविषियः सह तेन वतत इति पयियिहणं कतम्‌ ।

=+ क = = पम कि

ॐ०-तमित्याह-अजुग्रहण इति । रोषे । भाष्ये तस्याजादौ यत्वमित्युक्तेरचीत्यस्य करतव्यत्वमाभापि तदपनयायाऽऽह-- तस्यानदेडा इति । हलादाविति च । रोषस्य लोप इत्ये- तदु्थमपि न । संनिपातपरिभाषया टाबभावासद्धया फठाभावादिति तात्पर्यम्‌ । एतत्सूनयोक्त एव सिद्धान्तो भाष्यङदुक्तत्वात्‌ । भ्यसोभ्यम्‌ शेषे ठोपस्त्यदादीनामिति रेषु त्वकदेश्युक्तिवातिककारोकव्याख्यानमात्रापतयाहु । [न मपयन्तस्य । नन्वाडिव नान्तशब्दोऽभिविषधिमर्याद्योस्तस्यावयववाचित्वादतो भाष्या- शमह अन्यपदाथति । ` मर्यादाया इति । अवयवावयविनोः समवाय; संबन्ध ` सत्युपलक्षणस्याप्यवयवस्य कार्ययोग इत्यर्थः । सामीप्यादिनोपलक्षणस्य तु कार्ययो- गाभावस्तवाह--नद्या शति । तय इत्यादि भाष्यं न्याचष्ट-पर्यन्तराब्द स्त्विति । छन्द दक्तिस्वभावादिति भावः । अन्यपदार्थविषय इति । सहुत्रीहिभूत इत्यर्थः । एवं ----------- प 0 । वीहि सतः । पव च परि परि.

+ ७, २, ¢ ४,४७.२. ८ १; ८६,

(^ वन छ नय श~ = प धट भः ड

भ. ७ पा. २जा..२] प्रातज्ञलन्याकृरणमहामाष्येऽङ्गगधिकारः । २९५

वतवान्तराष्द्‌ः स॒ह तेन वरषैते । अथ कथं नद्यन्तं देवदत्तस्य क्षेत्रमिति । नद्याः कषे्रत्वे संभवो नास्तीति छत्व प्राह्नधा इति गम्यते । अषषिद्योत- . नार्थ तर्हिं परग्रहणं करतत्यम्‌ । मान्तस्येतीयप्युखयमनि यत्रैवं मान्ते युष्मदस्मदी

भ्र०~तेन युष्म्‌ अस्म्‌ इत्येतयोरादेश्ञा भवन्ति । न युष अस्‌ इत्येतयोः । सर्वत्रेति । अन्तश ब्दोऽवयववाचीत्यवयवेन विग्रहः। समदायः समासार्थं इत्यवयवस्यावदयमन्यपदार्थेऽन्त्भावः। नयन्तं क्षेजरमित्यत्र॒त्वन्तराब्दः समीपवाचीत्यन्यपदार्थे न्या अनन्तभीवः । यन्न च्यते सर्वचरेवान्तराब्द्‌ः सह तेन वर्तत॒ इति तत्संभवयपिक्चं॑यस्यावयवत्वं सामीप्यं च संभवति तस्यावयवत्वमेवाऽश्रीयते । अन्तङब्दस्यावयववायचित्वेन प्रसिद्धतरत्वा- ` द्यस्य त्ववयवत्वासंभवस्तस्य सामीप्यमेवान्तशब्देन प्रतिपाद्यते यथा नयन्तं क्षेत्रमिति । ` अन्ये त्वाहुः । सर्वत्रैवान्तक्षब्दो ऽवयववाची कस्यचिन्मृख्यमक्यवत्वं कस्यचित्सामीप्या- दुपचरितिमित्यभिप्रायेणेदं भाष्यम्‌ । ततश्चान्तदब्द॑स्यावयववाचित्वान्मपर्यन्तस्याऽऽदेश- काभान्नाथंः पर्मिहणेन । अवधिद्योतनार्थमिति । यदि युष्मदस्मदी मान्तेऽथा- - प्यमान्ते सर्वथाऽद्धेश्ा यथा स्युरेवमर्थं परियिहणम्‌ । यत्रेवेति । सामानाधिकर- ण्येन विशेषणविेष्यभावः स्यात्‌ । अथापि वैयधिकरण्यमाश्रीयते युष्मदस्मदोरव- यवस्य मान्तस्येति तथाऽपि यत्र मान्ते युष्मदस्मदी तत्र मेदाभावादादेक्ञा न स्युः। ~ न॒ च व्यपदेरिबद्धावोऽस्त्यप्रातिपदिकेनेति निषेधात्परिगरहणे तु तड्पादानसामर्थ्या- . द्युष्पद्स्मदवयवेऽपि युष्मद्स्मच्छब्दौ वर्तेते इति सर्ैत्रेवाऽदेशसिद्धिर्वैयधिकरण्येन बा संबन्धे परिग्रहणोपादानसामर््याद्प्रातिपदिकेनेति प्रतिषेधाप्रवरृच्या मान्तयोरपि य॒ष्मद्‌-

~~ - ---~------ ~~~ ------~ --- - ~ - ~~~ ~~~ ~~~ न

उ ०-शब्दाभवेऽथंसदेहः स्यात्पर्यन्तराब्दस्तु सह तेनेत्यथ एवेत्यसंदिग्ध इति तत्पर्यम्‌ । तत्फलं दश्ंयति-- तेनेति । सरकत्रवेति नियममुपपादयति--अन्तदाब्द इति । तर्हि नयन्तमित्यत्रापि नयाः काययोगः स्यादत आह--नद्यन्तामिति * तर्हिं नियमेोक्तिर- युक्तेत्यत आह--यच्िति । यस्याव्रयवत््रमिति । यथा मर्यादान्तमित्यादौ मर्यी- दायाः । तस्यावयवत्वामिति । अवयवत्वमेवेत्यर्थः ! यस्य त्विति । यथा नय- न्तमित्यादो नयदेः । अन्ये त्वाहरिति । एवं द्यकशक्तिकल्पनाहाघवं भवति । अतो तल्रान्तस्येति सूत्रे सामीप्ये वर्तत इत्यस्य सामीप्योपचरितावयव इत्यर्थः । अव- यवे वर्तत इत्यस्य मुख्यावयवे वर्तत॒ इत्यर्थं इति भावः । अवयियोतनार्थमित्यस्या- यमथः--परिङाब्दसमभिव्याहतो ऽन्तशब्दो ऽवधिबोधक इति तस्यावधिवाचकत्वसोतकत्वा- थमित्यभ्ः । एवं च तस्य सा(मा)वधेरित्यर्थः । एवमपि सामानाधिकरण्येनान्वय इषट- सिद्धिरत आह--यदि युष्मद्िति । पररिगरहणसामथ्यद्वियधिकरण्यान्वय इति भावः । अथापि वरैयधिक्रण्यमप्मिति । इदं परोदय । संभवति सामानाधिकरण्ये वैयथिकर- ए्यस्यान्यास्यत्वात्‌ । निषेधादिति । इदमपि प्रोद्रया । निषेधस्य प्रत्ययविधिविषः-

९४

। । उढयोतसमलंरूतप्रदीपस | 9 ५ क, ` _ , = २९६ ` #तसमलछृतप्रदीपसः दसत

तैवाऽदेशाः स्यः। क च मान्ते युष्मदस्मदी । युष्मानाचष्टे अस्मानाचष्ट हि युष्मयतेरस्मयतेश्वापत्ययः ।

ॐ

पर०-स्मदोरादेक्षसिद्धिः । युष्मयतेरिति । परत्ययोत्तरपदयोश्चेत्यत्रेकवचनाधिकारात्वमो. न भवतः । इषटवद्धावाडिलोपः । विवपि णिलोपः । क्वौ लुप्तं न स्थानिवदिति मान्ते युष्मदस्मदी ततः इदन्तत्वात्स्वादयः । एकदेविङरृतस्यानन्यत्वादुष्मदस्मदाश्रयकाय प्रवृत्तिस्तत्र सौ त्वमहमिति भवति दिवचनें प्रथमायाश्च द्विवचने भाषायामिति मकारस्याऽऽतवे प्रपते परत्वाद्यवावयोः कृतयोः पुनः प्रसद्धविज्ञानादात्वे कृते युवामा वामिति भवति । त्तीयाद्विवचने युवाभ्यामावाभ्यामिति । भिसि युषाभिरसाभिः रिति । ङेग्रत्यये तुभ्यं मद्यम्‌ । भ्यसि युषभ्यमसभ्यमिति रेषे कोप इति छोपः। प्चमीभ्यासषि य॒षदसदिति । मपर्यन्तपिक्षे त॒ शेष आश्रीयमाणे मात्परस्यानाभावा- होपाभावाद्युष्मदस्मदिति भवति । इह त्वामाचष्टे मामाचष्ट॒ इति णिचि प्रत्ययोत्तरः - पदयोरिति त्वमयोः प्रकरत्येकाजिति प्रकृतिभावादसति र्पेऽत उपधाया इति वृद्धया भाव्यष्‌ । अथ त्वद्धवृत्त इत्याश्रीयते तदा वृद्धयभावः । तत्र त्वद्‌ मद्‌ स॒ इति स्थिते मपर्यन्ताभावा्वाहो सावित्यस्याप्रवर्तनात्‌ । वद्धिपक्षे त्वादम्‌ माद्मिति भवति । तदभवि त्वद मद्मिति । केचिन्न मान्तयोयुष्मदस्मदोरादेरा

उ०-यत्वात्‌ । तस्मात्सामानाधिकरण्येनान्वय इत्येव भष्यतात्पर्यम्‌ । अवधिबोधकपरयः न्तशब्दोपादाने त॒ वेयधिकरण्येनैव संबन्धः । एवं च युष्मदस्मदोमरविधेरादेश इत्यं इति भावः । एकवचनाधिकारादिति । एकार्थवाचिनोरेव तावादुश्ौ न त्वनेकार्थ, ` वाचिनोरिति भावः । ननु छोपस्य स्थानिवद्धावान्मान्तत्वमनयोरसिद्धमत आह-- क्रो टु्तमिति ।! युवावयोः तयोरिति । आसख्यानकरतुदित्वे वर्तमानयोरपि युष्पः दस्मदोद्व्यर्थवतिंताऽस्त्येवेति भावः । युषभ्यमसभ्यमिति । भ्यम्‌ तु यष्मदृस्मदोर- नादश्च इतिसू्रस्थरभीष्यप्रामाण्यान्ास्त्येव । मुख्ययुष्मदादिविष्य एव वा । यथे च्छसीत्यनेन भाष्येण तयोः फटमेदाभावबोधनादिति भावः । वस्तो. यथेच्छसीति भाष्यप्रामाण्येनास्य चतुर्थीबहुवचने प्रयोगाभाव एवैति त्वम्‌ । यष्मवस्मदिति । एवं चतु्थीवहुवचनेऽपि युष्मभ्यमस्मभ्यामिति । वस्तुतः रषे ठोप इति सूत्रस्थर धय्रहणप्रत्याख्यानपरभाष्यप्रामाण्याच्छेषस्य लोप इति नास्त्येवेति प्वरमीबहुवचनेऽस्य ` प्रयोगाभाव एवानभिधानादिति तत्वम्‌ । धष्ठीबहुव्चने युषाकमसाकमर । प्रत्ययोतत- र्पदयोरिातं सूनऽतित्वाकमतिमाकमिति भाष्योदाहरणेन गोणेऽप्याकम्परवततेः । श त्वामाचष्ट॒ इत्यादि .। वस्तुतस्तु .सवेकाच इतिसूत्रस्थभाष्यप्रामाण्येनेकबचनान्त४ कृतिकण्यन्तप्रकृतिकक्रिबन्तानामनभिधानस्य तत्रैव सूजरऽस्मामिरुक्तत्वेनेदं चिन्त्यम्‌ । केचित्विति । पय्िहणाभवे तत्रैवाऽद्देशा इत्यस्य तत्रैवानिष्ट आदेहां हत्यर्थः | `

तम ~ र ~ ` = क्नु, १

न ११६ १५५ ५१; १९ १, ५८, वि

अ. ७ पा. ९आ. २] पातज्जरुव्याकरणमहामाष्येऽङ्गधिकारः । २९७

प्रत्वयोत्तरपदयोश्च ॥७।२।९८॥ । केमथमिद्मुच्यते न त्वमावेकवचने [ ७. २. ९७ ] इत्येव सिद्धम्‌ । न सिध्यति । किं कारणम्‌ । एकवचनामावात्‌ । एकवचन इत्यच्यते न चत्रैक- वचनं पश्यामः । पत्ययरक्षणन? । न छमताञङस्य [१. १, ६३] इति पत्ययलक्षणस्य प्रतिषेधः । एवे तहीदामिह संप्रधाय॑म्‌ । इकक्रियतामदेशाः ।वेतिं ।केमन कृतम्यम्‌ । प्रत्वाद्देशो । नित्यो इक्‌ । रुतयोरप्यादेश्षयोः पराप्नोत्यरूतयारा१ । अन्तरङ्खगवादे र । एवं तर्हि सिद्धे सति यत्मत्ययोत्तरष- द्योस्वमो शासि तञ्ज्ञापयत्याचार्योऽन्तरङ्गानपि वि्धान्नाधित्वा बहिरङ्गो टुग्भवेत। तें । किभितस्य ज्ञाने प्रयोजनम्‌ । गोमान्पियोऽस्य मोमतिपिथः यकवभ-

-------~- शा ~ "= ~ = ~

०-सेच्छन्ति । मपयन्तम्रहणं हि यत्र परिद्िष्टसद्धावस्तवाऽब्दङार्थमिति । परिक्िष्ठाभवि न॒भाव्यमादेशंरिति व्रवन्ति । पत्ययो ० । अन्तरङ्ग इति । नित्यादप्यन्तरडो बहीयास्तथा चोक्तं परनि-

त्यान्तरङ्प्रतिपद्विधयो विरोधिसंनिपाते तेषां मिथः प्रसद्धे परबलींयस्त्वमिति । गोमस्ियं इति । अचान्तरङ्ा एकपदाश्रयत्वात्सलोपादयः स्यः पद्दयाश्रयर्त्वादबहि-

थे [ष

रङ्को लुगिति गोमान्वरिय इति स्यात्‌ । अर्मिस्त॒ ज्ञापके सत्यन्तरङ्ाण्यपि कार्याणि

प 7 श 1 क ए त

उ०-तत्सत्वे तु तत्र नैवाऽ्देशा इत्येतन्मे भाष्याक्षराथः । अत एवावधियोतना- थमित्यपक्रम उक्तम्‌ । अगेऽपि दैक्षस्य कालस्य वा सत्वे हि तयोरवधित्वव्यव- हारी लोकप्रसिद्धः । किच पर्वव्याख्यायां पस्िहणसामथ्यान्माणिमन्बादिन्यायेन वेय- धिंकरण्यान्वयो नतु वाच्यवृत्या । मम॒ त॒ परिग्रहणसत्वेऽसंभवान्न सामानाधिकर- ण्येनान्वयः किंत वैयधिकरण्येनेति । एवमेव व्याख्यानं भाष्यसंमतम्‌ । अत एष दिपर्यन्तानामित्यादौ न दोष इति तेषामाशयः । अदङ्गष्ठपर्यन्तं कुष्ठमित्या्सा्वेव । अङ्गृष्ठान्तमित्येव त्ूचितम्‌ ।

प्रत्ययोत्तरपद योश्च । भाष्य--एकवचच इत्येव सिद्धमिति । ययपीदमर्थ- ग्रहंणमिव्युत्तरतरात्रैव भाष्ये स्फटं तथाऽपे भिभक्तावित्यधिकारात्सिद्धमित्यारायः । एक- वचनाभावादिति । एकवचनग्रहणं प्रत्ययोपरुक्षणम्‌ । एकार्थयोर्यष्मदस्मदोर्धिभक्तैरे कवचनस्थेव संमवेन भाष्य एकवचनमित्यक्त । विभक्तावित्यधिकारफठं त॒ त्वं डित्थ पत्रो यस्य स यष्देडत्थपत्र इति निपदनेन्1हावादेशाभाव इति दिक्‌ । अन्ति- रङ्गा इति प्रतीकपाठः । ननु ।नेपयन्तरङ्घ र व्यवाधकत्वे विनिगमनी विरहो ऽतं आह~ सित्याद्पीति । विरुद्धयो खयः लाखयाः 5 .>पात एकर्क्षे प्रवत्ती यत्प्राथन्धत- मक्तद्वंतिं । तेष परनित्यादीनां मध्ये मिथः परनित्याधोरयुगपत्यसङ्ग उपा्तकभेण

¢ त क कण प द 9. । ॥ "अ वि [ 1 ~ 1, 8.7 च च ~ ग क र क ४

८ क. ५ - जक ४ [1

नै- २० छ, ७१. १ १९ १४ ६२४

२९८ इक्थोतसमलंरूतपरदीपसमुद्धासिते- `

मिय मोमानिवाचरति गोमत्यते यवमत्यते अन्परङ्कानपि नुमादीन्धहिरङ्के दुग्बाधत इति» । नैतदस्ति ज्ञापकम्‌ । अस्यन्यदेतस्य वचने प्रयोजनम्‌ । किम्‌ । येऽन्य एकवचनादेशाः पराप्नुवन्ति तद्वाधनाथमेतत्स्यात्‌ । त्था । तव पृषरस्त्लुषः मम पुरो मत्र । तुभ्यं हितं तद्धितम्‌ मद्यं॑हितं मदित- मिति । यत्तर्हि मपर्थन्तम्रहणमनुवर्वयति+ । यद्यत्रान्य एकवचनदेशाः सयुर्मपरयन्तानुषुतिरनार्थका स्थात्‌ ।

प्र०-बाधित्वा सुक्‌ भवति । ततो न लुमताऽङस्येति प्रत्ययरक्षणप्रतिषेधाष्मदीर्घाभावि गोम- भिय इति सिध्यति । सुपो धातुप्रातिपदिकयोरित्यस्येव बाधकत्वमनेन ज्ञाप्यते । तस्येवेह॒ संभवात्‌ । केचित्त सामान्यपेक्षया ज्ञापकत्वाश्रयाल्लु्मात्रस्य बल्वच्ाश्र- येण व्यवष्ारदर्हीमाट्हुङ्मातरं बाधकं ज्ञाप्यत इत्याहुः । येऽन्य शति । एकवच- माधिकारदिकवचननिमित्तानामादेश्ान्तराणां त्वमो बाधको स्यातां नतु ज्ञापकावि- व्यर्थः । यनत्तष्टीति । केचिद व्याचक्षते । यययादेदाम्तराणां त्वमो बाधको स्यार्तां तदा मपर्यन्तग्रहणानुवत्तिमन्तरेणोत्सर्गसमानदेकत्वादपवादानां मपर्यन्तस्य त्वमो सिद्धाविति किं तयनुत्र्त्या । अनुवत््या तु ज्ञाप्यते प्रागेव लुकि करते विभक्त्यभावादसत्स्षादेहान्त- रेषु॒त्वमो विधीयेते इति । एतच्चायुक्तम्‌ । नायं नियोग उत्सगसमानदेश्ोऽप- वाद्‌ इति । श्नम्बहुजकजां भिन्देशानामप्यपवादत्वददानात्‌ । ततश्चासत्यां मपर्य- म्तानुब्रचावादेशान्तराणामपि अआधको त्वमो स्वदिदो स्याताम्‌ । अनेकाटूत्वात्‌ ।

~ल

जोन क

०-यत्परं तदूवरुवदिति तदर्थः । विरोधिसंनिपात इत्यनेन भिन्नविषयागमादेशयोर्नापवादत्वामिति सूचितमिति केचित्‌ । त्न । नुम्नुटोबध्य्ाधकत्वानापत्तेः । व्यवहारदरदांनादिति,। एङहस्वात्संयुद्धेरित्यादौ भाष्यक्रत इत्यादिः । अत॒ एव सनीश्ंस इत्यादौ नलोपा- मावः । पचसदव इत्यादौ चेकदेश्ात्प्रागेव टापो लुक्‌ । अन्यथा तैकादेशस्य कुक्यकारभ्रवणं न स्यात्‌ । नच प्रत्ययग्रहणस्य प्रातिपदिकप्रकृतिकाचारक्िपि चारिता््यात्कथं संपूर्णूत्रस्य ज्ञापकत्वमुच्यते । एतद्धाष्यप्रामाण्येन न॒डविधायकभा- घ्यप्रामाण्येन चेताभ्यामा्ारक्िपोऽभावात्‌ । एतद्धाष्यप्राभाण्यादेव चेकार्थयोः प्राति. पविकम्रकृतिकाणिचोऽप्यनमिधानं बोध्यम्‌ । इतोऽपि त्वादं मादमित्यादिरूपकल्पना भत्युक्ता । एकवचनाधिकारदेकवचननिमिन्तानामिति । एकवचनरूपविभक्तिनिमि- सानामित्यर्थः । इदं व्यर्थम्‌ । अधिकृतस्यार्थपरत्वादसंगतं च । शअरमघहुजकष्यामिति । वस्तुतस्तषु ।भतप्वधुरस्तावुथहणमा कटे हणेस्ततय बाघेऽप्यन्यतर तत्त्यागे क मानमिति चिन्त्यम्‌ । यदप्यसंभव एव बाधकत्वमिति वार्तिकमत उत्सर्गसमानदेश्ा अपवादा हति न्यायो भाष्यमते तु सत्यपि संभवे बाघकत्वस्वीकारस्तथाऽपि भाष्यमते वाचनिवयेवैषा ज्ञाप. -श्धोपयासस्ठ- -बाविकरीत्येति-बोभ्यम्‌ । ज्ञापिते. - तस्मिन्नेतद्िष्ये. ` तवादीनामप्राप्त्या

कऽ ७, २, ७०9; २. र, ४१९ #॥ ७, २५ ५.६; ९५५. न ७, द. ९१

क्ष, ७१, २अ.२] पातज्ञछष्याकरणमहाभाष्येऽङ्गाधिक्ारः। २३९९

तिचतु्युष्मदस्मद्रहणेष्वयथथ्हणं शब्दपिरोषणम्‌ ॥ १ ॥

तरिचतुरय॑ष्मदस्मदृग्रहणेष्वथग्रहणं शब्दाषैदोषणं दृष्टव्यम्‌ । त्रिचतुरोः खयां तिसुचतसू [ ७. २. ९९ ] । यश्चपि समासः पसि मपुंसके वा वैते तिच- तुरौ च खयां वर्तते भवत्येव ॒तिसुचतसुभावः । ` मियास्तिसो बा्षण्योऽस्य न्नाज्ञणस्य पियतिसा भियतिस्लौ पभियतिसः । पियचतसा भरियचतस्चौ पियच- तेसरः । भियास्तिलो ब्राह्ञण्योऽस्य ब्राह्मणकुलस्य प्रियतिसृ पियतिसृणी भिय~ `

भ्र०-इति सप्रयोजना मपर्यन्तानुवत्तिः । तस्मादन्या व्याख्यायते । तवममाद्य आदेशाः स्थानिपरक्हप्त्य्थमिहानुवर्तन्ते । तत्र॒ तवादीनां प्रसद्घे सिद्धयोस्त्वमयोर्मपर्थन्तानुवरातै- स्त्वया कृतं त्वत्करुतमित्यायर्था भवन्ती लुको बाधकत्वं ज्ञापयति । ततश्च तवा- यनुवृत्तिसहिता मपर्यन्तानुबतिरज्ञापनाय भवति । केवला हि" मपर्यन्तानुबनिर्छाघवाय स्यात्‌ । गरीयसी हि तवायनुवृत््या स्थानिप्तीतिः । ततो ज्ञापनाय प्रभवेत्तस्मान्तवायनु- वुततिसहिता समर्षन्तानुव्॒तिर्यथोक्तप्रकारेण यथोक्तार्थज्ञापनायारम्‌ । जिचतुरिति । च्चियां द्विवचन एकवचन इति येऽर्था निरदिष्टास्ते श्रूयमाणानामेव शब्दानां विहेषणं न त्वङ्गस्ये- त्यर्थः । प्राप्तविकशेषणसंबन्धोच्चेचतुर्यष्मदस्मद्भिरद्धं विोष्यते । तत्र पदाङ्गाधिकारे तस्य ` च तदुतरपदस्य ग्रहणं भवतीति केवलानां तदन्तस्य चाऽदेशप्रवत्तिः । दिवचनेकवचने च पारिभाषिके न गह्यते कि तर्हि दयोवंचनमाभेधानं दिव्वनमेकस्य वचवनमेकवचनमि- त्यथनिर्द्राः । परियतिसेति । अन्तरङ्गानपि विधीन्नहिरङ्गो लुग्बाधत इत्यक्त एव तिसु- भावे लकि कृते समासाया विभक्तिस्तस्यां तिसभावः। स च निर्दिंश्यमानस्याऽ<देशा भवन्तीति जिकषब्दस्येव भवति । प्रियतिस््ाविति। अचि र कत इति रदेक्षः ! परिय- तिस इति । कथं पुनरत्र तिस्भावो यावता नित्यत्वात्स्वमोनपुंसकादिति लुकि कृते न

षि कि । 1 । द ~~ ~ ~~~ ------~~ ~~ ~~नमव

उ ०-तवुपवादत्वाभावेन मपर्यन्तस्येवाऽऽदेदार्थं तदनुवत्तिश्वरितार्था । अनेन च न्याये नान्तरङ्गनिमित्तविनाहकलकस्तत्पयोजकसमासार्दानां च प्रावल्यै वौध्यत इति दिक्‌ । भाष्ये यद्त्रान्य इत्यादि स्य॒रित्यस्य प्राप्नुयरित्य्थः । तदरनाधनार्थं॒चैतत्स्याचदेति दोषः । तस्मादन्यथेत्थादि । इदं चिन्त्यमेव । अतिगुरत्वात्‌ । ज्ञापितेऽपि तवायनुवृत्तेः सार्थक्यस्योपपादयितुमरक्यत्वास्च । श्रूयमाणानामेवेति । भाष्ये राब्द्‌- राब्देन श्रयमाणशब्दो रक्ष्यत इति भावः । प्राप्तेति । गुणः कतात्मसंस्कार इति न्यायादिति भावः । नन्वेकवचन इत्येवं सिद्ध इत्यपक्रमस्थभाष्यादेकवचनादि- हाब्दानां प्रत्ययपरत्वप्रततिर्युष्मदादिष्वर्थग्रहणमग्रसिद्धमत आह--द्विवचनेकेत्यादि । उपक्रमस्थभाष्यं तूपलक्षणपरतया व्याख्यातमेव. । `ननु: प्रियतिसेत्यादावन्तवंर्तिनीं विभक्तेमाभ्रित्य तिसभाव इति तन्निरूपितमङ्कं श्ियामेवेत्यङ्कविशेषणत्वेऽपि .£ क्षत्य- - भावोऽत. आह-नअन्तद्ङ्गानपीति । नन्वङ्गस्य स्वंस्य . तिस्लदेशाः ` प्रापरोतीत्यत "आह--स चेति । रादेश इति । ` गुणं बापित्वेति रोषः. । नित्यत्वादिति. । अन्त्-

0, क |

[4 ५ उंचर्योतत्सिमलंकरूतमरदु ॥ ई ५ [ । ड > पत 9 ॥ +~ (+ १ ष ०6 प्रद१ तदत

तिसृ । भियसं मियच॑तसृणी भि्थचतसु्णिं । यदा हि समासः सियां वैते त्रिचतुरो च पसि नपुंसके वा तदा मा मूतामिति । भरियाखवो बराह्मणा अस्था बाह्ण्याः पिवतिः भियत्ी प्रियक्रयः । प्रियचत्वाः प्रयचत्वारो परिख चतारः! पिया तरीणि नाल्लणकृरान्यस्या ब्रांण्या पियात्रैः परिंयन्री प्रंय-

बयः ! पियदत्वाः पियचत्वरो परियचहारः । ` यवावौ द्विवचने [ ७. २. ९२ ]। यंयपिं समास एका्थोवां भवे

बंहथ वा भवतिं द््यथं च यष्मदृस्मदी मवर्वे एवं युषंवि । किमविशेषेण ।

नेत्याह । यूयवय। जास त्वाह्‌। से। तुम्यमह्ञा डाय तवमम्‌। इनन [ ७.२, ९ ३-९६. ] इत्यतान्वधान्वजेषयत्वा । आतैक्रान्ता युवामातत्म्‌ अत्यहम्‌ (

आतिकन्तो युवामतियुवाम्‌ अत्यावाम्‌ । आतिकरान्ता युवामतिय्‌यम्‌ अतिवयम्‌. ॥ अतिक्रान्तं यवामतियुकाम्‌ अत्वावाम्‌ । अतिक्रान्तो ककामतियकाम्‌ अत्वायाम्‌ ॥ अतिक्रीन्तान्यवामतिंयुंवांम्‌ अत्यावान्‌ । अप्ियुवया अत्याव्यां आतिंयवाभ्याम्‌ अत्यावौम्याम्‌ आतियुवामेः अत्यावामिः । अतितम्यंम्‌ं अतिर्द्यमं अिरयवैः भ्याम्‌ अत्यावाम्याम्‌ आतियुवभ्यम्‌ अत्यविभ्यम्‌ { आरियु्वेत्‌ अव्यंवत्‌ अिय-

काभ्याम्‌ अत्यविभ्पाम्‌ आतयुवत्‌ अत्यावत्‌ । आर्तेतव ओतमम अतयुवयो.

अत्यादयोः आंतियुवाकेम्‌ अत्यावाकम्‌ । अंतियुवयिः अत्या्वेयिः आतियुक्योः अत्यावयोः आतिंयुवासुं अत्थावासु |

. त्वमावेकवचने [ ७. २. ९७ ] । यिं समसो दृर्थो मंवतिं बह्थौ वैकार्य च युष्मदृस्मदीं भवत एव तमो । किंमविरेषेणं नेत्याह । तंनिवं

कि

विधीन्वजैयित्वा । आतिकरान्तसवामातेत्वम्‌ अत्यहम्‌ । आतिकान्तो त्वामति-

त्वाम्‌ आपिमाम्‌ । आतिकरास्ताय्ाभनियुयंम्‌ अतिक्यम्‌ । आतिकान्तं त्वामति~

तराम्‌ आतमाम्‌ । आतेक्रान्त, `मतित्वाम्‌ अपिमाम्‌ । आतिकरान्तस्तविमति- त्वान्‌ आतेमान्‌ आतेत्वया < . या आपित्वाम्याम्‌ आतिमाभ्याम्‌ आपिवाभिः प०~-लमताऽङ्पस्येति प्रत्ययरक्षण

गहण ज्ञापकं क्राचटुटमता लकष८.५ ८ -यरक्षणस्य । तथा च ह तपो इति संबद्धि- गृणा भवाति । काचतरयन्नातिं ८३ ` ₹ प्रत्ययलक्षणप्रतिरेधाश्रयः । इतीति । एते विधयः

[०१

¢ ४

उ ०-रङ्ानपीति न्यायादेत्यपि : ~ । माघ्ये-परियाहिर्णीतिं । अत्रं पराति | दे प्र्कतिविरेषापकषरदेशापेद य;<>त पवन पुनःपसङ्गविजञानान्नमः । न तिभितति । (नधना जउमावषय रादस्ञा नेति .सामान्यतो ज्ञाप्यते माष्योद्यहरणाश्चिति बोध्यम्‌ । | एतदधनेनं च न वचनेन किंतु युकतयेवेत्याह-~पते विधय इत्ति । ताररदीनाभ |

। = ˆ---------~------~-------------~-~------------- ------ ^ भाव्यम्‌ । उच्यतं । इकोऽचि विमक्तावित्यनाज्‌ः

अ. ७१ा. २.२] पांतजरव्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। ६०१

अविमाभेः । आततेतुम्यम्‌ अतिमद्यम्‌ आतत्वाभ्याम्‌ आतिमाभ्याम्‌ आपतभ्यम अतिमभ्यम्‌ । आपित्वत्‌ आतिमत्‌ आतित्वाभ्याम्‌ आतिमाम्याम्‌ आतित्वत्‌ अति- मत्‌ । अतितव अतिमम अतित्वयोः अतिमयोः आतित्वाकम्‌ आतिमाकम्‌ । अतित्वाधे अतिमयि अतित्वयोः आतिमयोः अतित्वासु आतिमासु । यद्येवं यूयवयो जसि त्वाहो सो तुभ्यमद्यो इगि तवममौ ङसीत्येतेभ्यो विधिभ्यः परत्वात्वमावेकवचन इति प्राप्नोति सावकाशा देते . विधय इदानीं भवन्ति । कोऽवकाशः । अनेकार्थं युष्मदस्मदी । त्वमावेकवचन इत्यस्याव- काराः । अन्याने वचनांने । एकाथयोयुष्मद्स्मदोरेतेषु वचनेषृभये पराप्नोति । परत्वात्वमावेकव चन हृति प्राप्नोति .। नैष दोषः । रेष इति* वैते । कृश्च रोषः । जसाद्ाभरव्याप्तं यदेकवचनं तास्मजञ्शेषे । अरेषत्वान भविष्यति । अथवा त्वमावेकवचन इत्यत्र युयवयो ज वाहो सौ तुभ्यमद्यो इगि तवममौ ' डसीत्येतद्नुवरतिष्यते । । जिचतुराः खयां तिसचतस ॥ ७।२। ९९ ॥ तसमव सज्ञायां कन्युपस्ख्यानम्‌ ॥ १॥ प्र०-परत्वाययुवावयोबोधकाः । रोष इति वतंत इति । अन्यथाऽतिक्रान्तो युष्मानातित्वमत्य- हम्‌ । अतिक्रान्ताय युष्मानातितुभ्यमतिमह्यम्‌ । अतिक्रान्तस्य युष्मानतितवातिमम । इत्य- नेकाथत्वे युष्मदस्मदोः समासे सावकारास्त्वाहादयो ऽसमासे समासेऽपि . यष्मदस्मदोरेकार्थ- , त्वे परत्वाच्वमाभ्या बधनान्न प्राप्नवान्त । त्वमह तभ्य मह्य तव ममाते) र२षयहणान-

क क्र, = क

वृत्ता तु यत्र य॒याद्‌यो न भवितारस्तत्र त्वम) भवतो नतु य॒यादिविषये । त॒ रदोषग्रहणं लीपग्रहणसंबन्धानुव॒त्या यूयादिंमिनं संबध्यते । त्वमावेकवचन इत्यज तु रोपग्रहणं निवृत्तं

रोषग्रहणमनुवत॑त इति न कश्चिद्रौषः । अथवेति । वाक्यभेदेन त्वमयोरविंषये युयाद्यो विधीयन्ते

*~----~-------------------------~---~------~--~-------------------- ---- ` ------~------~~----~---

उ-कारं बहव्थं य॑ष्मदस्मद्‌ं । यवावयोरवकाङां यवामावामिति । अतियवाकमति- त्वाकृमित्यादावत एव भाष्यप्रयोगात्सट इव नटोऽप्याकमा निवत्तिर्थथा भवति तथो- क्तमाकमुसूत्रे । ननन शेषपदानवत्तो यूयवयौ जसीत्यादावपि तत्संबन्धः स्यादत आहद--तच्चेति । भीष्य जसादिभिरव्याप्त यदेकवचनमिति । जसादिनिमि- ततादौ रेरव्याप्तो य एकार्थो युष्मदादिरित्यर्थः । यद्रेकार्थयुष्पदादिप्करातिकवि- भक्तेर्त्यर्थः । शेषग्रहणस्य मध्ये विच्छिन्नव्वादाह--अथवेति । नन्वेकवा-

क्यतायां जसादिविषय एवोभयं स्यादत आह-वाक्यभेदेनेति । पुनविंधानास्च

तदविषये _त्वमयोवाधः । वस्तुतः पूवविपरतिषेधः कल्प्य इत्येतद्धाष्यतात्ययम्‌ ।______ । २ ५७० >+ ९०

६१

६०२ इदुद्योतसमदकृतप्रदीपसमुद्धासिते सिते-

तितभावे संज्ञायां इन्युपतेख्यानं कतव्यम्‌ । तिसृका नाम भामः । चतसर्यायुदात्तनिपातनं च ॥ २॥ | चतसयादुदात्तनिपातनं करतव्यम्‌ । तिषतुरोः खयां तिसृचतस्‌ । ‰ प्रयोजनम्‌ । चपः प्श्य रासि स्वरो मा मूरति । किंचान्यत्‌ । उपदारिवद्रचनं च ॥ ३॥ उपदेरिवद्धावश्च वक्तव्यः । कक प्रयोजनम्‌ । स्वरसिद्ध्र्थम्‌ ॥ ४ ॥

उपदेशावस्थायामेवाघुदा्तनिपातने छते विभक्तिस्वरेण+ बाधनं यथा

सयात्‌ । चतसूृणामिति । स तहुपदेशिवद्धावो वक्तव्यः । न वक्तव्यः. | उक्तं वा॥५॥

भ०~ तरिच० । तिखकेति । तिन एवे तिस्का । स्वार कन्‌प्रत्ययः । हस्वत्वे कृत्सितत्व बा विवक्षिते संज्ञायां कनिति वा । तत्र विभक्ते कृते विभक्तौ विधीयमानस्तिसमावो न प्राप्नीतीति वचनम्‌ । तच केचिद्वहवचनान्तस्तिसकाशब्दः संकञत्याहः। अपरे तेक- वचनान्त इति । ग्रामस्य ह्येकस्य तिसकेति संज्ञेति नास्ति बहुवचनग्रसङ्कः। चतस््न इति । चतुरः शसीत्यनेन स्थानिवदरभावादन्तोदाच्त्वं प्रापभोति । तत उदात्तयणो हलपू्वादिति रस उद्ततवगरसङ्गः । चतसृणामिति । उपदेशञावस्थायामाबुदा चे चत स्रादेरो कृते षट. निचतुर्म्यो . हलादिरिति सति शिष्ठस्वरः परवर्तते । ययेवं चत्त: प्येत्यजापि चतुरः शसीति सति शिष्त्वात्मामोति । नैष दोषः । आन्तरतम्यादाञ्चदृत्तत्वे सिद्धे पुनराययुदातत्वं निंपात्यमानं चतुरः शासीत्यनेन विधीयमानं स्थानिवदभावात्पराप्तमन्तोदा्तत्वं बाधते । तत्र बाधितत्वात्पुनःप्रसङ्गामावात्कुतः सति शिष्टत्वम । उक्तमिति । चतुरः ङासीत्यत्र । दटादि्रहण चतसः पश्यत्येतदृयावृ्यर्थमेव करियते । यदि च निपातनस्वरेण विभक्तेस्वरो बध्येत तदा हलादि्रहणमन्तरेणापि विभक्ते स्वरो न भविष्यतीति किं हलादिगरहणेन ।

तत्कियमाणं निषातनस्वरस्य वरिभक्ति्वरो बाधकः इति ज्ञापयति । अथवा हलादिगहणेनाऽऽयु-

"न~ ~

उ~ चिचतुसेः । विभक्तेर्ुकीति । अन्तरङ्गानपीति न्यायादिति भावः । रास उदा- त्वेति । आयुदात्तं च पद्मिष्यते । अन्तरतम्यादिति । चतेरुरन्नन्तत्वेन चतुः रब्दस्याऽश्दाततत्वादिति भावः । पुनःप्रसङ्गाभावाषिति । आद्युवात्तामिपात- नसामर्थ्यात्सवाश्रये प्रा्ान्तोवा्त्वगाधाद्विभक्तिस्वरस्त॒ वाधक एवेत्याद्यदात्तनिपातनोप- देशिवद्धाववचनाभ्यां कल्प्यत इति तत्वम्‌ । क्रोक्तं तदाह--चतुरः शसीत्यञचेति । पदातिसतस्थहलादिगहणसामथ्यमुपपादयति--हलाद्िहणमिति । निपातनमेव न कतन्यमिति पाठः । इयमेव व्याख्या “ आबुदात्तनिपातने हि >` --------- प ` भापाले हि” ति भ्य भाष्य-

% ६,.१, १६५५ + ६. १, १७९,

भ. ७१. २ भ. र] पातज्ञकभ्याकरणमहामाप्यऽङ्गाधिकारः। ६०१

किमुक्तम्‌ । विभकिस्वरभावश्च हरादिग्रहणदाध्दात्तनिपातने हि हड-

दिभ्रहणानथक्थमिति> । अचिर कतः ॥७।२।.१००॥

आवे रादेहो जस्युपसंख्यानं गृणपरत्वात्‌ ॥ १ ॥ अवि रादेशे जस्युपसंख्यानं कव्यम्‌ । तिस्चसििष्ठन्ति । चतससिष्ठन्ति । किं पुनः कारणं न सिध्यति । गुणपरत्वात्‌ । परत्वाद्गुणः प्राप्नोपि+ । पत्तर वक्तव्यम्‌ । | | न वाऽनवकारात्वद्रस्य ॥२॥ शो गुणं बाधिष्यते । सावकाशो रदेशेः। कोऽकाशः। तिसः पश्य । चतसः प्श्य । नेषोऽसत्यवकारः । अत्रापि पूर्वसवणदीरः प्राप्नोति+ । स यथेव ूवंसवर्णे बाधत एवं गुणमपि बाधिष्यते । गुणोऽप्यनवकाराः । सावकाशो

| ५ प ०-द्‌त्तनिपातनमेव न कतेव्यमिति प्रतिपाथते । यदि चतश्चः पश्येत्यत्र चतुरः शासी- त्यनेनान्तोदात्तत्वं स्यात्तत उदात्तयणो हट्पूर्वादिति स्यादेव विभक्तेराययदात्तत्वमिति तदृव्यावृत्तये हटादिग्रहणमनर्थकं स्यात्तस्माद्धलादिग्रहणाचतस्रः पर्येत्य चतुरः शसी- त्यस्याप्रव॒त्तिरध्यवसीयते । ततश्वाऽऽदुदाचस्य चतुःशब्दस्याऽऽयुदात्त एवाऽन्तर्याच्चं तस्रदेशो भवति । चतुःशब्दो न्रः संख्याया इति वा चतेररन्निति निच्वादाऽ6 युदात्तः । चतस्णामित्यत्र तु षटूतविचतुभ्य इति विभक्तेरुदात्तत्वं भवति । अचि० । अचि रादेहा इति । मध्येऽपवादा इति पूर्वसवर्णदीर्घस्य ऋत उदित्युत््वस्य च बाधः प्राप्नोति न तु जसि च क्रतो ङ्सवेनामस्थानयोरिति गुणस्येति भावः । नवेति । मध्येऽपवादा इति परिभाषानाश्रयेणोच्यते विष्यन्तर-

पर्वकेत्वादस्य सर्वापवादत्वमित्यर्थः । गणोऽप्यनवकाङ् इति । सोऽपि विध्यन्तर-

म ५

उ ०-स्वरससिद्धेति बोध्यम्‌ । दटाद्िमिदणादिति + क्स्तुतः पर्त्वाद्रादेरे तस्य स्थानि वत्वात्तकाराकारस्य न॒ चतुरः शसीत्यनेनोदात्तत्वम्‌ । स्वविधौ स्थानिवत््वाभावाच्चै न ककारस्येति व्यर्थमेवाऽऽयदाचनिपातनमिति पूरव॑मक्तम्‌ । विभक्तेरुदात्तत्वाभिति 1 स्थानिवद्धविन सति शिष्ठत्वादिति भावः ।

अचिर० । ननु. विध्यन्तरानाक्रान्तविषयाभावात्सवपिदोऽयमिति कं वचनन नेत्यत आह-मध्य इति । वार्तिके जसीत्यपटक्षणं प्रियतिल्लावित्यादयथमप्युपसं- ख्यानावक्यकत्वात्‌ ।. ततश्च पूर्वबाक्येन सावका रदेरं सवेनामस्थानगुणो जक शरुणध्च परत्वाद्वापेतेत्युपसंख्यानं कर्तव्यमित्यर्थः । संवापवादत्वमिति । बाध्यसामा-

१ ६ १. १६७. + ७, ३. १०९; ११०. + ६. १, १०२,

०४ ` उद्योतसमलंृतंपरदीपसमुद्धासिते- ` `

गुणः । कोऽवकाशः । हे कतः । नेष सर्वनामस्थाने गुणः । कस्तं । संबु- दिगुणः* । अयं तर्हि । हे मातः । एषोऽपि संबुद्धिगुण एव । नार सेबु- दिगुणः पाप्नोति । फ कारणम्‌ । अम्बाथनदयोहसः -{ ७. ३. १०४७] इति हस्वत्वेन भवितव्यम्‌ । वेदीषाणां हस्ववचनसामर्ध्यान स्यादूधस्वानां तु खट हस्ववं क्रियतां संबुद्धिगुण इति परत्वात्संबुद्धिगुणेन भवितव्यम्‌ । अथापि

णेना जानना ०००५०९०४ परवंसवर्णदीर्ध ¢ £

अ०-पूरवकः । कर्तारावित्यतर पूर्वसवर्णवदीर्थः प्रापनोति । कतर इत्यत्र जसि चेति गणः सिद्धः । कतारमित्यत्राप्यमि पूवं इति प्राप्नोति. । तत्र॒ दयोविध्यन्तरापवाव्‌- योरपवादविप्रतिषेधात्परत्वाद्रुणपरसङ्कः । इतरोऽन्यविपिपूर्वकत्वाभावं ग॒णस्य ॒दरशयति- सावकाहा इति । हे कतैरिति । संबुद्धो स्वस्य गण इति गणं परत्वाहतो डीति गुणों बाधत इति मन्यते । तत्र कर्तारावित्यादौ ययपि परत्वात्पर्वसवर्णा- दिकं बाधित्वा गुणो भवति तथाऽपि विध्यन्तरपूर्वकेण रादेशेन वरीयसा न स्पर्धत इति भावः । नैष इति । एतदथ गणस्य माऽऽरम्भो ठक्षणान्तरेण सिद्धत्वादित्यर्थः 1 हे मातरिति । संब॒द्धिनिमित्तो गुणोऽ नास्ति । अम्बार्थनयो हस्व इति ह्रस्वेन ` बाधनात्‌ । एषोऽपीति । गणो हस्वत्वं परत्वाद्राधत इति भावः । अम्बार्थेति | : अस्मिश्च सति ऋतों डीति गुणः प्रवर्तते । भवेद्वर्घाणामिति । नन दीर्घाणां हस्वविधान ह्रस्वस्य गुण इते गुणविधानाथमेव स्यात्‌ । हरस्वानां त॒ हरस्वाविधानं गुणबाधनाथ स्यात्‌ । नैतदस्ति । एवं हि दुर्घाणामेव गणं विदध्यात्‌ । नद्‌ दरस्व- योगुंण इति प्रकरियाग।रवमेवं परिहतं भवति । परत्वात्संबद्धिगणेनेति । गण

। . "णि मी 111

उ ०नन्यचिन्ताश्रयणादिति भावः । इदमेषाऽऽचार्योक्तं समाधानम । ध्वनितं चेद्‌ तञ्च. तकोष्टरिति सूत्रे भाष्ये । चोदक आह--गुणोऽधीति ।. तदारायमाह-- सोऽपि । ' स्वेनामस्थानरणोऽपि । द्योः । रादेरासर्वनामस्थानगणयो; । इतरं शाते । सिद्धा" न्त्यकवरात्यथः । नुनु है कर्तरित्यन संबद्धिगुण एव प्राप्रोति न सर्दनामस्थाम- गुणाऽतं आह--सब्द्धावेति । विभ्यन्तरपरवकेणेति । उदाहरणमाते विध्यन्तर.. पतेकणत्यथः । गुणस्तु हे कतेरित्यत्र न विध्यन्तरपूर्वक इति मावः । एतवृर्थं कति । यदथां यस्याऽऽरम्भः स एव॒ तस्याव्रकाशो यक्त इति भाव; । सबुद्धि नोमत्त शतं । एव च सवनामस्थानगुण एवात्र प्रापोतीत्यथै तस्यावकाञ्च हते भिः । ननु हे मातरित्यत्र हस्वप्रापेः कथं संबुद्धिगुणोऽत आह- गणो -हस्वत्वामोते । अस्मिश्च सतीति । स्वश्च येन॒ नाप्रा्तिन्यायेन संबद्धिगणस्येव भाधका नास्यते भावः । गुणबाधनार्थमिति । प्रयांजनान्तराभवादिति भावः ` दव हीति । चाद हस्वे कृते दीषन्तिु गुणः `स्यात्तहिं नया एव गुणं .विदुष्यादिति

= ~ क [१ 1 ~“. न

# कि |

ऋ ~> नकः जक

भ. ७ ¶, ६ आ. ६] पातज्ञलव्यांकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। ६०५

केथवित्सावकारो गुणः स्यादेवमपि न दोषः । परस्ताद्पवादा अनन्तरान्वि- धीन्वाधन्त इत्येवमयं रदिशो जसि गुणं बाधते सर्वनामस्थानगुणं + न बाधिष्यते । तस्मात्सष्टुच्यतेऽवे रादेशे जस्युपसंख्यानं गुणपरत्ादिति ।

र भ्र०~स्यावकाराः । अगे । वायो । हरस्वस्यावकाराः । अम्ब अक । हे मातरिति पर. त्वाहुणः । एवं च सवैनामस्थानगुणः पूर्वसवर्णापवाद्‌ एवेति । अपवादविप्रातिषेभा- तिच्स्तिषठन्तीति परत्वादगुणप्रसङ्गः । स च न जसि चेत्यनेन करि तहिं कतो डीत्यनेन जसि चेत्यस्मात्परत्वात्‌ । अथापीति । ह्रस्वस्य गुण इति यदि योग- विभागः क्रियतेऽम्बाथस्य हरस्वान्तस्य हृस्वो भवति ततो गुण इति । ततश्च हे मातरित्यज् हरस्वे ते सवेनामस्थानगुणः क्रियते । एतच्चुभ्युपगम्योच्यते नतु योग- विभागस्य किंचिदस्ति प्रयोजनम्‌ । सवेनामस्थानगरणमिति । ययप्यबाधिते सर्व- नामस्थानगुणे जसि गुणः फरूतो न बाधितस्तथाऽपि ठक्षणव्यवस्थानुसारेणेतदुच्यते । नह्ययं रादेशोऽनवकाशो यत कतो डिस्वनामस्थानयेोरित्येतं गणं बाधेत जसि चेति गुणवाधनेन ऋत उवित्युत्वबाधनेन इसि पूर्बसवर्णवाधनेन च सावकाङत्वात्‌ । तस्मादिति । जसिग्रहणं डिसर्वेनामस्थानोपलक्षणमित्याइः । तथा च पियति्नादिति रादेक्षो भाष्य उदाहृतः । तेन प्रियतिसि निधेहीत्यत्रापि रदेशणे भवति । को्े- त्वाहुः । चतसयांद्दात्तनिपातनामित्यत्र वातिके रदस्य डावकरणान्नसोऽन्यत्र गण- विषये रदेशे वातिंककारो नेच्छतीति नोपलक्षणं जस॒महणम्‌ ।

"निरि पिप णि ~~~" म्‌ उ ०-दीर्घाणां हरस्वविधानं गुणबाधना्थीमिति मावः । नन जसि चेति गुणः प्रामरोतीति कतो डीत्यस्यानवकारात्वक्चिारो निष्फरोऽत आह--स च नेति । परस्परं गुणाभ्यां स्थानिरूपनिमित्तविघातादिरोधोऽस्तीति भावः । योगविभाग

कृति ॥। तत्र॒ दरस्वस्येत्येकों योगः । तत्राम्बार्थग्रहणं हरस्व इति चानुवर्तते तदयमर्थः--अम्बार्थांनां ह्रस्वस्य दहरस्वो भवतीति । एतच्च परत्वात्प्रा्तस्य ह्वस्वीय- संबुद्धिगणस्य संबुद्धो बाधनार्थमवेति भावः । एषं च सर्वनामस्थानगणो विध्य- न्तराबधेन प्रवृत्त्या सावकाश इति तात्पर्यम्‌ । न त्विति । योगविभागेऽप्यपसं- स्यानस्य वक्ष्यमाणरीत्याऽवश्यकर्त॑ग्यत्वादिति भावः । फर्तो” न बाधित -इति । स्था गुणस्य प्राप्तत्वात्‌ । वस्त॒तोऽथापि कथंचिदिति भाष्यस्यायमर्थः । येन. नाप्रा पिन्यायेन सर्वनामस्थानगुणः पूर्वेसवर्णदीर्धमेव बाधते न रदेश मित्यर्थः । एवं च वाध्य- विरोषचिन्ताश्रयणेऽापि तथैव दौषः । तस्माज्जस्यपसंख्यानं कर्वव्यमिति चोचान्त- मेवेदमेकदेरयुक्तिरूपं भाष्यम्‌ । समाधितत्वं॑तु॒॒लक्ष्यानुरोधाहतो डीत्यत्र बाध्यवि- शेषचिन्ताश्रयणमत्र तु बाध्यसामान्याचिन्ताश्रयणमिति न वाऽनवकारवाद्रस्येत्यने. नोक्तमेवेति सुधियो विभावयन्तु । केचिच्वाहुरिति । अजारुचिबीजं तु तज शब्द्‌ परत्वाद्रादेशा प्राप्तिरिति । | ""-~-~-------------~----_-_-~_~~~~_____-~-~_~_~-~-~~~~~-~-~-~----~--~--~-~-~----*~----- ~ | ॥ £

छ ५9. ३, १०१. नः 9. ३ ११०।

०६ उदयोतसतमलंतपरदीपसमृद्धामिते- ४

जराया जरसन्यतरस्याप्र्‌ ॥७।२।१०१॥ वि ` नुमोऽनक्नरसौ भवतो विमतिषेधेन । नुमोऽवकाशः* । वरपुणी जतुनी म्बुरुणी । अनोेऽवकाशः+ । पियसक्थ्ना ब्राह्णणेन । इहोभयं पाप्नोति । दध्ना सक््ना । जंरसीऽवकाशः । जरसा जरसे । नुमीऽवकाश्चः>८ । कुण्डानि क्नानि । इहोभयं प्राप्नोति । आिजरांसि ब्राह्मणकुलानि । अनङ्जरसौ नुमो भवतो वि प्रतिरषधेन । अथेह दुक्कस्मान भवति+ । आपिजरसं पश्योपै। क पुनः कारमं द्विवी- भेकवचनमेवोदाषियते न. पुनः प्रथमेकवचनमपि । आपिजरसं तिष्टतीति ४ अस्त्यत्र विरेषः । नात्राकतेऽम्भावे-+- जरस्भावः पाप्नोति । फं कारणम्‌ | अचीत्युच्यते । यदा च जरस्मावंः छतस्तदा ङुघ्र भविष्यति संनिपातलक्षणो

प्र~ जरायाः । पियसक्थ्नेति \ नपुंसङ्केनाङ्गस्य विरोषणान्न॒मोऽत्ाप्रापतिरनङ्दिधौ त्वस्थ्याद्वीनां विहोषणं नपुंसकमित्यनङ््‌ भवति । अतिजरांसीति । अतिजर असुः हति स्थिते यदि पूरं नुमागमः स्यात्‌ । स च पूरवाद्गभक्तोऽङ्गमेव न व्यवदध्यात्‌ । अवयवस्य तु जरादब्दस्य व्यवधायक इति निर्दि्यमानस्याऽदेशलो विधीयमानो नं प्राप्नोति । अथापि स्यात्तथाऽपि सकारात्परस्य नुमः श्रवणं स्यात्तस्मात्परत्वातूरव जरसभावं ष्टव्यः । तत्र ॒करते इलन्तलक्षणो न॒मागमः । अततिजंस्सं पर्येति ¦ - अतिजर अम्‌ इति स्थित एकदेशविकृतस्यानन्यत्ाज्जरशब्दस्य जरि कृते स्मो नपंसकादिति स्वमार्ुकपामोतिं । ननु चातिजरशब्द्स्यादन्तत्वादतोऽमित्यम्भाकेन लुक! बाधितः कथं प्राप्नोति । नैतदस्ति । नातराम्भावः प्रवृत्तः परत्वाभित्यत्वादरा जर सादेशेन बाधितत्वाज्जरसादेशे कृतेऽनकारान्तत्वादम्भावाप्रसङ्खयल्लकप्रापिथ्योयते । नः पुनरिति । सोरपि ठङः नेष्यते । यका च जरस्माव इति । या पूरव ठुकष्ठतिः,

नष

ॐ°~ जसया ज० । ननु प्रियसक्भ्नत्यत्ापि सव्थिशब्दस्य नपुंसिकत्वाञ्चमः प्राप्त्या कथमनटोऽवकासोऽत “आह--नपुंलकेनेति । नुसुजरसोर्विप्रतिषेधस्य फं द्ीयति- अतिजर असत्‌ इति स्थित इति । टाडमसीति सूत्रोक्तरीत्या जरसादेशञापेक्षया पूर्वविप्रतिषेधेन विभक्त्यदेशशिभवे कृत इति शेषः। अन्यथा स्नामस्थानपरत्वाभविन मुमोऽग्रापिरेव स्यात्‌ ४ स चाद्कभक्त इति पाठ उचितः । अथापि स्यादित्यभ्युपगमवाद्‌ः । स्वमोल्मुगिलि । 7 वस्थामवस्थायाममुपरसङ्गः । अनदन्तत्वात्‌ । ननु पूर्वममा बाधितस्य लुकः कथं पुनः यव्र्ति्॑ावसरत्वादिति शङ्कते--ननु चेति । ्रष्टावसरन्यायोऽ शाखे नाऽश््रीः यत इत्यु्राशयः । परत्वाननत्यत्वा्विति । चिन्त्यमेतत्‌ । अपरानितित्तकत्वेनः भः

तिसामान्यापक्षत्वेन विभक्त्यादेशस्यान्तरङ्गत्वात्‌ । अत एव॒ नजर नुस्मरसोविप्रतिषेधः ऊतः `

। प संगच्छते । किंचयन्तरङ्यनपीति. न्यायेन इको ` बलवत्वात्तद्ाधेनमादसयकुर्तिं विना.

ष क * १, ७३. + ७, १, ७५. >4 ७. व्‌. ७२. + ७, १, २३, + ७, १.२४.

भ. ७१, २ आ, २] पातक्ञलष्याकरणमहाभाप्येऽङ्गपिकारः। ६०७

विधिरनिमित्तं तद्विधातस्येति । यथ्ेषमतिजरसम्‌ आपिजरसैरित्यत्र#* न परा प्नोति> अिजिरम्‌ अविजंरेरिति भवित्यम्‌ । गोनर्द आह । इष्टमेवेत्सं- गृहीते भवति । अतिजरम्‌ आतिजरोरिति मधितव्यं सत्यमितस्यां परिभाषायां संनिपातटक्षणो विधिरनिर्भित्तं तद्विघातस्येति । |

भ्रः -साऽपवादेन बाध्यते । कते तु जरस्भवे संनिपातपरिभाषयाऽजादिसंनिपातेन जर स्भावो निष्पन्नो नोत्सहतेऽजाब्मानन्तयथ विहन्तुम्‌ । यद्येवमिति । सोर्भिसश्चाका- -शन्तसंनिपतिनाजादिरादेशोऽकारान्तविधातिनं जरसदेदं प्रत्यनिमिचं॑स्यात॒ । इष्ठ. मिलि । संनिषातपरिमाषावरात््‌ । अतिजरसं पर्येत्य तु नाकारान्तसंनिपातक्र-.

५

उ०-जरसोःऽपवृत्तः । पुनर्हुगापादानं तु भिन्ननिमित्तकत्वान्न दोषायेति बोध्यम्‌ । साऽप- बदेनेति । अम्भवेनेत्यथः । संनिपातपरिभाषयेति ` । बाध्यत इत्यनुषद्धः । तदु- पपावयति-अजादीति । अनिमित्तं स्यादिति । इत्यच न प्राप्नोतीति भाष्यस्य जरसदेश् इति दोषः । नचानयेव परिभाषया द्वितीयान्तेऽपि जरसभावोः न स्यादत आङ्--अतिजरसं पर्येति । नाकारान्तसंनिपातक्ृतापिति । किंतु तदभवेऽप्य- जादित्वमस्तीति भावः । एवं च संनिपातरक्षणविधिं षिनाऽपि यस्य प्रवृत्तियोग्य्त त्र नायं न्याय इति तात्पर्यम्‌ । केचित्वमि कृते संनिपातलक्चणविधिनिमित्त एव जरसादेक् इति न भवत्येव द्वितीयेकवचनेऽपि जरस्‌ । कैयटोक्तर्थे तु न मानम्‌ । अमः पूर्वै तु स्वतो बछ्वल्टुकप्राप्त्या न जरस्‌ । रशिभाववदुक्तयुक्तेश्च । अत एव साधारण्येनेवातिजर मिति मवितव्यमिति भगवतोक्तम्‌ । अत एव टाङ्सीति सूतरेऽति-. ऊरेणेत्येव रूपं संनिपातपरिभाषया केयटेनोक्तमित्याहुः । एवं च तवर लुकप्राकिवो- धर्म्य्थौत्वश्हितमेवेति भगवता साक्षान्नोक्तः परिहारः । परे त्वतिजरसं पर्ये- त्यत्र टुक्‌ कस्मान्न भवतीति पूरवेपक्षे परेणातिजरसं तिष्ठतीति कृतो नोद्‌ाह्ियतं इति प्रश्ने पूर्वपक्षिणा क्रियमाणे विषेष्रेपपादने नात्राङतेऽग्भावे जस्स्पराप्रोलि कते च जरसि न दुकः प्राप्तिः संनिपातपरिभाषयेत्य॒क्तिरनुचेत । तथा सति स्वपूर्व- पक्षस्याप्यपगमेनीस्त्यत्र विष इति प्रतिज्ञाहानेः । तस्मादेवं पाठ उचितोऽस्त्यत्र विरोषो नाक्तेऽम्मवे जरस्‌ प्राप्रोति किं कारणमचीत्युच्यते यदा चाम्भावः कृतस्तदा जरस्‌ न प्राप्नेति संनिपतत्यादि । हश्यते ` चातिचिरंतनपुस्तकेषु तथा पाठः । एं च प्रथपेकवचनः इद्‌ रूपमेव दुर्कभमितिं भावः । एवं तर्हिं दितीयेकवचनेऽपि जरस्‌ प्रिती शङ्कले--यबेवमतिनरसमित्यादि । उक्तारायः सिद्धान्ती इष्टापत्या परि- -हले--शतद्वित्या दिना । . एवं - च. द्वितीयैकवचने लुगापांत्तिः समाहिता । किंच |

कैः ६७, १, २४; ९, ५< ७ २, १०१,

६०८ उदृदत्स लृतप्रदीपसमुद्धासिते-

त्यदादीनामः ॥ ७ ।२।१०२॥ त्यदादीनां द्िप्यन्तानामकारवचनम्‌ ॥ १ ॥ त्यदादीनां द्विपयन्तानामत्वं वक्तभ्यम्‌ । किं प्रयोजनम्‌ । युष्मदस्मदन्ता- नां मवदन्तानां वा मा भूदिति+ तत्ताहि वक्तव्यम्‌ । न वक्तव्यम्‌ !

त्यदादीनामकारेण सिद्धत्वाद्युष्मदस्मदोः । रोषे रोपस्य रोपेन ज्ञायते प्राक्ततो ऽङति ॥ १॥

प्र०-तमजादित्वं भवतीति भवत्येव अरसादेशः । स त्वजादिसंनिपातनिमित्तत्वादजादेरकं प्रत्यनिमिचमिति लुगभावः । .

त्यदा० । युष्मद्स्मद्न्तानामिति । युष्पद्भवतु अस्मद्‌ इति येषां गणपास्तदपेक्षयेतदु- क्तम्‌। ययप्यस्मच्छब्द्‌ एवान्तस्तथाऽप्यत्यन्तसाह्र्याच्छाचरे य॒ष्मद्स्मदोर्ष्मच्छन्दो निर्दि । भवदन्तानां वेति । युष्मद्‌ अस्मद्धवव्िति पाठापेक्षमेतत्‌ । किंशब्दस्य तु कादेरेन भवि- तव्यमिति त्यदादीनामन्तेऽपि किमः पाठे किमन्तानामिति नोक्तम्‌ । केचित्त दिराब्दापपरव किंराब्दमधीयते। तेन किंसवेनामबहभ्योऽदव्या दिभ्य इति किमो भेदेन ग्रहणं न कर्तव्यं भवति, तज भवच्छब्दृस्यात्वापत्तिदेषो युष्मदस्मदोस्त्वात्वयत्वलोपेरत्वं बाध्यत इति दोषाभावः । रेषे रोपस्य छोपेनेति । यः शेषे ठोपः प्रसिद्धस्तत्संबन्धिना लोपल्ाच्रेणेत्यर्थः । कचिन्न शेषे रूपस्य ठोपेनेति पाठः । तत्रायमर्थः । रेषे विषये रूपस्य लोपो विधीयते येन तेन । ततोऽदिति । वृत्तपूरणार्थस्तपरनिर्देशाः । सूप्रे त्वतपर एवा-

कान, ~न --~ -------- = 4 ~ --*~ ~ -- --- -“ न "~ ~~ ~~~ ~

"ष गो

उ०-दितीयेकवचने टुक कुतो नेति प्रश्रे प्रेण प्रथमैकवचनमपि तो नोदाष्धियत इति शङ्किते पूर्वपक्षिणा तत्र॒ विरोष उपपादिते ययेवमिति भन्थः परस्य पूर्वप. क्षिणं प्रतीति स्वरसतः प्रतीयते । अतस्तस्य तढदाहृतद्वितीयैकवचनविषयतेवोचितेति मदुक्तपाड एवोचित इत्याहुः ।

त्यदादीनामः । नन्वत्र पठेऽस्मदन्तानामित्येव वक्तूमुचितमत आह--यथपीति । केचिन्ञ॒ भवतु युष्मद॑स्मदिति पाडाश्रयेण भाष्यमित्याहः । अत्यन्तेति । युष्मद्‌ स्मभ्यामित्यादौ । नन्वन्ते किमः पाठात्‌ किमन्तानामिति वक्तुमुचितमत आह-- किंदाब्द्स्य त्विति । नन्वेवमपि भवदन्तानामित्ययक्तम्‌ । अगे कस्याप्यभाव एवान्तशब्द्प्रयोगात्‌ । अत्र॒ च किशब्दोऽगेऽस्ति भवत्प्यन्तानामिति वक्तुं युक्तम्‌ । अत॒ एव वातिके परििब्दोच्चारणमत आह--केचित्विति । तन्मतानुसारेण तथो- क्तमिति भावः । वार्तिकानारम्भे दोषं॑द्रीयति- तत्रेति । ननु कोपस्य रोयेने- त्ययुक्तम्‌ । कोपस्य छोपान्तराभावादत आह--यः ` हेष इति । छोपरशब्देन तदि धायि शाच्रं॑ठक्ष्यत इत्यर्थः । रोप इति करणे घञिति भावः .। व॒त्तपूरणाथं इति । `

११. सभग

अ. ७ पा. आ. २] पातञ्चछव्याकरणमहाभाष्येऽङ्ाधिकारः । २०५

यद्ये त्यदादीनामत्वेन सिद्धे युष्मदस्मदोः शेषे टोपं रासि> तज्ज्ञाप्‌- यत्याचाभः प्राक्ततोऽतवं भवतीति । न सवेषामिति । आपि वोपसमस्तार्थमत्वामावात्छततं भवेत्‌ । - नैतदस्ति ज्ञापकम्‌ । उपसमस्ताथमेतत्स्यात्‌ । अतियूयम्‌ अतिवयम्‌ । उप- ˆ समस्तानां हि त्यदार्दानामत्वं नेष्यते । अतितत्‌ अतितदी अतितदः । टिलोपष्टाबभावाथः कतव्य इति तत्स्मृतम्‌ ॥ २ ॥ यस्तु रेषे रोपष्टिलोपः स वक्तव्यः । कं प्रयोजनम्‌ । टाप्पतिषेधार्थम्‌ । टान्मा भादेति । स तर्हि टिोपो वक्तभ्यः । न वक्तव्यः ।

त-ना क मायाय [1 ० = ता कथ भाज तन ७

प्र०-कारो निरदिं्टः । अपि वेति । ज्ञापकत्वं विघटयति । उपसर्मनानां त्यदायत्रा- भावादुपसज॑नयुष्मदस्मदथों लोपः स्यात्‌ । अतिय॒यरिति । त्वामतिक्रान्ता इति प्रादिसमासः । टिखोप इति । अत्वे सति टाप्रसङ्गात्तदभावार्थः शेषे टोप्ि- लोपः सति प्रयोजने न ज्ञापकम्‌ । अलिद्ध युष्मदस्मदी इत्यनभ्युपगम्येतड़च्यते । एकपदृवाच्यस्याप्यर्थस्य हब्दान्तराभिव्यङ्ग्यत्वं हर्यते । अद्वस्त्वं ग्राममिति रिङ्- वत्व॑कैशित्तयोरभ्य॒पगतम्‌ । अत एव नपसकदशेभ्यो युष्मदस्मदो विभक्त्यदेशा इति विप्रतिषेधः पव्ति न षटस्ल्लादिभ्य इति च स्रीप्रत्ययनिषेधः ष्रड़भ्यः कृतः । स ॒तदीति । नन्वनेन सिद्धत्वाद्रचना्िलोपो भविष्यति । नैतदस्ति । सवद्िशः

~= ---~-~---न = 5 ~ ~ ज ~ = पा क्‌ ० = = =~ ----------=---~ = मकनन

ॐ० चिन्त्यमेतत्‌ । तत)ऽइर्तति पटठेऽपि वृत्तपूरणात्‌ । म॒खसुखार्थं इति वक्तुमुचितम्‌ । स्ने त्वतपर एवेति ~ नतु वातिंकद्रानेन सूत्र तपरपाठ इतिं अमितत्यमित्यर्थः । भाव्यमानस्य सवर्णाग्राहकत्वेन तपरत्वे फङाभावादिति तात्पयम्‌ । अपि वेति दश्चनाडुक्तेऽ्थ॒हेत्वन्तरत्वध्रमं वारयति--विघरटयतीति । अपि वेति पादरपूरणाथमिति भावः । उपसर्जनानामिति । तेषां पठद्ेव प्यदासाद्ििति भावः । भाष्ये प्रयो- जनान्तरमाह-डिरेषप इति । मपर्यन्तच्छेषविन्ञानं रेष इति च स्थानिनोऽधिक- रणत्वविवक्षय। सप्तमीति भावः । नन्वहं बराह्मण इत्यादौ पदान्तरसमभिव्याहारादेव लिङ्ग- परतीत्य॒पपत्तौ किमर्थं॑तेषां लिङ्गवच्ाभ्युपगमः पदान्तरसमभिग्याहारं विन।ऽप्रतीतिस्य- कतेश्चेत्यत आह--एकपदेति । अभ्वस्त्वमिति । त्वं यामं गतवानित्यथः । श्वय- तेर्कडि मध्यमपुरुषैकवचनुमर्‌ । ययप्यश्व इत्येतदेव क्रियावाचि तथाऽपि तस्य जातिविशेषे रूढत्वात्पदान्तरसममिन्याहारदेव तच्वव्यक्तेः । एवं सत्वभ्रूतस्याथस्य लिङ्वत्वाव्यमिचारादेतावेव लिङ्गाभिधायिनो कितु शब्दान्तरप्रयोग एव तद्भिन्य- क्तेर्नान्यथां । रूपस्य साधारणत्वादिति भावः । न षडिति दृष्टान्ताथम्‌ । भाष्यं स तदं वक्तव्य इति । य्िग्रहणं कतैग्यमित्य्थः । तत्र तद्िनाऽपि सामर्थ्या ..-~---------------- ~~~ ~र - 7 < ७० २, ९० *

धि

६१० उद्योतसमलछृतप्रदीपस + ते- अथवा रेषसप्तम्या रेषे ठोपो विधीयते ।

इह युष्मदस्मदोपि इतीयताऽन्त्यस्य छोपः सिद्धः । सोऽयमेवं सिद्धे सति पष्छेषुग्रहणं करोति तस्येतष्योजनमवशिष्टस्य छोपो यथा स्यादिति ।

टुपररिष्टे हि वस्याऽऽहुः कायंसिद्धि मनीषिणः ॥ ३ ॥

र०-स्यादुपसर्जनस्य चात्वासिद्धिरुक्ता । अथवेति । उक्तमेतलोपमुत्सर्ग विधायानावेशे हलादावात्वमजादौ तु यत्वमपवादो विधास्यत इति रोषग्रहणं विभक्तेविरोषणार्थम- नर्थकम्‌ । तत्कियते लोपस्य विषयार्थं मपर्यन्तायोऽन्यः स रोषः स च र्वि तस्य छोपस्य स्थानी विषयसप्तम्या निरदि्टः । नन्वेवं तव॒ ममेत्यादावदेशेषु मप- यन्ताभावात्तदपेक्षयाऽच्छब्दस्य दोषव्यपदेश्चाभावा्ठोपाभावप्रसङ्कः । नेष दोषः । प्रागदेदाविधानादच्छब्दः हेषत्वेन परिच्छिन्न इति परिच्छेदायोपादानादृतन्त्वं मप- यन्तस्य । टुप्तरिष्ठे दीति । टुपे यः शिष्टस्तस्मित्कार्यस्य टाबभावस्य सिद्धिः । तवममादिषु चाऽ<ेशेष्वकार उच्चारणार्थ हन्ता एव त्वादेक्ा इति न क्वि-

उ ०-रोपो भविष्यतीति शङ्कते---नन्विति । न वक्तव्य इत्यत्र भाष्ये हेतुः- अथवेति । यत इत्यर्थः । निपातानामनेकार्थत्वात्‌ । वातिंकस्थरोषसप्तम्येत्यस्य रोषा्थपर्यवसायिन्या सप्तम्येत्यर्थः । तदाह--विषयसत्तम्येति । आदेहोष्विति । परत्वादिति भावः । भ्रागादेहोति । सांप्रतिकाभावे मूतपूर्वगतिराश्रीयत इत्यर्थः । यद्यपि युष्मभ्यमित्यत्रा- भ्यमूपक्षे सप्रतिकसंभवस्तथाऽपि नैकमुदाहरणं योगारम्भं प्रयोजतीति भावः । ठ्प्- शिष्टे हीति भाष्येण पूरवोक्तार्थस्यैव समर्थनं तदाह- लुप्ते य इति ! मनीषिण आचार्या यत्तस्य दषग्रहणस्य फठमाहुरित्यन्वयः । कार्यशब्देन प्रकृतत्वार्टावभाव एवोच्यत इत्याह--टाबभावस्येति । नन्वेवं तवायादेरो परत्वादाङ्त्वाच्च पररूपा- पूवं रिलोपे टावापत्तरस्त्येवेत्यत आह--तवंमम।दिः, चेति । त्वाहौ साविति ग॒रु- नर्दैशस्त॒॒श्वेतवहोक्थशषसितिवन्ना्थसाधक इति भावः । नचैवं ण्यन्तात्किपि यष्प इति प्रातिपदिकस्य तवायादेशे रोषे ठोपस्यान्त्यलोपत्वे वकारादिलोपे त्वं॑तवेत्यादि मप्यन्तसू्केयटोक्तरूपासिद्धिः । तं तेत्या्ापन्तिवोति वाच्यम्‌ । मपर्न्तसूतरशेषके- यटोक्तकेचिन्मते दोषाभावाद्त्यकेयटात्तदेव अन्थक्ृतोऽभिमतामिति रक्षते । वस्तुतः सनिपातपरिभाषयाऽपि टन्वाराथितुं शक्यः । ` न च न यासयोरिति लिदङ्गाट्टा- न्विषये न सेति वाच्यम्‌ । त्यदा्त्वविषयेऽनित्यत्वमात्रकल्पनेऽपि राज्विषये स्व थाऽअवृत्तिकल्यने मानाभावात्‌ । अत एव ॒बुद्धावित्यादौ टा्व्यावृत्तिः संनिपातप- ग्मिषया भाष्ये कन्नेजन्तसूत्र उक्ता । इदमेवाऽहुरित्यत् भाष्येऽरुचिबीजमित्याहूः । अस्मादेव केयठगन्थात्तवेव मतं केयटाभिप्रतमिति ष्यत इति । ननु केषांचिन्मते

भ. ७१, २ भा,२] पातज्ञलव्याकरणमहामाष्येऽङ्गगधिकारः। ६११

एवं तर्याचायंपवृतिज्ञौपयति न सर्वेषां त्यदादीनामत्वं भवतीति यदयं किमः

कः [ ७. २, १०३ ] इति कदेश्चं शासि । इतरथा हि किमोऽद्भवती- त्येव क्यात्‌ । सिद्धे विधिरारभ्यमाणो ज्ञापकार्थो भवति नं च किमोऽत्वेन सिष्यति। अत्वे हि सत्यन्त्यस्य प्रसज्येत । भिखमन्त्यस्य परवेणेव तत्राऽऽरम्मसा- ध्याहिकारस्य मविष्यति । कृतो नु सल्वेतदनन्त्याथं आरम्भे सतीकारस्य भविष्यति न पुनः ककारस्य स्यात्‌ । यत्तर्हि किमो हणं करोति । इतरथा - हि कादद्भवतीत्येव न्यात्‌ । एवमपि ककारमात्रात्रस्य पाप्नोति । त्यदाद्ची- नामिति वतेते न चान्यक्किमस्त्यदादिषु ककारवद्स्ति । एवमप्यनैकान्तिकं ज्ञापकम्‌ । एतावत ज्ञाप्यते न सर्वेषां त्यदादीनामत्यं भवतीति तत्र कुत एतद्‌- दविषयन्तानां भाविष्यति न पुनयुष्मदस्मदन्तानां वा स्याद्भबदन्तानां वा । ईि- चावश्यं खल्वप्युत्तराथं किमो म्रहणं कर्तव्यम्‌ । कु तिहोः काति [ १०४; १०५ ] इति । कादेशः खल्वप्यवश्यं साकच्छार्थो वक्तव्यः कः कौ क इत्ये

भ०-द्ाप्पसङ्खगः । यदयमिति । किंसवेनामबहुभ्य इति कशब्दस्य मेदेनोपादानाद््ि- राब्दात्परः किशब्दो गणे पठ्यत इति निर्णयः । यदि च द्विशब्दात्परषामत्वै स्याक्किमः कं न विदध्यात्‌ । किम इत्यव त्रयात्‌ । पूर्वसूत्रादकारस्यानुव॒च्या ूर्वेणान्त्यस्यात्वे कृत इकारस्य तु किम इत्यनेन दयोरकारयोः पररूपेण क इत्यादेः सिद्धत्वात्‌ । न पुनः ककारस्येति । अनन्त्यस्य विकारेऽन्त्यसदेशस्येति तु परि. भाषा प्रयोजनाभावात्परत्याख्याता । कादृद्धवतीति । ककारेऽकार उच्चारणार्थः । कादित्येतावत्सूत्रे करियतेऽकारस्तु पूरव॑सूत्रादनुवर्तते स चाऽब्देः परस्येतीकारस्य भवति मकारस्य तु पूर्वेण । ककारमाजादिति । कृकवाकुरित्यादावपि । न चान्यदिति । यद्यपि सर्वाणि त्यदादीन्यकचा ककारवन्ति तथाऽपि तेषां कात्प- रोऽकार एवेति नास्ति विरोषः । दकिाब्दस्य तु त्यदायत्वं भवत्येव । एवम-

॥ 1

पीति । विशेषस्य निश्वेतुमक्यत्वात्प्रमाणाभावात्‌ । साकच्कार्थं इति । सर्वस्य

उ०-ः पर्व किमः पाठात्कथं ज्ञापकत्वमत आह-किंसर्वेनासेति । अन्यथा<ठ्व्यादिभ्य इति पर्युदासाभावाकिंशब्दो न सूत्रे पठनीयः स्यादिति भावः । किम इत्येवेति । भाष्ये तु किमोऽदित्यधिकारसिद्धोऽर्थो दरिंतः । किम इत्यनेनेति । अत्वे कत इत्यनुषङ्धः । प्रयोजनाभावादिति । ययप्यद्‌मयङ्त्यादिप्रयोजनानि सन्त्येव तथाऽपि तद्नाश्नित्येयभ- वसेचछुक्तिः । प्रकारान्तरेणास्य ज्ञापकस्य खण्डना सिद्धन्तिनोऽपि तदनाद्रः । भाष्ये--यत्तहिं किम इति । पूर्व किम इत्येव सूत्रं कार्य विरि-. देराविधानं ज्ञापकमित्युक्तम्‌ । इदानीं तु केम इत्य॑श्षोऽपि ज्ञापकमित्युच्यत इति "विहेषः । ननु किंराब्दे कराब्दोऽप्रसिद्धोऽत आह-ककारेऽकार इति । क

६३२ उदृद्योतसभटछृत्रदीपसंमुद्धासिते

वमर्थम्‌ । तस्मादृद्विप्यन्तानामचं वक्तव्यम्‌ । त्यदार्दानामकारेण सिद्धतवाद्यष्मदस्मदोः । षे छोपस्य खोपेन ज्ञायते प्राक्ततोऽदिति ॥ १ ॥ अपि वोपसमस्ता्थमत्वामावात्छतं भवेत्‌ । रिोपष्टाबभावार्थः कतव्य इति तत्स्मृतम्‌ ॥ २ ॥ अथवा शेषसप्तम्था शेषे खोपो विधीयते । दुरिष्ट हि तस्याऽऽहु; कायसिद्धिं मनीषिणः ॥ ३ ॥ काति ॥ ७ । २। १०५ ॥ किमर्थं कदे उच्यते न कु तिहास्स्ित्येवोच्येत^। का रूपसिद्धैः क । यणादेदेन सिद्धम्‌ । न सिध्यति । ओगुणः पसषज्येत+- । तदोः सः सावनन्त्ययोः ॥ ७।२।१०६॥ किमथमनन्त्ययोरित्युच्यते । अन्त्ययोम्‌ं मूदिति । नेतदस्ति धयोजनम्‌ ।

० `

प्र०-साकच्कस्य कदरो यथा स्यादित्येवमर्थं किमः क. इति कव्यम्‌ । तेना जञाताथविवक्षायां क इत्येव भवति न तु कक इति भवति । नन निर्दि्यमान- स्याऽ्देशा भवन्तीति साकच्कस्य कादेरो न प्राप्नोति । नच शक्यं वक्तं किमः क इति वचनसामथ्याद्रवतोति । किम इति स्थानिनिदकस्योत्तरार्थत्वात्‌ । एं तहिं तन्तराश्रयणात्साकच्कस्यापि भवतीत्यदोषः ।

काति । किमथमिति । कृभवे कृतेऽद्घत्त इति वन्वनादोर्गणो न भवति । यणादुरास्त्वनाङ्खत्वाद्धावेष्यतातं भवः । न सिध्यतीति । निषहितत्वस्य दर्ञानत्वात्‌।

तदोः । किंमथमिति । विरोषणविरोष्यभावे कामचारात््यदादीनां च दिप.

क क क्‌

उ ०-इत्यवेति । प्रकरणादिवराच्चाथविरोषावगतिरिति भावः। तन्बाश्रयणादिति। केचिचिमं

इत्यव सूत्रे काय त्यददीनामित्यनुवतनाच्च नातिप्रसङ्गः । सामर्थ्याच्च द्विष यन्तानासत्यस्यान °त्यागः । नानथक इति निषेधान्ारो<न्त्यविधि; । अकारप्रष णानकल्त्वाद्रा सवा्द॑राः । इमावित्यादो तु नाङ्गकार्य इति निषेधात्‌ । कु तिहोः कातात्यत्रापिं उ तिहोः, अतीत्येव पाठ्यम्‌ । अङ्खनृत्तपरिभाषया कवेत्यत्र गणो न । एवं सद्धं ।केमः क इति सूत्रकरणानिरदिंश्यमानपरिभाषाबाध इति तत्र उ तिहोरित्याद्यकारस्यान्त्यदेदात्वापत्तेः । तदर्थं ॒नानर्थक इति वचनारम्भे त॒विप्तं गारवभ्‌ । अङ्गङ्त्तपारभाषाया रक्षयसिदद्धयर्थत्वाभावाचच । तस्मात्केययोक्तमेवः सम्यकू । अनित्यत्वेन वा तत्पस्मिषाऽप्रवत्तिबौँध्या ।

कात्तं । ननु बाणदद्धपरिभिाषया यणं बाधित्वौरगुणः स्यादत आह-- कुभाव इति । _

तद्‌! सः सी । नन्वन्त्यन्यादृ्य्थमनन्त्थयोरिति स्थादेत आहं-विदोषणेति । ^ ७, २,१०४ +६ ३, १४६,

भै. ७¶. २ आ. २] पौतजञङन्याकररणमहामष्येऽङ्गगधिकारः। ३१६

अंतमेन्त्य॑यीर्बधिकं भविष्यंति > । अंनवकाडा विधयो बाधका भवनि साव- कीश चोर्र । कोऽवकाशः { दिराब्द्‌ः। सत्वममि सावकाशम्‌। कोऽवकाराः। अनन्यः । कथं पनः सत्यन्त्येऽनन्त्थस्य सत्वं स्यात्‌ । मवेधस्तकांरदकारा- म्थमिङ्गः विरेषयेत्तस्यानन्त्ययोनं स्याद्य तु द्ल्वङ्केन तकारदकारौ विरेषधि- ष्यामः । एवमप्युमयोः सावकारयोः परत्वात्सतवं पाप्नोति । किंच स्यायघ्- न्ययोः सत्वं स्यात्‌ । इह हे स इत्येङ्हस्वादेति+ संबुद्धिखोपो न स्यात्‌ ।

-र्यन्तानां मध्ये तकारन्तस्य कस्यवचिदसंभवाच्यदादिभिविंक्षेषितयोस्तदोः सत्वं विधी- यमानमनन्त्ययोः सावकाहामन्त्ययोंरत्वेनं बारधिष्यतं इति प्रश्रः । अन्त्ययोर्ति । परत्वात्पराप्नोति तकारस्यान्त्यस्यासंभवेऽपि सूत्रे दयोरुपादानादन्त्ययोरित्युक्तम्‌ । नैत- दृस्ति । पूर्वविप्रतिषेधमाश्रित्य चोदयति- द्विशब्द इति । उदाहरणमात्रमेतत्‌ । अन्यत्र सोः सर्व एव त्यदादयोऽवकाराः । सत्वमपीति । उभयोः सावकाङ्योः परत्वात्सत्वप्रसङ्कः। कथ पुनारोते । आचायदेरा।यः रिष्यञ्जाद्धिपरिज्ञानाय पृच्छति समुद्‌।यावयवसंनिधाब्रुभयोरनुग्रहायावयवेन समुदायो िदेष्यते । एवं हि समुदा- यस्यापि कर्थेण संबन्धः प्रतिपादितौ भवंति । अोऽन्त्यस्येति वचनादवयवस्यापि । भवेदिति । व्यातिन्यायाश्रयणांत्तकारान्तंसंमवीचं त्यदृदोभिस्तदौ विरोष्येते । णएव- मर्पीति । सिद्धान्तवादी । अथवा सत्वमपीति चोदकस्य गन्थः स च पर्वाविप्रतिषिधं मन्यते । कथं पनरिति ¦ चोदकमा चार्यो बद्धिपरी क्षार्थं पर्यनयङक्ते । भवेदिति चोदकः। एवमरपव्याचार्यः । अथवा कथं पुनस्ियस्यायमर्थः । अनन्त्य॑स्यैव कर्थं सत्वं ऊभ्य॑ते यावता<न्त्यस्यापि परत्वात्प्राप्नोति । योदकस्त्वगृहीताभिप्रायं आह- भवेदिति । आचायः स्वाभिप्रायप्राह-एवमपीति । किच स्यादिति । अन्त्यस्यापि दस्य सत्वे हरङ्चादिरोपेन सं इत्यादीनि सिध्यन्तीति मत्वा प्रश्रः । रेषो न स्या- दिति । सत्वे सति दरस्वान्तत्वाभावात्‌ । नन त्यदादयत्वेऽपि कते संनिपातपरि-

ॐठ-हेत्वन्तरनाह~त्यदीदीनां चेटि । बाधिष्यत इति । पूर्वविप्रतिषेधाश्रयेणेति भावः । पैरत्वीत्संत्वपरसंज्गः इति । पूर्वविप्रतिषेधाश्रयणं तु गुर्विति भावः । ननु तदोस्त्यि- ॐ ४८।१-(ीर हइति । तदोरित्यस्याङ्कविशेषणत्वमेव युक्तमिति तदारायमाह-संमदा- यांवर्यवेति । चीदकीयभवेय इत्यादेरादरयमाह--व्यासिन्यःयेति । अथवेत्यादिप- ्द्येऽपि कथं पनरित्यादेमन्थः सिद्धान्तिन. एवेति विदोषः । व्रतीये वक्ष्यमाण- भयं हदि निधाय सिद्धान्ती पर्यन॒युङूक्त इति दितीयादिरोषः । अन्त्यस्यापि । अपिनाऽनन्त्यस्यापि । संनिपातेति । प्रत्ययलक्षणेन तं न संनिपातः । तस्यी-

< ७, ९० १०३. ‰ ६० १, ६९, १५

३१४ उदूयोतसमठंछृतभदीपसमुद्धासिते-

इृह च या सा अत इति टान्न स्थात्‌ । तस्मादनन्त्ययोरिति वक्तव्यम्‌ | न्‌ वक्तव्यम्‌ । एवं वक्ष्यामि । तदोः सः सो । ततोऽद्सः>‹ । अद्सश्च दकारस्य सो भवतीति । इदमिदानीं किमथैम्‌ । नियमार्थम्‌ । अदस एव दकारस्य नान्यस्य दकारस्येति । यदि नियमः कियते द्रीयतेरपत्ययो द्र इवि पराप्नोति स्व इति वेष्यते । यथाटक्षणमपयुक्ते । अदस ओ सुलोपश्च ॥ ७।२ । १०७ ॥ अदसः सोभबेदोत्वे क सुरोपो विधीयते । अदस एव सोरभवेदोतवं+- किमर्थ सुखोपो विधीयते। हस्वास्दुप्यत संबुदिः दृह हेऽसावित्येङ्हस्वात्तेबुद्धेः [ ६. १, ६९ ] इति रोपः भसज्येत ।

न हः हो रोपः संबुदिटोपः । तद्धल््रहणं कर्तश्यम्‌ । न कर्ैव्यम्‌ । प्रकतं हि तत्‌ ॥ १॥

भ्र०-भाषया संबुद्धिरोपाप्रसद्कः । अनित्यस्वादस्याः परिभाषाया नायं दोषः । इह चेति । न॒ यासयोरिति लिङः आश्रीयमाणेऽनेकार्थः कल्पनीयः स्यात्‌ । ततोऽस दति । तत्र॒ तदोः सः साविति वर्तेते तकारोऽसंभवात्यज्यते । द्वीयतेरिति । द्वाविच्छ. तीति द्रीयति । ततः किप्‌ । अकारयकाराप्क्तलोपाः । ततः साविकारस्य त्यदायत्वे सति स्व॒ इति भवति । तद्भवे त॒ द्व इति प्राप्नोति । यथाखक्ष गामिति । उपस- जनत्वा्नात्र त्यदादिकार्येण भाव्यमिति द्वीरित्यिव भवति । अथवा प्रयुक्ताना- मन्वाख्यानारम्भाद्वशब्दस्य च क्यजन्तस्य क्िपि प्रयोगाभावान्न केनचिह्टक्षणेन प्रवतिंतव्यम्‌ । | |

अदसः । अद्ख इति । अदसः परस्य सोरेवौत्वं विधीयतां तत्र त्यदा- यत्वे व्द्धिरचीति वृद्धौ चांसाविति सिध्यति । हस्वादिति । यदि त्यदायत्वं क्रियते तदा हस्वान्तत्वात्सबुद्धिलोपप्रसङ्धः । तस्मादौत्वसुलोपौ विधीयेते । न हर

व उ०-शाचघीयत्वादिति भावः । अनेकार्थं इति । अत्र विषये सत्वं बाधित्वाऽत्वं संनि- पातपरिभाषाया अनित्यत्वं चेत्यर्थः । उपसर्जनत्वाङ्िति । स्व॒ इति चेष्यत इत्युकिः पूर्पक्षयेकदेरिन इति न तद्रलेनोपसर्जनेऽग्यत्वादिप्वाचिरिति भमः कार्यः । स्वादि. सूतरत्यदावीनाम इति सूत्रस्थभाष्यविरोधादिति भावः । अथवेति । अप्रयक्ते प्रवत््य- भावो हि लक्षणस्वभाव इति भावः । न

| अवस ओ । सोरेवोति । अदस ओ इत्येव सू कार्य पर्वतो नुवृच्तस्य

कै क, १, ४, २ ७० ९१ १०७. ७, २, १०२६ ६. १, ८८.

भ, ७१, २.आ. २] पातज्ञलन्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। ६१५

पतं हल्यरहणम्‌ । क भतम्‌ । हल्डम्यान्भ्यो दीर्षात्सुतिस्यपक्तं हर- [ £. १. ६८ ] इति । तदवे पथमानिर्िष्टं षष्ठीनिष्ेन वेहाथः । हस्वा- दित्येषा पश्चमी हिति प्रथमायाः षष्ठीं परकत्पापष्यति तस्मादित्युत्तरस्य [{ १, १. ६४७ ] इति । जाप एत्वं भवेत्तस्मिन्‌ इहु हेऽसो ब्राह्मणि आङि चापः संबुद्धो च्‌ [ ७. ३, १०५; १०६ ] इत्येत्वं प्रसज्येत । . न क्चटीत्यनुवतेनात्‌ षीति तवानुवतते । कर प्ररतम्‌ । सुपि च बहुवचने क्षल्येत्‌ [ ७. ३. १०२; १०३] इति। | परत्ययस्थाच्च कादिचम्‌ इह च असक .नालणीति प्रत्ययस्थात्कातूर्वस्य [ ७. ३. ४४ † इतीचं प्रसज्येत । नेष दोषः । परश्िषटनिर्देशोऽयम्‌ । आ आप्‌ आमिति । इहापि तर्हिं न प्राप्नोति । कारिके हारिके इति । सीभावश्च प्रसज्यते ॥ २॥

प्र०-इति । नायं दोषो यस्मादसौ हलो लोपो विधीयते तेनौकारस्य न भविष्यति । हे असाविति । अत्वे टापि च सति वार्णादाद्धं बलीय इति वद्धिरेचीति वृद्धि. रेकादें बाधित्वाऽऽङॐ चाऽऽप इत्येत्वं प्राप्नीति । श्रश्लिष्ठनिदेश्षोऽयमिति । आकाररूपो यः श्रयत आप्तत्रे््वं भवतीह त॒ वद्धो तायामोकाररूपम्‌ । काश्के इति । आ।ङः आप इति रसीभाव आद्गुणे च कृत एकारः श्रूयत इतीत्वं न ` माप्नोति । संबुद्धो वा कारिके इति रूपम्‌ । ननु चात्रान्त्रङ्गत्वात्पाक्सुवुत्यत्त रत्वं भविष्यति । असकावित्यत्र तु प्राक्सुबत्पत्तेष्ठाव्नास्ति । एवं तर्हिं टपि कृत एकादेशत्पूवै वाणौदाङ्खं बलीय इतीत्वं प्राप्नोतीत्याकाररूप एवाऽऽबिति क प्रश्लेष- निरदेरोन । तस्मात्सामथ्यायथा वार्णादाङ्कमिति बाधित्वेकादेदो भवत्येवं कारिक इत्य- श्राप्यन्तरद्धन्त्वात्पूर्वै विभक्तितननिमित्तकार्यप्रसद्धः । रीभावभ्येति । ओडः इति वच-

उ०-सावित्यस्यादस इति पञ्चम्या षष्ठी कल्प्येति भावः । आङि चाप इत्येत्यमिति । तत्रानुवतैमाने संबुद्धो चेत्येत्वमित्यर्थः । इति रूपमिति । एवं च प्रष्टेषो वक्तु- मराक्य इति भावः । नन्विति 1 एवं च कारिकि इत्यादाविच्चाप्रा्तिदोषो न. प्रश्टे- षेऽपीति भावः । तस्मात्सा - यादिति । प्रन्छिष्ठनिरदशसामर्थ्यादित्यर्थः । अन्तरङ्ग- त्ातूर्वमिति पाठः । अन्तरङ्गादपीच्त्पूर्वामित्यर्थः । तस्मादोषवानूप्रदृरेष इति भावः ।

स, . -मटैकतर्रदो ॐ __. र 9 २ तै ञे ६१६ . . उदंधत<मंलरछतग्रदोपस 1६ ते

इह चं रीभावश्च पाप्नोति । असौ नाणी । आपं उतरसयौडः ¦ री भवतीति" शीमावः प्राप्नोति । तस्मात्सोरोप वक्तव्यः । ` सा्वीतव्रतिषेधः सांक॑च्काद्रा सादुत चं ॥ १॥ सावोतवपतिषेधः साकच्काद्रा वक्तव्यः। साच परस्योत्वं वक्तव्यम्‌ | अंसौ असुकः उत्तरपदभतानामादंडा उपदेारोवदचनम्‌ ॥ २॥ उत्तरपदमूतानां त्यदादीनामदिशं उपदेरिवद्दावो वक्तव्यः । प्राहम्‌ प्र मायम्‌ परमानेन । किं पयोजनम्‌ । अनाददंछाथम्‌ ॥ ३ ॥ अर्तं एकादशं अदेशा यंथा स्युरिति । फं पुनः कारणमेकं दे शस्तांवद्ध- वाति न पुनरादेशाः । न परत्वादुदृशेमवितव्यम्‌ । वाहरङ्गलक्षणंत्वात्‌ ॥ ४ ॥ बा।हुरङ्ग अद्शांः । अन्तरङ्कः एकादेदः । आसि बहिरङ्गमन्तरङ्गे । स तर्खुपदैदिवंदावो वक्तव्यः । नं वक्तव्यः । आचार्थपरविज्गापियतिं पव १२।तरपद्यास्तावत्काय भवति कादश इति यद्ये नेनद्रस्यं परस्थं [७. ३.२६ शत पतपषे शास्त । कथ छत्व ज्ञापकम्‌ । इन्दर द्रावचौ । ततैको य- स्वति छपिनापहयतेऽपर एकादेशेन । अनच्क इन्द्रः संवत्तः । ततर को दवः पङ; । पयाति त्वाचायः पूवेपदोत्तरपदयोश्तावत्का्ये भवति नैकर हात तता नेन्द्रस्य परस्येति परतिषेधं शास्ति । अदसः सामवेदृत्वे कं सुलोपो विधीयंते । हस्वाटदुप्य॑त संबुद्धेन हरः परते हि तत्‌ ॥ १ ॥ १ ५. १.१.१९. का पर०-नादोकारस्य र्यदा डिदिदेशानमानं णमानानद्शो वा कारस्तुच्चारणार्थस्तदा साभावप्रसङ्धः । यदा पूर्वसूत्रेण रनिर्दशस्तदा प्रथमां देतायाद्वित्रचनयोर हीभाव्रेन भाव्यामिति दोषाभावः । इत्वमपि प्रश्टेषनिरदेश्न शक्यं परिहतुम्‌ । न च का त्यत्र दषः समानकाटप्रापिकमेव दयक दामेव प्रताक्षतं नत भिन्नकाट्प्राधि- कम्‌ ।. साकच्काद्िति । साकच्कायः सुर्विंहितस्तस्मिनित्यर्थः । प्रतिषधसंनियो- गन_सत्परस्याकारस्यौत्वं भवति । बहिरङ्ा आदेदा इति 3 । बहिरङ्गा आदा इति । समासाया विभ. समासाया विभ

उ 6-1कचव . प्राप्तजीविक इत्यसिद्ध्याऽपि तन प्ररृरषो वक्तुमराक्यः 1. भाष्यै- इह चं

₹।भाव शते । चर्त्वं । तदा शीभावेति 1 ओत्वं तु षुंसि चरितार्थम्‌ । इत्वमपीत्यादिगन्थस्तु चिन्त्यः! उक्तयक्ते

| = ~ . ` नम भदुच्च्र ७, १ १८. + ६.४, १६६,

भे, ७ पर. २ आ.२] पातञ्जटव्याकरणमहाभाष्येऽङ्गगधिकारः। ६१७

अप एत्वं भवेत्तस्मिन स्षरीत्यनुव्ैनात्‌ । परत्ययस्थाच्च कादिचं रीभावश्च प्रसज्यते ॥ २॥ क द (क प्रजेवाद्धः ॥ ७ । २। ११३४ ॥ ¢ कष क, कर, क

मृजेवृद्धवेधो क्केप्रातिषेधः ॥ १ ॥ मृजेवद्धिविधो कथन्तस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः । कंसपरिमृडभ्याम्‌ कंसपरि-

धातोः स्वरूपञ्रहणे वा तप्परत्ययविज्ञानास्सिद्धम्‌ ॥ १ ॥

अथवा धातोः स्वरूपग्रहणे ततत्यये कायविज्ञानाल्सिद्धम्‌ । घातुपत्ये

कर्ये भव्वील्येषा परिमाषा कतेन्या । कान्येतस्याः परिभाषायाः प्रयोजनानि । प्रयोजनं सजिहरिमस्जिन शिहन्तिगेरत्यथमर्‌ ॥ ३॥

साज । रज्जुसंडम्पाम्‌ रज्जुसुड्‌।भः>< । साज । दारय | दवटरगभ्याम्‌ दृव टमि: । दशि । मार्ज । उदकृमग््याम्‌ उद्कम।गमः~+ । मास्ज । नाशे । प्रनडभ्याम्‌ पनडमिः+ । नशि । हन्ति । वर्जः भ्रोणघ्रः* । इन्त । गिरति । देवगिरो देवगिरः~

यदि स्वरूपग्रहण इत्युच्यते प॒न्भ्याम्‌ प्रसृष्मि; अनुदात्तस्य चदुपधस्या-

न्यतरस्याम्‌ [ ६. १. ५९ ] इत्यम्पराप्नोते । एवं तह्य पारमषा कन्या

प्र०-क्तिरत्पयते तदुपेक्षत्वात्ततो ऽन्तरङ्गत्वादेकादेशे कते तस्याऽऽदिवद्धावादादेरोषु क्रिय- माणेषु परमहं परमयमित्यादिरनेष्टप्रसङ्ध

मृजेः । कंसपरिष्रडभ्यामिति । विभक्तिमाश्रित्य वद्धिः प्राप्नोति ङ्किति चेति प्रतिषेधः ङ्किन्निपित्ताया एव वद्धेरित्यत्र न प्रवतते । रज्जुलडभ्या मेत । मरयाप्रत्ययो इलादिरके द्ववतीत्यमागमप्रसङ्धः । भरणड्भ्यामाते । नरोनाते कृत्व मप्यच्न न भवतीति केचिदाहः । तदयुक्तम्‌ । पद्त्वानबन्धनत्वादस्य प्रत्ययानपे- क्षणात्‌ । मस्निनशोर्शलीति मुमागमस्तु॒प्रत्ययपिक्षतवादुधातुप्त्यये न. भवाति । धार्जघ्न इति ।! हनस्तो वचेण्णलोरिति तत्वं न भवति । दमत चति णत्व कृव्यवाये हदेशेष प्रतिषेध इति न भवति । देवगिरावितिं । आच ।वभाषात

ऋ

ट्त्व न भर्वति । अम्प्राप्नोतातं । त्रधा चता स्वरूपणानुपादानत्‌ ।

उ०- मजेुद्धिः । नन्वत्र प्रत्ययलक्षणेन कित्परत्वाेषधः स्याद्त अह्‌ प्वभ- क्तिमाभित्येति । पत्ययानपेश्षणादिति । इयं च परिभाषा धरमिाहकमानेन सप्त

श्‌ „००५

ष्यन्तपदंन यत्र प्रत्ययस्य निमित्तत्वं तत्रानियमप्रसक्तौ नेयमाथवात भावः । अत

` एवाप्रानिति निषेधः साथक इति दृक्‌ । अत एव भार्य क्वचित्कृत्वसहितः पाठे दश्यते । प्रत्ययापेक्षत्वादिति \ आङ्गत्वाद्ति भावः।

९, १.५८ + ७, १, ६०, # ७.३. ३२. ‡ ८. २. २१९ |

ष्णम

> , ६ १

६१८ उदू्योतस्मटंछृतपरदीपसमु पि त-

धातोः का्यैमुच्यमानं त्यत्यये मवतीति । सा तरेषा परिमाषा कर्तव्या । नं कर्तव्या । आचार्यपवृतिज्गापयति भवत्येषा प्रिमाषेपि यद्यं प्रौणहत्ये तवं दरास्ति* | अचो ञ्णिति ॥ ७।२।११५॥ अज्य्रहृणं किमथम्‌+- । | . वद्धावज्य्रहणं गोर्थम्र ॥ १॥ वृद्धावज्यहणं क्रियते गोतो वुद्धियंथा स्यात्‌ । गौरिति । नैतदस्ति प्रयो- जनम्‌ । णि्करणसामर्यदिवास वुदधविष्यति>८ । अथ योगविभागः कि- मथों न ज्णित्यत उपधाया इत्येवोच्येत-> । का हूपसिदिः चायकः टावकः कारकः गुणे+ कतेऽयगो रप्रते चात उपधाया इत्येव सिद्धम्‌ । योगविभागः साषिव्यञ्नाधर्थः ॥ २ ॥ योगविभागः क्रियते सख्यर्थो व्यञ्जनादयर्थ॑थ । सख्य्थस्तावत्‌ > । सखायौ

प०- अचो । अज्यहणमिति । अन्त्रेणाज्यहणमिक्परिभाषोपस्थानादिगन्तस्य द्धिः सिध्यति । अकारस्य तु चिकीर्षक इत्यादावतो लोप इति टोपेन भाव्यम्‌ । भकारस्य तु विरैषो नास्ति । सध्यक्षराणामात्वन भाग्यमिति प्रश्नः । | गोथीमिति । असत्यज्गहण इवपरिभाषोपस्थानादगोत्यत्र वृद्धिनं स्यात्‌ । अथ योगविभाग शति । ययपि गेरित्ुक्तेनोदाहरणेन योगविभागस्य प्रयाजनं ज्ञाप्यते तथाऽम्यनेकमपरयोजनोपन्यासाय प्रश्रप्रतिवचने । सखायाविति । ससि ओं इति स्थिते बद्धेरप्रसङ्गः । णित्वं त॒ सखाय इत्यत्र जसि गुणेऽयादेशे च कृतेऽत उप- भाया वृद्धर्थ स्यात्‌ । ` सखाय इत्येतन्न प्रसङ्घेनोदाहतम्‌ । णिच्वावकाददार्शनार्थ प उॐ०- अचो छिणिति । ननु स्थानिनिर्देशार्थमकारादिसेगरहार्थं चाज्यहणं स्यादत आह-- अन्तरेणेति । लोपिनेतिं । ण्यद्ोपाविति वचनादिति भावः । भाष्य--गोर्थमिति । प्रापयतीति देरितिसूत्स्थमाष्यप्रामाण्यादत्रत्यं भाग्यं दोषोपरक्षणं बोध्यमित्याडः । असतीति । अजृग्रहणे तु निर्दिष्स्थानिकत्वादिकपरिभाषानुपस्थिरिति न दोषः । नन॒॒गित््सामश्याद्नुपधाया अपि वृद्धिः स्यादत आह--णिच्तय चिति । हनस्त इति । अङ्वेकल्येऽपि शाखप्रवत्तौ तत्वमपि स्यादिति तद्भावायाज॒महणम्‌ । नन हनस्त इत्यत्राचिण्णठोरिति पर्युदासेन धातोः स्वरूपग्रहण इति परिभाषया च धातुविहितप्रत्यय एव तत्वमित्यङगददयषिकटं तत्व वद्धस्त्वेकाङ्गविकठेति णित्वसोमर्थ्यौ- ददधरव भरिष्यति न तत्वमिति चेन्न । यन्न सोर्णित्करणमित्यादिन्थस्य पूर्वप- स्यकदेशिषिदनत्यकदेशिनोरक्तिपत्युक्तिपरतिनादोषातसोरणित्वस्य उ------ ~ तनादषातोरणिल्य विहेषिषाने हि भानं , हि मानं

* ६. ४. १७४. + १.१.२३,

। * क ०५ ७, १, ९०१ + ७, २, ११६. + ७, ३, ८४० 2 ७, १, ९२.

अ.७ पा, अ. २) पातन्नलव्याकरणमहामाप्यऽङ्काधिकारः । ६१९

हवायः । व्यज्जनाच्थैः । जेवम्‌ यौवम्‌ च्योवम्‌ । योगविभाग चेदानीं सखि- वमञ्चनाधर्थं क्रियमाणेऽन्प्रहणमपि करव्यं भवति । किं प्रयोजनम्‌ । गोरथम्‌ । तनु चीक्तं णित्करणसामथ्यादिवात्र वृद्धिमेविष्यतीति । अस््न्यण्णित्करणस्य ्रोजनम्‌ । कि । गवौ गावः । अवादेो छतेऽ उपधाया इति वृद्धि्ंथा सयात्‌ । यत्तु सौ णित्करणे तद्नवकाशं तस्यानवकारात्वदिव वृबि्भविष्यति । यथेव खल्वपि णित्करणसामध्यौदनिकोऽपि वृद्धिः पार्यत एव तत्वमपि पा- प्नोति । तत्वमपि हि ज्णितीत्युच्यते* । तस्मादग्य्रहणं कतव्यम्‌ ।

तद्धितेष्वचामादेः ॥ ७ । २ । ११७ ॥

अञ्थरहणं कर्तव्यम्‌ । ननु च कियत एव । द्वितीयं कतेव्यं यथाऽचामादि- प्रहणमाजिरोषणं विज्ञायेत । अचामादेरच इति । अथाक्रियमणिऽगपरहणे कृस्याचामादिग्रहणं विरोषणं स्यात्‌ । इगिशेषणामित्याह । अचामादेरिकं इति ><। तत्र को दोषः । इहेव स्यात्‌ । ेतिकायनः ओपगवः । इह न स्यात्‌ । गाग्य॑ः वातस्य इति । तत्तदज्यहणं कव्यम्‌ । न कर्तैम्यम्‌ । प्ररतमनुषततवे । क तम्‌ । अचो ञ्णिति [११५] इति । यदि वदनुवतेतेऽत उपधायाः [११६

मर०-वा । वय्लनाद्यथं इति । व्यञ्जनादिर्यः प्रत्ययस्तत्र वृद्ध्यर्थः । जेत्रमिति । जियुभ्यामोणादिकिः द्रण. । च्योत्नमिति । जनिदाच्य॒धिति ण्‌ । तच्त्वमिति । हनस्तोऽचिण्णलोरिति हन्तेरुच्यमानं गोरपि स्यात्‌ । नैष दोषः प्रापदित्यज्यहणं श्रियते ।

तद्धिते । अञ््रहणं कतंञ्यमिति । अचामिति निर्धारणषष्ठयन्तेन सामानभाधिकरण्येनाऽ्देविंेषयितुमदाक्यत्वादिक्छपरिमिषोपस्थानादिकि एवाचो वृद्धिप्रसङ्कः । अथाक्रियमाण इति । निर्धारणं ठल्यजातीयस्य भवति । यथा ष्णा गवां संपन्क्षीरतमेत्युक्ते गोरेव प्रतीयते । तथा नचाचामादिरजेव प्रत्येष्यत इति भावः । हग्विरोषणमिति । त॒ल्यजातीयनिर्धारणेऽपीक इत्यस्योपस्थानं न वार्यते । अज्य

---- ~---~*~--~ ---~---~----~ --- ~~~

--- ~~ „~. ~~

३५-न पक्यामः। ध्वनितं चेदं स्वं ययपिं गौरित्युक्तेनोदाहरणेनेत्यादिकेयटमन्थेनेति दिक । ` तद्धितेष्व० । अन्वा मध्य॒ अदेरिको वृद्धिर््यर्थः स्यादित्याह -अचा मिति । बहुवचनानिर्धारणषष्ठीत्वनिर्णयः । सामानाधिकरण्येनेति । अङ्रूपस्याऽऽ- -देरितीत्यर्थः । इक इति । निधौरणस्य त॒ल्यजातीयत्वादेवाच इत्यस्य. काभेऽपि. तदुपस्थानं न वार्यते । इक इत्यनेनाचो विशेषणसंभवादिति भावः । नन्वेवमन्य-

1

निदत्त

नै ७. ३, ३२. 2१. १ ३.

६२० ` उद्दौए४ मलंकृतप्रदीपसमुद्धासिते-

अचश्ेत्यन्मा्स्योपधाया वद्धिः प्रसज्येत । छेदक इति । अकारेण तपरणे विशेषायेष्यामः। अचोऽत इति । इहेदानीमच इत्येवानुवर्ततेऽत इति निषत्तम्‌। अथवा मण्डुकगतयोऽधिकाराः । यथा. मण्डूका उष््डुत्योल््टुत्य गच्छन्ति तद्रदाधकाराः । अथवैकयोगः करिष्यते । अचो ज्णित्यत उपाधायाः । तत- स्तचितेष्वचामादेरिति । न वैकयोगेऽनुवाक्तेभ॑वति । तद्धितेष्वचामादिवद्धाबन्त्योपधलक्षणप्रतिषेधः ॥ १ ॥ ततेष्व चामादिव॒द्धावन्त्योपधसक्षणाया वद्धेः* पपिषेधो वक्तव्यः । कष्टः जागत इति । ननु चाचामादिवद्धिरन्त्योपधरक्षणां वृद्धि बाधिष्यते । कृथम-

प्र०-हणे त॒ कियमाणे निदिंष्टस्थानिकत्वादिकपारभाषानुपस्थानम्‌ । यथा<चो ञ्णितीत्यत्र। अज्मारस्येति । नन्वदग्रहणसामथ्य।दज्मात्रस्य न भविष्यति । तत्साम््यारत्ताहि निव॒त्तिर वाज्यरहणस्य स्यान्नियमार्थं वाऽदरग्रहणं स्यात्‌ । अकारस्येव हरस्वस्य नान्यस्येति । दीर्धस्य त्वीहक इत्यादावुपधायाः स्यादेव । अकारणोति । विरोषणस्याजन्तरनिवात्तिः प्रयोजनम्‌ । अथेवैकयेग इति । एको भवतिरध्याद्धियते तेन तल्यकाठत्वाद्विधानस्य स्वकर व्यापार. द॒न्यत्रोपस्थानाभावः । केषर इति । ऋषटब्दात्तजन्तात्तस्येदामेत्यण ¦ जागत इति । जगच्छब्दादण । ननु चाचामादिन्चाद्धिरिति । अद्ध कायं मन्यते तत्र तक्रकौ. ण्डिन्यन्यायावललारः । इतरस्त स्थानिभेद्‌ मत्वाऽऽह--कथमन्यस्येति । आमरुकीज

न ~ -=~~-------- ---- ----- ^ भाभा ००००-9 > ~ -------र ~ 7 तानेन 9

उ ०-हणेऽपीक्परिभाषोपस्थानं स्यादत आह--अस्यहणे प्विति । विरोषणस्येति ।

नतु नियमाथत्वम्‌ । विधिनियमसंभव इति न्यायादित्यर्थः । नन्वर्थस्यानेकत्वाद्वाक्य. भेद एव . य॒क्तेऽत आह--का भमवतिरिति । प्रतिपत्तिवाक्यमेकं प्रकरेयावाक्यं

त॒ भिच्चत एनेत्यथः । एकवाक्यत्वे कथमनुवत्त्यभावोऽत आह--तेनेति । यदाऽत इत्येतत्स्वकाये व्याप्रियते तदैवान्यहेषत्वमयुक्तामित्यर्थः । करौश् इतीति । = ८ नियः

तविषयत्वं घु . इत्यादीनामिवास्याप्याश्रित्य तुज्वत्कोष्टरित्या दिसू्रचयप्रत्याख्याना- दज न दोषः । एतत्सिद्धच्थमेव हि तत्पत्याख्यानम्‌ । अन्ये तु करोष्स्या अय- मिति विग्रहः । पुवच्वं॑त॒ न । संज्ञातेनाभाषितपस्कत्वात्‌ । अस्य च वा नाम- धेयस्येति वा ॒वृद्धत्वात्कोष्ीया इत्यपि पक्षे । अनर च यस्येति ठो पात्परत्वादी- क इन्धिपातिरित्याहः ) । कष्ट इति वृजन्तमेव कषिनाम । वा नामपेयस्येति पष व्धत्वात्काषरया इत्यपि बोध्यम्‌ । आदिवरद्धेरवकारामजानञ्डाङ्ते भाष्ये-- ननु चाचामात । ननु कार्यिभेदात्कथं बाध्यवाधकभावोऽत आह--अङ्कमिति । का्भद्‌ऽपि नुम्नुटोरि बाधकत्वसंभवाच्चिन्त्यमिदम्‌ । स्थामिभेदमिति । अङ्खव-

* ७. २. ११५; ११६,

= धनुश्विहनन्त्गतो मन्थः स. म. पुस्तकथोरनास्ति ।

भ, ७पा. २ आ. २] षातञ्जलृव्याकरणम _माष्येऽङ्गापिकारः। ३२५

न्वस्योच्यमानाऽन्धस्यं बाधिका स्थात्‌ । असति खल्वपि संभवे बाधनं भव- त्यस्ि च संभवो यदुभयं स्यात्‌ ।

ल्लोक विज्ञानात्सिद्धम्‌ ॥ २॥

सत्यपि समवे वाधनं मवति । तद्यथा । बाह्लणेभ्यो इथि दीयतां तक्र कौण्डिन्यायेति सत्यपि संभवे दधिदानस्य तक्रदानं निवर्तकं भवति । एवमि- - हापि सत्यपि संभवेऽचामादिवृदिरन्त्योपधलक्षणां वुद्धिं बाधिष्यते । विषम 'उषन्थासः । नापप द्धिदनि तकदानभारभ्यते तत्पाप आरभ्यमाणं बाधकं भविष्यति । इह पनरपराप्तापामन्योपधलक्षणायां वद्धावचामादिवंद्धिरोरभ्यते । सुशरुत्‌ सोभुव इति । । पुष्करसद्थहणाह्या ॥ ३ ॥

अह -हैत्यादावन्यस्यांपि स्वरो ५५५ विधीर्यमानोऽन्यस्वरं बाधतं एवेत्याराङ््याऽऽह-- असति खल्वपीति । रोकविज्ञानैा । अङ्गं कार्थं तदेवावयवद्वारेण संस्कियते ततश्चै- कृस्य ` कार्यद्यं न प्रव॑ते कौण्डिन्य इव दधि तक्रं च । नाधाप्त इति । सामान्यविशेषभावो बाघहेतुः । पुष्करसद्हणाद्रेति । वाशब्दस्तदयर्थे । पूर्वस्य हेतोरनवध्थितत्वात्‌ । ननु च ठगथ॑ः पष्करसदः पाठः स्यात्‌ । पुष्करसदा चरति ` पौष्केरसादिक इति ञ्णित्यत उपधाया इतिं वद्धेर्विधानाहक्यप्रसङ्घात्‌ । एवं त ` ठगतीऽनभिधानान्न भव्ति । यद्रा प्रतिपदृविहित इञ्येव पुष्करसद्‌ उभयपदवृद्धि-

३6--यवामां कार्थिंत्वादिति भावः । अन्यस्यापि स्वर शति ‹ अन्त्यातूर्वं बह्वचः ` इति " दीर्धकाशतुषभराष्टवटं जे इतिपुर्वपदाय्युदात्तत्वं॑ बाधत इत्यर्थः । शेषनिधा- तेहशिवलात्तरासंभवोऽस्तीत्युचरारायः 1 दृष्टान्त एकंस्योदेश्यत्वं दाष्टान्तिके तु भिन्न- स्येति वैषम्यं परिहरति-- अङ्कः कायींति । परवंस्य हेतोरिति । ठोकविक्ञानादि- त्यस्य । परे तु नेदं वार्तिकं किंतु कस्यचिदेकदेरिनोऽवकाशमपश्यत उक्तिः । पुष्करसद्ग्रहणाद्रेति वातिके विप्रतिषेधो वक्तव्य इति "वचनपेक्षो विकल्पार्थो वशब्दः । अत एव भाष्येऽथवेत्येवं व्याचष्ट इत्याहः ॥ ( परे त॒ ननु चेति ।.. परत्वादिति भावः \ एकस्य दिकार्ययोगो वाऽसंभवो वा विप्रतिषेधो न चात्र तथेत्याश्चयेनेतर आह-कथमैन्यं > (दः । परोऽपवादवादि प्रतिषेधोऽपि संभवे कार्चिमदे<पीत्याहं-- लोकविज्ञानादिति । अपवाद्विषष्य एव तथा नतु विप्रतिषेधविषयेऽपीति परं आह- विषम इति 1 केयहरीत्या व्याख्याने तुभयोः सावकाङत्वेन बाधकत्वसंभावनाया

एवासत्वेन संपूर्णभाष्यस्य श्नान्तप्रलापत्वापत्तिरे ~ त्याः ) । यद्भा प्रतिपदेति । बादवा-

+ धूनुश्चिहनान्त्गतो अन्थः ख. ग. पुस्तकयोनांसति । ६५ ` |

| | । । [4 क वि १९ ३२२ ` उददययोतसमलंङतभद्‌1 १९ -६:31६६ त~ अथवा यद्यमनुदातिकादिषु‹ पुष्करसच्शब्दं पठति तज््ञापयत्याचारयो- चामादिवृबावन्त्योपधलक्षणा वृद्धिनं भववीि। ईति भीभिगवत्पतञ्जछिषैरावैते भ्याकरणमहामाष्ये सप्तमस्याभ्यायस्य द्वितीये पादे द्विवीयमाह्धिकम्‌ । पादु समाप्ः |

व्र०-्नान्यज केचिदाहुः । लोकविज्ञानास्िद्धामिति वातिककारस्य विप्रतिषेधो विवक्षितौ यथा इरचो्नुम्विधावुगित्पतिषेधास्सिद्धमिति । अन्त्योपधालक्षाणाया वबुद्धेरवकाडाः गौः पाचक इति । अस्यावकारः सोश्ुत इति । करौप्रो जागत इत्यत्रोभयप्रसङ्के परत्वा- दादिवुद्धिर्भवति सकृदगतपरिभाषाऽश्रीयते नतु पुनःप्रसङ्खविज्ञानम्‌ । एवं च पष्करसदग्रहणद्वेति विकल्पार्थं एव वाराब्दो बाघधकत्वसामान्याभिप्रायेण च शास विज्ञानमेव लोकिकविज्ञानसुक्तम्‌ । अथ यत्राऽऽदिवृद्धिः प्रतिषिध्यते तत्रान्त्योपधाढक्ष- क्षणा कस्मान्न भवति । भ्यसो्भौवो भैयसवमिति। इगन्तच्चेत्यण्‌ । व्यापदि भवं वैयापदमिति । अन्राप्यैचौ परत्वाद्राधकाविति स्वेष्टसिद्धिः ।

इत्युपाध्यायजेयटपुत्रकेयटकते महाभाष्यपवीपे सप्तमाध्यायस्य द्वितीय- प्रादे द्वितीयमाहनिकम्‌ । पदृश्च द्वितीयः

उ०-दिषु पुष्करसच्छब्दः पठ्यते । तस्थेवानुश्तिकादिषु गरहणं न्याय्यं ्चरिति प्रतीते. - रीति भावः । श्वं च ज्ञापकमचामादिवृद्धिविषयेऽन्त्योपधालक्षणा वृद्धिर्नेति । तेन वैयसवमित्यादौ न दोष इति बोध्यम्‌ । यथा क्चलन्योरिति । श्रेया सीत्यादौ सह- क्षणे नुमि. कृत उगिहक्षणस्य प्राप्तस्य प्रतिषेधो वक्तव्य इति चोदिते विप्रतिषे- 'धात्सिद्धमिति तत्रोक्तं तथेहापीत्यर्थः । नन्वेवं ठोकविधानाल्सद्धमित्यतमञ्जसमत आह- वाधकत्वस। व्रि । यथा तक्रदानं बाधकमेवं परहाखरमपीति सादष्यादेवमु- क्तमिल्यर्थः । इदं न युक्तम्‌ । एकस्य दिकार्ययोगाभावादसंभवाभावात्तच तावेव हि विप्रतिषेधसूतभरवत्तौ बीजमितीको गुणेति सूत्रे भाष्ये स्पष्टम्‌ । अङ्क कार्यीति तु चिन्त्यमेव । अत उपधाया अचामादेरित्युभयत्ाप्यङ्गस्ेत्यस्यावसवपषठीत्वात्‌ । कस्मा- नेति । बाधकाभावे बाध्यप्वत्तेरुचितत्वाद्िति भावः । अचरापीति । न केवल मादिविद्धेः प्रतिषेध एव न य्वाभ्यामित्यनेन किं तर्चोर्विधानमपि । तौ च परत्वाद्वाधको । वास्तवसमाधिस्तुक्त एवेतीष्टसिद्धिः । कै

इति श्रीरिवभङसुतसर्तीगर्भजनागोजीभदकृते भोष्यप्दीपोदयोते ` सप्तमस्याध्यास्य द्वितीये पादे द्वितीयमानहिकं पादश्च ।

य| ४

९९ ७० ३. २०, गर,

अ, ७ ¶, ३ आ. १] पातज्जरृव्याकरणमहाभाष्येऽङ्गमधिकारः। ६२६३

देविकार्िंहापादित्यवाडदीर्घसत््रभेयसामात्‌ ॥ ७ । ६ । १ ॥ देबिकादिषु तदादिथ्रहणम्‌ ॥ १ ॥ हेषिकादिषु तदादिग्रहणं कतेव्यम्‌ । दोविकाद्यादीनामिति वक्तव्यम्‌ । इहापि | यथा स्यात्‌ । दाविकाकूटाः शायः । ांरपास्थखा देवाः। फं पुनः कारणं न सिध्यति । | अन्यञ् तद््रहणात्तदन्तश्रहणाद्वा ॥ २ ॥ अन्यत्र हि तस्य वा ग्रहणं भवति वदन्तस्य वा न वेदं तन्नापि तदन्तम्‌ । आय्ग्विरोषणत्वास्सिद्धम्‌ ॥ ३॥ आद्यभ्विद्रोषणं देविकादयः । नेवं विज्ञायते दोविकादौनामद्धानामचामादे- राकारो मवतीति । कथं तर्हिं । ज्णित्यङ्धस्याचामादेराकारो भवति स देहै- विकादौनामाद्यज्भवतीति ।

अन्तरतमनिवतंकत्वद्रा ॥ ४ ॥ अथवा ननिनानन्तरतमा वृद्धिनिवेत्येते । किं ताहि । अन्तरतमाऽनेन निव- तयैते । सिद्धाऽच उद्धिस्तक्ितेष्वचामादेः [७. २. ११५] इत्येव तत्ानेनान्त-

प्र - देविका० । ददेरि 4१ भ्वति । विशेषणविरोष्यभवे कामचारायदा देन देवि- कादीनि विक्लेष्यन्ते तदा तेषामदङ्गमन्ते. न सेभवतीति तदन्तविध्यभावावुङ्खानि देविकादीन्याश्रीयन्ते । यदा त॒ देविकादिभिरद्धः विदोष्यते तदा तदन्तविधिना देवि- ` कायन्तमङ्गं गद्यते नतु कथंचि्तदादिविधिसंभव इति तदादिग्रहणं कर्तव्यम्‌ । तत्र केवलानां देविकादीनां तदादीनां चाऽऽकारो भवतीति वक्तव्यम्‌ । अन्यथा केवानां ` न स्यात्‌ । दाषिकमदकं रांशपश्चमस इति । न च व्यपदेश्िवद्धावोऽस्ति । अप्रातिपदिक्ेनेति प्रतिषेधात्‌ । यदि त॒ प्रत्ययविधिविषय एवायं निषेधस्तदा केवे- , लानां व्यपदेशिबद्धावात्सिष्यति ¦! आद्यज्विरोषणमिति । अङ्गस्य देषिकाविभि , संबन्धाभावः । अन्त भनिव्कत्वद्धेति । चज्िति कितीति वर्तेते । तत्र स्थाने<- न्तरतम॒ इति वचनादेकारो वदिसंज्ञः प्राप्त आदिति वचनेन निवर्त्यते नत्वपूर्व उ०- देविकाशिंरापा० । अद्धगानीति । अङ्करूपाणीत्यथः । यदि तु भत्ययेति । पूर्वादिनिः, सपुवग्िति ज्ञापकस्य तुल्यजातीयविषयत्वा दिति भावः । तवां तदादि हणमेव `कर्तव्यम्‌ । ननु पूर्वोक्तपक्षद्वयातिरिक्तः कोऽय प्रकारोऽत आह--अङ्गस्येति । विरोष्यत्वेन विरोषणत्वेन च संबन्धाभाव इत्यर्थः । संबन्धप्रकारो भाष्ये ञ्णित्यङ्गः स्येति । भाष्य आन्तरतम्यनिवर्तकत्वाद्वेति प्रचरः पाठः । तत्र स्वार्थे ष्यभित्याहः । न त्वपूर्वं इति । अपूर्वविध्यपेक्षया परिभाषात्वस्य ठबुत्वादिति भावः । तदेव वि-

व ‡ ^ द द्वासितेः ६२४ -- . उदृल्योतसमलङृतव्रदीपसः =

रतमा वृद्धिर्भिवत्येते । परिहारान्तरंमेवेदं मत्वा परितं कथं - वेदं परिहारान्तरं स्थात्‌ । यदि नाऽऽयज्विरोषणं देविकादयः । अवश्यं चैतदेवं विज्ञेयमा्ग्बि- शेषणं देविकादय इति। यदि नाऽऽ्चञ्विरीषणं दूविकाद्यः स्युरिहापि पराप्नोति सदेधिकायां भवः सैदेविक इति । अथात्राप्यादयन्विेषणत्वादित्येव सिं परि- हारोन्तरं न भवति। ने न्रूमो यत्रं क्रियमाणे दोषस्तत कर्ैव्यमिति । फं तह यत्र क्रियमाणे न दौष्स्तच कपैव्यम्‌ । क्र च क्रियमाणे न दोषः संजञािधी#। वदधिरादेन्देविकादीनामाकार इति । सिध्यति । सूं तरह भिद्यते । यथान्यास- मेवास्तु । ननु चोक्तं देषिकादिषु तदादियरहणमन्थतर तद्भ्रहणात्तदन्तयहणं द्रति । परिहतमेतदा्यन्विरोषणतवात्तिद्धमिंति । `

भ काका

[> भ

भ०-आकारो विधीयते । अनेन हि स्थानेऽन्तरतम इति नियमं बाधित्वा नियमान्तरं क्रियते । देविकादीनामाकारो व्रद्धिर्नान्या । परिहारान्तरमिति । परिभाषेयम्‌ । देविकादीनां वद्धिविधीयमानाऽऽकार एव भवतीति केवलानां ता्दीनां च वद्ध. विकादीनां भवतीति तत्रैव परिभाषाप्रवत्तिः । सदेविकायां त॒ या व॒द्धिर्न सा देवि. ` कदिब्दस्य कितु तदन्तस्येति परिभाषानुपस्थानादोकार एव , भवति । यथे परिभषाऽश्रीयते न कार्यकाला । अन्यथाऽद्भप्रकरणे देविकादीनामादित्यस्योपस्थाना- द्व्याप्त्यतिष्याप्त्योः पुवैवदन्यतरप्रसङ्कः स्थात्‌ । इह त॒ प्रदेश सूत्रे क्रियमाणे विधिरेवाऽऽकारस्य भवत्यर्थाच्वेकारस्य निव्॒तिरंति नायं परिहार उपपयते । अन्त रतमनिवतेकत्वाद्रेति । सूत्रं तीति । अष्टाध्यायीलक्षणं सूत्रं संनिवेदान्तराश्रयणे भिद्यते । अथवाऽस्येव सूत्रस्य स्थानमेदाद्धेदो भवति । आद्यज्विरोचण त्वाति |

उ०-द्यति-- अनेन्‌ दीति । अत्र देविकादीनामचचामदेैद्धिपरद्भस्तत्ाऽऽकार एवेत्यथै इति भावः । ननु. ययनत्रैव पट्यते तदाङ्गस्य विषेश्चणत्वे दाविकाकुरेऽव्याप्तिः । विष ष्यत्वे सोदेविकेऽतिव्यातिः । आयविेषणत्वे कथं परिहारान्तरत्वमत आह-- षरि. भषेयमितिं । परिभाषप्रकरण इदं ` पाठ्यम्‌ । तन्न चाद्गासंनिधानान्न दोषः इति भावः । तदाह-हेविकादीनाभेति । अथास्ति । एवं च नि व्॒तेर्वाक्यार्थत्वभो वात्परिहारन्तरोक्तिरसंगतेति भावः । यदि नाऽऽयजूविरैषणमिति भाष्यस्यायमर्थः । -नाऽऽयजविशेषणं देविकादय शह च पाठ इत्यसगतय्‌ । यत इह पाठे न परि. भाषात्वं विधिसाहचर्येण विधित्वस्यैव युक्तत्वात्‌ । तज चाऽऽयजविशेषणत्वमेव युक्त. मित्याह--अवरयं चैतदिति । यवि नाऽऽयाजिति.। इह पाठ इति शेषः । ननु मकरएणान्तरपािऽपि देविकेत्यादिसूत्स्य न कश्िद्धेदोऽत आह- अष्ठाध्यायीकति । अन

#१,१;. १,

भ,७ षी. ३ आ. १] पातञ्जलभ्य।" ,रणमहामाष्यऽङ्गाधिकारः । ३२५ ,. ... न्यभोधे च केवलथहणात्‌ ॥

न्यग्ोधे# च केवलग्रहणान्मन्यामह आद्यभ्विसेषणं देविकाद्य इति । तस्य हि कैवखयहणस्येतत्मयोजनमिह मा मृन्यायोधमृढाः शाखय इति । पदि चाऽऽ्भ्विशेषणं देविकाद्यस्ततः केवरग्रहणमर्थवद्धवति । पदेतत्कथं छवा ज्ञापकं भवति । याद न्यग्रोध रब्दोऽव्युतनं प्रातिपदिकं भवति । अथ हि न्यभ्रोहतीपि न्यग्रोधस्ततो नियमार्थं पदान्त इति छत्वा+ न ज्ञापकं भवति ।

वहीनरस्येद्रचनम ॥ ६॥

वही नरस्येचवं वक्तव्यम्‌ । वही नरस्यापत्यं बेहीनरिः ।

प्र०-दितीयः परिहारो दूषितः पृवेस्त॒ स्थित एव । जअकवार्थे लिद्गदशनम्‌ । स्यभ्मोधे येति । केवरग्रह णमिह प्रकरणे गह्यमाणमायाञ्विरेषणमिति ज्ञापयति । अन्यथा तदनर्थकं स्यात्‌ । नच तदन्तविधिनिरासार्थमद्धेन न्यग्रोधस्य वषिरेषणात्तदन्तविधेर- प्रसङ्कात्‌ । तदेतदिति । अव्युत्पत्तिपक्ष न्यग्रोधस्य च केटस्येति वद्धिनिषेधस्येचश्च विधायकमिति केवलग्रहणं ज्ञापनार्थ भवति । व्युत्पत्तिपक्षे तु न स्वाभ्यामिति सिन ` केवलस्यैव न्यगोधशब्दस्य यथा स्यात्‌ । न्याभरोधमूलाः शालय इत्यादौ मा भूदिति नियमार्थं केवछग्रहणे न ज्ञापकं भवति । नहि न्यग्रोधस्येत्येतावताऽ भिमतनियमाकषीद्धिः । नन्वङ्गस्येव न्यग्रोधस्य नाङ्गदेरित्येवमिष्टो नियमः सिध्य त्व । नैतदस्ति । अनिष्ठोऽपि नियमः स्यात्‌ । न्यग्रोधद्येव निरन्दात्परस्य द्धिपरतिषेथ इति । तथा च नेयायिक्रो नैयासिक इत्यादौ नं स्याचस्मात्केवरगरह- एप्ममिमतनियमसाधनाय । श्वदिरित्ययं तु निषे उक्तार्थे ज्ञापको भवति । वही-

तस्येति । वहोऽप्यास्तीति वही स चासो नरश्चेति कर्मधारयसमासोऽन्येषामपि

१ न (= हश्यत इति दीधः । तस्यापत्यमत इञ । तत्राऽऽदिवृद्धेरपवाद्‌ इकारो विधी- यते । इकारस्य वद्धिर्भवत्येव । नच तस्यां प्राप्तायामित्वं विधीयते यतः साऽपि

ना ०-७००-99

उ०-वार्थे। आयजविरशेषणत्वरूपेऽथं । यथास्थितपेऽप्यत बृद्धिसत्यिनुवर््यं वुद्धिशब्देनाऽऽ- कारव्रिधानाददाविकीभार्यं इत्यादौ पंवच्वनिषेधो भवत्येवेति ध्येयम्‌ । अङ्गेन न्यमरा- परस्येति । एवं च न्यमोधरूपाङ्स्य विधीयमानस्तदादेनव प्राप्रोति नापि तदन्त इति केवरग्रहणमनर्थकमस्यार्थस्य ज्ञापकम्‌ । इष्टानुरोधाच्च तदन्तविधेनं ज्ञापकमिति भावः । - विधायकमिति । अपदान्तत्वान्न स्वाभ्यामित्यस्याप्राीरोते भावः । विना केवठ्ग्रहणमिष्ठनियममाङङ्ते- नन्वकङ्गस्येत्यादिना । व्युत्पातेपक्षेभप रङ्ग दश यति--भ्वादेरिति । दारादिष श्वञ्डाब्दपाठादरद्वारादीनां चेत्यनेन प्राप्तस्य नषध।ऽयम्‌ ।

-श्वुभृशचिसितयुद्राहरणम्‌ । ननु वृद्धिवाधेनत्वे कथं पुन्रद्धिः स्यादत आह-न च | # ७.३. ५. + ७, ३. ३. १९ कृ, जाऽऽकारतर ,

(~ ।

६८

६२ उद््योतसमलंटर+्दु पसमुद्धासिते-

कृणरवाडवस्वाह । नैष वहीनरः। कस्तां । विहीनर एषः । विहीनो नरः ` काममोगाभ्या विहीनरः । विहीनरस्थापलयं वेहीनरिः। ` न य्वाभ्यां पदान्ताभ्यां पूर्वौ तु ताभ्यामेच्‌ ॥ ७ । ३। ३ ॥ व्वाभ्यां परस्यावद्धितवम्‌ ष्वाभ्यां प्रस्यावदित्रं सिद्धम्‌ । ऊतः ।

#

अपवादौ वदर्हि तो । अपवादौ हि वृदधस्तावेचादुच्येते । ˆ नित्यविचौ तयोर्वंिः

अथवा नित्यविचौ । छतायामपि बद्धो प्राप्नुतोऽङतायामपि । नित्यत्वा दैचोः रतयोयंद्यपि वृद्धिस्तयोरेव ।

प्र०-अाध्येत्‌ । विहीनो नर॒ इति । प्रषोद्रादित्वा्नलोपः ।

न यवाभ्याम्‌ । य्वाभ्यां पदान्ताभ्यां . पूवविजित्थेव सूतं कार्य नार्थो वृद्धि- निषेधेन । अपवादाविति । एकस्मिननङ्खविशेषे विधीयमानवे्वो सामान्यविहिताया वृद्ेर्वीधको । सत्यपि संभवे सामान्यविरोष विषयत्वेन बाध्यवाधकभाववृरीनात्‌ । ह्दाना विषयभेदादसत्यप्येज्वृध्योर्बाध्यवाधकत्वे प्रतिषिधातुमाह- यद्यपीति । भभ्यु- पगमवदेनोच्यते । नहि वृद्धो सत्यां सर्वष्ठसिद्धिः । वैयाकरणभार्य इत्यत्र वृद्धिनि- मित्तस्येति पुवद्धावप्रतिषेधप्रसङ्ात्‌ । तस्माच्छब्दान्तरपरप्त्या वृद्धिमनित्यां बाधित्वा

उ०-तस्यामिति । इकारस्थानिकवृद्धावित्यर्थः । अष्टावसरन्यायस्तु फलाभावाद्र शा नाश्रीयत इति भावः । केचिन्न वहीनरस्यैत्वामिति वाकं पठन्ति तेषां तु न॒ किचित्कष्टम्‌ । विद्ीन इति । अत्र पक्षे वरह्नरशब्दान्न प्रत्ययोऽनभिधाना- दिति बोध्यम्‌ । वर्हीनरस्यैव वाऽनभिधानं बोध्यम्‌ ।

न य्वाभ्याम्‌ । ननु य्वाभ्यां परस्य वृद्धिस्ताभ्यां पूर्वविचाविति विषयभेदात्कथं चाध्यबाधकभावोऽत आह-एकस्मिननङ्ेति । नन्वपवादत्वमुक्त्वा कथं नित्यत्वाश्रयबाधकत्वेन पक्लान्तरकथनमत आह--इकानीमिति । विषयभेदान्नापवादत्वम्‌ । अङ्गं तु न का्िं । तस्य॒ कार्यिविरशेषणविदोषणत्वादिति भावः । इदमप्यसंभव एव ॒बाधकत्वापिति वार्ति. कमते । अभ्युपगमेति । इदं च ययपीत्यादिसंदिग्धवचनेन भाष्यक्रुताऽपि ध्वनितम्‌ । वैयाकरणभायै इति । न चात्र पुंव्वनिषेधाभ्रवृत्तौ मानाभावः । तद्धावितानामेव ˆ इद्धिरंेति पक्षेऽज पुवत्वपतिषेधप्ातिरूपदोषाुपन्यासेन निषेधापवृतेर्ित्वानुमामादिः ` त्याह ॥ तस्मादिति । एेजुविधानसामर्थ्याच्च न तयेर्बद्धिः । अन्यथा प्रयलला- घवायेडावेव विद्ध्य दिति भावः केचिदादैजमात्रस्य धिसंत्तेति पश्च ताबद्धार्यं इवं त्ैयाकरणभाय पुवत्वनिषेधानापा दनेन निषिधप्रवत्तिरेवे्ठा । अत्र सूते पूर्वसूत्र आदंश श्वेजंरोऽपि

भ, ७पा, ३ आ. १] पातज्ञकव्याकरणमहामाष्येऽङ्गगधिकारः। ६२७

किमर्थं नेति रिष्यते ॥ १॥ अथ किमर्थं प्रतिषेध उच्यते । पचोर्विषयाथ प्रतिषेधसंनियुक्तवचनप्‌ ॥ ३ ॥ देवोविषयार्थं परतिषेधरनियेगेनेवावुच्येते। यत्र य्वाभ्यां परा वुद्धिस्तवाध्यश्चेयथा न तौ । अथ स्वाभ्यां परस्यावृद्धित्वमृच्येे तत्रैवो यथा स्याताम्‌ । इह मा भूताम्‌ । आध्यधिः दाध्यधिः माध्वधिरेति । नेदस्ति प्रयोजनम्‌ । अचामादेर्ण्वाभ्यां हि तौ

अचामादिनाऽत्र स्वौ विरेषयिष्यामः । अचामादिरथौ स्वाविति |

कथं दुाशीपिके न तो ॥ २॥ ।

प्र०-नित्यवैचौ भविष्यतः । वाधितत्वाच ुनशृद्धि्न मविण्यतीत्यभ्यपेयम्‌ । रदङ्ख. ` पुनवृद्धिनं भविष्यतीत्यभ्युपेयम्‌ । णेचोर्विष- ` याथंमिति । याभ्यां स्वाभ्यां परस्य वुदधिः प्राप्ता निषिध्यते ताभ्यां पूर्वावैचौ ` यथा स्यातामन्याभ्यां मा भूतामित्येवमर्थ॒प्रतिषेधविधानम्‌ । आध्यन्वेर्यथा न ` ताति । स्यातामिति वाक्यशेषः । अध्यारूढोऽश्वमिति प्रादिसमासः । अत इष्न । . असत्यपि निषेधविधाने दोषं परिहतुमाह--अचामादेरिति । अचामादेरचः स्थाने यो य्वौ ताभ्यां पूर्वो भवत इत्याश्रीयमाण आध्यन्निरित्यादावैचोरपरसङ्गः । व्धा- शीतिक इति । दे अश्षीती भ्रूत इति तद्धितार्थे समासः । ततष्ठञ्‌ । अध्यर्धपूर्व- द्विगोत्त्यिजाऽऽ्हादित्यधिकारादृटुक न भवति । अत्राचामादेर्चो यकारस्य विधा- ` नात्ततः पूर्वं एेकारः प्राप्नोति । ताविति । दवचनं व्यासीतिकस्योपटक्ष णत्वादु-

उ०-ृद्धिपदसंबन्धेन तद्धावितानामेव संज्ञेति पक्षेऽपि निषेधप्रवत्तिर्भवत्येवेति नोक्तभाष्य- . विरोधः । किंचेवं सति ब्ृद्धिनिमित्तस्येति सूत्र राब्दव्यापाराश्रयणस्याऽऽवक्यकत्वेन तावद्धार्ये ~ दोषवारणाय व्यधिकरणबहूत्रीहिप्यन्तं भाष्यकृतो धावनमफटं स्यादित्याहुः । बाभि- ` तत्वाञ्चेति । इदं चिन्त्यम्‌ । भ्रष्टावसरन्यायस्य भाष्ये क्राप्यनाश्रयणात्‌ । >‹ उक्त- ` रीत्योपपत्ेश्चात्रापवादृत्वमेव युक्तं विषयेक्य एवापवादत्वपिति तु न युक्तमचिरादे- ` शस्य नुडपवादत्वराङ्कापरभाष्यविरोधात्‌ । न ति्निति ज्ञापकेन नुदधिविषये रदे- ` दाभावकल्पनेन समाहितमित्येतत्‌ । नित्यवेचावित्युक्तिस्त्वेकदेशिन इति बोध्यम । असंभव एवापवादत्वमिति वातिकमतेन वा तदुक्तम्‌ । अपवादविषये हि प्रकल्प्या ` पवाद्विषयमित्यादिना तथाऽभ्युपगमो नान्यत्रेति कोचित्‌ । भाष्ये--अथ -किमर्थ- ` मिति । ` एवं सति किमर्थं प्रतिषेध इत्यर्थः । विषयार्थमिति । रचोर्विरिष्टवि- . षरयनिदैहार्थमित्यर्थः । एतदुत्तरं नैतदस्ति प्रयोजनमित्यादिभाष्यमेकदेरयुक्तिरित्युत्तर- पूतः केयटे स्फुटम्‌ । रचः स्थान इति । अनुवादे परिभाषाणामनुपस्थितिरिती- ` को गुणेत्यादौ विधीयत इत्यध्याहाररुन्धमिति भावः । व््ाहीतिकस्योपलक्षण-

>< उक्तेत्यादितदुक्तमित्यन्तो मन्थः ख. पुस्तकस्थः । ` ` ` क. चनमाप्यन्वेर्प। ~

(म न्ने

| ~. [०५९ २८ उवृोतक्मककृतमरीपसमृदधातेते-

दथारीतिकं इत्यथ कृसान्न तौ भवतः यत्र ुद्धिरवामदेस्ततैचावच घोट सा यत्राचामदेरित्येवं+ वुदधिस्ततैचाषुच्येते । अर षोरिवयवरं वद्धिः । किमिः

अ (0

धोरति । उत्तरषदस्येति+ । उत्तरपदाधिकरेऽम्पवश्यमेजागमोऽनुवर्त्यः । पूष व्यरिनदे भवः पूषैत्रेयदिन्द शइत्येवमथम्‌>‹ । नेष दोषः । उत्तरपदेनात्राचामारि रिरेषयिष्यामोऽचामादिना य्वौ । उत्तरपदस्याचामवदेर्मो स्वादिति । अथ कस्मातदान्ताभ्याम्‌ भथ किमर्थं पूदन्ताभ्मामित्यच्थते ।

यथ्रणा न भच्णः ॥ ३॥ इभा यमीदुश मा मृत्‌ 1 स्तत्र यातत इत्ति |

प्र०-पात्तम्‌ । यद्यपि -य्वोरचामादिना .विरेषणाभावेऽप्यच दोषस्तथाऽपि विशेषणे स्न सिभ्यतीति प्रतिपाद्नायेदमुच्यते । एतत्परिहिरति- यन्नेति । आचामादोरिति यां वृद्धिः प्राप्नोति त॒द्रपवादृवेचौं विधीयेते । अत्र त॒ संख्यायाः संवत्सरसंख्यस्येति वृद्धि्विधीयते । अचामदेरिति वर्तते । तन्त्रेण च ते दवे अचामदिरित्येतदाश्री -यतं । तरक स्वरूपपरम्‌ । तेनाचामादेरित्येवं या वरद्धिस्तस्यां प्राप्तायां तदपा दाकवामादुः स्थाने स्वाभ्यां पूवावेच। भवतं इत्यर्थः संपद्यते । उत्तरपदाभिका- रेऽपीति । तथा च व्ारीतिके दोषः ! पर्वञ्ेयाछेन्द शति । प्राचां मामनगर- णामत्युत्तरपद्ब्राद्धः प्राप्ता प्रतिषिध्यत । नेष दोष इति । व्याद्ीतिक इत्यत्र ।

तदवे नति प्रत्याख्यातम्‌ । याता इति । अवचामादेरबः स्थाने भवत्ययं .यकार

ॐ त्वात । स्वाङ्गके इत्यादा स्वद्धनकञब्दादयुद्धादपीति वुञि सुसर्वार्पाज्जनपदस्योतत- प्वद्न्धा दष इते भावः । आध्यन्वेरपलक्षणत्वादिति पठे तद्रदिदमप्युपलक्ष- णमिति केथंचिव्याख्येयम्‌ । अत्र । व्यार्‌ी तिके । विरोषणे सवमिति । नत पक्षान्तरं शट सध्यताति भावृनेत्यथः । कथे पुनरयमर्थः सत्रा्षरर्छभ्यतेऽत आह--तन्बेण च तं इते । निषधसत्वे तु येन नापापतिन्यायेन तद्धितेष्वचामादेसत्यस्येव स निर्ध इति तत्स॑नियोगरिष्ट॒रेजागमोऽपि तमैवेति दयाशीतिके न दोषः । अब्र्तिश्च नाऽऽ्रयणीयेति बोध्यम्‌ । पूर्वतरेयरिन्दार्थम॒त्तरपदाधिकार ेजायनुव्रत्तौ ग्याश्चीतिके द्पिस्त परहरत भाष्ये नेष दोष. इति । तदाह--व्याहीतिक इति । निषधः ८०१ प्राचा अमनगराणामित्य्रतदनुव्यं वाक्यभेदेन व्याख्यानापर्वतैयलिन्दे न दषः । सख्यायाः संवत्सरेत्याद तु नानुवत्तिमानामावादिष्ानरोधास्च । केचित्त , यदरन॑धव्वा्या परस्य न वृद्धिस््यर्थादुनुवरत्तावपि न दोष इत्याहुः । अत्र नेत्यस्य

7 ५० ९० ११७११८१ + ७, ३, १५ १०..२८९-७. ३. १४. `

-- = = (जा क-म ० जान भा

श्च, ७ ¶, ३ आ. 31 पातञ्जङव्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। ६२९

इह वैयाकरणः सौवश्च इति शाकरं पाप्नोति स्योश्च स्थानिवद्भावाद्‌] - मृषो प्राप्तुतः+ । | राकलायावादेरेषु चोक्तम्‌ ॥ २॥

किमुक्तम्‌ । राके तावदुक्तं सिनित्यसमासयोः राकटपपिेध ईति ।

भामावोः किमुक्तम्‌ । अचः पू्विज्ञानदिषोः सिदित । स्वाभ्यां परस्यावुद्धित्वमप्वादौ वृद्धे तौ ।

नित्यावेचो तयोव॑दधिः किमर्थं नेति दिष्यते ॥ १ ॥

यत्र ग्वाभ्यां प्रा वृद्धस्ततराध्यधेर्थथा न तौ ।

अचामदेस्वाभ्यां हि तो कथं दव्यारीतिके न तौ ॥ २ ॥

यत्र वद्िरचामदेस्ततैचावत्र घोर सा ।

अथ कस्मात्दान्ताभ्यां पथेणो न भवेदचणः ॥ ३ ॥ . दारादीनां च ॥ ७।६३।४॥

अथ प्रस्यावृद्धिरित्यनुवपैत उताहो न । किंचातः । यद्यनुव्ते वं

~ ~ = ~ न भ न न = ~~" ~~~ ~+ ~~ श ==, =. लर = का न ~ ~ ~ ~ ~

प०-इत्येच्परामरोति । ननु चान्तरङ्गतवात्पू्मेव यणा भाव्यम्‌ । इहापि व्याकरणं स्वश्व इति पूर्वमेव यण्भवति । ततो यथा मूतपृवेगत्याऽत्राचामदेय॑णो भवतस्तथा यणद्चो भवती-

त्यदोषः । अचः पूवेविन्ञानादिति । योऽनादिष्टादचः पू्दस्तस्य विधौ स्थानिवद्धाव इत्यर्थः ।

द्वारा । पुवसुत्र व॒द्धिनिषेधः प्रतिपिदाववाय कतो नद्येेनाचामदिसतय. नेनोभयं बिरेषयितं शक्यं नाप्यप्रतिषिध्यमाना वद्धिरचामादेरत्यनेन शक्या विशे- घयितुमिति यथान्यासं प्रतिषेधमाभ्रित्य विचा्य॑ते--परस्येति । यदीति । यत्रैव

[1 -~-- = = ~= ~ "~~~ - --------नन-- 4 अ ॥ --~~--- ---

उ०-प्रत्याख्यानमेकदेशिनोऽतिगुरुयत्नसाध्यत्वादिति बोध्यम्‌ । ननु चेति । एवं च ञ्णिद्‌ा- दिनिरूपिताङ्गस्याचामादेरचः स्थने य्वौ न भवत इति भावः । अचामाेशिति । ज्णिदादिनिरूपिताङ्गसंबन्ध्यचामादेरित्यर्थः । तथा यणादेरा, इति । तथा याता इत्यादावपि तन्निरूपिताङ्कसंबन्ध्यचामादेर्वः स्थाने यणादेशो भवतीत्यर्थः । अचर भतपूरवगत्येति चिन्त्यम्‌ । यद्वि प्रत्ययोत्पत्यनन्तरं यणदेक्षः स्यात्तदा तत्स्थानिकः स्यादित्येवं काल्पनिकं तदिति वक्तुम॒चितम्‌ । म्ये शाकं प्राप्नोतीति । ततश्च नित्यं यण्‌ दुरम इति भावः ।

द्वारादीनां च । नयु पुत्त्रे निषेधस्य प्रत्याख्यानात्तदनुव्यादिविचारोऽयुक्त इत्यत आह~ पवैसज् इति । तन्वरायाश्रयणे च न मानमिति भावः। तन्तरायाश्रयणेऽपि न निवाह इत्याह- नापीति । अचामदेरसित्येवं यत्र वद्धिः प्राप्ता त तद्पवाद्‌कचावित्यन्वयस्ु न ठभ्यत

यः

>6 ६ ।, १ १२३१५७० १ ६ १, ९७9 ५3 $ 1 ६. + १२५७. न्द १ ११.५७९

११

६३१ इदूयोतसमलंछृतप्रदीपसमुद्धासिते-

भासम्‌ रिषटोपे* छत एेजागमो न प्राप्नोति । अथ निवत्त सवाध्यायशब्दौ दारा दिषु पठ्यते तप्र यावन्तो थणः र्वभ्यः पूवं एेजागमः पाप्नोपि । यथेच्छसि ` तथाऽस्तु । अस्तु तावदनुवतेते। कथं शोवं मांसम्‌ । आनुपएुव्यौ सिद्धमेतत्‌ । नारा ठृत रेजागमे टिटोपः प्राप्नोति । फं कारणम्‌ । परत्येकास्‌ [६. ४. १६३] इति परपिमविन भवितव्यम्‌ । तदेतदानुपु्व्या सिद्धं भवति । अथवा परस्तु निवृत्तम्‌ । ननु चोक्तं रवाध्यायशब्दो द्वारादिषु प्यते तत्र यावन्तो यणः सर्वेभ्यः पूवं एेजागमः पाप्नोतीति 1 कः पृनरहति स्वाध्यायराब्दं दारादिष पितुम्‌ । एवं किट प्रचेत स्वमध्ययने स्वाध्याय इति। तच न। सृषठ वाऽध्य- व

प०-उुद्धिप्रतिषेधस्तत्रेवेज्भ्यां भाग्यं नान्यत्र । शौवमिति । शुनो विकार इति प्राणि- रजतादिभ्योऽजित्यञ्‌ । श्वन्शब्द्स्य तु पाठस्तदायर्थः स्यच्छौवहानमिति । यावन्तो यण इति । अपदान्तार्थत्वादस्य सर्वेभ्यो यण्म्यः पूर्ववैचौ प्राप्नुतः । प्रतिषे तु विधीयमाने याभ्यां य्वाभ्यां परस्य वृद्धिपरतिषेधस्ताभ्यां पृवविचाकिति नास्ति सर्वेभ्यः प्रसद्धः । प्रकृत्येकाजिति । इष्ेमेयःसु प्रकृतिभावः । तथा च ज्ञा देव ताऽप्य ज्ञ इत्यत्र न भवति । इह त्वविरोषेण परकृतिभावमाभित्येतदुक्तं॑परिहारदिक- प्दशनार्थम्‌ । अत्र हि परत्वाह्िलोपं बाधित्वा वद्धिः प्राप्ता प्रतिषिध्यत इति भव- त्यैजागम इत्ययमत्र परिहारः । सुष्ठु वाऽध्ययनमिति । अन्येषामपि दश्यत इति

० -इति मावः। ननु जवान इदमित्यणि प्रकृतिभावाद्िकोपो दुर्हभोऽत आह-अजिति । नन्वव स्वञ्शब्द्पाठो व्यर्थोऽत आह-तदाद्य्थं इति । परत्वादिति । च्लिपस्य राब्दान्तरप्राप्त्याऽ नित्यतवमित्याशयः । परेतु इष्टपक्षण समाधानं कुर्वता माष्यङ्कताऽनुवृत्तिपक्षस्यासंगत- तवरत्ता । कयटाक्त तु न युक्तं कृताङ्ृतप्रसाङ्कित्वेन रिलोपस्य नित्यत्वात्‌ । किच. जो देवताऽस्यत्यत्रापि परत्वाद्वुद्धौ सङ्ृद्तिन्यायेन लोपाप्राप्त्या ज्ञ इत्यस्यासिद्धिः । किच च्ीपुंसाभ्यामित्यत्राञ्परत्ययो नुगागमध्य कार्य इत्याशङ्क्य रिलोपः स्यात्‌ । नच नुग्बिधानसामर््यम्‌ । सरेण यं विधिं प्रतीति न्यायेन तद्विधानसामर्थ्यात्तिदभा- वेऽपि पन्ने दोष इत्युक्तम्‌ । त्वद्रत्या घेणे नुक्येव र्लिपप्राप्तिः । अन्यथा इत्या वाधाततद्संगतिः स्येव । किंच सोमाटूदयणित्येव सकदरतिन्यायेन सिद्धे कप्येदितीत्वविधानेन वृद्ध्छोपस्य बलवत्वनोधनेन परत्वादित्यस्यासंगतेश्च णो चड्ीति तरे नाग्कोपीति सूतस्थग्तयाहारगहणेन बृदधेोपो बलीयानिति सामान्यत एव ज्ञाप- शत्य वक्ष्यमाणत्वाच्च । एवं च श्रायं हविरित्यादि कोके चिन्त्यमेव । वुद्धयपवाद्‌- त्वदैचोर्न ॒वुद्धिनिषेधोपयोगोऽनेति बोध्यम्‌ । भाष्ये तच्च नेति । स्वशब्दस्य

दारादिषु पाठादिति भावः । सुष्टु बाऽभ्ययनमिति । तन च न य्वाभ्यामिति सि-,

पी

~ कनन

^ ४, ३० १५४; ६... १४४.

७१, \ आ. १} पातज्ञदव्याकरणमहामाप्येऽङ्गाधिकारः। ६३१

थनं खाध्यायः शोभनं ाऽध्ययनं स्वाध्यायः” । अथापि समध्ययन स्वाध्याय

एवमपि न दोषः । अचामादेरिति+ वतैते । भ्वादेरिनि ॥ ७।३।८॥

अयं श्न्दब्दो द्वारादिषु > पठयते तत्र कः प्रसङ्गो यत्तदादैः स्थात्‌ । नैव राति नार्थः प्रतिषेधेन । तदृदिषिभिना प्राप्नोति । नैव तदादिषीधिरस्ति । भत उत्तरं पठति ।

प्रतिषेथे श्वादिभ्रहणं ज्ञापकमन्य्र श्वन्प्रहणे तदादिग्रहणस्य

होवहानायर्थप्‌ ॥ १ ॥

ˆ प्रतिषे श्वादिथ्रहणे क्रियते ज्ञापकाथम्‌ । किं ज्ञाप्यम्‌ । एतन्जापयत्याचा- यौर्यत्र श्न््रहणे तदादिविपि भवतीति । किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ । रोव- हानम्‌ । दोवहानं# नामं नगरम्‌ । शोवादंष्ठो+- मणिरिति ।

क + क +

प्र-दीर्घः । आङ्‌ वा मध्ये प्रकष्तव्यः । अचामादेरिति वर्तेत इति । तत्रैवं संब- न्धोऽचामादेरनन्तये यो स्वो ताभ्यां पूवविचों भवत इति । तेन खाध्यायशब्दे -इकारात्पूवं॑रेज्भवति नतु यकाराभ्यामित्यर्थः । ययपि स्वोऽध्यायः स्वाध्याय ह्यस्यामपि व्युत्यत्तौ स्वाध्यायराब्दो न पठितव्यः स्राब्दस्येह पाठात्तदादिविधशचष्टतवा्त- धाऽपि पठेऽपि दोषो नास्तीति प्रदरनाय भाष्यकारेण पाठमभ्युपगम्य परिहारोऽभिहितः । .

श्वादः । तदादिविधिनेति । आयन्विरषणत्वाद्द्रारादीनां तदादिविधिरस्ति । इरस्गृहीताभिप्राय आह--न चै तदादिविधिरस्तीति । श्वन्यरहणस्योपरक्षणार्थ- तलदेततकरणनिर्दिरर्दविकादिमिद्वारादिमिश्वाऽद्देस्यो विह्ञेषणाचदादितिधिर्भवतीति ज्ञाः प्ते ! हौवहानमिति । जिहतेऽस्मिन्निति ल्यट्‌ । श्नां हानमिति षष्ठीसमासः । श्वहानमस्मिन्नस्तीति तदस्मिन्नस्तीति ददो तन्नाम्नीत्यण्‌ । वृद्धिनिषेधः । एेजाग- म्र द्रारादित्वात्‌ । रौवादेष्र इति । शुनो षरा श्वा | शुनो दन्तदष्ेति `

७-मिति तात्पर्यम्‌ । नन्वेवं स्वध्याय इति स्यादत आह--अन्येषामपीति । कथं पुन- तदनुवृत्तौ दोषपरिहारोऽत आह-- तत्वमिति । अनन्तरराब्दोऽन्यवाहितसमीपवाची । बदादिविधेश्चेति । अत एव स्वग्रामे भवः सोवग्रामिक इति सिध्यति । पाटः बयुपगम्येति । वस्तुतस्तु स्वग्रामस्ाध्याययोः पाठः स्वशब्द॒दिष्ेदेतयोरेवेति निय- थैः! तेन खार्थिकाः स्वाभाविकं स्वाराज्यामित्यादिसिद्धामिति माष्यारायः ।

श्वादेः । आद्यजिति । अङ्स्याचामार््न वृद्धिर्भवति स चेदायोऽ्दारादीनाः वयव इत्यं इति भावः । द्ाराद्वीनां यकारवकारविरोषणत्वादपि सिध्यतीति बोध्यम्‌ ।

कै ॥ ३, ३, ४४ ५७१ # १ १.७५; > 4 # ३. ह. + .# 2. ६ ॥ ६७० ३. १ ११ ९, ३. १३५; ४, ३५ | । ५.३; ७, र, २९ ।

६६२ उद्योतः मलंकतप्रदीषसमुद्धासिते-

इकारादिथहणं च श्वागणिकायर्थमू ॥२॥

इकाराक्िहणं च कमैव्यम्‌ । किः प्रयोजनम्‌ । श्वागणिका्यथम्‌ । भग्‌-

णेन चरति श्वागणिकः* । तदन्तस्य चान्यत्र प्रतिषेधः :॥ ३ ॥ तदन्तस्य चान्यत्र पतिषेधो वक्तव्यः । श्रामः स्वं धाभखम्‌+ । उत्तरपदस्य ॥ ७।३।१०॥

किमर्थमिदमुच्यते । अवयवादृतोः [ ७. ३, ११] इति वक्ष्यति दुत- रपदस्य यथा स्याद्चामादेम भूत्‌ । नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ । अवयवादैति पश्चमी तत्रान्तरेणाप्युत्तरपदग्रहणमुत्तरपदस्येव मदिष्यति >< । उत्तरां ताह सुसवांधा- जनपदस्य [ १२] इति सुसवौधादिति पश्चमी । दिशोऽमद्राणाम्‌ [ १३1 दिर इति पञ्चमी । पाचां म्रामनगराणाम्‌ [१४] । दिद इत्येव । संख्यायाः संवत्सरसंख्यस्य च [ १५ ] । संख्याया इति पश्चमी । ववेस्याभाविष्यति [ १६] । संख्याया इत्येव । परिमाणान्तस्यारज्ञा्णयोः [ १७ ] | इति । संख्याया इत्येव । इदं तर्हि प्रयोजनं जे प्रोष्ठपदानाम्‌ [१८ |। उत्तरपदस्य

प्र०-दी्धः । तत्र भव इत्यण्‌ । संक्ञापू्वंको विधिरनित्य इति ब्रद्धाच्छो न भवति। इकारादिग्महणमिति । श्वदिरितीति सूत कतेन्यम्‌ । तत्र यस्मिन्विधिस्तद्‌ाद्‌वल्प्रहणः इति तदादिविधिर्भवति । भ्वागणिक इति । श्वगणाहय्‌ चेति उञ्‌ । तदन्तस्येति । हञन्तस्य । श्वाभस्छमिति । इञ्श्चेत्यण । वाह्यतद्धितनिमित्तो वृद्धिप्रतिषेध एेजा- गमश्च बहिरङ्गत्वादृशक्य इाश्रयेण निषेधेन विवारयेतुमिति वन्रनारम्भः ।

उन्तर० । किस्थमिति । तस्मादित्यच्चरस्येति वचनादत्तरपदस्येव बृद्धिर्भवि-

क क क

ष्यतीति प्रश्रः । आचार्यस्त॒॒रिष्यनुद्धिपरीक्षार्थमाह-अवयवादतोरिति । जे प्रष्ठ

उ०-संज्ञापूर्वक इति । प्रत्ययसंज्ञाविशिष्टस्येव च्छस्य विधानादिति भावः । यनं. रूपमिति संज्ञापूवकत्वमिति । तन्न । अतिप्रसङ्गात्‌ । ओरोदिति वक्तव्य ओश्रूण इत्यस्य ज्ञापकत्बच्छेदापचेश्च । ज्ञापितेऽपि चारितार्थ्याभावादित्याह्ुः। अपरे त॒ शुनो दन्तेति भाष्ये न कापि हश्यते. । अन्येषामपि दर्यत इत्यस्पराभिय॒क्तोक्तः प्रपञ्चः सः । ततश्च श्वद॑ष्राशब्दादेव प्रत्यये तदनन्तरं तेन दीर्धः । संज्ञापूर्वकस्यानित्यत्वं च न क्रापि भाष्य आश्रितमित्याहुः । बदहिस्डवत्वादिति । प्रत्यासातन्तिन्यायानाश्नरयणवोधकरं व्चनाभितिं बोध्यम्‌ ।

. उत्तरपदस्य । तस्माकितीति । अवयवाष्तोरित्मादौ । भाष्ये । परिमिणनन्त. स्थत्यज । संख्याया ह्येवेति । नन्वेज संख्याया इत्थस्य संबन्धेऽसमासे निष्कादिभ्य

र ११ ११. ५ 4 १० यद्‌, २६ ११ १९ ९५७

अ. ७ पा. आ. १) पातज्ञठव्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। ६६

यथ स्यादपुवपद्स्य मा भूत्‌ । प्रोष्ठपदास जातः पोष्पादो> बाक्षणः । तद्धितेष्वचामादिवद्धेरुत्तरपदवृद्धिविप्रतिषेधेन द्रादीतिकाय्थम॥१। तदधितेष्वच माद्वृद्धरुत्रपद्‌वाद्धभवति विपतिषेधेन । फं प्रयोजनम्‌ । दचा- शीविकाद्यथम्‌ । अचामादिवृद्धेरवकाशः । एेतिकायनः जओपगवः-ः । उत्तर- पदवृद्धेरवकाशः । द्विषाष्टिकः जिषाष्टिकः+ । इहोभयं पराप्नोति । दचाशी- तिकः त्याशीतिकः । उत्तरपद्वुद्धेभवति विपतिषेधेन। कः पुनर विरेषोऽचामा- दिद्धो वा सत्यायुत्तरषदवृद्धां वा । अयमास्ति विशेषः । यद्यवाचामादिवाद्वः स्यदिजागमः प्रसज्येत >< । । प्राचा आमनगराणाम्‌ ॥ ७।३।१४॥ नगरग्रहणं कमथ न प्राचां यरामाणामित्येव सिद्धम्‌ । न सिध्यति । अन्यो

षो पि

------"---~-------यह

०-पकानामिति । पच्मीनिरदेराभावादुत्तरपदस्य न स्यात्‌ । वचनं त्वनायजर्थं विज्ञाय- मानै पूेपदुस्यापि वृद्धिं विदध्यात्‌ । नियमार्थं वा स्यात्‌ । जातां एव प्रोष्ठपदानां वद्धिः । प्रोष्ठपदानामेव वा जाताथं इति । परोष्ठपाद इति । प्रोष्ठपदामिर्यक्तः कारं इत्यणो टछुबविरोष इतिं ठ्पि क्रते संधिवेलादिसूत्ेण जातार्थेऽण्‌ । अत्राङ्स्या- चामदेवद्धिमा भृदित्येवमथं उत्तरपदाधिकारः । उत्तरपद्द्धौ सर्वै चेत्यनोचरपदा- धिकारविहितवृद्धिपरिप्रहार्थश्च । द्विषाष्टिक इति । नन्वव्राप्यचामादेर्बद्धिः प्राप्नोतीति कृथमयमवकाराः । अथात्र येन नाप्राप्तिन्ययेना<द्विवृद्धि्ीभ्यते तदा व्याशीपिके विप्र तिषरधानुपपात्ेः । उत्सगापवाद्योरतुल्यवरटत्वादिति वातिक कारस्य षिप्रतिषेधोपन्यासो न युक्त इति चिन्त्यमेतत्‌ । यद्य्रेति । सा च प्रतिषिध्येत । ततस्तत्परतिषेध- सृनियक्त एेजागमः स्यादित्यथंः । उच्रपदवद्धेस्तु यथाऽ प्रतिषेधो न. भवति तथा न य्वाभ्यामित्यत्र प्रतिपादितम्‌ ।

प्राचाम्‌ । नगरम्महणामेति । ययपि समुदायवचनोऽपि मामरशब्दोऽस्ति भतमाम

इ०-इति सूञ्चस्थपरमनेष्किकममिति भाष्योदाहरणविरांध इति चेच । अनवत्तस्य वाक्यं भेदेन संबन्धात्तेन परिमाणान्तस्येत्यस्यान्यत्र क्ाचित्कत्वं तेन परमनेष्किकमसिद्धिर- नतिप्रसद्धश्ेत्यदोषात्‌ । संख्याया इत्येतद्वाक्यसाहचयचास्याण्यु्तरपद्‌ एव प्रव्॒तिरि- त्यारायात्‌ । नन पवपदुस्य सामान्यसूत्रेण सिद्धव्वाद्वचनं व्यर्थं स्यादत आह-- वचनं त्विति । स्यं फठान्तरमप्याह-उन्तरपद्व्द्धाविति । चिन्त्यमेतदिति । उत्तरपदवद्धेरपवादत्वं न युक्तम्‌ । विषयभेदात्‌ । हद्धगसिन्ध्वन्ते पृवपदस्य चेत्यादौ पर्वप्वस्यत्यक्तेरन्यवोत्तरपदवद्धिविषये पूर्वपदे वदध्यभावबोधनादस्यावकाः । व्यारी- तिक उत्तरपदसंबन्ध्यच एवोभयप्रप्तरिप्रतिषेधोपपत्तिः । फटविरोषपयवसायिनोर्दयोः संभवस्याभावाद्विप्रतिषेधमरुमसंभवो क्तिरनाप्यस्तीत्यन्ये । प्रतिपादितमिति । अनन्तरत्वाद्‌- श्यममादििद्धेरेव. स निषेध इति तत्संनियोगदिष्ठ एेजागमः स्यादिति भावः ।

प्राचां मा० । ननु ग्रामः समूह्य नगरं देशाविरोष इत्यथंभेवात्तदावश्यके-

८४. २. ३; ४; ४,३.१६. ~७,३२. ११७६ ११८. +७, र, १५. २ ७.३.३१

५%

३६४ उद््ोतसमलृतप्रदीपसमुद्धासिते-

ामोऽन्यनगरम्‌ । कथं ज्ञायते । एवं हि कथित्कचिधृच्छति । कुतो. भवा- नागच्छति म्रामात्‌ । स आह । न म्ामानगरादिति । ननु चमो य एव भरा- स्तनगरम्‌ । कथं ज्ञायते । खोकृतः । ये हि भामे विधयो नेष्यन्ते साधीबस्त नगरे न करियन्ते । तद्यथा । अमक्ष्यो म्राम्यकृक्कृटोऽभक्ष्यो मराम्यद्ूकर इत्युक्ते सुतरां नागरोऽपि न भक्षयते । तथा रामे नाध्येयमिति साधीयो नगरे नाधीयते । तस्माद्य एव ग्रामस्तनगरम्‌ । कथं यदुक्तमेवं हि काध्चत्कंचित्पृच्छति कृपी भवानागच्छति यामात्‌ स आह न मामानगरादिति । संस्त्यायविशषमसावाचषे। संसत्यायाविरेषा घेते मामो घोषो नगरं संवाह इति । एवं तहि सिद्धे सपि यद्प्रामग्रहणे नगरम्रहणं करोति तज्ज्ञापयत्याचार्योऽन्यव यामग्रहणे नगरग्रहणं ` न भवतीति । किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ । विरिण्टलिङ्को नदी देशोऽग्रामाः [ २. ४. ७ ] इत्यत्र नगरपरतिषेधश्चोदितः स न वक्तव्यो भवति । यद्येव- ज्ञाप्यत उदीच्यभ्रामाच्च बह्वोऽन्तोदत्ता7 [४.२. १०९] इत्यव नगरग्रहणं कतैव्यम्‌ । वाहीकग्रामेभ्यश्च [ ४. २. ११७ ] नगरग्रहणं करत॑-

प्र०-इन्द्ियग्राम इति तथाऽपि जननिकायनिवासार्थत्वेनातिप्रसिद्धः । अमक्ष्यो ग्राम्यकु- कूकुटः । ग्रामे नाध्येयमिति तदर्थस्यैव ग्रहणमिति मत्वा प्रश्नः । अन्यो हि भाम इतिं । विशेषेण विरोषान्तरस्यासंग्रहणान्नगरग्रहणम्‌ । साधीयस्त इतिं । नगरस्या- गुचितरत्वात्‌ । संस्त्यायविरोषमिति । सामान्यशब्दस्यापि प्रकरणवशादिरोषावस्थानं

प (= (०५ विर

हस्यते । संस्त्यायावगमने निज्ञाते विशेषपल्लानाय कुत आगच्छतीति प्रष्ठव्ये माम- राब्दोच्चारणाद्िशेषवाची गामरब्दोऽनेन प्रयुक्त इति प्रतीयते । संस्त्यायो निवासः । बह्मणकषकयपुरुषप्रधानो देशो ग्रामः । गोमहिष्यादिय॒क्तो घोषः । प्राकारपस्ता- न्वितं श्रेणीध्मयुक्तं संस्थानं नगरम्‌ । प्राकारपरिखायुक्तस्तु भ्रेणिधर्मान्वितो देश्षः संवाहः। न॒ च नगरशब्दसंनिधाने गोबलीवर्दन्यायेन विरिष्टगरामग्रहणाय संवाहा दिनिवृत्तये नग- रग्रहणम्‌ । संवाहादिनिवृततेरनिष्टत्वात्‌ । उदीच्यय्ामाच्चेति । गामनगरामित्याद्‌- वञर्थम्‌ । वाहीकथ्ामेभ्यश्चेति । राकलिक इत्यायर्थम्‌ । दिक्राब्दा इति । पूर्व-

उ०-मत आह-- यद्यपीति \ निकायः समूहः । वस्तुतः समूहवचनस्य निवासव चनस्य च ग्रहणेऽपि नगरग्रहणवेयर्थ्यस्य दुर्वारत्वेन ययपीत्यादिथन्थो वस्तुतत्वानिरूपणपर एव । नत्वेतं विना प्र्नानुपपत्तिरिति बोध्यम्‌ । भाष्ये आगत इति । यामादिति । कुतो भवान्‌ मामादागत इति पृच्छतीत्यन्वयः । कुतो भवानागच्छति मामादिति कचित्पाठः। सामान्यराव्देस्यापीति । एवं च ग्रामशब्दो जननिवाससामान्ये तद्धिशोषे चेति भावः। अत एव भाष्ये य॒ एव ग्रामस्तन्नगरमिति संस्त्यायविदहोषा ह्येते गामो घोषो नगरं ` संवाह इति चोक्तम्‌ । श्रेणी संघविरोषः। तद्धर्मः संभूयोपादानाश्नम्‌ । प्राकारेति । पराकारपरिखाभ्यामयुक्त इत्यर्थः । हाकलिक इति । शाकट नाम वाहिकेषु नगरम्‌ ।

भ,७ प. ६ आ. १1 पातञ्जरृव्याकरणमहामाप्येऽ्गाधिकारः 1 ६३५

्यम्‌। दिक्शब्दा भरामजनपदाख्यानचानरटेषु [६.२.१०३] नगरग्रहणं कर्॑- व्यम्‌ । इदं चतुथं ज्ञापकाथम्‌ । तत्रातिनिबन्धो न छभः । तस्माद्यस्मिनेव प्राम्रहणि नगरभ्रहणं नेष्यते तस्य प्रतिषेधो वक्तम्यः | सख्यायाः सवत्सरस्ख्यस्य च ॥ ७।३।१५॥ संवत्सरहणमनथक परिमाणान्तस्येति तत्वात्‌ ॥ १ ॥

संवत्त्रग्महणमनथकम्‌ । किं कारणम्‌ । परिमाणान्तस्येति छृतत्वात्‌ । परि- णान्तस्यासज्ञाराणयोः [ ७. ३. १७ ] इत्येव सिद्धम्‌ ।

क क क

ज्ञापकं तु काटपारमाणानां बृद्धिप्रतिषेधस्य ॥ २॥ एवे तरिं ज्ञापयत्याचायः कार्परिमाणानां वुद्धि भवतीति । किमेतस्य ज्ञापने पयोजनम्‌ । दवैरानिकः तैरात्निकः अत्र वृद्धिर्न भवति । नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ । नास्त्यत्र विदेषः सत्यां वोत्तरषद्वद्धावसत्यां वा । इदं तर्हि । द्वैसमिकः वैसमिकः । इदं चापि प्रयोजनं द्वैरात्रिकः तैरातिकः । ननु चोक्तं नास्त्यत्र विषः सत्यां वोत्तरपदवद्धावसत्यां बेति । अयमस्ति विशेषः । यद्य-

ॐ हि क

बोत्तरपदवृद्धिः स्यादचामादेवृदधिनं स्थात्‌ । |

अपर आह । ज्ञापकं तु काट्परिमाणानां परिमाणाग्रहणस्य । एवं तर्हि ज्ञापयत्याचायंः कारपरिमाणानां परिमाणग्रहणेन यरहणं न भवतीपि । किमि- तस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ । अपरिमाणविस्ताचितकम्बल्येभ्यो न तद्धितलुकि

प्र०-पाटषटिपुत्रमित्यादौ पूर्वपदान्तोदात्तार्थम्‌ । अतिनिबन्ध इति । अतिगोरवम्‌ । नं , छाभ इति । लाघवम्‌ ।

संख्यायाः । संवत्सरम्रहणमिति । कालः क्रियापरिच्छेदषैतुत्वात्पस्माणं . तदि- रोषवाची संवत्सरशब्द इति भावः । द्वैरायिक इति ¦ दे रची अधीष्ट इति तद्धितार्थे समासे राञ्यहःसंवत्सराच्चेतिः वा खविधानात्पक्षे ठन्‌ । द्वैसमिक इति । ` अधौष्टादिषु समायाः खः, द्िरगोर्वेति पक्षे ठञ्‌ । अचामादेवृंद्धिनं स्यादिति । ` सत्यपि संभवे बाधनं भवतीति न्यायात्‌ । अपर आहेति । पूर्तं॒विशोषविषयं ज्ञापनमाश्रितमिदानीं तु सामान्यविषयमिति भेदः । द्विवर्षेति । दे वषं भूता

अ०-राभपदार्थमाह-खाघवमिति । एवं चात्र नगरग्रहणं प्रत्याख्यातम्‌ ।

* ` संख्यायाः । कारू . इति । परिमाणान्तस्येत्यच परिच्छेदकमातरं परिमाणशब्देन गृह्यते नतु सर्वतो मानमेव श्ाणप्रतिषेधादिति भावः । सत्यपि संमव इति । . हृद्गसिन्ध्वन्त इति पूर्वोक्तज्ञापकादिति वक्तुमुचितम्‌ । इति भेद इति । असंख्या

३६६ . उद्योतसमलंकृतप्रदीपसमुद्धास्ति- `

[ ४..१. २२ } दविवषौ चिवृरषा । परिमाणपयुदासिन परुंदासो न भक्ति । प्रवाहणस्य ढे ॥ ५।३ । २८ ॥ परस्य वृद्धिर्नत्युवत॑त उताहो न+ । किंचातः । ` यचनुतैते परदाहु- णेयी* भाययाऽस्येति पवाहणेयीमपेः वदधिनिमित्तस्येति> पुंद्द्धावप्रतिषेधो न प्नोति । अथ निवृत्तं न दोषो भवति । यथा. न ॒दोषस्तथाऽस्तु ।. अथवा पनरर्नुवतेते । ननु चोक्तं प्रबाहणेयी भायोऽस्य प्रवाहणेयीभार्यः वृद्धिनिमि- तस्येति पुवद्धावपतिषेधा न पाप्नातीति । नैष दौषः । मा भूदेवम्‌ । जति- रिव्येव+ भविभ्यति । | यथातथयथापुरयोः पयायेण ॥ ७ । ३ । ३१ ॥ ` अयं योगः शक्योऽवक्तुम्‌ । कथमयाथातथ्यम्‌ आयथातथ्यम्‌ अयाथा- पुयम्‌ आयथापुयम्‌ । यदा तावतपूवंपदस्य वृद्धिस्तदेवं विग्रहः कारिष्यते । न

“~ ---------"--~--~~~-~----~----~ ----~------ ~ | द ------ ~ ~~न ---~------**~-~---------

न ~न

प्र--तमघा् इति ठञ्‌ । त॒स्य वषाल्छुक्‌ चेति पक्षे टुक्‌ । दिगोरिति डीपपाप्तोऽपसिमाः णेति प्रतिषिद्ध भरवाह्‌० । पूवस्य तु वेति वतते । तत्र यदा पूवैपदस्य बुद्धिर्नास्ति तदोत्तर

पदस्य बद्धिभावाभावयोः श्चतीं विरोषाभावादिशेषान्तरजज्ञासया ग्र. । परस्याते |

ऋ, क क क, कह क

भवाहणयात । रुभाददुभ्यश्चाते ठक । ननु बृद्धेनिंमित्तं यास्मिञ्जकारादिः स ब्राद्धि

नामत्त इत्याश्रतम्‌ । ततोऽसत्यामपि वृद्धो व॒द्धिनिमित्तव्यपदेशसद्धावातयंव ावप्रतवधा भाव्ष्यति । नतदूस्ति 1 अणकानां वुद्धिमुत्पादयतामेव वद्धिं प्रति निमित्तत्वं नान्युद्‌ा । यथा स्नुकमोरनात्मनेपद्निमित् इत्यत्र स्त्येवाऽऽत्मनेपदे

स्न॒कमरात्मनपदानामत्तत्वादिडभावों नासति । जातेरिति । गोचरं च चरणः सहतं जातवोर्त्वाद्‌ । अनुवत्तेरवे प्रयोजनाभावः ।

यथा० । न यथातथते । यथातयेत्ययं निपातोऽविपरीतार्थ्रत्तिरिति केचिदाहुः ।

उ ०-पूनेपद्‌ पारमाणाम्तस्येत्यस्याप्यप्रवत्तेः । संज्ञाविषये त्वनभिधानं बोध्यम्‌ । अन्यथा तद्विषये . संबत्सरग्रहणस्य चारितार्थ्येन ज्ञाप्रकं भज्येत ।

भवाहणस्य ठे. । भाष्ये परस्य व्द्धिर्नेति । उन्तरपदाधिकारात्पार्निः । वद्धि त्पाद्यतानात । फलोप्रहित एव निमित्तशब्दो मख्य इति भावः । जातीति । अनन्तरापत्यजप गन्नत्वारोपण प्रत्ययात्मबाहणेयी सर्वथा जातिरेति बोभ्यम्‌ । भयाजनुभाव दति । हरदत्स्तु तत्संबन्धाज्जतिशचेत्यनित्यम्‌ । तेनोपसंख्यानिकस्य न निषेध इत्याह । |

यथा तथ~ । एतो पदार्थीनतिवत्चावन्ययीभावौः । तथाभावमनक्तिकान्तं भयातयम्‌-सत्यम्र्‌ । पुरा यथा भूतं यद्वस्तु तदयापि -तथाभावमनतिक्रान्तं यथा. .

सि ४५५३. २५. ४४, .१. १३३ )९६ ३.३९. +~ ६. ३. ४१.

=

अ. ७ष¶. ३ ज. १ 1 पातज्जरकव्याकरणमहाभाष्येऽङ्धिकारः।

©

२२ यथातथा अयथावथा । अयथातथामाव्‌ आयथातथ्यम्‌ । यदोत्तरपद्स्य वृद - स्तदेव विश्महः करेष्यते । यथाततथाभावो याथाव ध्यम्‌ | न याथातथ्यमया- धातथ्यम्‌ । धि हनस्तोऽचिण्णलोः ॥ ७ । ३ । ६२ ॥ हन्तेस्तकारे ताद्धेते प्रतिषेधः ॥ १॥ हन्तेरतकारे तद्धिते पतिषेधो वक्तव्यः । वाम्‌ ब्रोणप्तम्‌+- । उक्तवा ॥२॥ किमुक्तम्‌ । धातोः स्वरूपग्रहणे तपत्यये कयंविन्ञानात्सिद्धमिति>< 1 आतो य॒किचिण्छताः ॥ ७ । ३। ६३ ॥ छदुप्रहणं किमथेम्‌ । इट मा भत्‌ । दद्‌ द्धौ । नैतदस्ति परयोजनम्‌ ।

अबिण्णखोरिति* वतते । यथवचिप्णटोारिति वपते अदायि आधायीत्यत्र न

प्राप्नोति । वचनाचिणि मदिष्यति । अवचण्णङोरिति वैते । एवमपि चौहिः

बाजाकिरित्यत्र> पाप्नोति । छ।१।>८ऽ बाधको भाविष्यति । इदमिह संप-

धार्यम्‌ । खोपः क्रियतां युगिति किमत्र कर्षव्यम्‌ । परत्वादयुक्‌ ! एवं तद्य॑चा- न

समासे कते ब्राह्मणादिष्र दशनाल्ष्यच््‌ । स्वर्‌ऽपि नास्ति विरेषः । आयथातभ्य-

मित्यस्य जित्वादादयदाचत्वादयाथातभ्याित्यस्याप्यव्ययपृर्वपदप्रकरतिस्वरत्वात्‌ । प्रत्यया- ` न्तरार्थं त्वेतन्न भवत्यनभिधानादैताम्खं प्रत्ययान्तराभावात्‌ ।

... आतो यु© । ददाविति । उच्चमस्य णलो णिच्वाभावपक्षे सावकाशमच्वं णित्वे परत्वाद्यग्बाघेत । अद्ायाति । से चिणो निमित्तत्वेनोपादानादचिष्णरो-

स्त्यनुवर्तनाच्च विधिनिषेधयोः पर्यायः स्यात्‌ । वचनादिति । आतो युद्धषिणि चेति चिणः साक्षादुपादानान्निषेधो न भविष्यति । चिभे विधिः प्रत्यक्षरिष्टत्वा- दसंदिग्धो निषेधस्तु णल्थं एवानुवर्तते । अथ चिण्थोऽपीति संदिग्ध इत्य संदिग्धो विधिरेव प्रवर्तते । अचामादेरिति वतत इति, । नन्वेवं दरिद्रायके

उ०-पुरम्‌ । अत एव सूरे हस्वरनर्देशच इति केचित्‌ । एतच्च ` यथातथाभाव इति भाष्येण विरुध्यते । तस्मत्सूतरेऽपि दीर्घपाठ एवोचित इति परे । अयं. निपात शति । विरिष्टो निपात इत्यर्थः ! अकिपर्सतार्थः सत्यरूपोऽर्थः । एतक्थः । एतदूवुत्ति- विधय इत्यर्थः । सत्यरूपार्थं इत्यर्थो वा । आतो य॒क्‌ । ननु निरवकाशञत्वाण्णल ओत्वं बाधकं स्यादत आह--उत्तमस्येति । हमुपरक्षणं भतपूर्वगत्यौत्वस्य दरिद्रातेरारोपे भ्रवृत्त्या चारितार्थ्यात्‌ । विषयमभेदे- नापवा्वत्वाभाव इति तु नेत्युक्तम्‌ । पर्यायः स्यादिति । एवं च न प्राप्नोतीति भाष्यस्य पक्षे न प्रापनोतीत्यर्थं इति भावः । असंदिग्ध विधिरेवेति । तदुक्तं भाष्ये वचनाचिणि + ६.४. १३५. २८०. २. ११०, # ०.३. ३२. = १.९६. २६६, ४११४९. ° ऽ ७, २ ११ [र

श 4 2 9,17.1 क कथ „न

९६८ उद््योतसमलंकृतप्रदीपसमुद्धामिते-

मादेरिति‹ वरते । यत्ाचामादिराकारस्तत्र युगिति । एवमपि ज्ञा देवताऽ

स्थाटीपाकस्य ज्ञः स्थाटीपाकः अ प्राप्नोति । तस्मात्छदग्रहणं ` करैम्यम्‌। नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्यानाचभेः ॥ ७। ३. ६४ ॥

अत्यत्पमिदमुच्यतेऽनाचमेरिति । अवमिकमिचमीनापिति वक्तत्यम्‌। वामः

कामः आचामः ।

राछासाह्वाभ्याबेपां गुका ॥ ७ । ३। ६७॥ ` णिच्प्रकरणे धृज्प्रीजोर्नुगवचनय्‌ ॥ १ ॥

णिच्पकरणे धञ्मीनोनुग्वक्तव्यः । धूनयति प्रीणयति ।

पतेटुग्वचनम्‌ ॥ २ ॥ पराटयति। परत्थयस्थात्कातपूरवस्यात इदाप्यसुपः ॥ ७ । ६ । ४४ ॥ स्थग्रहणं किमर्थत्‌ । इद्‌ विचारयिष्यत इखे कग्रहणं संघातथहणं ब

भर०-युडः न प्राप्नोति । एवं तहिं दोषान्तरोपन्यासादयं दोषो नोक्तस्तदाह-एवमपीति । आदिवद्धावाद्त्र प्रसङ्ो यथा दाय इत्यादौ । । नोदा० । काम इति । आयादय आर्धधातुके वेति यदा णिङ्‌ नास्ति तदा घञि वद्धिनिेधस्य पञुदासः । विश्रामशब्द्स्त्वसाधुरेव । उद्यमोपरमो संज्ञापूर्वको विधि- रनित्य इति वुद्धयभावात्‌ । | राछा० । पतेटुगिति ! यद्यपि पाक रक्षण इत्यस्य पालयतीति सिध्यति तथाऽपि पातेः पुड्निवृत्तये हुगागमविधानम्‌ । हुगविकरणत्वात्तस्य युकौऽपरसङ्धः । भत्यय० । स्थग्रहणसिति । कादिति वर्णग्रहणं नच वर्णमानं ककारः रत्ययोऽप्तीति साम्यत्पत्ययावयेवे प्रत्ययश्ब्दो वर्ति्यत इति प्रश्रः । इतरः पक्षान्तरे परयोजनमास्यातुमाह--शवमिति । वक्ष्यमाणस्य बुद्धया प्रत्यक्षीकृत्य परा- 1 उ ०-भविष्यत्यचिण्णल्ोरिति वर्तत॒ इति । इदं प्रत्यक्षं तदानुमानिकापित्यर्थः । आक वद्भावादिति । आयन्तवदेकस्मि्षित्यनेनाचामादित्विमिति भावः । नोदत्तो । ननु कमेणिंडि वृद्धौ णिकोपे कामः सिद्धोऽत आह-- आयाक्य इति । उद्यमोपरमेति । तयोरनुदात्तोपदेशत्वादिति भावः । बुद्धयभा- वादिति । घञर्थे के साधुरित्यन्ये । राछा । पुङनिव्रत्तय इति । अतिहीतिप्रापपुङनिवृत्तय इत्पर्थः । नन्वनेन म्रप्तय्निवरत्य इति वं युक्तमत आह- टुण्विकरण्त्वाहिलि । ए _ भत्ययर्थात्‌ । ननु वक्ष्यमाफस्याप्रत्यक्षत्वात्कथमिदमाः पराभर्योऽद आह- -कक्-

> ५७१ र, ११५७, न्द | ग८.

स्यद्णि्रहणे वेति । तद्यदा सेबातमहणं तदा स्थग्रहणं कृतन्यमिहापि यथा ` स्यात्‌ कारिका हारिका । यदा हि वणंगरहणं तदा केवटः ककारः पत्ययो नास्तीति इत्वा वचना्विष्यति । ।

अथासुप इति कथमिदं विज्ञायते । असुब्वतोऽङ्गस्येति । आहोसिन तुप: पर आनिति । किचातः। यदं विज्ञायतेऽसुग्वतोऽङ्गस्योति बहवर्भिका भत्र न प्राप्नोति । अथ विज्ञायते न वेस्सुपः प्र आमिति न दोषौ मवति | पथा न दोषस्तथाऽस्तु ।

११-मरंः । इहापीति । अन्यथा दत्तिकेत्यादावेव स्यात्‌ । अज्ञाताय्थीविवक्षाथामन त्ययः । स्थग्रहणे तु क्रियमाणे सवत्र भवति । प्रत्ययस्यापि व्यपदेशिवद्भावेन ्त्ययस्थत्वात्‌ । अस्ृव्वत इति । न सुब्वदृसुव्वदिति न॒समासोऽसरप इत्यस्य ` बहूीहित्वप्द्रनाय । भाष्यकारेण लाघवं नाऽऽश्रितम्‌ । तदा्रयणे हि बहुनीहिरेव न्याय्यो ` मतु मतुबन्तः समासः । तत्रायं प्रश्नः । किमरुप इति बहुनीहिराश्रयते न वियते

[ > “प

सन्यसिमस्तद्स॒विति । अथ तत्पुरुषः प्रसज्यप्रतिषेधश्च न चेत्सुप इति । प्रत्ययग्रह- णेन तदन्तविधेः सुबन्तादिति बोद्धव्यम्‌ । ह्ुचर्भिकेति । वहूनि चर्माण्यस्या- पिति बहुनीहिः । प्रत्ययलक्षणेन सुव्वदेतदङ्गमितीत्वं न प्राप्नोति । न टुमताऽ-

[न्भ नकि प

स्येति प्रतिषेधोऽन नास्ति । लुमता टुे यदङ्क॑तस्य कार्ये स प्रतिषेधः । इं तु रप्यङ्कम््‌ । न दोषो भवतीति । चर्मशब्द्‌ः सुबन्तो नन्व तस्मात्पर आष्ट

५

वधानात्‌ । बहवः परिव्राजका अस्यां सा बहुपरिबाजकेत्यत्र तु प्त्ययल्मणेन

सुबन्तात्परिवाजकङन्द्ात्पर आविति प्रतिषेधः प्रवर्तते । पर्थुदासाश्रयणे समासादस- बन्तात्पर आबिति स्यादेवात्रेच्वम्‌ । तथाऽसुप इत्यनर्थकं स्यादिति प्रसज्यप्रतिषेध

उ०-साणस्येति । ननु स्थगरहणे द्तिकेत्यादौ प्रत्ययस्य करब्द्स्य परत्ययस्थत्वायोगोऽत आह-- भ्रत्ययस्यापीति । प्रसज्येति । एवं च सौत्रत्वादसमश्च॑समास इति भावः । ननु सुलोपात्कथमेतत्सुब्वदङ्गमत आह-- प्रत्ययलक्षणेनेति । टाप्यज्गममिति । आपि पर यदङ्गमव्यिमानसुपकं तद्वयवाकारस्य प्त्ययस्थकात्पूर्स्येत्वमिति सूत्राथ्ीदिति भावः । चर्मदाब्दः सुबन्त इति । गोश्नियोरत्यादिसूत्रस्थमाष्यप्रामाण्येन बहूं जम न्वगीन्‌ जसित्यवस्थायामुत्तरजृुत्तरं कपि समासान्ते पूर्वसुपोस्तद्धितान्तत्वा- चतिपदिकत्वेन कुकूयपि प्रत्ययलक्षणेन सुबन्तत्वात्कपः पूर्वभागस्य समाससरज्ञा । यद्वा कप्रसमाससंज्ञयो्युगपत्परात्तिः । कपः समासावयवत्वं तु वाचनिकमेव । समासमन्तविष्ये च सुबन्तात्तद्धितोत्पत्तिरित्यस्य त्यागः । प्रत्ययस्य निरर्थकरत्वात्परपिपर्णा . पदमित्यादि- व्यायक्ियभावादिति भावः । एतेन ककतस्य प्रातिपदिकत्वेन ततः सुपि ततः समास ` इत्प्रपास्तम्‌ ॥ तावताऽप्यनेकसुबन्तभवेन समासस्य दुरुपपादत्वादतरे्त्वासिक्वेति दिक । असुप इत्यस्य प्रत्युदाहरणं दङीबलि-- बहव इति । उपचय इति । तद्करणाहठा-

शे

३४० उदृ्योतसमलहृतप्रदीपसमुद्धासिते-

` इदं विचार्यत इत्वे कग्रहणं संघातग्रहणं वा स्याद्रणं गरहणं वेति । कशवव्र

विशेषः । ` | | इत्वे कथहणं संघातश्रहणं चेदेतिकास्वप्रा्िः ॥ १ ॥. ` ,,

इत्वे कग्रहणं संपातमहणं वेदेतिकास्वपराधिः । एतिकाश्वरन्ति+ । वचना- दषिष्यति । अस्ति वचने प्रयोजनम्‌ । किम्‌ । कारिका हारिका । अस्तु

वणैग्रहणम्‌। `

वर्णग्रहणं चेद्धयवहितत्वाद्प्रसिद्धिः ॥ २ ॥ |

वर्णग्रहणं चेदरचवहितत्वान प्राप्नोति । कारिका हारिका । अकारेण व्य- वहितत्वान पराप्नोति । एकादेशे छते नासि भ्यवधानम्‌ । एकादेशः पूर्वविषीः स्थानिवद्भवतीति स्थानिवद्धावाद्रयवधानमेव । एवं तद्यांहायं प्रयस्थाका-

मा-क न

| + 4 | (क 9

` प्र०~आश्रीयते । इततव इति । यय्कारान्तस्य शब्दस्य कादिति निर्द्शस्ततः संधात्‌- . ग्रहणम्‌ । अथाऽऽगन्तुनाऽकारिणोचारणार्थेन निरदैरास्ततो वणंग्रहणम्‌ । ननु वर्ण प्रहणे स्थग्रहणस्याऽऽनर्थक्यात्स्थग्रहणात्संघातयहणेन भाग्यम्‌ । नेतदृप्ति । कोऽ नदोषः पक्ष इति विचार्यते । यदि च संघातग्रहणयपक्षो दोषवांस्तन्मा कारि स्थग्रहणमुपचयो भविष्यति । एतिका इति । एतदोऽकाचे जसि त्यदाद्यत्वे गपी- त्वे च रूपम्‌ । अकचोऽकार उच्वारणार्थो न श्रवणार्थः । तेन धकिद्धिकुदि त्यादि सिध्यति । वचनादिति । यथेव कारिकेत्यादावेकादृरो कतेऽनच्के ककारे संपन्ने मृतपूवगत्या भवत्यवमकज्विधिसूप्रेऽकरब्दः संघात उच्चारित इति तदाश्रय ्वप्वत्तिः । अस्तीति । एकादेरास्य पूर्वविधौ स्थानिवद्धावात्‌ । अथवा वचना. दित्यस्यायमर्थः--न यासयोरिति ज्ञापकाद्धविष्यति । इतरस्त्वगृहीताभिप्राय आह- अस्तीति । ततश्वाभिप्रायमप्रकाश्यपक्षान्तरमाश्रयति--अस्त तदीति । व्यवहितः त्वादिति । ननु चाऽभ्पीत्यनेन ककारो न विरोष्यते कं तर्यकारः । आपि च उ०~-घवमित्यथः । नच वर्णग्रहणे स्थग्रहणाभवे कान्तात्पत्ययादित्यर्थः स्यादिति वाच्यम्‌ । क्षिपकादीनामिति -निषेधवेयर्थ्यापत्तेः । एवं च पर्वग्रहणमपि माऽस्तु । प्रत्यये कत्येव युक्तम्‌ । कादावित्यथस्तु न यासयोरितिनिषेधसाम्याज्ञेति भावः । उच्चारणार्थ इति । एवे च प्रत्ययस्थकरब्दस्याभावः। ननु वचनस्य कारिकादिरवकाशः स्यादत आह--

यथेवेति । एकादेशा इति । अन्तरङगत्वादार्णादाङ्कमिति तु विभिननस्थातिकत्वान्नेति भावेः । स्थानिवद्भावादिति । नचेवमकास्य नाऽऽप्परत्वं ककाराकाराभ्यां व्यवधौ. नादिति वाच्यम्‌ । सामर्थ्येनादोषात्‌ । अत एव न यासयोरित्यादि चरितार्थम्‌ । अत एतिकारब्द त्रिभिव्यवायेऽपि न दोषः ॥ भाष्येऽकारेणेति ॥.. ककारेण व्यव.

कयना

~~ --- ---- ~ --- ल ~- -~-

पा मनक)

9

= +

= = = -------------------न- तमान े श ( (ल ४ १ हे + { क १ 0

14 ३५, ५१९ ..

५४ + ५ + कणे

भ. ७ पा. ३ आ. १) प्रतिजजकव्याकेरणमहामाष्येऽङ्गगाधिकारः । ६४१

तूरव॑स्येति न कचिद्व्यवधानं तत्र वचनाद्भविष्यति । वचनप्रामाण्यादिति चेद्रथकस्यादिष्वतिप्रसङ्गः ॥ इ ॥

वचनप्रामाण्यादति चेदृथकटयादिषु दोषो भवति । रथकटचा-+ ग्ग कम्या> । नेष दोषः । येन नाव्यवधानं तेन व्यवहितेऽपि वचनमामाण्यात्‌ । केन च नाव्यवधानम्‌ । वर्णेनेकेन । ` संबातेन पुनव्यैवधानं भवति न भवति च । ॥

अथवा पुनरस्तु संघतग्रहृणम्‌ । ननु वोक्तमिच्वे कयमहणं संघातमरहणं वेदेतिकास्वपापिरिति । परिहतमेतद् बनाद्ध विष्यतीपि । ननु चोक्तमस्ति वचने प्रयोजनम्‌ । किम्‌ । कारेका हारिकेति । अत्राप्येकादेशे कते व्यपवर्गाभा- वान पाप्नोति । अन्तादिवद्धावेन व्यपवर्गः । उभयत आश्रये नान्तादिवत्‌ । एवं तर्घकादे शः पूवेविधो स्थानिवद्भवतीति स्थानिवदद्धावाद्यपवरगः । एवं

प्र०-परतोऽकारस्य कात्पुवस्येति व्यवहितस्यापि पूर्वत्वादिच्ं प्रवतिभ्यते । नैतदस्ति । रथकस्याद्‌ावप्येवं प्रसङ्खात्‌ । किंच काप्पूरवस्येति पूर्वग्रहणं तं न व्वापि पूर्व स्येति । ततश्च निदिष्टपरिभाषोपस्थानाग्यवधाने न प्राप्नोति । तचरं वचनादिति । आनन्तयमसंभवान्नाऽशश्रीयते । रथकध्योति । रथानां समूह इतीनिजकस्यचश्चेति कस्यचन । गगंकाम्येति । गगमिच्छत्यात्मन इति काम्यचुप्रत्ययान्ताद्‌ प्रत्ययादित्य- कारप्रत्ययः । येन नाठ्यवधानामिति । नाऽ०नन्तरयं परित्यज्यते कितु यावत्संभवति तावदाश्रीयते । ययेवमेतिका इत्यत्र द्वाभ्यामकाराभ्यां व्यवधानादित्वं न प्राप्नोति । एकस्तसंबन्ध्यकारो दिितीयस्त्यदादीनाम इत्यकारः । नैष दोषः । दयोरकारयोरेका- देरो कते टापा सहेकादेशस्य स्थानिवद्धावदेकेनवाकारेण व्यवधानं न पुनः स्थानि. वच्वप्रतिपत्तियंतो द्ावकारो व्यवधायक स्याताम्‌ । सङत्प्वृ्यां ठक्षणस्य चसितार्थ- त्वात्‌ । व्यपवर्गाभावाद्िति । वार्णादाद्धं वरीय इत्येतदना्नित्योक्तम्‌ । उभयत इति । आपि यः कराब्द्‌ इत्येवमभयमाश्रीयते । अथ त्वापि परत्ेऽकारस्य कात्पूर्वस्येत्याश्र

कक

क

उ०-धानं तु वचनात्सोढव्यमेवेति भावः। व्यवहितस्यापीति। पृवंग्रहणमुभयान्वयीत्यभिमानः। कात्पू्वस्येतीति । -तच्र पूर्वग्रहणं . तु कटकेत्यादौ परस्य कार्यिंत्वनिवृत््य्थमावरश्यकम्‌ । तसंबन्धीति । तकारस्य सेबन्धीत्यर्थः । एकादेशो करत इति । अतो गुण इत्यनेन । रापा सदेति ! टापा सहैकादेशस्य स्थानिवद्भावं विना पूरवैकादेरस्य स्थानिवत्वं वज्कुमशक्यं तस्यं रबेकादेडोनापहारेणादरनादिति भावः । न पुनरिति । अकारयोरेकादेशस्येति भावः ! सक्त्परचस्येति । न यासयोरिति निषेधोऽप्यत एव चरितार्थः । अनाभ्नित्येति । भिन्नस्थानिकत्वादिति भावंः ` । ननु -युगपदुभयाश्रयण एव स निषेध इति तत्पत्या-

1 "~

| ४ + ४०२०५१० ३०१०९) द, ३, ०९ ` ४२ |

3 = ~ <~ जन ० इ&-४ कके पक [व क १० व 7 श ए श)

त 9 ६ ५२९ सन,

तदयादा्थमवतिज्ञपयति मवतवेवंजातीयकानामपी्वाभिति यदयं न यांसवोः [ ४५ ] इति प्रतिषेधे शसति । | | ममकनरकयोरुपसंख्यानपरप्रत्यशस्थत्वास्‌ # ४ ॥ ममकनरकयोरुपतंख्यानं कतंव्यम्‌ । माभिका+ नरिका>८ । छि पुनः कारणं न सिध्यति । अप्रत्ययस्थत्कात्‌ । त्यकत्थपोश्च प्रतिषिद्धत्वात्‌ ॥ ५ ॥ त्यक्त्यपोश्ोपसंख्यानं कतंम्यम्‌ । दाक्षिभालिक्छ-- अहत्यिकाः * । किं पुनः कारणं न सिध्यति । प्रतिषिद्धत्वात्‌ । उदीचामातः स्थाने ककपु्का- याः [ ४६ | शति प्रतिषिद्धत्वात्‌ । न यासयोः ॥ ७। ३ । ४५॥ न यत्तदोरिति वक्तव्यम्‌ । इहापि यथा स्यात्‌ । यका यकामर्धीके । तकं तकां पचामह इति । | प्रतिषेधे त्यकन उपसंख्यानम्‌ ॥ १. ॥ पतिषिधे त्थकन उपसंख्यानं कर्वैव्यम्‌ । उपल्फका अधित्यका-+ । व्द्युष~ संख्यानं करैव्यम्‌ । न करैव्यम्‌ । आचायैपरकतिज्ञापयति नेवंकतीवकान्रनित्वे

पर०-यिष्यते तथाऽप्युभयमेवाऽऽ्रित तुल्यककं भवति । एवंजातीयकानकफमिति । प्रकार- वचने जातीयरपत्ययः । अकज्वतामित्यर्थः । माभिकेति । ममायं युष्मद्स्मल्मैः रन्यतरस्यां खचेत्यन्यतरस्यां ग्रहणात्पाग्दीव्यतोऽणित्यणरः । तवक्रममकावक्रकवन, इति ममकदेक्लः । केवरमामकेत्यनेनः संज्ञाछन्दसोडीपो नियप्राद्न्यब टाप्र्‌ । नरं कायः तीति निका । दाक्षिणाव्यिक्रेति । दश्िणसिन्देश्षे दक्षिणाद्राच्‌ तत्र. भवाः दु्चि- णपश्चात्पुरसस्त्यगिति व्यक । अज्ञाताय्थीवविक्षायां कः । इह भव्रेहस्यिक्छा । अव्य यात््यप्‌ । पूर्ववत्कः । उदीचामात इति. पाक्षिकग्रतिषेधप्रसद्धे वचनम. ।

न या० । या सेति प्रथमेकवचनान्तयोरुपादानाद्विभक्त्यन्तरे प्रतिषेधाप्रसङ्ादाह- यत्तद्रोरिति । उप्रत्यकेति । उपाधिभ्यां त्यकश्चासच्नरूढयोशित्ि त्यकन्‌, ।. चेन्नः जातीयकानामिति- । येऽनेकाचो व्यञ्जनाक्यः, प्रत्यया; सं्ताविषद्रास्नेषाशनित्य्वःः ।

~~ ~~ ~ कनन ^

उ०-ख्यानपराभनेकः प्ेष्योऽविरोधार्थीः युगपदुभयोः करोतीति भाष्याष्टभ्यतेऽत, आह--

तुल्यकाटमिति । तुल्यकाकमेवेभयमाभ्नितमित्यन्वयः । आपककारश्च युगपदकार- विरेषणत्वेनाऽश्रिताविति भावः । - |

न यासयोः ¦ यत्तदोरिति । सूत्र स्वरूपं न विवक्षितमिति. तात्पर्यम्‌ः। संजञा-

विषया इत्यस्य प्रयोजनं चिन्त्यम्‌ । ननु ` लुकः. पूर्वभन्तरङ्त्वा््वमत- आह-- + ४- ३.३. २३.२०३. ~ ४.२.९६५, ३. ७२..# ६.३. १०४; ५ ३. ५७३. + ५, २, ३४.

म. ७ पा, ३ भ. ¶ 1 भतञ्जलव्याकरणमहामाष्येऽगाधिकारः। ३४१

भवतीति यदयं मृदस्तिकन्‌ [ ५. ४. ३९ ] इतीच्वभूतं निर्देशं करोति । पावकादीनां छन्द्स्युपससंख्यानम्‌ ॥ २ ॥

पावकादीनां छन्दस्युपसंख्यानं कव्यम्‌ । हिरण्यवर्णाः शुचयः प्रावकाः | रक्षकाः अरोमकाः । छन्दसीति किमथेम्‌ । पाका अटोमिका | | आशिषि च ॥३॥ आशिषि चोपसंख्यानं कृतेव्यम्‌ । जीवताजीवका । नन्द्तानन्द्का । मव- तृद्धवरका+ । । उत्तरपद॑तोषे च ५ # ॥ उत्तरपदरोपे चेपसैख्यानं कव्यम्‌ । देवदु्तिका देवका । य्ञदृतिका यञ्ञैका> । | क्षाफिकियदीनो च ४५५ क्षिपकादीनां चोपत्तंख्यानं कतेव्यम्‌ । क्षिपका ध्रुवका धुवका । यदयमिति । ननु च तद्धितटुगर्थमिकारोच्ारणं स्यात्‌ ¦ अन्यथा पमभिर्भृत्ति- काभिः क्रीत्त ज्त्या्हादिति ठकोऽध्यर्थपूवौति लुकि कृते कुक्तद्धितलुकीति पो टुकि निमित्ताभावादित्वं न स्यात्‌ । पचमृत्तिक इति । अन्तरक्कश्च विधीन्सर्वो टुगबाधते न सुन्टुगेव । तथा च सनीर्लंस इत्यादौ नलोपो न भवति । पाभिः खट्वाभिः क्रीतं पच्चखटवमित्यादौ टपा सहैकदेरो न भवति । अन्यथेकादेङ- - प्याऽऽदिवद्धावाद्‌ाव्यहणेन प्रहणालटुकि कतेऽकारस्य श्रवणं न स्यात्‌ । तप्रेवं सति प्रयोजने न ज्ञापकमिकारोच्चारणमिति चिन्त्यमेतत्‌ । त्यिकनिति पक्रियालाघवाय घ्ीविषयत्वादरक्तव्ये. त्यकन्नित्यकारोच्चारणापित््वाभावस्य न ज्ञापकम्‌ । पञ्यभिरुपत्य- काभिः कते पयोपत्यकमित्यादौ तद्धितछ्ुक्यकारश्रवणार्थतवाततस्य । पुनन्ति पाक्यन्तीति कः पावकाः । जीक्कैतिं । आशिषि चेति वुन्‌ । केवकेति । | अनजादौ च विभाषा लोपों वक्तव्य इति दत्तशचब्दस्य लोपः । क्षिपकंति । क्षिपे रिगुपधत्वात्के छतेऽज्ञातादषु -कः । अथवा क्वुन्डिव्पिसंज्ञयोरिति क्वुन्‌ । ्रकषकि । ध. मतिस्थर्ययोः । शधरबकतिः । धू विधूनने । वर्णकरेति । वर्ण-

उ०~अच्तश््गःश्चिति । च्विन्त्यम्च्लविति । वस्तुतो भाष्यप्रा्राण्यादेतदिषयेऽन्तरङ्कनपीत्वस्य तापक्रपिर : दि ्त्वेनानित्यत्वमङ्खीकार्यमस्यानमिधानं चेत्याहुः । सीविषयत्वात्पः क्रियाद्मषकय व्यिक्््निति व्यक्त्य इत्यन्वयः । पुनन्तिः पावयन्लीतिः वेति । ` अर्थदयस्याप्युप्रङ्मभादितिः भावः । भु मतीक्ति ।* पन्वायचिः कुसदित्वाद्ुणाभवेऽक्ता-

+ ३. १६; १५०. "१९ ५, ३. ८३.

३४४ उद््ोतसमटृकृतपरदीपसमुद्धासिते सि

तारका ज्योतिषि ॥ & ॥ तारका ज्योतिष्युपसंख्यानं कतैभ्यम्‌ । तारका । उ्योतिषीति किमर्थम्‌ । तारिका दासी । वर्णका तान्तवे ॥ ७ ॥ वर्णका तान्तव उपसंख्यानं कतैव्यम्‌ । वर्णका । तान्तव इति किमर्थम्‌ | वर्णिका भागुरी रोकायतस्य । वतका शकुनो प्राचाम्‌ ॥ < ॥ | वर्तका राकुना पराचामुपसख्यानं कतेष्यम्‌ । वर्तका राकुनिः । शकुनाविति किमथंम्‌ । विका मागुरी ठोकायतस्य । प्राचामिति किमथम्‌ । वर्विका | अष्टका पितुदेवत्ये ॥ ९ ॥ | अष्टका पितृदेवत्यं उपसख्यानं कर्तव्यम्‌ । अष्टका । पितुदेवत्य इति फिम- थम्‌ । अष्टिका खारी । वा सतकापृत्रकावृन्दारकाणाम्‌ ॥ १० ॥

वा रूतकपुत्रकावृन्दारकाणामुपततख्यानं कतेम्यम्‌। सूतका स॒तिका । पुत्रका पुत्रिका । बन्दारका वन्दारिका ।

पर०-यति महत्वादिकं गुणमिति वर्णका प्रावरणविहोषः । तन्तनां विकारस्तान्तवम्‌ । ओराञत्यञ्‌ । वार्णिकेलि । व्यास्यार्जत्यर्थः । भागरी टाकाविकोषंः ।. अष कतं । ईप्यरिभ्या तकाननिति तकन्‌ । पितरश्च देवताः पितृदेवताः । तदर्थ कर्म पित्रदेवत्यम्‌ । देवतान्तात्तावु््ये यदिति यत्‌ । अष्टिकेति । अष्टौ परसिमाणमस्याः ससूयाया अतिशदन्तायाः कंन्निति कन्‌ । स्रूतकेति । न सामिवचन इति प्रति भवाज्ज्ञापकतत्स्वाथ. केन्‌ । पु्िकेति । पुत्रब्दाच्छाङ्खरवादत्वान्डीन्पत्ययस्ततः खा कन्‌ । कऽण इति हस्वस्तस्य पक्षेऽकारो विधीयते । शन्दारिकेाति । ` वरन्दमस्था अस्ति । शृङ्भरन्दभ्यामारकनुपरत्ययो वक्तव्य इत्यारंकन ` ।

3० --ता)दषु केः कूवुन्वा । वणयतीति । स्वगतं गुणं प्रकारायतीत्यर्थः । व्यार्यात्रीति । खकायतशाच्ञस्य च्याख्यानरूपो ` गन्थाविशेष इत्यर्थः । वर्तिका भागरीत्यत्रापि विं केत्यस्य .व्यास्यात्रीत्यर्थः । इष्याशिभ्यामिति । अश्नन्ति बाह्मणा . अस्याभित्यर्थः । स्वार्थे कक्निति । सूतैव सूतकेत्यर्थः । यावादित्वादित्यन्ये । .पुच्नहाब्दादिति । वाति उजकत्यकारमरभ्यपाठोऽपपाठः । केयटविरोधात्‌ । . अकार इति वा.अ इति च्ेदेनेत्य्थः. । -सूतक़ावो . लित्वकौधना्थं एव पक्षेऽकार इति बोध्यम्‌ ।

#५० १०२२ `

अ.७१ा. ३अ. १] परतिल्कव्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। २४५

उदीचामातः स्थाने यकपूर्वायाः ॥ ७। ३ । ४६ ॥ ` [4 (9 न ङ्गनं ध @ _ 6 = = = । कमथ च्ादटङ्गनदशः यतेन य कपृवस्येव्येवोच्येत | खीविषयो थ आकारस्तस्य स्थाने योऽकारस्तस्य परतिवेधो यथा र्यात्‌ । इह मा भृत्‌ । शमं यातीति युभ॑याः गुर्भयिका+ । मद्र॑यिका । चद ` [क यक पूवं धलत्वन्तप्रतिषेवः ॥ ३ ॥ 9 कन क 9 ४ [+ (= १ पकपूत घलतवन्तमपिपधा वक्तव्यः । किं भयोजनम्‌। सुनयिका अशोकिका अपाकिका । ज [५9 भच्पाजज्ञादवास्वा नत्पू्वाणामपि ॥ ७। ६ । ४७॥ एषाद्रे नञपूव अनुदाहरणे असुप इति प्रतिषेधात्‌ | अथ भकतामहणं किमर्थ तामाषितपुरकादिवयेव सिदध्‌+ । भखाग्रहणमुपससषजनार्धम्‌ ॥ १ ॥ उपसजना्थोऽयमारम्मः । अमखिका अभखष्ा । प प~ उदीचां । खीविषय इति । अर्थगतं स्त्वं शब्द्‌ आरोप्य निर्दरः कतः । शरुभयिकेति । ` शुभं याति भद्रं यातीति किप्‌ । शुभमप्रंशब्दौ निपातौ । अज्ञा- तायर्थविवक्षायां कः । केऽण इति हस्वः । यकपूवं इति । धालन्ताभ्यां यका- रककाराभ्यां परस्याऽऽतः स्थानेऽकारस्यत्वपरतिषेधस्य प्रतिपेधरतने्वं भवत्येव । रोभनो नयोऽस्याः सनया । नास्ति रोकोऽत्या रोका । पूरवत्कः। ` | भचखे० । पाक्षिकप्रतिषेधार्थं आरम्भः । एष इति । न एषका न दके इति विगरहयान्तर इगानपि विधीन्‌ बहिरद्धो बाधत इत्यृतेषु त्यदादयत्बादिषु समासे छते सुन्ट्मके समासाया विभक्तिस्तस्यां त्यदायत्वं ततष्ठ । स॒ च प्रत्य यलक्षणेन सुन्ताभ्यां पर॒ इत्यसुप इतीरप्रतिपेध्य व्यापारादुनेषका इत्येव भवति । तस्मादनऽपृवसो-<तयोः पाक्षिकप्रतिषेधः। ए९का एदिका दरक द्विके इति । एषेति ्यमेकवचन निरदादन्यत्र नित्यमिच्वमेतिकाश्वगन्तीति । अभचिक्ेति । नास्ति म्रा

३०~ उद्चा० । स्रीरिङ्गनिर्दरामात्रेण कथमाकारस्य घछीविषयतवं एभ्यतेष्ट आह-अशगत- मिति । धात्वन्तशब्देन तथाभूतौ यकारककागै र्यते इत्याह धात्वन्ताम्यामिति । भचखरैषा० । नित्यत्वस्य प्रत्ययस्थादित्येव सिद्धेः सूत्रारम्मफठमाह- पाक्षिकेति । उदीचामित्यनुवर्तेनादिति भावः । भत्ययदक्टणेनेति । अन्त्व्तिसुब्लुक इति शेषः । . ¦ भाष्ये नपु इत्युपरक्षणम्‌ । सपूवैऽनुदाहरणे शइत्यध्यार्थस्य तुल्यन्यायातेन परमैषि- त्येेत्यादि बोध्यम्‌. । प्रथमेकवचनेति । अत एवैष नन्नपर्वे अतुद्‌हरणे इति भाष्य एषेत्येवोक्तम्‌ । अविवक्चितत्व एषठदद्रत्येव वदेदिति बोध्य्‌ । नास्ति भखेति । ५. ३. ७३; ७, ४,१३.६ ७.३.४४. ~ ५७,३, ८१ इ |

१४६ उदृयोतस्मलरूतप्दीपसमुद्धासिते-

नञमूरव्रहणानर्थक्यं योत्तरपदमान्स्येद्रयनात्‌ ॥ २ ॥ नस्प्व्रहणं चानथंकम्‌ । फं कारणम्‌ । उत्तरपदमात्रस्य चनात्‌ । उत्तार पद्माचस्ये चच वक्तव्यम्‌ । निम॑का निभ॑लिका । बहुमखका बहुभलिका ।. दृति श्रीभगवल्पतञ्जख्िविरविते व्याकरणमहाभाष्ये सप्रमस्याध्यायस्य तृतीये पदे प्रथममाहिकम्‌ ॥

ठस्येकः ॥ ७। ३।५० ॥ किमिदं ठादेरे वणेग्रहणमाहोस्वित्संवातग्रहणम्‌-। कश्या विशेषः; । ठदिरो वणथहणं चेद्धात्वम्तस्य प्रतिषेधः ॥ १ ॥ ` टदेशे वणग्रहणे चेद्धातन्तस्य प्रतिषेधो वक्तभ्यः । पठिता १8तुमू) अस्तु ` तहिं संघातग्रहणम्‌ । संघातग्रहणं चेदुणादिमाथितिकादीनां प्रतिषेधः ॥. २-॥; संघतम्रहृणं चेदुणादिमाथितिकादीनां प्रतिषेधो वक्तव्यः । उणादीनां तावत्‌].

भ०-अस्या इति बहुीहावुपसर्जनहस्व्वे इते य्टाचुत्यदते स. भाषितपुस्काद्मचखशम्कू त्यर्‌ श्यत्तरूत्ेण `पाक्षिकग्रतिषेधाप्रसङ्गाद्खाग्रहणम्‌ । मञ्पू्वग्रहणान्थकयामिंकि। अपिग्रहणेन केवलानां समुच्चयादन्यपूर्वाणामप्रसद्कान्न कर्वव्यंनठमूरवग्रहणम्‌ :। . तत्रः

पदाङ्गाधिकारे तस्य च तदुत्तरपदस्य च ब्रहणात्सवेष्टसि ङ्ध. ।

ह्युपाध्यायजेयटपु्केयङ्ते महामाप्यप्रदीे सप्तमस्याध्यायस्य तृतीये पादे प्रथममाह्निकम्‌ ।

ठस्येकः । किमिदमिति । किं व्यञ्जनमानरं प्रतिपिपादयिषितमागन्तुनाः तूच रणार्थनाकारेण निर्दैरोऽथ संघात एव स्थानी मिदि इति प्रश्रः । धात्थम्त्म तिव इति । संघातग्रहणे वेष न दोषः पटतीत्यनापि ठस्याऽऽनर्थक्यादुर्थवक्ः उ०-एतेनाुपसजनेऽप्यादष्वार्याणामित्यात्वबाधनार्थ भच्रागरहणमित्यपास्तम्‌ । उपसजन चारि... ता््येन बाधे मानाभावात्‌ । नञपर्वमहणाकरणे दोषमाह--अन्यपूर्वाणामप्रसङ्गादिति 4 अथापिग्रहणेन केवलानामन्यपूर्वाणां च संगरहस्तथाऽपि न कार्थमेवेत्याह~--तज्र पदाङ्केति । भाष्य उत्तरपदमभस्येत्वं वक्तव्यमिति । उत्तरपदमा्रस्य यथेत्वं भवति ` तथां ~: ` तव्याखू्येयपित्यथः ॥ |

इति दिवभसुतसतीगर्भजनागोजीभहकृते भाष्यप्रदीपोद्यीते सप्तमस्याध्यायस्य

॥

तृतीये पदे प्रथममाहनिकम्‌ ॥ :

प । नतु" विरिष्ोन्वारणात्संशयोऽयुक्तोऽत -आह~-कि- व्यलनेति- । हक्ष-- " णयेति भावः । - नयु पठतीत्यत्र `उरब्दोऽसत्येेत्यत ` आह्-आनेथंक्यादितिः । नैनु ` ` बर्णमरहणेऽप्यानर्थ्यं तुल्यमत आह-- । नन ठउगादिषु > संघातस्योपलः.

भ. ७ ¶, ३ आ, २] पातज्जकब्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। ३४७ ` कृष्ः वण्डः शण्डः । इह च मथितं पण्यमस्य माथितिक इत्यकाररोपे छते तान्तादिति कादेशः प्राप्नोति । वणैम्रहुणे पुनः सत्यत्व धिरयं मवति । तस्मादिरिं्टमदणम्‌ ॥ ३ ॥ = वस्ाद्विरिष्टस्य ठकारसय महणं कर्तव्यम्‌ । न कर्वव्यम्‌ । अस्तु वावद्- ` पररहणेम्‌ । ननु चोक्तं ठदेशे वर्णग्रहणं उेद्धालन्तस्यं पतिषेध इति । नेष दोषः । अङ्खदिति वर्तेते । नवा अङ्गादिति प्श्वम्यस्ति । एवं तर्हि

धर०~ग्रहणवक्षे च ठगाद्यकार उच्चारणार्थ वर्णम प्रत्ययः । कण्ठ इति । कण्ठः । कण्ठ इति । रमेजनिदाच्युसिति ठः । पण्ठ इति । पणोऽन्येभ्योऽपि दृश्यत इति ढः । वर्णप्क्षेऽप्युणादीनां प्रसङ्खः । सत्यपि संघातस्य प्रत्ययत्व इह च संघातग्रहणे ठगाद्यः संघाता एव प्रत्ययाः ` प्रतिज्ञायन्ते । माथितिक इति । संनिपातलक्षणपरिभाषामनाध्रित्य चौधते ` । अन्यथाऽजादिसंनिपातेन तान्ततोपजाता कथमजादिविघातनिमित्तं स्यात्‌ 1 वर्णग्रहणे रवनलस्विधावितिं स्थानिवच्वनिषेधादिकस्य कदिश्ञाप्रसङ्कः । ` ननु तान्ताद्‌ः ्मत्परस्य ठस्य कदेशो विधीयते । नचेतत्तेकारान्तमङ्गम्‌ । तकारान्तातत्यय- स्यांविधानात्‌ । नेतदस्ति । एकदे विङ्कतस्यानन्यत्वादद्धं भवति तकारान्तं चेति कदिदाः प्राप्नोत्येव । ` तस्माद्विरिष्ठ्हणमितिं । तद्धितस्य ठदेर्कि इति कर्त व्यम्‌ । एवं च माथेतिक इत्यत्र ठर्देरिति वचनादृल्विधित्वात्स्थानिवद्धावात्का- दशषस्याप्रसङ्धः । अद्धादिति वतत इति ` । अर्थवराद्िमक्तिबिपरिणाम इति भावः । एवं तर्हीति । सामर्थ्यात्पष्ठन्तमह्यते । इतरो न कचित्सष्ठयन्तं प्रकृतमिति

~~ ~ "= ~ = ~> ~ ~ = = त ~ - + ~~~ ~ ~~ ~ ~~ --- ~ ~~ ~ +~ ~~ ~ = --~ "~स "येन जक्थ

उ०-च्येर्तेषामिहानुकरतत्वाद्र्णगहणपक्षानुपपात्तिरत आह-व्ण॑ग्रहणपक्षे चेति । अत एवान पेकषेऽङ्निमित्तं यष्टकार इति वक्ष्यमाणं भाष्यं संगच्छते । वर्णपक्षेऽप्यणादीनामिति । ठस्य सद्भावादिति भावः । ननु ठगादिषु वर्णमाच्रस्य प्रत्ययत्वात्कथमत्र संघातम हणमत आह--इह चेति । विरिष्टपदा्थमाह--तद्धितस्येत्याद्दिं । ( > वस्तुतः रवरिताकारविश्ेष्ठं पठटनीयमित्यर्थः । विशिष्टस्य टकारस्य ग्रहणमिति भाष्यात्‌ । माथित्तिकस्तु ठकछसोरिति वातिकस्थभाष्योक्तरीत्या संनिपातपरिभाषया सिद्ध इति भाष्यार्थ ` उचितं इति भाति । यद्रोणादिविषयमेवेतत्‌ । माथितिके त्वपरे परिहरि ष्यत॒ इति भावः ) । अड्धस्येत्यस्य प्रकरतत्वादङ्गादिति वर्तत इत्ययुक्तमत आह~ .. अथदश्षादिति ` । धात्वन्तानिवृच्यर्थं पच्चैम्यन्तस्येहोपयोगादिति भावः । पञ्चम्यन्तस्य कथं - षष्ठ्न्तंत्वमत आह -सामथ्यारिति । प्म्यन्तस्यान्वया योग्यत्वादिति भावः !

~ वः गकि

> धनुश्चिह्वन्तर्गतो मन्थः ख. पूस्तकस्थः ।

+ ठ ५५१; ६४० ३. ५१०; ६. ४. १४८; ७, ३ ५१, + १, १ ५११

३४८ उदृदयौतसमलकृतपरदीपसमुद्धासिते-

प्रल्ययस्थस्येपि वते । क्र ॒पररूतम्‌ । प्रत्ययस्थात्कासूर्वस्यात इदाप्यसुपः [ ७, ३. ४४ ] इति । तदै प्मीनिर्दषठं षष्ीनिर्दि्टेन वेहा्थैः। अथंद्टिमकिविपरिणामो मदिष्यति । रद्यथा । उच्चाने देवदत्तस्य गृहाणि ।

आमन्ध्रयस्वेनम्‌ । देवदत्तमिति गम्येते । देवदत्तस्य गवोश्चा हिरण्यम्‌ । आढधो देधवेयः । देवदत्त इति गभ्यते । परस्तालष्ठीनिरदिष्टं सदथात्थमानिरिष्टं द्विष यां च भवति । एवमिहापि पुरस्तावश्चमीनिदिष्टं सद्थातष्टीनिर्दिष्ट मि ष्यति । एवमप्युणादीनां प्रतिषेधो वक्तव्यः। न वक्तव्यः। उणादयोऽब्युवनानि प्रातिपाकष्कानि । एवमपि कर्मठ इत्यच-> प्राप्नोति । एवे तद्य ङ्गस्येति >€ संब- . न्धषष्टी विज्ञास्यते । अङ्गस्य यष्ठकारः । केचाङ्गस्य ठकारः । निमि- तम्‌ । यस्मिनन्गामितयेतद्धवति । कसि्ेतद्धवति । प्रत्यये । अथवा पुनरस सेघतग्रहणम्‌ । ननु चोक्तं संघातभहणं चेदुणादिमाथितिकादीनां प्रतिषेध

क क

इति । उणादीनां तावत्मतिषेधो न वक्तव्यः । परिहतमतदुणादयोऽव्युत्पनानि परातिपदिकानीषति। यद्युच्यत इह च मथिते पण्यमस्य माथितिक इत्यकाररोपे कृते तान्तादिति कदेशः प्राप्नोतीति। नेष दोषः। अकारछोपस्य स्थानिवद्धा-

वाल भविष्यति । न सिध्यति । पवविधो स्थानिवद्धावो-+-न चायं पूववि; अयम पर प्वेविधिः । पुवस्मादपि विधिः पृवैविधिरिति। अथाप्युणादयो व्युला-

क्म "न

भर०-मत्वाऽऽह- क प्रकृतमिति ¦ अथादिति । उस्येति षष्ठ्यन्तेन सबन्धात्षष्ठयन्त त्वेन विपरिणामः । कर्मणि घटते कर्मणि घटोऽठजित्यटन्च । अङ्कस्येति संबन्धं षष्ठात्वेनोपादानाद्िशिष्टो निमित्तानिमित्तिभावलक्षणः संबन्धो विवक्षितः । तेनाङ्ावयं वस्याप्रसङ्ः । अद्धव्यपदेक्षनिमित्तप्रव्ययग्रहणात्कमंट इति प्रत्ययावयवस्य न भवति। ननु समुदायस्य निमित्ततेनःवयवस्यापि निपित्तत्वमाश्रीयते । तथा च चक्रतः चक्र रित्य द्विवचनानेमित्तेऽच्यजादेरः स्थानिवद्धवति । एवं तहिं साक्षान्निमित्तमिह गृह्यते । स्थानिवत्वे त रक्ष्यवक्षायथाकथंचेन्नापित्तमारश्रयते । पर्वस्मादपि विधिरिति । सेवन्धसामान्यवचनषष््यन्तस्य पूर्वशब्दस्य विषिहाब्देन समास आश्रीयते । अथवा वर्ण- ्रहणात्तदन्तत्वे छष्धे तान्तादित्यन्तग्रहणं प्रत्ययोपदेषश्यकाले तान्तप्रहणार्थापिति माथि

कावैशाप्रसङ्गः । अथापीति । सपिषा यजुपेत्यादो षत्वायर्थं य्य॒त्पत्तिपक्षोऽप्यड्ूगी करि

---~ ~~~ “~

ॐ०~अङ्गस्येति तङ्घावयवस्य परत्ययस्थस्य ठस्येत्यन्वययोग्यमेवेति तात्पर्यम्‌ । तेनाङ्गायय वस्यति । पठितेत्यादावठाचे परिहारमुपपादयति-अङ्गव्यपदक्ेति । अतोऽप्यणादावदोष इत बाध्यम्‌ । सक्षादेति। समुदायस्येव मुख्यं निरित्तत्वामित्यर्थः। अथवेति । ससु सगिति भिन्नं टु्तपचम्यन्तं पदं तान्तादिति भिन्नम्‌ । तेन तकरिणेवाग्धपदसंबन्ध

च" ५१ + ३५ < ६१ 1 १४ न १३ १ ५५७१

---~- "नल ण न ५८० = कनन ककुप)

भ. ७१ा. ३ जा.९.] पोतं

जलव्याकरपरमहामाप्येऽङ्गगभिकारः। ` ६४२ न्तं एवमपि न दोषः । कयते न्या एष विरिषटयहणं उस्यति । दख्ड्क्तान्तात्कः ॥ ७।६। ५१ ॥ इह कस्मान भवेति ) आर्दिष>< तैरत्यातिपिकैः+ | उषा तरत्योषिकः। ठक्षणपरतिपदोक्तयोः परतिपदोक्तस्थेवेति । अथेह कथं भवितघ्यम्‌ । दोर्भ्यौ तरति । दौष्क इति भवितघ्यम्‌ । कथम्‌ । यदि वर्णैकदेशा वर्ण्रहणेन गृचन्ते | ही हन्तेन्णिन्नेषु ॥ ७।६। २४ ॥ फिमिदं ल्णिनकार्रहणा हम्तिविशेषणंम्‌। ज्णिनकारपरस्य हन्तेया हकार

1) नि

नच

भ्र०~-यत। क्रियते न्यास षवेति । येषां ठशब्दानोंमिक इष्यते तेष्वकारः स्वरित चारितस्तदुनुकरणं स्वरितमेव उस्येति । न चोणादिस्याकीरः स्वरितं इत्यादेसाप्रसद्धः । रख । आराषति । आङः रास्विच्छायामित्यस्मादाशासनमार्ीरिति सपदार्त्वः- द्वावे किप्‌ । आङासः क्राबुपसंरव्यानमितीत्त्वम्‌ । उषेति । वसेः द्धि । वराचिस्वपीति सप्रसारणम्‌ । पत्वस्यासिद्धत्वादिसुसां भवत इति कदेशप्रसङ्ः । लक्षणति । लाक्षणिक- मनुमेयरूपं प्रतिपदोक्तं तु प्रत्यक्षरूषम्‌ । अथेति । दोष्कं इति ट्श््यते नच प्राप्नःतीति भ्रः । दष्क इतिं । तरतीति उक्र । उपसंख्येयोऽत्र कदेश इति भावः। काचित्त कथं यदि वर्णेकदेशा वर्णग्रहणेन गृह्यन्त इति पाठः । तत्र यदीति निपातो न संदंहाथ उपात्तः क्रि तहिं यदैत्यस्यार्थ वर्तते । ओकारे य उकारः स उकारग्रहणेन गह्यते। यत्र च समुदायाश्रयं कर्यं नास्ति तत्रावयवाः स्वकार्यस्य प्रयोजका एव । तथा च नुडविधिलादेशविमामा ककारावयवाश्रयाः प्रवतन्ते । अग्रहणपक्षे तु य॑था नुदविंधिलादेरोविनामेष प्रतिविधीयते तथा दाष उपसख्यानं कतव्यमिति सेदेहार्थोऽपि यदिकब्दो ध्याख्ययः । हो हन्तेः । किमिदमिति । हन्तिरपीहोपात्ती हकारोऽपि तत्र किं हका रस्य प्राधान्याद्िरोषणसेचन्धोऽथ प्रधानोपकाराय गुणस्यापि हन्तेः । पक्षद्रये<पि दोष. दृहनातश्नः । द्रंदनिरदिशस्तु ज्िन्ना एकयोगक्षमा न्याय्या इति नेन संबन्धिना

म ५७ जनक ~~ म = ~ ~ ~.

ॐ ०-३इति वायुदत्तरीन्दावि दत्तब्द॑लोे गा्थुकं इत्यादौ न दौषः । संनिपातपरग्मि- षर्थाऽपि माथितिके दषवारणं प्रागुक्तं कथं यथान्यासे वारणं तदाह- येषािति ।

सुसु । षत्व॑स्येति । रासिवसिघसीनां चेत्यस्येत्यर्थः । ननु समदाय गण- भूता अवयवाः कथं स्वकार्य प्रवर्तयेयरत आह---यत्र सञ्ुदायेति । स्देदा्थं इति । पक्षान्तरे परिहारस्यानुत्थांनं दंरीयितं संदंहीर्थीऽपि य्दिरीब्दौं व्याख्येय इत्यर्थः । वर्णकदे- दीनां वणाभरह्णेनं हणे ऽप्यनथैकंतवारदत्यर्यत्वोचं कथमस्य प्रव॑त्िरिति चिन्त्यम्‌ । अत एवास्य काचित्केथाठता केयटनोक्ती । दौष्क ईरणः ष इतिं षत्वम्‌ ।

ही न्तः । पधान्यीरति । विशिष्यत्वी कयीम्वयिंवच्वत्यर्थः । प्रधानोपकारा- यति । प्रचानस्य कत्वस्य बहीरवपय्॑ीमिरपोरक्वरायेत्यं्थः । ददनिर्दिास्विति । सह-

२९ ६. 9, ३२. + ४, ४,५. # ६, १, १५.

५५४

६५०. ` उदू्यीतसमलंकृतप्रदीपसमुद्धासिते-

इति । आहोखिद्धकारिदेषणम्‌ । ज्णिन्नकारपरस्य हकारस्य स चदधन्तेरिति। कश्चात्र विरोषः। हन्तेस्तत्परस्येति चेक्नकारेऽप्रसिद्धिः ॥ १ ॥ हृन्तेस्तत्परस्येति वेनकारेऽपसिदधिः । धन्ति प्न्तु अघ्रन्‌ । अस्तु वरि हकारविरोषणम्‌ । | | हकारस्येति चेच्ज्णित्यप्रापिः ॥ २॥ हकारस्येति चेज्ज्णित्यप्रापिः । षातयति घातकः । कं कारणम्‌ । नका- रेण व्यवाहिततवान प्राप्नोति । वचनाद्भविष्यति । इहापि वचनाप्माप्नाति । हननमिच्छति हृननीयति हननीयतेण्वुल् हननीयक इति । स्थानेवद्धावाचचाचो नकारेऽप्रसिद्धिः ॥ ३ ॥ स्थानिवद्धावाच्चाचो नकारेऽपसिदिः । परन्ति घ्न्तु+। वचनाद्भविष्यति । वचन प्रामाण्यादिषि चेदटोपे प्रतिषेधः ॥ ४॥

क क

वचनप्रामाण्यादिति बेदटोपे प्रतिषेधो वक्तव्यः । हन्ता हन्तुम्‌ । नकारम- हणसामथ्यादटोपे न भविष्यति । अस्त्यन्यनकारग्रहुणस्य प्रयोजनम्‌ । किम्‌ ।

श्ूयमाणवश्षणम्‌ । यत नकरः श्रयत तत यथा स्यात्‌| इह मा भूत्‌ । हवः थ ईत>ू |

सद्धं तूपधालाप इतिं वचनात्‌ ॥ ५५॥

प्र०-संबन्धं प्रतिपन्तमनहां भ्णिति हन्तेर्मकरि हकारस्येति । हन्तेरिति । स्वावयवेन ` पोवपर्यायोगात्‌ । छिणत्यपराप्िरिति । तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्येति परिभाषोप- स्थानाद्धकारस्य च ज्णिताऽऽनन्तयीसभवात्‌ । वचनादिति । निर्दिष्टपसिभाषोप- स्थानायेन नाव्यवधानमिति श॒ब्दान्तरव्यवायो निवर्त्यते । इतस्त व्यवधानसंभवा- नि व्टङ्गवकठ्पारभाषोपस्थानं मत्वाऽऽह--इहापीति । स्थानिवद्धावाच्चाच इति । अचां य अआदेश्चो ठोपस्तस्येत्यर्थः । नकारग्रहणेति । सर्घ्र व्यवहितो नकारो हकारत्पर इति नकारग्रहणसामथ्यीदूञिणद्गरहणसामर्थ्यांच श्रतिक्रतमानन्तयमाश्रयि-

उ०-विवक्षायां दरदेन त्िविंष्टानां तुल्यतयेकत्र संबन्धस्य न्याय्यत्वादित्यर्थः । स्वावयवे नेति । भिन्नवस्तुविषयत्वात्पोर्वापर्थव्यवहारस्येत्यर्थः। ननु व्चनसामथ्याद्रयवधानेऽपि प्रवृत्ताव- (तप्रसङ्गः स्यादत आह--निदिषटेतिं । नन्वजादेकस्य स्थानिव न त्वच इत्यत आह-- अचो य इति । उिणद्महणसामथ्याचेति । सर्वत्र नकारपरत्वादेव सिद्धस्तदैय््यामिति भावः । पातयतात्यादाकप्यन्तरङ्गत्वात्पू्वं कुत्व ततस्तत्वमिति तात्पर्यम्‌ । नन सत्यपि 1

+ ६.४.०८ >< ¢ १४, ३७

अं, ७ पा, ३ भा. २] पौतज्जठन्याकरणमटामाष्येऽङ्गगधिक्ारः; । ६५१

सिद्धमेतत्‌ । कथम्‌ । उपधालोपे चेति वकूव्यम्‌ । सिध्यति सूत्र तर्द भिदे । यथान्यासमेवास्तु । ननु चोक्तं हन्तेस्तत्परस्थेति वेनकारेऽपसिद्धिरिति. । वचनाद्भविष्यति । अथवा पुनरस्तु हकारविशेषणम्‌ ।` ननु चोक्तं हकारस्येति वेज्ज्णित्यपरापििरिति । वचनाद्भविष्यति । ननु चोक्तमिहापि वचनाप्पाप्नोति . हृननीयक इति । नैष दोषः । येन नाव्यवधानं तेन व्यवहितेऽपि वचनपामा- ण्यात्‌ । न च क्रचिद्धात्ववयवेनाव्यवधानमतेन पुनः संघातेन व्यवधानं भवति न्‌ च भवति । यदप्युच्यते स्थानिवद्धावाच्चाचो नकारेऽप्रसिद्धिरिति। वचनाद्- विष्यति । नन्‌ चोक्तं वचनपरामाण्यादति चेदछोपे प्रतिषेध इति । नेष दोषः । आनन्तयैमिहाऽञश्रीयते हकारस्य नकार इति.। क्चिच्व संनिपातरतमानन्तर्ं शाखरूतमनानन्तर्यं क्रचिच्च न संनिपातरूतं नापि शखछृतम्‌ ! टोपे सनि- परातछृतमानन्तर्यैमटोपे नेव सीनपातरते नापि शान्ञृतम्‌ । यत कूताभरदेवाऽ<- नन्तर्थं तदाश्नापिष्यामः । अभ्यासाच ॥ ७ । ३ । ५५ ॥ .. अभ्यासात्कुत्वमसुपः॥ ३ ॥ प०-विष्यतीति । एकग्रहणकवाक्यनिबन्धनानि वहूनि वाक्यानि लक्ष्यस्य संस्कारका- ण्यपष्वन्ते, हो हन्तेर्जिति, हो हन्तर्णिति, हौ हन्तेन॑ इति । सह विवक्षाया ददेऽपि यथासेभवं विंशेषणविज्ञेष्यमाव इति अता णिता च हन्तिविंशेष्यते नका- रेण हकारः । येन नाव्यवधानमिति । तस्मिन्निति निर्दि इति परिभाषपिस्था- नेन धात्ववयेवेन नित्यव्यवायाच्छब्दान्तरेण व्यवधानं निवार्यते । वचनादिति । सत्यपि स्थानिवद्धावकरते व्यवधाने श्रतिकुतानन्तयाश्रयणात्‌ । नापि डाखरकरतमिति । यथा--आमन्वितं पूर्वमवियमानवदित्युक्तं तथाऽकारस्य शाखेणाह्यवधायकत्वं न कराच. त्मतिपादितमित्यर्थः । कुतश्िदिति । निर्दिष्टपरिभाषोपस्थानात्‌ । अभ्या० । असुप इति । असुबन्तावयवस्य हन्तेरभ्यासात्परस्य कुत्वं नतु सुबन्तावे- यवस्येत्यर्थः । हन्तेरभ्यासादिति । अङ्काधिकारेण चाभ्यासेन च प्रत्ययस्याऽश््षेपादभ्यास-

त २० -कव्वने स्वावयवेन पौ्वीपर्याभावाद्प्रतिपत्तिरत आह-णकमरहणकेति ! सहविक्षायां देदेऽ- पीति । हो हन्तेरिति समुदायविषयान्वयेन स साधुरिति भावः । सोत्ो दद इत्यन्ये । श्रुति- कृतेति । सामर्थ्यादिति भावः । भाष्ये न शाख्रङृतमानन्तर्यमिति पाठः । क्व पुनः शाच्ककः तमानन्तयमत आह--यथेति । अत्र ह्यवियमानवद्धावाच्छरोतन्यवधानेऽपि शाखङ्कतमन्यवः धानं न तथेह तथा शाखाभावादित्यथंः । ॥

अभ्यासाच्च । नन्वभ्यासस्य कापि सुबन्तत्वाभावादसुप इति व्यथमत आह---न. बन्तेति । जिहननीयिषतीत्यत् सुबन्तात्क्यजूविधानेन सुबन्तावयवो हन्तिर्यिथः । आचा-

६५२ उद्योतसमर्लंृतमदीपसमृद्धासिते-

अभ्यासात्कृखेमसुप इति वक्तव्यम्‌ । ईहे मा भूत्‌ । हननमिच्छति हननी- थति हननीयतेः सन्‌ जिहननीधिषतीपि । ततर्ह वक्तव्यम्‌ । न वक्तव्यम्‌ । हन्तेर्यतातिदुष्टं ते न चेष हन्तेरम्यासः । हन्तेरेषोऽभ्यासः। कृथम्‌। एकाचो दवे भ्रथमस्थ [ ६. १. १] इति । एवं तरं हन्तरङ्गनस्य योऽम्पासस्तंस्मादि- तयच्यते। न चैष हन्तेरङगनस्याम्यासः। हन्तेरङ्गस्थेषोऽम्यासः । कथम्‌। एकाची दे भथमस्येति । एवं तर्हि यस्मिन्हन्तिरङ्गं तस्मन्योऽभ्यासस्तस्मादित्युच्थते यरिमश्वाव हन्तिरङ्ण* न तस्मिनभ्यासो यसमिश्वाभ्यासी+ न तसमिन्हन्ति- रङ्गे भवति ।

पर०-निमितते प्रत्यये हन्तरङ्स्य योऽभ्यासस्तस्मात्कुत्वमिति भावः । इतरस्त्वगरहीताभिप्राय आह-हन्तरिति । पूवेक्तिनाभिप्रायेणाऽ‹ह--हन्तेरङ्गस्येति । तथा चोक्त सिद्धं त॒ परस्परं प्रत्यद्ग्रत्ययसंज्ञाभावोदिति । न चैष हन्तेरङ्गस्येति । अभ्यासनिमित्ते प्रत्यये हन्तिरच नाङ्गमित्यर्थः । इतरोऽङ्मात्रमाभरित्याऽऽह--हन्तेरिति । आचार्यः स्वाभि-

| भअ अक

प्राय प्रकाङयति--एवं तहातिं । यथा जघनिथेति थि हन्तिग्डु ` त्स्व चाम्यासः।

ल ~ ~ ------

उ०-रकिबाख्यानण्यन्तेभ्यः सनादिकमनमिधानान्नास्त्येवेति भावः। तत्र कुत्व इष्टापातस्तु न । वक्ष्यमाणप्रत्याख्यानविरोधात्‌ । ननु हन्तेरेवायमभ्यासोऽत आह-अङ्गधिकारेण चेति । भम्यांसनिमित्ते प्रत्ययं इति । प्रत्यासंत्येति भावः । अङ्केन प्रत्ययाक्षेपे बीजमाह- तथा चोक्तमिति । अङ्धस्येत्यत्र । अत एवास्याङ्गाधिकारे पाटश्चरिताथेः। नन्वङ्ाधिकारपाठाभा- वेऽप्यम्यासेन स्वघटितसमदायस्य पत्ययान्तत्वाक्चेपे तत्र प्रत्ययस्य परकरत्याकाङ्क्षायां प्रत्या- सत्त्योप्थितत्वेन हन्तेरेव संबन्धेन जिहननीयिषतीत्यादौ नातिप्रसङ्कः । स्पष्ठा चेयं रीतिहवः सप्रसारणमभ्यस्तस्येत्यत्र कैयट इति चेन्न । राब्दानुपाशितप्रत्ययाकषिप्प्रतेः राव्दबोधविषयत्वे मानाभावात्‌ । अत्र चैवमादीनामद्धाधिकारपाठ एव ज्ञापकः । ८ परे त्वत्र परत्ययाक्षपस्य नोपयोगः । हन्तेङ्गावथवस्य योऽभ्यास इत्यर्थेऽङ्गाभ्यासंयेर्हयो रपि सारेण निमिततत्वगरहात्पत्यासत्याऽङ्गसंज्ञानिमित्तनिमित्तकाभ्यासस्येवं अहणमिति माष्यथिमोहुः ) । अद्धसं्ायास्तुं कार्थकारुतवे्त॒तद्धिधायकैकवाक्यतया ता्नमि तपरत्ययस्य राब्दादुपस्थित्या प्रत्यासत्त्या च तयेरेकत्व एव क्षा््प्रवत्या न॒ दोषः भाष्ये -यमिशंभ्यासं इति । यजिमित्तदयोः पूर्वोऽभ्यास इत्यथः ¦ ठिडादेः सतम्यन्तं पवने दत्व भ्रति निमितत्ववोधनाततदभिपयेण भाष्ये सप्तमीनिदैजञः । विषयस्तमी वा|

थ

[॥

> धनुश्विहनागेतो मन्थः खं. पुतकिस्थः ।

> ई ३.१५. + ३, १, ७

श, ५१, ३ भा, २} पातन्नलग्याकरणमहामष्येऽङ्गाधिकारः। ३५३

हेरचङि ॥ ७ ३ 1 ५६ ॥ अचडीति किमर्थमपराजीहयददुतम्‌ । | हेश्चङि प्रतिषेधान्थक्यमङ्गान्यत्वात्‌ ॥ १॥ हश्च प्रतिषेधोऽनथेकः । किं कारणम्‌ । अङ्गान्यतात्‌। ण्यन्तमतदङ्ग- मन्यद्भवति । रोपे छते नाङ्गान्यत्म्‌ । स्थानिवद्रावादङ्गान्यतमेव । ज्ञापकं त्वन्यत्र ण्यधिकस्य कुतषिज्ञानार्थप्‌ ॥२॥ एवं ताहि ज्ञापयत्याचार्योऽन्यत्र ण्यधिकस्य कुलं भवतीति । किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ । पजिषाययिषतीत्यतर कत्वं सिद्धं मवति । सम्लिटोजंः ॥ ७ । ३ । ५७ ॥ भिग्रहणे ज्यः प्रतिषेधः ॥ १ ॥ निग्रहणे ज्यः)< पतिपेषो वक्तव्यः । जिज्यतुः जिब्युरिति । स तरि प्रति- वेधो वक्तव्यः। न वक्तव्यः । रक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्स्थवेत्येवमेतस्य न भविष्यति । सा त्य॑षा परिभाषा करैम्या । अवश्यं कतेम्या अध्याप्य गत इृयेबमथम्‌> । | | न क्रादेः ॥ ७ । ६ । ५९ ॥ कायजि बजिथाविरुचीनामप्रतिषेधो निष्ठायामनिटः कुतवचनात्‌॥१॥ पर हर० । अचीति किमर्थमिति । यस्मिन्हिनोतिरद्धं तस्मिकभ्यासे विज्ञायमाने गौ हिमोतिरद्ं चह्भ्यभ्यास इति कुत्व न मविष्यतीति मत्वा प्श । अन्यत्रेति । प्रनादाकत्यर्थः । सन्छिटोः । जिज्यतुरिति । ज्या वयोहानौ । टिस्यतुपि ग्रहिज्या रेण संप्रसारणे कृते परवैकादेशै च ययपि हल इति दीर्घत्वं क्रियते तथाऽष्यकदेरवि कृतस्यानन्यत्वा्था जयतेर्जिगीषतीत्यत्र कत्वं भवत्येवं जिनतेः प्राप्नोति । अभ्या प्येति । विभाषाऽ५प इत्ययादे्ञ इडादेशात्पुगन्तात्परस्य णेन भवति । न क्रादेः । काद्यजीति। चजोः कुषिष्ण्यतोर्नषठायामनिर इति वक्तव्यम्‌ । तेनेव कायना | 5. त्वसि । सम्वास । पूूलोीत्यथः । कुलविलानार्मित्य हेरचलि । यस्मिन्हिनोतिरिति । पूर्सूत्रोक्तरत्यत्यथः । कुत्वविज्ञाना्थमित्यनेन भाष्येणास्य कुत्वमात्रविषयता नान्यविषियतेति ध्वन्यते । प्रजिधाययिषतीति ! एवमुत्तरसूत्र वषये प्राजिगाययिषतीत्यपि बोध्यम्‌ । सन्‌छिटोर्जः । यद्यपीति । यदपि दीर्घतपर वं तथाऽपि नित्यो द्धिः प्रक्रुति- रत्यसामान्यपक्चतेनान्तरङ्गो वेति भावः । इडादेदादिति । ईडः करीड्जीना मित्यातवे ‹ अरतिही. › इति पु यदाप इति रूपं तस्मादित्यथः । न कदे: ! निष्ठायामनिटत्वादिति । उदितो वेति क्त्वायां विकल्पायस्य विभा-

# ६.४, ५१. > ६. १. १९६९ १०८. > ९, ४" ४, ७५ भ

९५४ ` सच्छोत्दमलटृतप्रदीपसमुद्धासिते-

क्रा्यजित्रजियाविरुचीनामपरतिषेधः> ।. अनथकः प्रतिषेधोऽपतिषेधः । कत कस्मान भवति । निष्ठायामनिट: कुत्ववचनात्‌ । निष्ठाग्रामनिटः कुत्वं वक्षयापि सेटशरेते निष्ठायाम्‌ । यदि निष्टायामानिटः कुत्वमुच्यते कर्थं चोकः समुद्र इति । रुच्युष्न्योघंनि कुत्वम्‌ ॥ २ ॥ शच्युभ्न्योरधनि कुत्वं वक्तव्यम्‌ । केथमकंः । अर्चः कविधानास्सिद्धम्‌ ॥ नेतदयजन्तम्‌ । ओणादिक एष कशब्दस्तसमिना्टमिकं कुत्वम्‌

~ =~--------- ~ = ~ =^ ~~~ ~~~ ~------- ----*~ ~~~ ~~~ ~~न -- कि श 1

| क

प्र०-दीनां कुत्वनिवृ्तः सिद्धत्वान्नार्थः प्रतिषेधेनेत्यर्थः । ननु ग्टुचुग्टुञ्तकुज॒खुजूनां निष्ठा- यामनिरूत्वाद्रूषिण्ण्यतोः कुत्वं वातिंककारमते प्राप्नोति । सूत्रकारमते तु न क्वादरिति प्रतिषधप्रसङ्कः । तथाऽर्जसर्जिंतर्जीनां निष्ठायां सेरत्वात्कुत्वाप्रसङ्गः । उच्यते । वार्ति. ककारस्य सूत्रकारात्प्रमाणतरत्वात्तन्मतेन त॒ कुत्वस्य भावाभावाववगन्तव्यो । मन्वस- त्यजेः प्रतिषेधे वीत इति निष्ठायामनिरत्वात्समाज इति कत्वं प्राप्नोति । नैतदस्ति । व्यदेशो ` निष्ठायामनिण्न त्वजिः । न च स्थानिवद्भावो निष्टायामानोडिति. लोक्षिके व्यपदेशेऽस्ति शाखीयेष्वेव कार्येषु स्थानिवत्वात्‌ । वलादावार्धधातुके विकल्प इष्यत इति वीमावाभावपक्षेऽजित इति निष्ठायामाजेः सेडेव । कथमिति । शुच्य॒ब्जी निष्ठायां सेटो । ईशुचिर्‌ पूतीभाव इति यद्यपि निष्ठायामनिर्‌ तथाऽप्यर्थमेदुश्रयः श्रः । सुच्छव्जोधजीति । यथान्यासेऽपि घञ्येव यथा स्याण्ण्यति मा भूदिति नियमाय वाच्यम्‌ । तदेव न्यासमेदे विष्यर्थमिति भावः । ययपि गमेदर्व्युपसर्गाद्ढ- प्रत्यये सति समद्र इति सिध्यति तथाऽप्यन्जेर्घजि जकारनिचृत्तये कृत्वमभ्युेयम्‌ । . आणादृक इति । कृदाधाराचिकलिभ्यः कः । चिण्ण्यतोस्त्वर्चोऽच्यीमिति भक्तिं ।

उ०-ेति निष्ठायामिण्निषेधादिति भावः। कुत्वाप्रसङ्क इति। वातिकरक्रन्मत इति शेषः। वरत. ककारस्येति । तस्य भाष्यकृता तदप्रत्याख्यानात्‌ । भाष्यकारस्य चाज्ञानकल्पनापेक्षयेकस्य सूत्रकरतस्तत्कल्पना युक्तेति भावः। उक्तानुक्तदुरुक्तचिन्ताकरत्वं हि वारतिंककारत्वम्‌ । स्थान्या- ` दशयारभद्माश्रित्य शङ्कते-नन्विति । समज इति । समदोरजः पड्युष्विति . पञ्चुष्वपि( प्‌ ) तता न्यत्र हल्श्चति घञ्‌ । भदेनोत्तरम्‌ । न च स्थानिवद्भावः हति । इदं चिन्त्यम्‌. । आद्वे्चह्य तन ॒स्थानवद्धावों नतु स्थानिन अदेशवद्धाव इति हेत्मेः । अतोऽजायमग्रत्थः, इति बाध्यम्‌ । नेष्ठायामानेडिति । श्वीदितो निष्ठायाभिति प्रतिषेधादिति भावः ¦ अर्थभदेति। शुच शाक इत्यस्य न ॒सिष्यतीत्यथः । न॒ वचनेन परिहारे. गौरवमत आह- यथान्यासेऽपीति । इव्युपस्गादिति । समत्पूवदिन्येष्वपि हर्यत इति डः

भ~ ~ ~ = न ~न

१ ख. स्तत्काले तावन्माचरक्ष्यस्मरणकल्प" । ग ` ` ६५, ६; &६. #* ८, २, ३०,

भ. ७ पा. ३ आ. ६] पातज्जटष्वाकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। ६५५

भज-दन्न। पाण्युपतापवोः ॥ ७.। ६ । &१ # भुजः पाणाविति वक्तव्यम्‌ । कथं न्युञ्ज उपताप इति । न्युब्जः कतुत्वादुप्रातिषेधः ॥ २ ॥

. अनथकः प्रतिकेधोऽपतिपेधः । कुत्वं कस्मान मवति । कतात्‌ । नैत- दवजन्तम्‌+। कतप्रत्यय एषः>८ । न्युन्जतीति न्ुन्बः । आधपिकरणसाधनी पै रक्ष्यते घञ्‌ । न्युभ्िताः रोरतेऽस्मिन्न्युब्ज उपताप इतिं ।. एषोऽपि हि कर्व- साधन एव । कथम्‌ । न्य॒न्जयतीति न्य॒न्जः ।

यजयाचरूचप्रक्क्चंश्चः ॥. ७ । ३ । ६६ ॥ प्रवाचेगहणमनथकं वचोऽदाष्दसज्ञाभावात्‌ः॥ १ ॥ परवविश्हणमनथेकम्‌ । किं कारणम्‌ । वचोऽखब्द्स्ञामावात्‌ । वचोऽखब्द्‌-

[2 1

प्र०- युज० । भ॒जस्तोदादिकस्य रोधादिकस्य वा धमि गुणकुत्वनिषेधौ निपात्येते । भजः पाणाचिति । न्युन्नोपताप्रम्रहणं न. कर्तव्यमित्यर्थः । लोके बाहौ भ॒जंक्षन्दो भुजावयतत्वात्प्युज्यत । कवपरत्यय इति । पचायच्च॒ । न्दुन्जलीति । न्युन्ज- त्यस्मिन्नित्यधिकरणं प्रद॒रनीयम्‌ । भाष्य तु वस्तुमात्रं कथितम्‌ । एषोऽपीति । यस्मिन्व्याधौ न्युव्जिताश्चष्टारहिताः शेरते स व्याधिस्तान्न्युन्नयतीत्यच्र । न चात्र घञजचोः स्वरे विरोषः । थाथादिसूत्रेणान्तोदात्तत्वाकवानात्‌ । भुजशब्दस्तु घञ्यायु- दत्तो भवत्याचि त्वन्तोदात्तः स्यात्‌ ।

यज > । अविव्राक्यस्येति । यययं नियमः क्रियते तदाऽविवाक्यमित्येव स्यान्न

उॐ०- अजस्यल्जो । तोकादिकस्येति-। कुटी क्रियत इति" तदर्थः । रौधादिकिस्येति । अभ्यवह्ियतें ऽनेनेति तवुर्थः । सू एव सत्त्वाछरक्तन्यत्वानुपपन्निस्त-आह-- न्युष्जेलिं। ठीके बरा्टावितिः। म्णिबन्धाद्धः पव्वाखप्रभेद्‌ः फाणिः। बाहृश्चभ तत -ऊष्वभाम इतिः तदूनुषपत्ति- रिदि भ्प्रकः । भजावयवत्वादिति बहुवीहिः । सूतरस्थपाणिपदस्य. पाण्यवयवके रक्षणेति केचित्‌ । भाष्ये त॒ वस्तुमात्रमिति । अन्तभीवितण्यथतयेतिं भावः इतर एतदजानान आह- अध्िकणेतति । स्वादायं प्रकटयति--षोऽपीति । न्युग्नितवेल्यस्य व्याख्यानं चेष्टा- रहिताः इति । ननु भजेरप्याचि धञ्चवदेवर. संजञापूर्वकविधेरनित्यत्वाद्रयुणाभव्रे भजस्य सिद्ध- त्वात्कि. तत्रापि क्वनेनेत्यत आह-- सज्छब्दस्त्विति । अन्तोकात्तः. स्यात्त । - इरुप्ध- लक्षणकेऽप्येवं स्यदिति भावः । वस्तुतः सेजञापर्वकविधेरनित्यत्वे मानाभावाद्ुणामावाधमपि “त्श्निप्राकनं. कथ्यम्‌ । | यज्ञखच.०: भ्ये. श्रपरवो वचिरराब्दसन्ञायामिति ।' तत्वेत्यथः, । एतेन प्रवाच्यं [रा

> ख, ° श्च समदितःइः ।

(नीर शि नाता

+ ३, २०.१९.१४, >< २, १, १६४

९५६ उद्नो त्तपात्व्धवधपदःदासिते-

सज्ञायां प्रतिषेध उच्यते» पुवैश्च वविरशब्दसंज्ञायां वतेते । उपसगेनियमार्थ

तहिं वक्तव्यम्‌ । पुैस्यैव ववेरशब्दसंजञायां प्रतिषेधो यथा स्यात्‌ । इह मा भूत्‌ । अविवाक्थमिति । उपसर्मपवीनियमार्थमिति चेदविवाक्यस्य विरोषवचनात्सिद्धम्‌ ॥२॥ विष एतद्रकम्यम्‌ । भविवाक्यमहूरिति । क्र मा भूत्‌ । अविवाच्यमवा- न्य॒दिति । र ण्यप्रतिषेधे त्यजरुपसंख्यानमर्‌ ॥ ३ ॥ ए्यप्रतिषेधे त्यजेरुपसंख्यानं कतेव्यम्‌ । त्याज्यम्‌ । मोज्यं भक्ष्ये ॥ ७ । ३ ६९॥ [ भोज्यमभ्यवहायं ॥ १॥ | | भोग्यमभ्यवहायं इति वक्तव्यम्‌ । इहापि यथा स्यात्‌ । भोज्यः सुपः भोज्या यवागूरिति । कि पुनः कारणं न सिध्यति । भक्षिरयं खरविशदे वतेते तेन द्रवे न पाप्नोति । नावश्यं भक्षिः खरविशद्‌ एव वतते । किं ताह । अन्य- बापि वतेते । तद्यथा । अम्भक्षः वायुभक्ष इति ।

क मीर

प्र०-त्वविवाच्यामिति । द्वयमपि चेतद्धिषयविभागेनेष्यत इति यत्नान्तरं कारयन त्वयं. नियमः । अन्योपसर्गपूरवस्य च प्रतिषेध इष्यत एव । दशरा्नस्य यज्ञविहोषस्य दृश्चममहरविवाक्यमुच्यते । यस्मिन्याञ्चिका न विद्नवते न नानाचाक्यान्युचारयन्ती त्यर्थः । तत्र प्रषोद्रादित्वात्कृत्वमन्यत्र प्रतिषेध इति प्रवचिग्रहणं प्रत्याख्यातम्‌ । त्यजेरिति । पूज्यमिति तु ण्यन्तस्य पूजे रूपम्र्‌ ।

भोज्यम्‌ । नावर्यमित्ति । भाष्यकारः सूत्रकारन्यासं समथयते--अव्रभक्ष , इति । नच राब्दान्तरसंनिधिगम्यं सामान्यवाचित्वमिति शक्यं वक्तम्‌ । नहि रब्दस्यानभिधेयं राब्दान्तरसंनिधानेनाभिधीयते नित्यत्वाच्छन्दार्थसंबन्धस्य । भोज्यं भक्ष्यं ॒ठद्यं पेयमित्यत्र गोबलटीवर्दैन्यायेन विकेष्विषयत्वं भजिभक्ष्योर्ञेयम्‌ ।

उ०-नाम गन्थविशेष इति वृच्युक्तं चिन्त्यम्‌। अविवाक्यस्य विरोषवचनादित्यस्य नियमानुपपत्तौ हैतुत्वमुपपादयति--यद्ययामिति । यत्नान्तरं नियमादन्यत्‌ । नन्वेवमन्योपसर्गपूरवस्य न स्यादिति शङ्कायामिष्टापत्तिमाह-अन्योपसगति । तथा च प्रयुज्यतेऽनिर्वाच्या वियति । न विन्वुवत इत्यस्य व्याख्यानं न नानावाक्सेत्यादि। बाहुलकाद्धिकरणे कत्य: । प्रषोदरादिः दित्वादिति । एषोद्रादिष्वविवाक्यमहरिति पठनीयमिति भावः । पूञ्यमिति त्विति । एवं च पूजेध्वेति वृत्तिश्चिन्त्येति भावः । भोज्यम्‌ । ननु मक्षिः खरविरादविषय एव । अन्भक्च इत्यादो शब्दान्तरसंनिधानात्सा-

मान्यव्रत्तत्वमिति राङ्कते-- न चेति । उत्तरयति- न हीति । अनेकार्थस्याेपेयतवे हि तस्य बोधनियामकत्वमाजपिति भावः

` .. >, ३.६७, .

अ, ७ पा, ३ अआ. 1 वातज्जटन्याकरणमहामाष्येऽङ्गमधिकारः | ३९५.

घोछांपो ठरे वा ॥७। ३।७०॥ वेति शक्यमवक्तुम्‌ । कस्मान्न भवाति । तदभिरथये दृदात्‌ । अस्त्र रोप आदः>ॐ श्रवणं भविष्यति तेनोभयं सिध्यति 1 दधद्रत्नानि दाशुषे | ददद्रलनानिं ` दृदुषे \ ओतः इयनि ॥ ७ । ६।७१॥ [ ओतः रिति ॥ १ ॥ | ओतः रितीति वक्तव्यम्‌ । फ पयोजनम्‌ | उत्तरत्र हिद््रहणाभावाय ॥ २॥ .. तत्रायमप्यर्थः; छिवुङ्कम्वाचमां रिति, [ ७५ ] इति रिदृयहणं न कते भूषति । ननु च भोः श्यन्यरहणमपि त्त्तरारथं कतेव्यम्‌ । शमामष्टानां दीः श्यनि [ ७४ ] इति श्यन्य्रहणं न कतव्य भवति । अन्राप्यस्तु रिपीव्येव.। यदि चिवौत्युच्यते अनु त्वेन्द्रो भरमतु# मदतु अत्रापि प्राप्नोति । रमादिभिरत शितं विरदेषयिष्यामः रामादीनां यः रिदिति.। कश्च शमादीनां र्‌ । दामादिभ्यो यो विहितः । एवमपि तस्यति यस्यति अत्रे पराप्नति । अशना-

= य~ =

-५। ‰^ १५ 1 * षि [ 4)

= ~~ ------ ~~~ ~ = त स रजन भ न श ॐ ८, ८,

#„---------- ~~~" -- = ----

प~ घोरो । भाष्यकारेण वेति प्रत्याख्यातम्‌ । केचित््वनिव्यमागमक्ञासनमित्यस्य ज्ञापकं वाग्रहणं वर्णयन्ति । अनित्यत्वात्तस्या द्यसति ददार्दिति नस्यादिति तत्सिद्धये वाग्रहणं क्रियमाणमेनां परिभाषां ज्ञापयति ।

जतः । ओत इति । नहि इयनोऽन्य ओतः शिदस्ति । तत्रायमप्यथ इत । न केवलं मात्रालाघवं यावदयमप्यर्थं इत्यर्थः । श्चमत्विति । वा रति क्चनात्पक्च शप्‌ . । मदत्विति । व्यत्ययेन शप्‌ । इामादिभ्यो यो विदित शत । रेयन्नुव सनभ शमादिभ्यो विहित इति स एव गद्यते । एवमपीति। रिदिरेषणे शमुदानागुपयागत्काप

नि का

१ कर

०-~ --धोर्सपो । केचित्वनित्यमिति । अस्यार्थस्य भाष्यक्ृताऽसपृष्ठत्वादिद्मप्रामाणिकम्‌ । जप््वेत्याद्यसाध्वेवेत्यन्ये ।

ओतः श्यनि । नहीति । नच भवतीत्यस्ति ! ओत इत्यस्य वि्हितावरोषणत्वाज्ञाक्ा- रात्‌ । भवतेरसित्यादिमिर्देशेन प्रतिपदोकौकारस्यव हणा । ञओकारान्तप्रकृतिकाचारक्विब-. न्तास्त न सन्तयवानमिधानादिति भावः । न केवरामिति । क्सस्येति दुग्वेति च सूच आत्‌ इव्यतः प्रागेव पास्ये : ल्चेत्यत्रापि ठोपपदसेचन्धे बाधकाभाव शतिं भावः । नयु राना दामादिभ्यो विहित एवेत्यत आह-श्यनेवेति ! दिवादिभ्य इत्यादिगरहणस्य व्यवस्थाय॑क्त न

>< २. ५ ९४, ॥ कै २. ९, \१० १ ।

५९

९५८ उद््ोतसमलछृतपरदीपसमुद्धासिते-

>, न

मिति वचनान भविष्यति | हिवह्कमुचमां शिति ॥ ७। ३। ५५ ॥ दीर्घतवमाङि चमः ॥ १ ॥ दर्वा चम इति वक्तव्यम्‌ । आचामति । हह भा भरत्‌ । उन्दम्‌ विचमतीषि | इषगमियमां छः ॥ ७। ३ । ७७॥ दषरछत्वमहठि ॥ १ ॥ सछतवमहटीति वक्तव्यम्‌ । इह मा भत्‌ । इष्णाति इष्यति । वरता गकव्यम्‌ । न वक्तव्यम्‌ । अचीति वर्ते । एवमपीषाणेःयव.+ पाप्नोति | भथाहखीतयुच्यमाने कस्मदिवान्न च्छलं न भवति । नेवं विज्ञायते न हृल्‌ अह्‌ अहटीति । कर्थं तर्हि । अविधमानो हटसिन्सोऽयमहद्‌ अहखीति । यथेव- मचात्यपि वर्तमाने न दोषः । न हषा चिद्िरेष्यते । रिति भवति कृतरस्मिन्‌ अर्ति । कथं तरह । रिताऽभिविरेष्यते ¦ अचि भषति द्ध पार त्ये । भि भवति कतरतत्‌ शितीति | शितीति । १०-निरदशाभावात्‌ । अ्ठानामिति , अष्टानामित्यनेन संख्येयाः कार्यिणो निर्दिश्यन्ते

वुक्टम्० । ननु सूत्र एवाऽऽचमामिति पाठद्ातिंकमनर्थकमत आह-शिविति । पाठोऽनार्ष इति भावः । तमपि पाठं स्थापमति-- अथवेति |

इषगमिः । इषुगमीति पाठे तोदादिकस्यैवोदितः पाराद्न्यस्य अहणशङ्ेव नेत्यत

, आह-- व इति । गणेऽ्यनु्षिि एव पां इत्यथः । न विशेष्येणेति । एवं चाजूर्पे

रितीत्यथन्नि दोष इति भावः । अत्राचीत्यस्य ४ ¦ एर

-'चचत्यस्य मण्डुकानुवृते्वोध्या । अत एव क्रमः ए

पमपदष्वति दरधः शृयन्यपि भवति 1 त एवं भगवता तत्सूत्रं विहायात्रैव विचातेऽका- | रोति बोध्यम्‌ । | त | | |

7 व स. जवैतद्धिचा" । „७, ३,७२, > ३, १, ८३,

भ, ७ ¶. ३. २] पातज्जलव्भाकरर्णमहामाष्येऽङ्गापिकारः । ६५९

पाघाध्मास्यान्नादाण्डरयतिंस्तिरादसदां पिबजिधधमतिष्- मन यच्छ परयच्छंधोरीयसीदाः ॥ ७। ३। ५८ ॥ पिवेगुणप्रतिषेधः ॥ १॥ पिवेरगृणपरतिषेधो वक्तव्यः । पिवति । ठघपधगुणः प्राप्नोति> । स तर्हि प्रतिषेधो वक्तव्यः । न वक्तव्यः । गुणः कस्मान भवति । पिबिरदन्तः । अदन्त इति चेदुक्तम्‌ ॥ २॥ ` किमुक्तम्‌ । धातोरन्त इति वेदनुद्त्ते चवग्रहणमिति+ ।-अथवाऽङ्खवृतते पृन- व्तावविभिर्निष्ठितस्येत्येवं न मविष्यति । | | ज्ञाजनोर्जा ॥ ७ । ३। ७९ ॥ दीरषोच्चारणं किमर्थ न ज्ञाजनोजं इत्येवोच्येत । का रूपसिद्धिः जानाति जायते । अतो दर्षो यनि [ ७.३. १०१ ] इति दीरषतवं भािष्यति । एवं तर्हि सिद्धे सति यद्ीर्घोच्चारणं करोति तनज्ज्ञापयत्याचार्यो भवत्येषा परिभाषाऽ-

प्र०~ पराघ्रा० । धातोरन्त इति चेदिति । धातोस्यित्र द्रौ पक्षावुक्तौ । अन्त इति वर्तते नवा । य्यनुवर्तते तदाऽनुदात्ति चेति सूनं कर्तन्यं॑ददातीत्यादयुदा- ताथ तथा पिबन्तीत्यादावाद्मदात्तत्वं . मध्योदात्तनिवरत््यर्थं वान्तस्य घातोर्वंक्तव्यमन्तग्र- हणनिवृत्तौ तु करमप्राप्तत्वादादेरोदात्तत्वं सिध्यति । तत्रायं निर्णयः । अन्त इति वर्तते । ऊर्णेत्यायर्थम्‌ । अनुदात्ते चेति कृतमेव । पिबेति चाऽबुदात्तनिपातनमिहं कार्यम्‌ । अथवेति । सत्यपि हलन्तत्वे गुणाभावः पिबादेशेनवाङ्स्य प्रयोगारहत्वात्‌ । ज्ञाज० । अतो दघ यन्नीति । अज सावेधातुकग्रहणं तुरस्तुसूतरादनुव-

उ०-~ पाघ्रा० । आेरेवेति । इदं तत्रेवोपपादितम्‌ । धातोरिति सूत्रस्थं पूर्ेपक्षवारतिंकग्रहणं तत्रत्यसिद्धान्तवार्तिकस्याप्युपलक्षणमित्यादयेनाऽऽह--तच्रायमिति । कुतमेवेति । इदमेव ज्ञापकं धातोरित्यत्रान्ताधिकारस्येति भावः । । ज्ञाजनोजी . ज्ञासाह्यीच्छयमाणविकरण एवा जनिम जुहोत्यादिरित्याहुः । नन्वतो दीधं इत्यत्र तिङीत्यनुव॒त्तेः कथं जानातीत्यत् दीरघोऽत आह-अतौ कीर्थं इत्यादि। अत्रत्यमेत- उन्ञापनपरं ज्यादादीयस इति सू्रस्थं च माष्यमकदेश्युक्तिः । अदन्तत्वेनैव गुणप्रतिषेधवा- तिंकप्रत्याख्यानसेभवेनास्य यत्नस्य गुरुत्वात्‌ । भ्यसोभ्यामितिसूत्रस्थं च भाष्यमत्रत्यतदेकवे- शिमतेनैवेति बोध्यम्‌ । फलान्तरं तु नास्या उपटरुभ्यते । नन्वनेन दुर्धिऽजानां भो इत्यादा- ` बनन्त्यस्य प्ठुतो न स्यात्‌ ? तत्रत्यदीर्धग्रहणस्य प्लुतव्यावर्तकताया हरदत्तादिभिरुक्तत्वात्‌ । अत एव पन्वामि भेरित्यादौ न ष्टुतः । न चानन्त्यस्य पदस्य ठेरिति तदूर्थात्प्चामीत्यादौ तत्माप्त्यभावेन किमर्थ दीधगरहणेन तन्निराकरणमिति वाच्यम्‌ । दीर्ग्रहणसाम््येनान्त्यावेषय

८ ७, ३, ८६, + ६. ९. १६२,

९६० ¦ उदृधोतस्षमलंछृतप्रदीपसमुद्धासिते-

ज्ञयते पुनर्तावविधिरिति । किमितस्थे ज्ञापने प्रयोजनम्‌ । पिवेण प्रतिषेधश्च दितिः+ स न वक्तव्यो भवति । जुसि च ॥ ७। ६ । ८३ ॥ जु भि गणे यासुटुप्रतिषेधः ॥ १ ॥ जुसि गुणे यासृडादौ प्रतिषेधो वक्तव्यः । विनुयुः सुनुयुरिति। न क्त्यः । नेवं विज्ञायते पिदेगुणः [ ८२ ] जुसि चेति । कथं तर्हि । मिदेगुंणोऽनु्न चेति । किमिदमजुीति । अजादावुस्यनुसीति । इहापि तर्हि पाप्नोति । चक्रुः ज हरुरिति । एवं तर्हिं शितीति+ वरते । एवमपि अजुहवुः अबिभयुरित्यू्र न पाप्नोति । मृतपुवंगत्या भविष्यति । न सिध्यति न दयुस्छिद्धूतपूर्वो नास्तीति छत्व यः रि द्भूतपृवेस्तस्िन्भविष्यति । अथवा क्रियते न्यास एव । अवि- भक्तिको निर्देशः । नेवं विज्ञायते मिदेगुणो जुसि चेति । कथं तर्हि । मिद गुण उजुसीति । उकारादौ नुि । अथवाऽीति>< वर्षैते तेन जुसं॑विरेष- पिष्यामः । अजादौ जुपीति। . जायरोऽविचिण्णष्डित्सु ॥ ७ । ३ । ८५ ॥ इह जागरयति जागरक इति छते रपरत्वे चात उपधायाः [७. २. ११६]

५०-तेते नतु तिडिति । अत एवाऽऽने सुव्पूवान्तः कृतो न परादिदीर्धप्रसङ्गात्‌ । अङ्ग वृत्त इति । ज्यादादीयस इत्याकारविधानस्य ज्ञापकत्वे जा इति दीर्घोच्चारणं दीरधश्रवणार्थमेतत्‌ । " दीर्घोचारणे तु ज्ञापके तदाकारविधानमाकारश्रवणार्थम्‌ । ५ जसि च । चिनृयुरिति ॥ तद्धक्तस्तदग्रहणेन गृह्यत इति गुणसङ्गः । - रतातत वतत इति ष्ठिनुह्भमुचमा रातत्यतः । नच ठट शिद्ास्त । ण्व. मपीति । उसि रितीति सामानाधिकरण्यसंबन्धं मन्यते । इतर उसि यः शित्त

सन्नति संबन्धं मत्कऽऽह--भ्रतप्रवंगत्येति । प्रत्ययलक्षणं त॒ नास्ति । न टम ताऽङ्स्येति निषेधात्‌ । उकारादापिति । यासडदिरनुकारादित्वादूयहणाभावः । अनुबन्ध निरवैशाच छिडदेशस्योसो अरहणाभावः। अचीति वर्तत इति । वसस्याचीत्यतः ।

` जाम्रो । इहेति । अङ्खवृत्त इत्यना्ित्योच्यते । . गुणस्यावकाश्चः जागरित

ॐ ०-एव टेसत्यस्य संबन्धादिति चेन्न । ज्ञापकपरमाष्यप्रामाण्येन तत्रत्यदीर्धग्रहणस्य स्पष्टथतया तदर्थकत्वाभावकल्यनात्‌ .। . . र

जुसि च । छिटीति । जुसि यः रित्तव् परेऽङ्गस्य गुण इति सूत्रार्थः । ननु परत्यय- रुकषणसत््े कि भूतपूर्वगत्याऽ्त आह-पत्ययलक्षणं विति। भाष्ये गुण उ जुति । गुणेति

केकमिति [= ०१

टुप्तविभाक्तेकमिंति भावः| । | ८ ५ जाग्रो । अनभित्दरेति । अगतिकगतित्वादिति भावः --- ए ¦ जनाति । अगविकगतित्वादिति भावः । - नतु. _युणातपषैमोऽ न ५, २, (७८, 149, द, ७, >७, -३, ७२,

श, ५ पा. ६ जा. २] पातञ्जलभ्याकरणमहामाष्यऽङ्गाधिकारः। ६६५

हति वृद्धिः प्राप्नोति तस्याः प्रतिषेधो वक्तव्यः | चिण्णलोः प्रतिषेधसामरथ्यादन्यन गुणभूतस्य वृद्धिप्रतिेधः।१॥ यद्यमविण्णरोरिषि प्रतिषेधं शास्ति तज्ज्ञापयत्यावार्यो न गणाभिनिरव- तस्य वद्धिभेवतीति । ` | किं पुनरयं पयुदासः । यदन्धाद्वैविण्णस्डिद्य इति । आहोस्वि्यसन्यायं प्रतिषेधः । विचिण्णर्िडित्सु नेति | कश्वात्र विरेषः । | प्रसज्यप्रतिषेधे जुसिगुणप्रतिषेधप्रसङ्गः ॥ २ ॥ परसज्यपतिषेधे ज॒सिगुणपतिषेधः परामोति । अजागरुः# उत्तमे च णाढि ॥ ३ ॥ उत्तमे च णलि प्रतिषेधः प्राप्नोति अहं जजागर+- । न वाऽनन्तरस्य प्रतिषेधात्‌ ॥ ४॥ न वैष दोषः । फं कारणम्‌ । अनन्तरस्य प्रतिषेधात्‌ । अनन्तरं यद्गुण- विधानं ><तस्य प्रतिषेधः। कृते एतत्‌ । अनन्तरस्य विधिर्वा भवति पतिधो वेति । जुस पूर्वेण गृणदिधानात्‌ ॥ ५ ॥

जसि पूवण गुणा विधीयते जुसि च [८३] इति|

~ ~-----------~-~~-~-~---------~ ----~ ~~~ ~~~ ~~~. ~~ _-~-

[1

प्र०-इति । अचो ञ्णितीति वृद्धेरवकाञ्ञः कारक इतिं । जगरयतीत्यादावुभयप्रसङध परत्वाद्रगुणे कृतेऽत उपधाया इति वृद्धिः प्राप्नोति । गृणभूतस्येति । गणकाब्द्‌ ` स्वरूपपदा्थको गुणक्ब्देन भूतो निष्पन्नो गणमतः । एवं गणक्षब्देनाभिनिर्व्ो गुणाभिनिवृंत्तः । ययनेन गुणे कृतेऽत उपधाया इति वद्धिः स्याच्चिण्णलोर्गणप्रतिषेधोऽ" नर्थकः स्याक्छरुते गुणे बद्धा रूपस्य सिद्धत्वात्‌ । तस्माच्चिण्णलोः प्रतिषेधोऽत उपधाया इति बद्धयभावस्य ज्ञापको ब्ृद्धिमात्राभावस्य न, ज्ञापकः । ,तथा च हृम्यन्तक्षणे त्यत्र जागमरहणमजागरीदित्यत्र वद्धिनिषेधार्थं कृतम्‌ । अन्यथा गणे कतेऽतो ल्यन्त- स्येत्यनेन वृद्धिर्न भविष्यतीति किं जाग्र्रहणेन । अजागरूरिति । ठङ् सिज- भ्यस्तविदिभ्यश्वेति ज॒सदेशाः । तस्य डिन््वाज्जसि चेत्यनेनापि प्राप्तस्य गुणस्य निषेः- पप्रसङ्गः । प्ुदासपक्षे तु न दोषः ! तत्र विचिण्णलुङिदधियोऽन्यत्र. गुणो विधी-

ॐ ०-ज्णितीति वचिः कि न शाङ्क-यतेऽत आह-गृणस्येति। अचिण्णलोरित्यनेन वृद्धिवेषयेऽ- स्य गुणस्य विशिष्य विधानादृपवादत्वादिति वक्तुं युक्तम्‌ । निष्पन्न इति । भ्रधातुरुत्पच्यर्थ इति भावः, कि जागरुग्रदणेनेति । तत्र तु सामान्यपेक्षन्ञापकत्वमाश्रित्य जाग॒यहणं प्रत्याख्या- तमुपाध्यायः । अत्रत्यभाष्यस्वरसोऽपि सामास्यपेक्षन्नापकत्व एव दश्यते । निषेधपरसङ्ध इतिः। तज पश्च विरोषाभावेन सर्वस्य गणस्य निषेधः स्यादिति भावः । भाष्ये पूर्वेणेति ।

नद.४. १०९ १.२. ४०.२.०२. + ५.१.९१०. २.५.८०. ३.५ ४9५

६६२

णलि च ॥ -& :॥ किम्‌ । न कानन्तरस्य पतिषेषादित्येव । णश च पूर्वेण गुणो विषयत सार्वधातुकाधैधा्तुकयोः { ८४ 1 इति । अथवा पुनरस्तु पयुदासः अतोऽन्यत्र पिनि अक्तिणत्वम्‌ ॥ ७ ॥ अतोऽन्यत्र विधाने वावगुणत्ं कन्यम्‌ । -गारुतिः 4

न व्र पर्थदाससोम्वात्‌ |

न वा वक्तव्यम्‌ । कं कारणम्‌ । पथुदासिसमिथ्यादतर गुणो न भविष्यति | अस्त्यन्यत्पयंदासे प्रयोजनम्‌ । किम्‌ । किवं पुंदासः स्यात्‌ । शुद्धपरस्य विशब्दस्य परतिषेपे ग्रहणमनुनासिकपरथ की विश्ब्दः । क्रथं ॒तारह पयं दासः स्यात्‌ । जागरवांसो अनुग्मन्‌ । कथं चुन: -पयुंकस उच्यमानो वस्वः दाकयो `विज्ञतुम्‌ । सामथ्योदस्व्मिति विज्ञास्यते ।

वस्वर्थमिति चेन्न सर्वधातुकत्वास्िद्धम्‌ ॥ ९ ॥

वस्व्थमिति वेतन । किं कारणम्‌ । -सार्धातुकत्वात्सिद्धम्‌ । कथं सार्वधा - ध०-यते। न च तेषु निषिध्यत इति लक्षणान्तरेण गुणः प्रवर्तत एव । जागरषि. रिति । वृजाृभ्यो विननिति सूतरपाठाश्रयेण चोते । खदा तु जुशसतृजा्रम्यः किन्निति पाठस्तदा किन्वदेवाऽऽधघतुंकरक्षणगुणाप्रसङ्ः । यपि प्रसज्यप्रतिंषेधेऽप्यय . दोषोऽनन्तरस्य निषेधात्तथाऽपि पर्युदासो दौषवानिति प्र॑तिपाद्नायेवमच्यते । न वेति । यदि जागुविस्त्यित्र लक्षणान्तरेण गणः सस्यद्विः पयदासोऽन्थकः स्थात्‌ । क्िवर्भ मिति । नहि रक्षणान्तरेण गुणप्रसङ्गो नचात्र `तदनुबन्धंकपरिभाषीपंतिषठते । अनु बन्धस्यानिर्दरादिति विग्रहणेन किववपि गृह्यत इति भावः । शुद्धंपरस्येति । विराब्द्‌ श्कारां निरनुनासिक उच्चारित इति कपी ग्रहणं नास्ति | तस्य -दीकारोऽनैना ब क्वसवथमिति । विराब्दः सप्तम्यन्तो निरदि्यते 'निपातनाच्व सपम्या अलुक्‌ । यथा वरेयलर्पिति । अथवैकार उच्वारणार्थं इति तन तंदादिविधिना कवसो हणं भवतीति भावः । इतरस्तु यथोक्तमर््रतिपय वि इति -समंदाथो निर्वि इति -मत्वाऽङ्ट-- क्रथं पुरित्ति । इतरः पवेक्तिनाभिप्रपेभाऽऽद--जसामरश्थीदिति । ओणा

अ9 मक ।तभ्राऽपीति ।.तवतपक्षोऽपि वृष्ट इति प्रसज्यप्रतिषेधतराक्िा भरतििष्त इत्यथः ॥ नहि तन्नेति, । 'किच्ाद्विति ति.भावः.। नन -क्िपो दगरणां

आह-न चात्र -तदन्तिति । तस ीकाररति निहिता जतय सत्त्रमाए्छैवगरानाममीत्स कः रोपो । अन्यधा तदविरिष्टविधिसेभावनया त्च्रवणो भानाभावादिति जान दििवष्णन -ननु -क्सौ “विड न्दौमवित्तकर्थमत्र गेहणमोराद्क्येतित्यत आद विष्व रंति । ओणिं

भ, ७१ा. ३ आ, २१ भतज्ञरष्याक्ररणमहाभाष्येअङ्घाधिकारः। ३‰&

` तृकरंज्ञा । छान्दसः कसः । चिद्‌ च च्छन्दसि .सा्व्॑तुकमपि मव्रतिम- । तत्र तावंधातुकमपिन्डिदिति~ इिम्तखातयुंदान्ो भविष्यति । अथवा वकारस्यैवेद- मश्क्तेजेनेकारेण अहणम्‌ । पुगन्तटधरूपधस्य च ॥ ७ । ३ । ८६ ॥ संभोगे मुरुसंज्ध्यां गुणो मेन्तमं सिध्यति । संयोगे गुरुसंज्ञायां > मेत्तमिति गुणो न प्राप्नोति । विध्येक्षं टषोश्ासौ

"~~~ ~~~ प्र०-दिको न पथयदस्यते । लक्षणान्तरेण प्रसङ्धादिति सामर्थ्यादकारादैः -क्वसोर््रहणमि त्यर्थः । छान्दस इति । भाषायां सदुवसश्चभ्य एव क्वसर्नान्येभ्य इति भावः । केनचिन्न भाषायामपि क्वसुमिच्छन्ति त एवं परिहरन्ति । अरसंग्रोगष्धिट्‌ किति सिद्ध कित्वे क्वसोः कित्त्वं प्रतिषेधविषयस्यापि गुणस्य प्रतिषेधार्थीमिति ववसो गुणाभावः। अजथवेति। अनच्कस्य हर उच्वारयितुमक्ञक्यत्वादिकार उच्चारणार्थो निर्वष्ठ इति वकारे हणम्‌ । कवसो च प्रतिविहितमित्योणादिक एव पर्युदस्यते तत्सामथ्याहक्ष णान्तरेणापि गुणो न भवति । क्विपस्त॒ रोपाद्रर्णाश्रये ्रत्ययलक्षणनिषेधाच्च पर्य दरं नेच्छन्ति । अन्ये तु यथातणेडिति प्रत्ययरक्षणेनेमाममो भवति वर्णस्य मत्यवकिदोषण "वदेवं क्चिपोःऽपि पर्युदास इत्याहुः ।

-पुमन्तखछ० । संयोग इकति । धात्वन्तप्रत्ययाथोहैरोरानन्तर्ये संयोगे गर्विंति युस्स्ायां रघुसंज्ञाया -नाधनाद्धेत्तेति शुभो न. भवति । अजादौ च भेदनमित्यदौ 'सावक्राहो गुणः । विष्ययेक्षमिति । गुणविधानमिति शेषः । ठधूपधाये "विहिते स्धातुकरार्धधातके तयोरङ्कस्य गण -इत्यर्थः । ननु पञ्चम्यभावात्कथं विधानं भविष्यति । . -उन्यते । षष्ठीपक्षेऽपि लघूपधस्य ये सार्वेधातुकार्धंधातुकरे, के च तस्य तस्माय

उ०-सप्रयोजनत्वात्कथं सामर्थ्यमत आह-ओणादिक इति । भाषायामिति .। लिटि: -कनिस्वा कृवसुश्चत्यत्न च्छन्द्रसीत्यनवर्तनादिति माष्याभिप्रयः । अत एव भाषाधां सदेति चरितार्थम्‌ । 71६ । संयोगान्तधातभ्यस्त्वनमिधानात्ववसुरेव नेति तदाश्चयः। भाष्यविरोधोऽजारुचिः।

किन्त्व तु॒तितीर्वानित्यादाव॒च्छत्युतामिति गुणनिषेधेन चरितार्थीमिति बोध्यम्‌ । वस्तुतो विभाषा पृव्ञितिसत्रस्थभाष्यप्राप्ाण्यादभाषायां क्वस्वद्गीकारेऽपि जागधावोरेकर . तस्या- नभिधानादोषाभाव . इति रक्तं यक्तम्‌ ।भथवा वकारस्येति भाष्यप्रन्थो कर्थः -रक्यो विज्ञातं 1 तरं बोभ्यः । तेनैव संगतेः। .भत्ययंलश्षणप्रातिषेप्राचचेति । . चिणादिसाहचयण शरूयमाणस्येव वरहणाचेत्यपि वोध्यम्‌। अत.एव भा्येक्तपूर्वपक्षणाविगोधः.।. तेन जागः -जाग- ` ग््रिलयादौ शरो -भत्रतयतेति -बोध्यम्‌,। अन्ये त्विति । भाष्योक्तपक्चयोः फएलमरेदोऽवराचिः । पुङ्नस्तट० । .गुण्णावेधानिंतीति ।*भाष्येऽपि लघुग्रहणरब्करेन गणमिति. टृकप्रत

इति बोध्यम्‌ । तथोरङ्गस्येति । प्रत्यासत्त्या रधूपधस्थाङ््येत्यर्थः । कै च तस्येति । अङ्ग- भ

+ २. ४. २११५७. ~ -१. २..४. > १,,४. £!

६६४ . उद्टतपप्तमदीपसमुद्धासिते-

विध्यपेश्ं रघुरहणं कृतं ठषोश्वासौ विहितः । कृथं कुण्डिनं दुष्यति ॥ १ ॥ कुण्डिता हुण्डिता अत्र कस्मान मवति । | । धातोनमः | धतो्म्विधावुक्तं तत्र धातुग्रहणस्य पयोजनं धातूपदेशावस्थायामेव नुम्भ- वतीति ।

कथं रञ्जेः कृथं रज्ेरुपधाटक्षणा वृद्धिः + । आश्रयो रागः । विचिघो रागः #। ` स्यन्दिभन्थ्योर्निपातनात्‌।

यद्यं स्यद्दिश्रन्ध्योरवृद्धचर्थं निपातनं करोति वज्ज्ञापयत्यावार्थो भव. त्येवंजावीयकानां वदधिरिति । |

प्र०-विधीयेते इत्युपपथते विधानविरोषणम्‌ ॥ ननु संप्रतिकलघूपधसंभवे कथं विधानं विरोष्यते । व्यापिन्यायाश्रयदिवं हि हठादावजादौ च गणः सिध्यति । -कथं कृण्नशति । अङ्गाधिकारे नुमो विधानादकरेत एवः नुमिः प्रत्ययो ठघुपधाद्विधी- यते तस्मिन्परतो मुमि गुणः प्राप्नोति । उक्तं तञ्चति ` तेन द्ुण्डति गुरोश्च देल इत्यकारः सिष्यत्यन्यथा क्तिन्‌ स्यात्‌ । कथं रज्ञारेति । यदि षष्ठीनि दशेऽपि विधानं विदोष्यते -तदाऽन्यत्नापि प्रसङ्गः । ततश्चाकांरोपधादिहिते' प्रत्यये - वृद्धिविधीयमाना रञ्जेः प्रत्ययोत्पत्तेः पुरस्तान्नकारोपधत्वादव॒द्धिर्न प्राप्नोति । राग इति । पञ्च घञि च भावकरणयोरिति नढोपः । ननु चोपधाया अकारस्य बुद्धिरुच्यते । न॒ च ततः प्रत्ययविधिसंभव इति विध्यपेक्षत्वं नाऽऽश्रयिष्यते । एवं मन्यतेऽका- रेपधायो विधीयते ,सोऽवयवादूनुमानादिहितो भवति । स्यन्विश्चन्ध्योरिति । नलो- पाथं वद्धयभावार्थं॑निपातनम्‌ । यदि“ वृद्धिविधौ विधानं विशेष्यते ततो वुद्धिप् सङ्गामावात्तदुभावार्थं निपातनं कियत । नकोपसिद्धये विधिरेवाऽऽश्रीयेत । अनेक. व 9 अक काः उ ०-ग्रत्यययोर्विधाननिमित्तसंबन्धस्याङ्गसंजञाशास्रे इष्त्वादिति भावः । भाष्ये ठघो्वासावित्यस्य रघूपधाच्वासावित्यर्थः । सांप्रतिकलधरुपधसंसव हति । स्थानष्ठीत्वसंभवेन प्रधानगुणविशे- | णत्वे संभवतीत्यर्थः । अन्यथा क्तिन्स्यादिति । ततश्चा ठघुपधादििधानाभावेन न गुण हत्यर्थः । भाष्ये धातोुंम इति हेतौ पचमी यतस्तत्र धातोर्‌ नाङ्गस्य तस्मादित्यर्थः । कर्थं रेरिति । चोयस्य प्रकृते संगतिं दरीयति-यद्गीति '। अवयवादृन्मानादिति । अवयवा- ` सकत्वत्समुदायस्येति भावः । ननु नलोपार्थमेव . निपातनं स्यादत आरहै--नटोपाकिद्धेः = ७, १, ८, + ७, २, ११६. ४६, ५, २७, = ६, ९, २८; २९,

५ कै

9, ७ ¶१. ३ आ. २] पातज्जकव्याकरणमह्‌माप्येऽङ्गधिकारः। ६९५

अनद्ोपरिदीषते विध्यपेक्षे न सिथ्यतः ॥ २॥ अनङ्टोपः । दध्ना सक्थ्ना । रिदीषौवम्‌ । कुण्डानि वनानि । एवं तर्हि। | अभ्यस्तस्य यदाहा् यद्यं नाभ्यस्तस्याचि पिति साधधातुके [ ८७ ] इत्यञ््रहणं करोति तजञापृयत्याचार्यो भवत्येवंजातीयकानां गुण इति । रडथ ततछतं मवेत्‌ । ठङर्थमेतत्स्यात्‌ । अनेनेक्‌ । | कनुसनोयत्छतं फिचवं स्ञापफं स्याहषोगुणे ॥ ३ ॥ यदयं चरसिगृधिधुषिक्षिपेः क्नुः [ ३. २. १४० ] इको अर्हन्ताच [ १.२. ९; १० ] इति कनुसनो कितो करोति तञ्ज्ञापयत्यावारयो भवत्ये- पंजातीयकानां गुण इषि । ४ संयोगे गुरुसंज्ञायां गुणो मेतु सिध्यति । विध्यपेक्षं उषोश्वासो कथं कुण्डिन दुष्यति ॥ १ ॥

न्न ~-----~-*------ -----~--~ ----- वि ॥

प्र-प्रयोजनसिद्धमे निपातनाश्रयणम्‌। अनङ्छोपेति । अहापोऽन इत्यत्र षष्ठीनिर्दरोऽन्नन्ता- विहिते प्रत्यये रपो विधीयमानो राज्ञ इत्यादाविव स्यान्नास्थ्ना दध्नेत्यादो । रिवीर्घतव च सामानीत्यादावेव स्यान्नतु कुण्डानीत्यादो । तस्मात्ष्ठीनिर्देशे विधानविरेषणे दोधग्रसङ्ध- गुणो मेन्चनं सिध्यति । अभ्य॒स्तस्येति । अज्ग्रहणस्य प्रथोजनं नेनेक्तीत्यादो गुणप्र- तिषेधो मा भूत्‌ । यि च हलादावरधुपधत्वादगुणो न स्यात्तदा गुणस्य परा्तिरेव नास्तीति क्कि तन्निषेधनिवारणाथनाज्य्रहणेन । कछञ्थमिति । टुपते प्रत्यये गुणप्रतिषेधनिवा- रणायाज्ग्रहणं म ज्ञापकम्‌ । अनेनेगिति । णिजिर्‌ सोचपोषणयोँसित्यस्मा्डिः तिप्‌ रप्‌ शृटुः । दिर्वचनं निजां जयाणां गुणः श्छावित्यभ्यासस्य गुणः । हट्टूयाभ्य इति तिलोपः । प्रत्ययलक्षणेन लघूपधगुणः । क्नु सनोरिति । ननु सनः कित्व-

२५-इति । रञेष्च घाञि चेत्युत्तरमेव स्थन्दिश्रन्थी पठेदित्यर्थः । वातिंकेऽनलोप इति पाठेऽन- तप्य योऽरोपः सोऽनटोप इत्यः । अनड्लोप इति पटठेऽनो छोपोऽथौततत्संबन्ध्यका- ष्येत्यर्थः । रिीर्धत्वं सर्षनामस्थाने चासंबुद्धावित्यनेन तत्रापि" नान्ताद्वहिते सवेनामस्थाम ह्यः स्यादिति भावः । छपे पत्यय इति। प्रत्ययलोपे संयोगाभावेन गुरुत्वाभावाहघूपघत्व- वेत्यर्थः कनोरेवेतिं । संयोगात्परष्षे सति हस्वत्वरूपटघुत्वरारीरघटकरसंयोगस्य प्रत्यास- तयाऽङ्गावयघस्यैव गरहणम्‌। श्शार्थाश्रयणे च कनो किन्त ्ञापकम्‌ । यद्रा भूतपूवंलघुत्वमा श्रित्य एण हति भावः । परे तु “ स॒जिषटशो्चल्यमकित्सनि ` इति टधरन्यासेन सिद्धं इको ह्ल्र- व. ~ __ ~~~

>< ७. १, ७५; € ४. १३४. * ५.१. ७२; | ६. ४. €.

६३९६ उद्धोतसमलंरतप्रदीपसमुद्धासिते-

धातोर्मः कथं रञ्जेः स्यन्दिभन्ध्योर्नपार्तनात्‌ । अनङ्टोपरिदीत्वे विध्यपेक्षे न सिध्यतः ॥ २॥ अभ्यस्तस्य यदाहाचि ड्ध वत्तं भवेत्‌ । केनुसनोय॑तं किर्वं ज्ञापकं स्याहषोगुणे ॥ ३ ॥ नाभ्यस्तस्याचि पिति सार्वधातुके ॥ ७ । ३ । ८७॥ अभ्यस्तानामुपधाहुस्वत्वमचि पस्पराते चाकशीमि वावरातीरिति दशनात्‌ ॥ १ ॥ अभ्यस्तानामुपधाहस्वत्मावै वक्तव्यम्‌ । फ प्रयोजनम्‌ । पसश्ति बाङ्- ` सीमि । वावश्तीरिति प्रयोगो द्यते । कपोतः शरद प्रस्पशाते । अहं॑भुवनं चाकरीमि । वावरतीरुदाजदिति । बहलं छन्दस्यानुषग्जुजोषदिति दर्रनात्‌ ॥ २ ॥ पहर छन्दसि वक्तव्यमुपधाहसतवम्‌ । किं प्रयोजनम्‌ । आनुषग्जुजोष- दिति दशनात्‌ । यस्त आतिथ्यमानुषग्जुजोषत्‌ । यदुपघाहस्वतवमुच्यते

~ ---~ --"~ -~------------~--~-----~---------न "मन्य

प्र०-ममभावाथ स्यात्सिसृक्षति दिहक्षत इति कथं ज्ञापकम्‌ । उच्यते । यये. तावत्प्रयोजनं स्यात्पृजिदशोर्चल्यमकित्सनोस्त्यिव ब्रयात्तस्माद्गुणप्रतिषेधार्थमपि किनं ज्ञापकमेव । किंतु धिप्सति धीप्सतीत्यत्र नोपार्थं सनः कित्वं स्यादेति कोते कित्वं ज्ञापकम्‌ ।

नाभ्यस्त० । अभ्यस्तानामिति । गुणप्रतिषेधमाषेधाय हस्वत्वमेव विधेयं सर्वेष्ठसिद्धय इति भावः । किं प्रयोजनमिति । गुणनिषेधे हस्वे चाविरोषं मत्वा प्रश्रः । पस्परात इति । स्यरिर्वार्तिककारवचनाद्पठितोऽपि पातुस्तस्मारुव्यत्य- येनाऽक्मनेपदं ठेरेत्वं ेठोऽडायवित्यार्‌ शपो बहूं छन्दसीति श्लुदिर्चनम्‌ । चाक- रीमीति । काच दीप्तौ यल्ूुक र्ट्‌ मिप्‌ शपलक्र । यङो वेतीडागमः । वाव रातीरिति । वागु शब्दे । यङ्लुक्‌ र्ट्‌ । शत॒ डीप्‌ । जुजोषति । जषी प्रीतिसेवनयोः । रेट्‌ व्यत्ययेन परस्मेपदं तिप्‌ इतश्च छोपः परस्मेपदेषिर्तीकार रोपो ठेटोऽडाटावित्यड्‌ व्यत्ययेन शापः श्लुः । द्विवचनं गुणे कते हस्वाभादः । यदि तरति ।. यदि गुणनिषेधं प्रत्याख्यायोपधाहस्वो विधीयते ` तदा न्तीति शुण-

उ०-न्ताच्चेति सामान्यतोऽतिदेशस्य गुणप्रतिषेधार्थत्वमिति भाष्याशयः। इको सलृदलन्ताच्येति प्रकरणे रुदषिदेति सूत्रेण विहितं सनः किमपि ज्ञापदं बोध्यम्‌ । नाभ्यास्तस्य० । गुणनिषेधविधो सत्येवोपधाहस्वत्वं वक्तव्यमिति वातिफाथं्नमं निर स्यति--गुणभतिषेधमिति । रुणे तस्य हस्व इकि नेनिजतीत्यादिसिद्धिरिति भावः । अषि दोषमिति । नेनिजतीत्यादापित्यथैः ¦ उपधा नास्तीति । जातेऽपि हस्वे रूपामि

अ. ७ प. अ. २] परातज्ञलव्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः । ६६७

परियां मधुरः परतिननतीषि यद्रत्वं नरवर ननतीषि इष्टः अवर गुणः प्राप्नोति । वस्मानार्थं उपधःहस्ववेन । कसान मवति । पस- द्यति चाकरीमि वावदतीरिति । स्रिकरिवदयः प्ररृत्यन्वराणि । भूसुवोस्तिङि ॥ ७ । ३ । <८ ॥ भूसुवोः प्रतिषेध एकान्यहणं बोभवतीत्यर्थमू्‌ ॥ १ ॥ भूसुवोः प्रतिषेध एकाज्य्रहणं कतेष्यम्‌ । फ प्रयोजनम्‌ । बोमवंतीत्यर्थम्‌ । इह मा भूत्‌ । बोभवति । यद्येकाज्ग्रहणं क्रियते अमत्‌ अत्र॒ न प्रप्नोति । क्र तर्हि स्यात्‌ । मा मृत्‌ । तस्मालाथे एकाञ्य्रहृणेन । कस्मान भवति । बो- भवतीति । बोमृवित्येतानयमार्थं मविष्यति* । अतैव यङ्गन्तस्य गुणो न भवति नान्यत्रेति । क मा भृत्‌ । बोभवतीति ।

ककाकमधे यक म 1

क (० क

ज्यायान्‌ । ननु परत्वाद्रुणं बाधित्वा हस्वो भविष्यति । सङ्कदरूगतो विप्रतिषेध इति पुनर्ुणो न भविष्यति । एवं तर्हिं पुनःप्रसद्गविज्ञानाद्गुणः स्यात्‌ । स्यरिक- हिवदाय इति । स्प बाधनस्पदीनयोः । कश गतिरासनयोरिति केचित्परन्ति । अन्ये त॒ कस गतिङ्षासनयोरिति । तन्मतेन करिः सोत धातुः । केमु प्रतिष्क- द्य कशोरिति पाठात्‌ । वश कान्तौ ।

भूसु० । एकाञ्य्रहणमिति । दिर्वचने कृतेऽनका च्व गुणनिषेधानवृच्यर्थंम्‌ । बोभवृतीति । यङ्लुगन्त तिप्‌ ठेटोऽडायावित्यद्‌ । मा भूदिति । न माड योग॒इत्यट्परतिषेधादेका्वम्‌ । अन्रैवेति । सिद्धे गुणनिषेधे निपातनं नियमार्थम्‌ । ययेवं सोषवीवीति गुणनिषेधः प्राप्नोति । उच्यते । भाष्य यथा तथा भवत्येव । योगपेक्षं॑ ज्ञापकमिति वक्तव्ये नियमार्थमिति वचनादथवा नियमार्थेन निपातनेन योरपि भसुोर्यङ्ककि गुणनिषेधो निवार्यते । यद्रा छान्दसो यङ्लुक्‌ । न च

उ०-त्यपि बोध्यम्‌ । न॒ परत्वादिति । इदं चिन्त्यम्‌ ¦ गुणस्य नित्यत्वात्‌ । सोत्वमुपपा-

द्य॑ति-कडोरिति । |

भ्षसु० । द्विर्वचने करत इति । उत्तरखण्डस्य मूत्वात्मापिः । मृरब्दान्तस्याङ्गस्ये- त्यथ इति भावः । ननु मा भरदित्यत्ाप्यनेकाच्तवाद्‌ गुणः स्यादत आह-न माक्िति । निय- मामिति । भवतेश्वेय लुकि निषेधस्तहि बोभूविित्यत्ैेति नियम हत्यर्थः । अथवेति । मूसुवोरिति यः प्रतिषेधः स यङ्लुकि चेदबोमृत्वित्यनरैवेति नियम इत्यथः । एकाज्यहणं कमव्यमिति वार्तिकेन समानफलत्वाय दिविधोऽतर नियमरखन्दस्येव लोस्येवेति च । अत एव वार्तिकारम्भे भाषायां गुणापत्तिदूषणं नौद्धाकितमित्यके । परे त्वाहुः-- भाषायामस्य यङ्लुगन्तप्रयोगे हढतरं न मानम्‌ । बोभूत्वित्यस्य ` च्छान्दसेषु पारस्तु । # \9, ४, ९५६,

६द८ उदू्योतसमलंकतपरदीपसमुद्धासिते-

| तृणह इपर ॥ ७ । ३। ९२ ॥ किमर्थ तृहिरागतभनम्को गृहते न तृहैरिम्भवतीत्येवोचपेत ।

@ . क £

तुणहिग्रहणं श्रमिमो्व्यवस्थाथम्‌ ॥ १ ॥ तृणहिभहणं भ्रमि छत इम्यथा स्थात्‌ । तहिथहणे हीम्विषये श्रमभावोऽनवकारात्वात्‌ ॥ २॥ त्हिभरहणे हि सतीम्विषये भरमोऽमावः स्थात्‌ । फ कारणम्‌ । अनवका-

रात्वात्‌ । अनवकाश इम्मं बाधेत । इदमयुक्तं वतेते । किमतायुक्तम्‌ । तृण- हिरणं श्नमिमेव्यैवस्थार्थमिव्युक्त्वा तत उच्यते तृहिथहणे हीम्विषये शम- भाषोऽनवकारात्वादिति । तव वक्तव्यं तृणहिथहणं भ्षमिमोभीवाय तुहिथ्रणे हीम्विषये भ्नमभावोऽनवकाश्यतवादिति । तत्त वक्तव्यम्‌। न वक्तव्यम्‌ । व्यव- स्थाथमित्येव सिद्धं न बसतो व्यवस्थेति ।

तुरुस्तुराम्यमः सावधातुके ॥ ७ । ३। ९५ ॥ सार्वधातुक इति+ वतमाने पुनः सांधातुकथ्रहणं किमर्थम्‌ ।

पुनः सार्वधातुकथ्रहणमपिद्थम्‌ ॥ १ ॥ प्र०-सवो यङ्लुगन्तस्य छन्दसि प्रयोगः । भाषायां तु कचि्ङ्लुक न सर्वत्र ।

तृणह इस । किमर्थमिति । तह इत्यस्य निवृच्यर्थो विकरणर्निर्देशो न भवति चतः परस्य हठद्रेः पितः सार्वधातुकस्य विकरणेन व्यवधानादिति प्रश्नः । न. ह्यसत इति । व्यवस्थार्थमित्येवै दुवा पूर्व॒॑श्मोभावः पश्चादिमित्यक्तं भवति । श्रमोभावयेति तुच्यमाने क्रमो न प्रद्वितः स्यात्‌ । र

तुरु । अपिद्रथमिति । नाभ्यस्तस्याचि पिति सार्वधातुकं इति सार्वधा- तुकग्रहणं पिद्विशेषणसंबदधमिति तदनुतत्तौ पितोऽप्यनुवततिः स्यादिति तनिवुत्य्थम- न्यत्सावेधातुकेग्रहणमित्यपितोऽपीद़ भवति । हटपरहणमनुवतेते नहि तत्सार्वधातु- 8 उ०-यदुटुकश्छान्दसत्वादेव तदाह-माषायां ष्विति । |

तणह इम्‌ । तह इत्यस्येति । न चास्यैव यद्ुगन्तस्य व्यावृत्य स्यादिति . बाच्यम्‌ । सानुबन्धकत्वेनास्याग्रहणमित्यत्र तात्पर्यात्‌ । यङुवसत्वे मानाभावाच्च । माग्येऽनवकारात्कादिति । न॒ च ईइनमि कृते तन्मध्यपतितन्ययिनमोऽवकाशः । मिदचोऽन्त्यादित्येकवाक्यतया त॒होऽन्त्यादच ऋकारात्यर ` इत्यर्थेन रनमि ककारस्या- त्यत्वामावेन तद्रा पुनर्वाक्ये तु न मानम्‌ । अनेनैव न्यायेनेमि इनमोभावः । तदेव धवनयननाह-्मिमोमावायेति । न हसतो व्यवस्थाऽस्तीतिः च । यद्वा तत्काटेऽवदयंभरा

पिसत्वेन तद्भासिवियेऽकाञ्चाभविनानवकाशत्वपितयर्थः,। पूर्वमिति । . व्यधस्थारथमित्यनेन ` रनमिमोभीवः मश्च दङित इति भावः ।

कुरस्त॒० । नन््ेवं हर्रहणस्यपि निवर्त; स्यादत आह -हलमरहणमिति । उतो वि ६ ८9,. ३, ५५,

[मी

ध, ७ पा. ६ आ. २] पातज्ञठव्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः । ६६१

अषिदर्थोऽयमारम्भः । अध्रिगो शमीध्वं सुशमि रामीध्वं दामीध्वमधिमो । बहुवचने स्ञल्येत्‌ ॥७। ३ । १०३॥ अतो दीर्घाद्रुहुवचन एत्वं विप्रतिषेधेन ॥ १ ॥ अतो दीर्घाद्वहुवचन एच्वं मवति विप्रतिषेधेन । अतो दषो यारे सुपि च [१०१; १०२] इत्यस्यावकाशः वृक्षाभ्याम्‌ पक्षाभ्याम्‌ । बहुवचने ज्ञस्येदित्य- स्थावकाशः। वृक्षेषु रक्ेषु । इहोभयं पराप्नोति । वृक्षेभ्यः पृक्षभ्यः । एत्त्वं भवेत्नि विप्रतिषेधेन । अम्बार्थनयोर्हुस्वः ॥ ७ । ३ । १०७ ॥ इटकवतीनां प्रतिषेधो वक्तव्यः । अम्बाहे अम्बाठे अम्बिके । तल्हस्वत्वं वा ङिसंबुद्धयोः । तर्हस्वतवं वा डिसबृद्धयोारिति वक्तव्यम्‌ । देवत देषते । देवतायाम्‌ देवते । स॒ तर्हि प्रतिषेधो वक्तव्यः । न वक्तव्यः| स कथं नं वक्तव्यो मवति । अम्बां हृयक्षरं यदि । थधम्बार्थं हचक्षरं गृहते । तत्ता हस्वतव वक्तव्यम्‌ । अवश्यं छन्दासि हस्वलवं वक्तव्यम्‌ । उपमाधन्तु मां एत्नयो गमिणयो युवतय इत्येवमथम्‌ ।

~~~ ----~-~ ~~~ ~~ --- -~ -~~----~-----------*--~-- ~~~ = नन ---- ---~~~ ~~ ननन ------ >

पर०-कग्रहणेन सह निदिं यतस्तन्निव॒त्तौ हो निव॒त्तिः स्यात्‌ । हामीध्वमिति । हमे रन्तभीवितण्यथत्मिषे छोट्‌ । व्यत्ययेनाऽऽत्मनेपद्म्‌ । रप्‌ तस्य बहुं छन्दसाति टुक्‌ । अम्बा । डउलकवतीनामिति । अर्थगतेन च्रीत्वेनाम्बाथाः शब्दा निर्दिष्टाः ्त्यपेक्षया वा स्रीत्ेन निर्दैशः। असंयुक्तानां च डककानां ग्रहणाद्रक्काष्टति स्वा भवत्येव । केवत इति । डौ. हस्वे कृते उन्यावग्रहणेऽदीघ* इति स्थानवत्वान षेषादाम्याडागमौ न भवतः । अम्बाथोमिति । ग्यचव एवाम्बाथस्य ग्रहणाद्रडलक बतामर्थात्प्िषेधः कतो भवति । अवद्यमिति । व्यत्ययो बहुकािति दीर्घस्य हस्वः ।

(न > + ~ त = त भ मण

उ०-वुद्धिरित्यतः। ननु दापिरकर्मकस्तत्कथं पश्युविरसनप्रत्यायकतया सक यकाऽत्‌ जाक राम रिति । शाविति । अच्रापि व्यत्ययेनेत्यपककष्यते । इ्यन्‌विकरणो हि रामि परस्मेपदी च । अम्बार्थ० । नन राब्दस्य विदेष्यत्वात्स्रीरिद्धिरदेशोऽनुपपन्नाऽत आह ` अथम््त- नेति । अम्बा माता । श्रत्यपेक्षयेति । श्रविशाब्द्‌ एव विरेष्यो ऽध्याहतन्य इत्यथः । अस - य॒क्तानामिति । अत एव प्रत्याख्यानेन फठेक्यम्‌ । भाष्ये दृढ्यक्षरामेति । व्यञ्जनसहितोऽ जत्रक्षरं इव्यजम्बार्थोति सूत्रं पाठ्यम्‌ । प्रतिषेधाच्चेदं कच्विति भावः । तत्तात । तलुह- स्वत्वं वेत्थेतत्‌ । तलन्तस्य हृस्वत्वं वेति तवुर्थः । पूववदेबेति । अर्थगतं पूजायोतकं बहुत्व

५७९

६७० उदुद्योतसमलंरृतप्रदीपसमुद्धासिते-

मातुणां मातच्युवार्थमरहते । मात॒णां मातजदेद्यो वक्तव्यः पूत्रर्थरैते ।

गरार्मीमिात वात्सीमात । हुस्वस्य गणः ॥ ७ । ३ । १०८ ॥

इह कस्मान भवति । नदि कुमारि किशोरि नास्षणि ब्रहमबन्ध + स्व- वचनसामकर्यात्‌+- । अस्त्यन्यद्धस्ववचने प्रयोजनं एथग्विभाक्तं मोञ्धीचरमिति।॥ दाक्यं प्रथग्विभक्तिरनुच्यारयितुम्‌ । कथम्‌ । एवमयं बथात्‌ । अम्बार्थोनां हः नदीहस्वयो्गुण इति । यथेवमुच्यते जसि च [ १०९ ] इत्यत नद्या शी गुणः प्राप्नोति । एवं तरिं योगविभागः करिष्यते । अम्बार्थनधोर्हस्वः । ततो हृस्वस्य । हस्वस्य च हस्वो भवति । किमर्थमिदम्‌ । गुणं वक्ष्यति तद्धिधना- थम्‌ । ततो गुणः । गुणश्च भवति हस्वस्येति । अथवा स्वस्य गुण इत्यता- म्बाथनद्योहैस्व इत्येतदनुवर्विष्यते । |

भ०-मातृणामिति । पूर्वपदे बहवो मात्रब्दा इति बहुवचनं मात्शब्दस्य मातजादेश्ो वक्तव्यो यो मात्रब्द्‌ः पुत्रां ॒पुत्रमभिधातुम॒पादीयते । बहवीहौ च वर्तिपदैरन्य- पदार्थोऽभिधीयत इति तत्रैवाय॑संबुद्धौ मातजदेशः । गागीभातेति । गार्गी माताऽ- स्येति बहुवीहो नयृत्येति कपर येन नाप्राप्त इति मातचा बाध्यते यः पुरः श्छाघ्य- गरणत्वात्कुलसंभूतया माजा व्यपदेकमर्हेति तत्र मातजादेद्यो नान्य । गर्गचत्सराम्यां म॑. दयस्‌ यञश्वेति डीप्‌ । |

हस्व० । इह कस्मादिति । हस्वविधानं नया गुणविध्यर्थमेव स्यात्‌ । प्रथ- गिति । ययम्वार्थानां हस्व इत्युकत्वा नया गुणो हस्वस्य चेत्युच्यते तदा प्रथु. चारयितव्या भवत्ति । एवमयं च्रयादिति । ह्रस्वं विधाय गुणे विधीयमाने प्रक्षिः यागोरवं भवतीति लाघवार्थं साक्षदिव यणं विदध्यात्‌ । नद्या अपीति । एकसः मासनिर्दैशाद्रदयोरपि नदीहस्वयोरनुवृ्तिषरसङ्गात्‌ । हस्वंस्य चेति । ह्वस्वस्य चेत्य

उ ०-राब्द्‌ आरोप्य चहुवचननिर्दय इत्यर्थः । पूवपदे बहव इति पठे त॒ सति पूर्वपद्‌ उत्तरषदभ- तास्ते बहव इत्यर्थः । कथं मातुशशब्दस्य पुत्राथीभिधानायोपादानमतः आह- बहुव्रीहो चेति । अरहेत इत्यस्योपयोगमाह--यः पुर इति । रखाध्यत्वादिति । एतच्चार्हः प्रशंसायामिति अरांसायां विहितशत्तप्रयोगा्भ्येते । पुत्ार्थम्ैत इत्यत्र सापक्षत्वेऽप्यत एव निपातनात्कमासः नान्यत्रेति । यत्र पितुरसंवि्ञानेन मात्रा म्यपदेास्तत्र न भवतीत्यर्थः । ।

हस्वस्य । ननु नवीत्यादौ ह्वविधानाद्गुणो न भविष्यतीत्यत आह-- ्स्विधान- मिति । पथगिति । तथा च गौरवं स्यादित्य । एवं च तत्परिहारायेवमुच्यत. इति साम- ध्यक्षयान्नदीत्यादौ गुणः स्यादेवेति भावः । नन्वेवं निरद्स्य यथान्यासेन समानत्वाह्ठाघवा- भविनैवे रादित्ययुक्तमत आह--हस्वं विधायेति । -सास्तादेषेति । ~ आह हस्व विधायेति । सासावेवेति । तव्विथानाज्य

। तः ४ \9 शै ३ | । १ ०५9 |

भ. ७पा. ३.२] पातिज्जल्याकरणमहाभाष्येऽङ्ाधिकारः। २३७१

जासि च ॥ ७।६। १०९ ॥

लभादिषु च्छन्दासे वावचनं प्राङ्‌ णो चड्नशुपधायाः ॥ १ ॥

जसादिषु च्छन्दसि वेवि वक्तव्यम्‌ । किमािरेषेण । नेत्याह । पाङ णौ चडन्धुपधाया- । फिं प्रयोजनम्‌ । अम्बे दर्वि शतक्रत्वः परश्च नभ्यः किकिदीन्या ॥ २॥ अम्बे अम्ब । दर्विं द्वे । शतक्रत्वः शातक्तवः । पशवे पवि । किङिदी- व्या क्िकिंदीविना+ । ` पेर्डिंति ॥ ७ ।६। १११ ॥ धेङिनति गुणविधाने सार्वधातुके प्रतिषेधः ॥ १ ॥ वैति ` गुणविधाने डीसार्वधातुके पतिषेषो वक्तव्यः । पट्वी मुदरी । कुरुत इति । प्र०-जाम्बनार्थत्रयोरित्यनुवर्तते । तेन नद्या हस्वे क्रते तस्य गुणबाधनाय हृस्व एव क्रियते । अथवेति । सिद्धं हस्वे पुनरनुवत्या तद्विधानं गुणवाधनार्थम्‌ । जसि च । जसादिष्विति । आदिङ्षाब्दः प्रकारवाची । प्रकरणेऽस्मिन्येषु -कार्ये विधीयते ते जसादय -इति पूर्वयोमनिरदिं्टानामपि गहणम्‌ । दीति । कदि कारादक्तिन इति पक्षे ऊीष्विधानास्सिध्यति रूपद्वयं ` टीषूषिकल्पं त्वन्पशष्य्तुक्तप्‌ । दातकस्व इति । जसि चेति मुणाभावपक्षे प्रथमयोरिति पृवंसवणदीर्घोऽपि वा -छन्व्‌ सीति वचनान्न भवतीति यणादेशः भरवर्तते । किकिदीविराब्दः कृविघरष्ित्युणादिषु निपातितः ।

धेः । कुरूत इति । रोषो ध्यसरखीति यस्य नद्रीसंज्ञा नास्ति स विसंज्ञ इति

उ०-गणाभावोऽनुमीयत इत्यथः । तेन नद्या इति । अम्बा्थानां पुनहंस्वविधानप्रयोज नाभावान्नदीविषयमेतदधस्वाविधानमित्यर्थः । मातुशब्द्‌ कतो डीति गुणबाधोऽपि स्यादिति नंदीग्रहणमात्रमनुवर्तत इति तत्वम्‌ । पुनरनुवृच्येति । वाक्यमेदेनेत्यथः । अम्बाथ- नयोेण इत्थव सिख `हस्वविधानसामर्थ्यान्न गुण इति किन्त । इक्परिभाषोपस्थि पताषम्बत्यादौ गणानापततेः । तदृमुपरस्थितो तु मात्रवाचकानस्ररब्देऽपि गुणापत्तेः। तस्य नपुं संकत्वेऽपि त्रपो इतिवत्पश्चे गुणापत्तिरिति बोध्यम्‌ ।

जसि च । प्रकारः सादृर्यम्‌ । तच्चेकप्रकरणनिर्विष्त्वानिवन्धनम्‌ । किकेदीविः पक्षि विकेषः । अनपेक्षयेति । तदा द्यकमन्तोदान्तं स्यात्‌ । आदुदात्तमेव प्रयोगद्वयमिष्यत इति ` माष्यकरुदभिप्रायं मन्यते ।

येति । ननु कुरुदाब्दस्याशद्गस्य कथं धिसंज्ञा । यू स्ञ्याख्यावित्यपेक्षया

+~ ७. ५, ९. + ७,-३. ०७.९०८;.१०९; ९.११; १२०. ०८४, १, ४४.” १.२. ४.

९७९ उदूयोतसमलठंृतपरदीपसमुद्धासिते-

सुबधिकारात्सिद्धमर्‌ ॥ २ ॥ सुथिति वैते । क प्रकृतम्‌ । सुपि च बहुवचनं सल्येत्‌ [ १०२; १०३] इति | | याडापः ॥ ७ । ६ | ११६३॥ | इह भतिसट्वाय अतिमाठायेति. हते छते स्थानिवद्भावाद्‌ प्रा- प्नोति तस्यं प्रतिषेधो वक्तम्यः । न वक्तव्यः । यादषिधानेऽपिखटवायेत्यप्रतिषेधो हस्वादेरत्वात्‌ ॥ १ ॥ यादृमिधानि भगिसश्वाय भतिमाढायेत्यपविषेधः । अनथकः प्रतिषेधोऽ- प्रतिषेषः । याट्‌ कस्मान भवति । हस्वदेशतात्‌ । हस्वदिशोऽयम्‌ । उक्त- मेतन्डयान्य्हणेदीष इति+ । अथेदानीमसततयपर स्थानिवन्रावे दीषेवे> हृत आप्चासो मृतपं इति छता याट्‌ कस्मान भवति । ठक्षणप्रतिपदोक्तयोः रतिपदोकस्यैवेति। ननु वेदानीं सत्यपि स्थानिवद्धाव एतया परिभाषया शक्य- मपस्थातुम्‌ । नेत्याह । न्‌ हि षदा कथिदपि स्थानिवद्भावः स्थात्‌ । क प्र०-षरुराब्दो धिः । याडा० । अतिखटवायेति । खटूवामतिकरान्त इति प्रादिसमासे हस्वे च छते चतु््येकवचनस्य ठ्य इति प्राप्नोति याडाप इति च । तच परलायाद्ा- प्नोति तत्र कृते दीर्घत्वे चातिखटवायै देवदत्तायेति प्रसद्धः । हस्वादेशत्वाविति । यतो हस्वदेशचः कृतततो रूपमेदादाग््हणेन तस्य ग्रहणाभावात्स्थानिवत्वं नास्तौ- त्ाह--उक्तमेतदिति । लक्षणेति । अकारस्य दर्षि सत्या इति लाक्षणिकं रूप मिति न तस्य ग्रहणम्‌ । नलु चेति । उ्चान्यहणिऽदीधै इति न वक्तव्यमिति चोद्यते नेत्याहेति परिहारः ।

उ०-रोषकिन्ानात्‌ । अत आह-शेषो धीति ।

याडापः । परत्वादिति । नित्यतेनो्करष्त्वादित्यर्थः । छाक्षाणिकं रूपमिति । नचैवं सयवाया हत्यत्र सवर्णदीर्वे लाक्षणिकत्वमिति तत्रापि न॒ स्यात्‌ । अदि द्वविन प्रवृत्ते । किंच यत्र ठक्षणपब्तिं विना तदरूपासंमवस्तदेव ठक्षणप्रतिपदोक् परिमाषानिपेधविषयः । नचैतत्तथा । एकादेशतः प्रागपि तद्रूपत्वात्‌ । अत एवाऽऽका- राद्रेषेण वारतिकपरत्यस्यानेऽपि न दोष इति बोध्यम्‌ । यज्ञ॒ ततपकषेऽङ्गस्याऽब- न्तविशेणत्वेनाऽऽबन्ताङ्मावान्न , दोषः । उपसर्जनश्रीप्र्ये तदादिनियमसत्त्वादिति । तन्न । ` अतिषरवायेत्युदाहरणविषयवार्तिकस्य तत्पत्यास्यानाय प्रृकेषस्य च वेयथ्योपत्तेः । स्थानिवद्धवेऽपि प्ापत्यमावात्‌ । किंचैवं खट्वाया अर्थेऽधखटायामित्यादौ याडनापतति रिति दिक । | ॥

९ १.२, ४८, + ९१, १. 8. >~ ७, ३,-१०२.

9, ७ पा, ३ ज, २] पातञ्जकुव्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। ६५३

ङराभ्नयाभ्रीभ्यः ॥ ७। ३ । ११६॥ इदुद्धयामाम्विधानमोत्वस्य परत्वात्‌ ॥ १ ॥ इदुद्ध यामाम्विधेयः । शकटचाम्‌ पद्धत्याम्‌ घे न्वामिति । किं पुनः कारणं न सिध्यति । ओत्वस्य परत्वात्‌ । परत्वादौचं माप्नोति । योगविभागात्सिद्धम्‌ ॥ २ ॥ योगविभागः करिष्यते । डेराम्नघया्नीभ्यः । तत इदुद्धचाम्‌ । इदुद्धचाम्‌- न्तरस्य ङराम्भवतीति । शकट्याम्‌ पद्धत्याम्‌ पेन्वापिति । तत ओद्च्च वेः ओद्चच घेः ॥ ७ । ३ । ११८; ११९ ॥ | ओत्वे योगविभागः ॥ १ ॥ ओत्वे योगविभागः कर्षव्यः । ओत्‌ । ओद्धवतीदुमद्धयाम्‌ । ततोऽ घेरिति । अकारश्च भवति षेरिति । किमर्थो योगिभागः । सखिपतिभ्यामोत्वार्थः ॥ २ ॥ सखिपतिभ्यामोचखं यथा स्यात्‌ । सख्यो पत्यो । एकयोगे द्यप्रापिरत्वस्नियोगात्‌ ॥ ३ ॥ एकयोगे हि सत्योच्वस्यापाभिः । किं कारणम्‌. । अर््चसंनियोगात्‌ । अ- प्र०- ० । शाकटयामिति । शकटिरब्दस्य ङिति, हस्वश्चेति वा नदीसंज्ञा विधाना- तदभावपक्षे चिसंज्ञायां शकटाविति भवति । नदीसंज्ञापक्षे त॒ परत्वादौत्वं.प्राप्नोति ।

५

आमोऽवकाज्ञः कुमार्यामिति । ओत्वस्यावकाशः सख्यो पत्याविति । अत॒ आह-- श्वुद्धयामिति । पूर्वविप्रतिषेध आश्रयणीय इत्यर्थः । ननु कृत॒ ओच्च पुनःप्रस- ङ्विज्ञानादाम्‌ भविष्यति । पुनरोत्वं न भविप्यति । चक्रकेष्िष्टतों भ्यवस्थापनात्‌ । नैतदस्ति ! द्रव्यपदार्थपक्षे सकरदगतपरिभाषया<<प्न स्यात्‌ । योगविभाग इति । श्वुद्धयामित्यत्र योगे नवीग्रहणानुवत्या सख्यो पत्यावित्यत्रामो ऽप्रसङ्गः । ओदश्व० । ओत्त इति । एकयोगे त्रच्वौ्चयोः संनियोगाशेष्टत्वायनत्रात््वं तत्रोत्ं स्यात्‌ । सख्यौ पत्याविति. । असखीति प्रतिषेधात्पतिः समास एवेतिं नियमाचा- नयोनीस्ति विसंज्ञा । असू्याख्यत्वाच नदीसंज्ञा नास्ति । यदा सखिशब्दः च्ियां वतते तदा सख्यशिश्वीति भाषायामिति ङीषा भाग्यम्‌ । पतिराब्दस्य तु स्ीवृत्तरथ्ञसंयो- उ०-~ ङेराम्‌ । हाकट्यामितीति । अत्र प्रयोगे शकयिशब्दस्येत्यर्थः । ननु योग- विभागे सख्यावित्यादावप्याम्‌ स्यादत आह--इढुद्ध-याभित्यच्रेति । ओद्श्च । ससिपत्योः छियां वृत्तौ कथं भाग्यं तत्राऽऽह-यदा सखीति । एवं च तस्य सख्यामिव्येवेति भावः। यन्ञसंयोगादन्य जति । यज्ञसंयोगे हि पत्न्यामिति भवति । आद्युकात्तेषु »# ७, ३. ११७; १९९, = १. ४.७; € ० |

९७४ उदूयोतस॒मटंछृतप्रदीपसमुद्धासिते

त्वनिमेगिनो्छमुच्यते तेन यत्वा वं तैवोतं स्यात्‌ । न वाऽकारस्यानन्वाचयवचनाधथा केयाङे सलोपः ॥४॥

न वार्थं ओते. योगविभागेन । कं कारणम्‌ । अकास्यान्वाचयवचनात्‌ । पधानरिष्टमोच्वमन्वाचयरशिष्टम्चं यथा क्यार सेडोपः। तद्यथा । पधानशिष्टः क्यङ्‌ प्रातिपदिकमाजादद्धवति यत्रे च सकारस्ततर रोपः+ ।

† अत्वे टाप्प्रतिषेधः ॥ ५॥

अचे टापः प्रतिषेधो वक्तव्यः । दकटौ प्द्धतो धेनो । अचे छते राप्पा-

पोति> । | न वा संनिपातलक्षणस्यानिमित्त्वात्‌ ॥ & ॥ न वा वक्तव्यः| किं कारणम्‌ । संनिपातरक्षणस्यानिमित्ततवात्‌ । संनि-

प्रातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्येति राव्‌ न भविष्यति । डित्करणाद्रा ॥ ७ ॥

9. क

प्र०-गादन्यच ङिति हस्वश्चेति पक्षे नदीसंज्ञेति पत्यामिति भवति । न वेति । अन्वाचये चशब्दः । इदुद्धयां पस्य ङरोद्धवति । यत्र तु धिसंज्ञाऽस्ति तत्र तस्या्वमिति । अच्वान- पेक्षमोच्वं प्रधानलिष्टम्‌ । अत्व इति । टापि सत्योड आप इति शीभावः प्राप्नोति।

यदा तत्र सामान्यग्रहणार्थोँ डकारो व्णनिर्देशो वा । यदा तु पूर्वी चार्यनिदेशस्तदा प्रथः मादितीयाद्िवचनयोरेव शीषिधानादस्याप्रसङ्गः । अन्ये गपि याटप्रसङ्गमाहः 1 न वेति ।

क न क

या सेत्यादौ टान्भवति त्यदायकारष्टान्विधेरिति दोषेषु परिगणनात्‌ । डित्करंणदेति । अन्तोदाततेषु स्वरभेदोऽपि नास्ति इडित्व उदात्तनिवत्तिस्वरेण भाग्यम्‌ । अडिन्ते त्वेका- दश॒ उदात्तेनोदात्त इति .! ननु डत्वे सख्यौ पत्याविति ्टिपप्रसङ्कः । नैतदस्ति ।

ओद्रडिच वेरिति न्यासः कियते पत्यावैश्व्य इति निपातनाद्रा<वेष्टिरोपाभावः । विरातावित्यत्र ति षविशतेिंतीति तिोपो भवति । नस्तद्धित इति योगविभागात्‌ ।

` तद्धित इत्यत्र ति वविशतेडिंतीति न इति चानुवर्तते । रिसित्यितन्॒ नानुवर्तते ।

भ त ता तान "~ ~ = कन न ~, ~ ०

~ -- ~ ~ ----*^~--- न ५ ०० भा

उ०-स्वरभेदप्सङ्ग एव न । अन्तोदात्तेष्वपि नेत्याह-डिच्व इति । तिनत्वप्रयुक्तं स्वरितत्वं तु नात्रे । तितिप्रत्ययग्रहणात्‌ । प्रत्ययाप्रत्यययोरित्येव ` सिद्धे पुन; प्रत्ययग्रहणेनौप- देशिकप्रत्ययत्ववत एव ग्रहणादिति भावः । अघेरिति । सामान्यापेक्षं ज्ञापकापिति भावः । वस्तुतः शङ्केवायुक्ता । इडद्भयागुत्तरस्य रोत्‌ । वेः , परस्य तु स डिदित्यथांत्‌ । योगविभागाषिति । तद्धित इति विभज्य तत्र॒ ति विशतेति ` न इति चानुवत्य॑वाक्यमेदेन व्याख्येयमिति भावः । ठेसित्यितदिति तस्य टडिति रोप इति स्वातन्व्येणेवार्थो नतु तद्धित . इत्येतदेकवा्थतरेक्ति भावः । अत-

40.

भ. ७बा, ६ भा. २] पातज्ञलव्या द्पटामाष्येऽङ्ाधिकारः । , ३५५

भथवा डिदोकारः करिष्यते । ओ डि वेः । - . . | आढ्गे नाऽस्त्रियाम्‌ ॥ ७।६।१२०॥ किमथेमल्लियामित्युच्यते नाऽडो ना पुंसीवेवोच्येत । का रूपसिद्धिः पु- णा जतुना । नुमा सिद्धम्‌+ । नेवं शक्यम्‌ । इह हि अमुना त्राह्मणकूठेनेति मुमावस्यासिद्धत्वानुम्न स्यात्‌ । अक्चियापिति पुनरुच्यमाने न दोषो भवति । कथम्‌ । वक्ष्यत्येतन मु दादे इति^ । | इति श्रीभगवतपतञ्नटिषिरपिते व्याकरणमहाभाष्ये सपमस्याध्या- यस्य तृतीये परदे द्वितीयमाह्विकम्‌ । पादश्च समाप्तः ॥

प्र०~-अतद्धितानां ्-अतद्धितानां ित्करणसामथ्यीत्‌ । यथैव हयभस्य रोपो भवत्येवमतद्धितेष्वपि । ``

आङो । किमथंमिति । आङे ना पुंसीत्युच्यमाने मात्राङावं भव- तष्ट च सिध्यतीति प्रश्नः । नुमेति । इकोऽचि विभक्तावित्यनेन । अमुनेति. । पंसीत्युच्यमाने नपुंसके नाभावो न स्यान्नुमपीग्क्षणो सत्वस्यासिद्धत्वान्नास्ति । न भ॒ टदे इति । टाया अदेकघष्टायामादेष् इत्यनेकविभवत्यन्तसमासाश्रयेण नाभावे कतव्ये ने च परतो दीर्ध मत्वस्य सिद्धत्वादषिढक्चषणो नाभावो भवत्यतो दीर्घो यलि सपि चेति दीधेत्वं न भवतीति सर्वष्ठसिद्धिः ।

इत्युपाध्यायजेयटपुत्रकेयटक्ृते महाभाष्यप्रदीप सप्तमस्याध्यायस्य त्रतीये

पादे दितीयमाहनिकम्‌ । पादश्च तृतीयः समाप्तः । . ..

अ०-द्धितानापिति पठि यथाऽतद्धितानां डा इत्यादीनां डित्करणसामथ्यास्सिद्धान्तेऽभत्वेऽपि रिलोपस्तथाऽतद्धितत्वेऽपि भविष्यतीति तदनुवत्तावपि न क्षतिस््र्थः । कचित्तु तद्धितानामिति पाठः । यथा डमतुपादितद्धितेऽभत्वेऽपि छोपस्तथोडादावतद्धितत्वेऽपि रोप इत्यर्थः । क्चित्त॒तत्सामथ्यदिवोभयवेकल्येऽपि डादौ दोप इति बोध्यम्‌ ।

आने नाऽ० । ननु नमुन इत्यस्य तन्त्रेण नाभावे नकारे च कृते कर्तव्ये च मुत्वं नासिद्धमित्यर्था्नपुंसके नुमा सिद्धमित्यत आह-- भाष्ये वक्ष्यत्येत- दिवि । एवं च वांतिकेकवाक्यतया सूत्रेऽपि नाभवि कृते क्तैव्य इत्येवार्थं इति भावः `। किचेवमस्मे कृठाय अम्‌ कुले इत्यायसिद्धिः । न मु न इति सूत्राविषये र्वै विभक्तेनिमित्तकार्यप्रवृत्तो सत्वे तस्य नकोारविषये कमपि प्रतयकषिद्धत्वाभावेन विभक्त्यादेशं प्रत्यसिद्धत्वेऽपि वा परत्वेन नुमापत्तरिति सर्वे्टसिद्धिः ।

इति श्रीरिवभद्सुतसतीगर्भजनागोजीभङ्कृते भाष्यप्रदीपोदूयोते सप्तमस्याध्यायस्य ,

तुतीये पादे दितीयमाहनिकं पाक्शं समाप्तः । ` `

।- ६.. ४. १४३. + ७. १,,५३. ‡ ८, २, ३.

६७8 उः धातसमल्तप्रदीपसमुद्धासिते-

. णौ चडमश्रपधाया हस्वः ॥ ७।४।१ ॥ `

अथ णिग्रहणं किमर्थं न चड्चुपधाया हस्व इत्येव।च्येत । चङ्युपधाया हृस्व इतीयत्युच्यमाने अटीखवत्‌ अपीपवत्‌ ऊकारस्थेव हस्वत्व प्रसभ्येत । नैत- दस्ति पयोजनम्‌ । वुद्धिरव बाधिका मिष्यति+ । वृद्धो तर्हिं कतायामोकार- स्येव हस्वत्वं पसज्येत । नैतदस्ति । अन्तरङ्खत्वाद््ावदेरो भाविष्यति+ । न हीदानीं हस्वमाविन्युपधा भवति । तस्माण्णिम्रहणं कतेव्यम्‌ ।

प्र०- णौ चड्शुपधायाः । अथ णिग्रहणामिति । दरस्वग्रहणादुपधाग्रहणाच्च चडा णिराक्षिप्नो नद्यण्यन्तानां चङि हंस्वभागुपधाऽस्ति । हस्वश्चत्या हयच्परिभाषोपस्था- नाद्व उपधाया हस्वेन भाव्यम्‌ । न श्रिदरुस्ुेदृश्वीनामजुपधा । कमिगुप्योस्त हृस्व एवोपधा । तत्र॒ णावन्तरङ्गत्वाद्द्ध्यादिषु कृतेषु चडन्युपधा ह्वभाड्‌ नास्तीति सामर्ध्यास्चङधि यः प्रत्ययस्तस्मिद्चपधाया हृस्वो विज्ञास्यत इति प्रश्रः । इतरो यथाश्रतसंभवाच्चङकि यः प्रत्यय इत्यध्याहारो न युक्त इति व्चनादन्तरङ्ग- मपि वृद्ध्यादि हस्वो बाधेतेति मत्वाऽऽह--चड्युपधाया ईति । इतरस्तु चडि यः प्रत्ययस्तस्मिञ्चपधाया इत्यध्याहारेण सूत्रा्थसंभवादयुक्ताऽन्तरङ्खवाधेति मत्वाऽऽह- ुद्धिखेति । इतरो हस्वस्यानवकाश्तां मत्वाऽऽह--ओकारस्येति । नन्वेवं वद्धि. रनर्थिका स्यात्‌ । एतदेव तह्यच्यते वृद्धचाऽत न भाव्यमम्युपगम्य तु वृद्धिरुच्यते । वृद्धौ तर्हिं कृतायामिति । अपवादत्वाद्धे हस्वो वृद्धर्नाधक आवादेशस्य चेति भावः । इतरो वाक्याध्याहारेण स्वस्य सावकादातां मत्वाऽऽह- नैतदस्तीति । इतरो यथाश्रतुसंबन्धसंभवादनवकाशतामेव मत्वाऽऽह-नहीदानीमेति । ननु बरद वाधित्वा भवतूकारस्य हरस्वस्तस्मिस्तु कते बाधितत्वान्मा भदवृाद्धिः । गुणस्तु केन

उ०~ णौ चडिः० । हस्वग्रहणादिति । हस्वविधानादित्यर्थः । विघेयसमर्पकहस्व- ग्रहणेन तदिङ्काच्परिभाषोपस्थानादिति यावत्‌ । वृद्ध्यारिष्विति । आदिनाऽ्वादि । अदीद्पदित्यादौ पुक्‌ ध । चङि यः भत्यय इति । स च णिरेेति णिग्रहणम- न्थकमित्यर्थः । यथाश्चुतेति । अनुपसंजातविरोधन्यायादिति भावः । अयमेव सिद्धा- न्त्यारायः । भाष्य ऊकारस्येवेति । न त्वपीपचदित्यादाविति भावः । नन्वेवमिति। यथोकारस्य हृस्व उकारस्तहिं प्रतिपत्तिगरवपरिहारायोकारस्य हस्वोऽस्त्वत्यारायः । अत्र वदन्ति वृद्धिास्रमथवदेवान्यतर । अत्र प्रवरत्तिरपि पर्जन्यन्यायेनेति चिन्त्यमि- दम्‌ । व्रद्धयाऽत्र न भाव्यमिति । आवादेशस्य चेति । वृद्धिवाधद्वारोति भावः। (>‹ अन्टद््छ)ष्य)टि । कमेण संस्कारे वद्धिप्रापिकारे हस्वाप्राप्त्या चिन्त्यमिदम्‌ । पद्संस्कारे तु वक्तुं शक्यं परंतु भाष्यस्य कमसंस्काराभिप्रायेण प्रवातिर्क्ष्यते । हस्व-

| ७. २. ११५. + &. १. ७८. ` > धनुश्िह्वान्तगतो मन्थः, ख. ग. पुस्तंकस्थः ।

भ, ७ षा. ४ आ. १} षातञ्जलव्याकरणमहामाष्येऽक्गाधिकारः । ३

अथ चङ्ग्रहणं किमर्थं न णावुपधाया इत्येव सिद्धम्‌ । णावुपधाया हस्व इतीयत्युच्यमाने कारयति हारयतीत्यत्रापि प्रसज्येत । नेतदस्ति प्रयोजनम्‌ । अध्वा परवृत्तिज्ञापयति न णिव हस्वत्वं मवतीति यदयं मितां हत्वं शसति इहापि तर्हि न पराप्नोति । अचीकरत्‌ अजीहरत्‌ । वचनाद्ध विष्यति । इहापि तर्हिं वचनात्माप्नोति । कारयति हारयति । तस्माच्चङ्ग्रहृणं केतैव्यम्‌ ।

अथोपधायहणं किमर्थम्‌ ।

्रड^वार्यते । ततो गुणेऽवादेरे च सिद्धमलीटख्वदिति । नेतदस्ति गुणस्य वृद्धया बाधि- ` तत्वात्‌ । वृद्धश्च ह्रस्वेन । अष्टावसरस्य गुणस्य दूतः पुनः प्रवुत्तिरित्युवङ््‌ ्रसज्येतं । अदीद्पादित्यन च ह्रस्वेन पुग्वाध्येत । अपीष्चदित्यादौ च नैव

~ _

हरस्व; स्यादिति णिग्रहणं . क्रियते । यदा तु चङ्परनिह्ठासि स्थानिवत्वनिषेधस्तद्‌ा रद्धयावदेरयोः कृतयोः पुकि च णिलोपस्य स्थानिवच्वाभावाश्वडन्युपधा हरस्वभा- विनी सेमवतीति णिग्रहणं न कर्तव्यम्‌ । सूत्रकारेण चडपरनिद्धसिं स्थानिवस्व- निषेधो न कत इति गिग्रहर्णं कतम्‌ । अथेति । मितां हरस्वविधानादनेन सर्वै णौ ह्रस्वो न भविष्यति । प्रयोगदरघानाच्चेष्ठा व्यवस्थाऽश्रयितव्येति मत्वा प्रश्नः । इतरो वचनमन्तरेणेष्टानिष्टविभागो दुर्ञान इति मत्वाऽऽह--णाबुपधाया इति । अथौ-

क्न क अ 9 प-

पधाग्रहणमिति । न्यायान्नाग्छोपिश्ास्तरदितािति निषेधाच्च लिङ्गादुपधाया एवं हरस्वो

उ०-भाव्युपधाया अङीलवदित्यादावप्यभावाच्छाघं व्यर्थमेव स्यादिति णिग्रहणं कार्यमिति भाष्वादयः । पदसस्करिऽपि तच्द्धातुं सिद्धं कत्वा तत्पकृतिकपदरसस्कार इति धातुसंज्ञासमकाटमेव वृद्धिरिति तद्वाधो हसवेनाश्धवयः । एतेनादीदपदित्यायपि चिन्त्यम्‌ । ्रष्टावसरन्यायश्चा् शाघे नास्तीत्यसङृद्‌वेदितम्‌ ) । अष्ठावसरस्येति । अत्र शास्र ्रष्टावसरन्यायाङ्गीकारि फलाभावात्‌ । गुणाङ्खीकरिऽप्यपीपचदित्यादेरसिद्धिरिति भाष्या- रयो बोध्यः । न ॒त्वलीखवदित्यसिद्धौ तात्पर्यम्‌ । स्वयं दोषान्तरमप्याह--अद्ीद्‌- पदति । अनवका्ात्वेनान्तरङ्वाघकताया एवास्य वलप्तत्वादित्यर्थः । द्िचानन्तर- स्येति न्यायात्पुक एव बाधः स्यान्नतु वद्ध.यदरित्यरीरवदित्यदेरप्यसिद्धिरबोध्या । यदा स्विति । यदर्थ॑तद्वातिकं तस्यात्रैव सूत्रे णेणिच्युपसंख्यानमित्यनेन साक्यिष्य- माणत्वात्तदनावक्यकामिति णिगरहणम्‌ । एतदुत्तरसूत्रे कैयट एव स्पष्टम्‌. । णिच्र हणं कृतमिति । यदि तु नाग्छषीत्येतत्सामर्थ्याद्् निदिष्टपरिभाषाया कध हत्य च्यते तदा सूतरसततेऽपि स्य्ार्थमेव णिग्रहणामिति दिक्‌ । ननु चङ्हणाभावे कार यतीत्यन्रापि स्यादत आह--भितामिति । घचनमन्तरेणेति । मन्दबुदधीनामित्यथैः । ननुपधामहणामाविऽचकाङस्षदियादावतिपरसङ्गोऽत आह न्यायाक्किति । येन नाच्च १.4. ८९ न ^

६.७८ उद्र।०८८यत अद पस्‌ ४1६ ~ णौ चड्शुपधाग्रहणमन्त्यप्रतिषेधार्थम्‌ ॥ १॥

णौ चङ्चुपधाग्रहणं करियतेऽन््यस्य हस्वत्वं मा भृत्‌ । णो चडि हस इतीयत्युच्यमाने अटीखवत्‌ अपरीपवत्‌ अन्त्यस्येव हस्वतं पसज्येत । नैतदान्त प्रयोजनम्‌ । अन्तरद्खन्वादावादेशो मविष्याति । न हीदानीं हस्वभाव्यन्त्योऽ- सि । अन्त्यो हरस्वमाबी नास्तीति छत्वा वचनादनन्त्यस्य भाविष्यति । इहापि वचनात्माप्नोति । अचकाङ्क्षत्‌ अववाज्छत्‌ । येन नाव्यवधानं तेन व्यवहि-

. तेऽपि वचनपामाण्यात्‌ । केन च नान्यवधानम्‌ । वर्णेन । एतेन पुनः संघातेन ` व्यवधानं भवति न भवति च । उत्तरार्थं तह्यंपधाग्रहणं कर्वन्यम्‌ । रोपः पिब-

र<-भविष्यतीति प्रश्रः । चडन्बुपधाम्रहणमिति । असत्युपधाग्रहणेऽच्परिभाषोपस्थानाद्‌- च्वाऽङ्स्य विरोषणादजन्तस्याङ्गस्य हृस्वो विधीयमानोऽलोन्त्यस्येत्यन्त्यस्य स्यात्‌ । ट इ अत इति स्थित ऊकारस्य हरस्वत्वप्रसङ्कः । वुद्धिरत्र बाधिका भविष्य तीति पूर्ववत्सर्वमनानुषञ्जनीयम्‌ । न्यायब्युत्यत्तये त्वन्यदभिधातुमाह- नैतदस्तीति । इतरो हरस्व निरवकारात्वादन्तरङ्गाणां बाधकं मत्वाऽऽह-- न तर्हदानीमिति । इतरो विि- षणविरेष्यभावे कामचारादङ्गेनाज्विशेष्यते-- अङ्गस्य यज तत्र॒ स्थितस्याचो हस्व भवतीत्येवं विध्यन्तराण्यपि न बाधितानि भवन्ति हृस्वश्च सावकाडो भवतीति मत्वाऽऽह- ` अन्त्यो हस्वभावीति । अङ्कस्येति चावयवषष्ठीविज्ञानादलोऽन्त्यस्येत्यस्योपस्थानाभावः । येन नाव्यवधानमिति । तस्मिनिति निर्दिष्टे पूर्वस्येति परिभाषोपस्थानायेन शब्दे- नाव्यं व्यवधाने तेन व्यवहितेऽपि कार्यं॑विज्ञायमानमन्यन्यवधाने न प्रवर्तते । ` ण्यज्खाभ्यां ह्यज्विशेष्यते णौ परतोऽङ्गस्य योऽजिति साम्यदिकवर्णव्यवधानमवरयं- ` मावित्वादाश्रीयते । एकस्िस्तु विषयेऽन्त्यसदेशानन्त्यसदेशयोर्हस्वभाविनोरसंभवादनन्त्यवि-

उ०-धानमिति न्यायादित्यर्थः । निषेधेन ज्ञापकेनान्त्याचोऽपकर्षः ! न्याया व्यवहित- , व्यावृत्तिरिति बोध्यम्‌ । असतीति । एवं चारीट्वदित्यतैव स्यात्‌ । अपीपचवि- ` त्यादौ तु न स्यादिति भावः । पूर्ववदिति । अनवकाशात्वादुन्॒द्धयादेबधिकं स्वत्वं स्थादिति. भावः । एतत्पर्ैवदेवायुक्तमित्यन्ये । नन्वेवं तदूनुषङ्खेणेव सिद्धे नैतदस्तीति भाष्यं व्य्थमत आह- न्यायेति । येन॒ नाव्यवधानामित्यादेन्ययस्य - व्युत्पत्तये ्युत्पादनाय । अन्यत्‌--इहापि वचनादित्यादि वक्तुमुक्तमप्याहेत्यर्थः । , भाष्येऽन्तरङ्गत्वादावादेशो भविष्यतीति । ` वृद्धावावदेश्लो भविष्यतीत्यर्थः ` -. अलोऽन्त्यपसिभाषायां सत्यां कथमनन्त्यस्य स्यादत आह- इतर इति । - अवयवषष्ठीति । स्थने विज्ञातस्य हि सोऽनुसंहार हत्यर्थः । ननु णावि- त्यनेनाङ्खविशेषणादेष न्यायोऽत्र नावतरतीत्याश्येनाऽऽह--ण्यङ्गाभ्यां दीति । उप- धाग्रहणाकरणङाषवानुरोधेन णिप्रस्याङ्गसंबन्धिनोऽच इत्यर्थः करिष्यत इत्यभिमानः ।

भ, ७पा. ४ आ. १] पातज्जकठन्धांकर।म (माष्येऽङ्गभिकारः। ३५९

तेरी चाभ्यासस्य [ ४] उपधाया यथा स्यातू । अपीप्यत्‌ भपीप्यताम्‌ अपीम्यन्‌ । | |

अथेह कथं भवितव्यम्‌ । मा मवानरिटदिति । आहोसिविन्मा भवानाश्द- दिति। मा भवानारिटदिति भवितव्यम्‌ । हरस्वतवं कस्मान मवति । द्विव॑चने+ छते परेण हषेण व्यबहितमिति छृत्वा । इदमिह संप्रधार्यम्‌ । द्विवचनं करियतां हृस्वत्वमिवि किमत कतेव्यम्‌ । प्रतादूधस्वत्वम्‌ । नित्य द्विवंचनम्‌। छते हस्वे पाप्नोत्यरुतेऽपि । एवं तर्याचायैपवृच्तिज्ञापयति दविवंचनाद्धस्वत्वं बरीय इति यद्यमोणिम॒दितव करोति । कथं छता ज्ञापकम्‌ । कार्ैतकरण एतत्मयोजनम- दितां नेति परतिषेधो यथा स्यात्‌ । यदि चात्र पूवं द्विवचनं स्याहदित्करण- मनर्थकं स्यात्‌ । द्विर्वचने छते प्रेण व्यवहितत्वाद्‌धस्वतवं न मविष्यति । प्यति त्वाचार्यो द्विर्वचनादधस्वत्वं बटीय इति तत ओणिमूृदितं करोति । तस्मान्मा भवानरिढदित्येव भवितव्यम्‌ ।

ॐ कनि

उपधाहस्वत्वे णेणिच्युपसख्यानम्‌ ॥ २ ॥

[ना प्र०-करेजन्त्यसदेशस्यैव ग्रहणमिति परिहारो नोक्तः । अपीप्यद्विति । अलोऽन्त्यस्येति पुको लोपप्रसङ्गाडत्तरार्थमुपाग्रहणम्‌ । ननु हस्वापवाद लोपो विज्ञायमान ¦ उत्सर्ग. देशत्वादपवादानामुपधाया एव भक्ष्यति । नैतदस्ति । हख्शचत्याऽच्पस्मिषोपस्थाना- दङ्न॒चाचो विशेषणादयक्तं यदुपधाया हस्वः स्यात्‌ । लोपविधौ तु पिबतेरिति स्थाने प्या अन्त्येऽल्युपसंहारादन्त्यस्थैव छोपः स्यात्‌ । भिच्रदेशावपयुत्सर्गापवादो हर्यते यथा शपृश्रमौ । काकन्वौ । सत्यपि संभवे बाधनं भवतीति न्यायाद्धव्रदेशोऽप्य- प्रवाद उत्स बाधते । यदि तर्हत्तरार्थमुपधाग्रहणं तत्रैव वक्तन्यमाल्लोपः पिबतेरोच्वा- भ्यासस्येति । नैतदस्त्यन्तरङ्मपि मुकमनवकारात्वादाष्लोपो बाधेत । उपघाग्रहणे लन्तरङ्त्वात्पुकि कत आकारस्योपधाया रोप इति न कश्चिदोषः, । अथेति । न्याय- प्रयोगविरोधालश्नः । स॒ एव प्रष्टा न्यायाश्रयेणाऽऽह--मा भवानाटिटदित्येवमिति । इतरो व्ष्यमाणटिङ्ञकटम्ेन च्छति--हरस्वत्वं॑ कस्मान्न भवतीति । णवं तर्दति ।

उ०--परत्ययस्याङ्गांशा उलत्थिताकाङ्प्षत्वादियमेकवेशयुक्तिः । नोक्त इति । तस्याः प्रत्या ख्यातत्वाचेत्यपि बोध्यम्‌ । छोपविधो त्विति । तत्रा्ृपरिभाषोपस्थित्यमावादित्यर्थः । स्थाने षष्ठया इति । तस्या एव युक्तत्वादिति भावः । भिन्नदेक्षाविति । स्थान. षष्ठ्यलोऽन्त्यपरिभाषाऽबाधायेति भावः । ननु भिन्नदेशत्वे बाध्यबाधकभावो न स्यादत आह- सत्यपीति । उदाहरणान्तरेभ्यो विरोषमाह-- न्यायेति । अष्टिदिति प्रयोगे दक्यते । न्यायेन त्वाण्िदिति प्रामोतीति विरोध इत्यर्थः. । ननु कृतायां इद्धो |

+ ६..१..११. > ७. ४.२,

&८2 ` ` उदूर्यातसमलंकतपरदीपसमुद्धासिते=

` इपृधाहस्यते णेणिच्युपसंख्यानं कतैम्यम्‌ । वादितवन्तं पयोजितवान्‌ अपी. वदह्टीणां परिवादकेन । फ पुनः कारणं न सिध्यति । णिचा व्यवहितत्वात्‌ | गिरोपे कते+ नास्ति व्यवधानम्‌ । स्थानिवद्धावादव्यवधांनमेव । परपिषि- ध्यतेऽर स्थानिवद्भावश्वङ्परनिहौसे न स्थानिवदिति । एवमप्य्‌- म्टो्िनां नेषि ~ प्रतिषेधः प्राप्नोति । वृद्धो* तायां रोपरस्तना- म्छोप्यङ्खः भवति । इदमिह. संप्रधा्थम्‌ । वृद्धिः करियतां रोप इति किमत्र कर्वव्यम्‌ । परतवाद्वद्धिः । नित्यो लोपः । छतायामपि वृद्धो परामो- त्यङृतायामपि । अनित्यो टोपः । अन्यस्य तायां वद्धो प्राप्नोत्यन्यस्या- छृतायां राब्दन्त्रस्य च प्राप्नुवेन्विधिरनित्यो भवति । उभयोरनित्ययोः प्रवा- दूवद्धिः । वद्धो रतायां डोपस्तनाग्टोप्य ङ्गं मवति । एवं तर्घाचायैपवृतिर्ञा- प्यति व॒देर्छोपो बटीयानिति यदयमग्ोषिनां नेति प्रतिषेधं शास्ति । नैतदस्ति त्ापकम्‌ । अस्त्यन्यदेतस्य वचने प्रयोजनम्‌ । किम्‌। यच वद्धावपि छृतायामगेव्‌ ठुप्यते । अत्यरराजत्‌ । यत्ति प्रत्याहारयरहणं करोति । इतरथा ब्वरोषिनां

----~--*------------ -- ---~--~-~* 9 11 11 णक

~~~ --~------

¢ क

प्र०-ज्ञापकात्परवं हस्वः पश्वादरद्िर्वचनमिति कमः । करतायामपीतिं । स्थानिवद्भावात्‌ । एवं तर्हीति । सर्वत्राको वृद्धो कृतायामेकारोकारयोलोपि न त्वकः । अत्यररा- जदिति । राजानमतिक्रान्तवानिति प्रातिपदिकद्धाव्वर्थं इति णिवे कतेऽत उप- धाया इति वृद्धो कृतायामगेव लुप्यते । यत्तदीति । प्रत्याहारग्रहणादिद्गात्पूव॑वि प्रतिषेधेन लोपो भवति । ननु प्रत्याहारग्रहणे स्वामिनमास्यद्‌सस्वामत्‌ गोमिनमाख्य- दज्ुगोमत्‌ इत्यादो वद्धिप्रसङ्ाभावाष्ोपे हस्वनिषेधार्थं स्यादिति कथं ज्ञापकमिति चिन्त्यमेतत्‌ । अत्राऽष्हुः । अनभिधानाण्णिजच्र नास्तीति भाष्यकारस्यामिप्रायः । एवं तु ज्ञापकेन कोपस्य बठीयस्त्वे यदुक्तं हरिकिल्योरदन्तत्वनिपातनं सन्वद्धावप्रति- षेधाथमिति तद्विरुध्यसे । असत्यप्यत्वनिपातने वुद्धिं बाधित्वेकारस्य लेपे सति सन्वद्धावस्याप्रसङ्गाद्नाश्रित्य ज्ञापकत्वमत्वनिपातनमुक्तम्‌ । ज्ञापकाध्र्यणं तु ज्यायः । पटुमाख्यद्पपरदित्यादावकृतायां वृद्धो लोपे सति -सन्वद्धावस्य प्रसद्धाभावार्थम्‌ ।

उ०-णिरूपत्वाभावा्ठोपो न स्यादत आह-- स्थानिवद्भायादिति । पूरवैविपरतिबेधेनेति । कोपसामान्यं वृद्धेः पूर्वविप्रतिषेधेनेत्यनेन ज्ञाप्यते । अत एव स्ीपंसाम्यां कस्येदितिसूतर्ं भाष्यं संगच्छते । णिजच्र नास्तीति । टुख्येवेषामनभिधानमित्यन्ये । विरोधं परि- हरति--अनाभित्येति । ज्याय इति । वस्तुतस्त॒॒सूत्रभाष्यसंमतपक्षभेदेन विकल्प एव तत्पर्यम्‌ । तज रक्ष्यामुरोधाव्यवस्थेति तच्चम्‌ ¦ अथवेत्यादिना न पूवोक्तस्य त्यागः कितु भरङृतविषये समाध्यन्तरमित्येव । पूर्वोक्तर्थस्त्ववरयाश्रयणीय इत्याह-- न

। 1 ६ ४.५१. >८-१..१..५८. = ७,.४..२. ४ ७, २. ११.

भ. ७ पा. ४ आ. १] पातञ्नरन्याकरणमहामाप्येऽङ्गापिकारः। ६८१

नेति त्रयात्‌ । एवं वा वृद्ेरखोपो बीयानिति । अथवाऽऽरभ्यते पूैविपतिषेधो ण्यल्ोपावियड्यण्गुणवृद्धिदीषेवेभ्यः पूरवविरतिषिद्धेमिति+- ! तस्मादुपसंख्यानं कृतैव्यमिति । . नाग्लोपिरास्वृदिताम्‌ ॥ ७।४।२॥ अग्लोपिप्रतिषेधानर्थक्यं च स्थानिवद्धावात्‌ ॥ 4 ॥ अग्टोपिपरतिषेधश्चानथकः। किं कारणम्‌ । स्थानिवद्धावात्‌ | स्थानिवद्धावाद्् हृ्वत्वं न .भविष्यति । यत्र तर्हि स्थानिवदद्धावो नास्ति तदर्थमयं योमो वक्त- व्यः । क स्थानिवद्भावो नास्ति । यो हख्चोरदिशः । अत्यरराजत्‌* । रि पुनः; कारणं हरचोरादेशो न स्थानिवदित्युच्यते । अजादेशः स्थानिवदित्यु-

कि न~~ --~--------------~---~ ~ ~~~ -----~-~---~--->) + ~ =

पर०-अथवेति । हलिकल्योरत्वनिपातनमेव ज्ञापकं छोपाप्पूर्व बुद्धिर्भवतीति । णिरोपस्तु वाचनिकेन पू्वविप्रतिषेधेन वृद्धेः पूर्मं भवति । एवं पटुमाख्यद्पपटदिति सन्वद्भाव प्रसद्भात्प्रत्याहारग्रहणमेव ज्ञापकमाश्रयणीयम्‌ । तेन वृद्धेः प्राग्ोपो विधेयः । नागरो । अग्छोपीति । मालमाख्यदंममारृदित्यादौ रिद्धोपस्य स्थानि- वत््वादनुपधात्वात्प्रात्तिरेव हृस्वस्य नास्तीति प्रतिषेधोऽनर्थकः । ननु प्रतिषिध्यते तत्न स्थानिवत्वं ॒क्िटुापधात्वचङ्परानि्वीसकुत्वेषििति । नेतदस्ति । यदर्थः स प्रतिषेध- स्तस्य णेर्गिच्युपसंख्यानमित्यनेन सापितत्वान्न वक्तव्यः । हचोरादेदरा इति । यथा सुधातुरकद्ध चेत्यदेद्े समुदायेऽवयवस्यानदेडात्वादणो रपरत्वं न भवति । सोधा- तक्छिरिति । तथा समुदाये स्थानिन्यवयवस्यास्थानित्वादजादेशत्वाभावान्नास्ति स्थानि- वद्भावः; । किं पुनरिति । अवयवात्मकत्वात्समुदायस्य तस्मिन्स्थानिन्यवयवानामपि स्थानित्वाद्जादृहात्वान्न्या्य एव स्थानिवद्धावः । तथा खनषरर्य इति कस्थानिक-

भ 4 क स द्द

त्वाश्रयमप्मो रपरत्वं भवतीति भावः । इतरः पूवक्तिनेवाभिप्रायेणाऽ<ऽह-- अजादेश

[न्क , ९ व क भ (न

उ०-एवामेति । भाष्ये-- तस्माडुपसंख्यानामेति । यत्तु ण्याक्रतिनिंे्व्येति । तन्न । जातेः पोर्वापर्याभावेन चङ्पर इति विरोषणेना् ग्यक्तिपक्षस्थेवाऽऽश्रयणात्‌ । किच तदाश्रये विषयसप्तम्या एव आर्धधातुक . इति सूत्र आकर उक्ततया बद्धयादीनाम-

न्तरद्भत्वं प्राशुक्तम्‌ , ओणेऋदित्करणस्य ज्ञापकत्वं च भज्येतेश्याहुः । नान्छोपिर्पए्० । अनुषधाच्वाद्िति । हस्वभाविन उपधात्वाभावादित्यर्थः । खक इति; । ण्यन्तप्रकरतिकण्यन्तार्थः । फलान्तरं तु नास्त्येव तस्य । तथाप्र- योग्रानमिधानात्‌ः । एतदेव ध्वनयितुमव्रेदुपसंख्यानम्‌ । तद्रा कर्तैव्यमिदमेवेति तात्य- यकर. । अवखवस्व्पन्कहस्षत्नादििलि । समुदाये गुणभरूतत्वादिति भावः । भाष्ये ^ क्कि पुनसत्यादिस्थानिवदििति इत्यन्तः श ङा । उच्यत इत्यादयुत्तरम्‌ । अवयवानां विः स्थानित्वकदिलि । युणानाग्पि प्रधानकार्याविरोधेन कार्यप्रृरयङ्गाकार दिति भावः । + &. ध; १८. * ९. ४. १५५. त

८२ त

६२ - उदूयोतसमलंतभरदीपसमुद्धासिते-

च्यते; न चायमच एवाऽध्देशः । फ तर्हि । अचश्वान्यस्य व । अण्टोषिनां नेत्यपि ता प्रतिषेधो न पराप्नोति । किं कारणम्‌ । अग्डोषिनां नेत्युच्यते न चात्रागेव प्यते । किं तार । अक्‌ चान्यश्च । योऽाग्डुप्यते तदाश्रयः पति- वेधो मदिष्यति । यथेव तर्हि योऽाग्डुप्येते तदाश्रयः प्रतिषेधो भवत्येवं योऽ- बराज्दुप्यते तदाश्रयः स्थानिवद्धावो मविष्यति । एवे तर्हिं सिद्धे सति यदग्डो- पिनां नेति प्रतिषेधं शास्ति तज्ज्ञापयत्याचायं इत॒ उत्तरं स्थानिवद्भावो न भवतीति । किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ । पूरवेतासिद्धे न स्थानिवदित्युक्तं + तम वक्तव्यं भवति । यदयेतज्ज्ञाप्यते आदीधयतेरादीधकः .आवेवयतेरावेवकः यीव्णयोदीधीवेव्योः [ ७. ४. ५३ ] इति खोपो न प्राप्नोति । इह च यत्- टनीद्यत तिहि चोदात्तवति [ ८. १. ७१ ] इत्येष स्वरो न पराप्नोति ।

प्र०-इति । इतरस्त्वनुमीयमानोऽवर्याश्रयितव्यः स्थान्यादृदाभाव इति मत्वाऽऽह--अग्ो- पिनामिति । इत उत्तरमिति । प्चपाद्यामित्यर्थः । पर्वजासिद्ध इति । तस्य देषः संयोगादिछोपङत्वणत्वेष्विति वक्तव्यमेव । यद्वा ज्ञापकन्ञापिता विधयोऽनित्या इति संयोगादिटोपरृत्वणत्वेष॒स्थानिवद्धावो भवत्येव । अचः परस्मिननित्यज्न षिचा- रतिं हलचोरदेशः स्थानिवदिति चेद्विङतेस्तिोप एकादेदा इत्यादि तज निर्णीतं हटचोरादेरो न स्थानिवदिति । इह त॒ प्रतिषेधवचनमर्थान्तरज्ञापनायोक्तमिति मन्थ विरोधस्तस्मान्न्यायाश्रयेण हलचोरदेश्लो न स्थानिवदित्ययं पक्षो ग्राह्यः । इह त्वभ्यु- पेत्य स्थानिवत्वं ज्ञापकत्वमाश्चितम्‌ । रिष्यबुद्धिव्य॒त्पादनायास्थितोऽपि पक्षः कचि दुपन्यस्यत इत्येवं ॑विरोधः परिहार्यः । अग्छोपग्रहणसामर्थ्याच्च समुदायलोपो ऽप्यग्ोप आश्रीयते । केवलाग्छोपे प्रतिषेधस्या ऽऽनर्थक्यात्‌ । खटवरर्यं इत्यन त्वेकः पूर्वर योसित्यवयवावेव शाब्देन चोदिताविति रपरत्वं प्रवर्तते । तदुक्तम्‌--यो ह्युभयोः षष्ठी- निरदिष्टयोः स्थाने भवति रुभतेऽसावन्यतरव्यपदेशमिति । आदीधक इति । दीधी

क = क क

णिच । दीर्धीवेवीटाप्निति गुणबरद्धिप्रतिषेधस्ततो ण्वुलि णिोपे करुते तस्य स्थानिव

उ ०-अन्र दृष्टान्तमाह-- तथा चेति । अनुमीयमान इति । समुदायद्ाराऽवयवानामित्यर्थः । नन्वित उत्तरं स्थानिवत्वाभावन्ञापनेऽपि हस्वे कथं स्थामिवत््वाभावोऽत आह-पश्च- पाद्याभित्यथं इति । अथान्तरज्ञापनायेति । तद्विरद्धार्थान्तरत्यर्थः । इह त्वभ्दु- पेत्येति । एवं चेदं भाष्यं प्रोटरयोति भावः । अस्थितपक्षाश्रयणे पएलमाह- शिष्य बुद्धीति । अग्लोपिनां नेत्यपि तहिं प्रापोर्तत्यारभ्य एकदेर्युक्तिरिदं भाष्यमिति तत्वम्‌ । प्रकृतेऽनग्छोपेऽप्यग्छोपित्वाभ्रयणे बीजमाह-अग्टोपिम्महणसामथ्यारिति । आंनर्थक्यादिति । मालामास्यदममादित्यादेरनभिधानमिति भावः । खटवर्य इत्यादौ -रपरत्वोपपत्तिमाह--खटूवरयं इत्यत्र त्विति । स्थानिव्ावाभावादिति । इत उत्तरत

` _``___`_______{_______________`_____~~-सन व्न्य स

> १.१, १७. + १. १.५८.

भ, ७१, ४ आ, १] पातज्ञलन्याकंरणम नमाप्येऽङ्गाधिकारः । ३८३

नैष दोषः । यत्तावदुच्यत आदीधयतेरादीधकः अविवयतेरायेवकः यीवर्णयो- रिति.खोषो न पाप्नोतीति यीवणंयोरित्यत् वण ग्रहणसामध्यांद्भविष्यति । यद ्युच्यते यत्पङुनील्यव तिङि बोदात्तव्तीत्येष स्वरो न प्राप्नोतीति बहिरङ्गो यणदे रोऽन्तरङ्कः स्वरोऽसिद्धं बहिरङ्घमन्तरङ्के । भ्राजभासभाषदीपजीवमीलपीडामन्यन्तरस्याम्‌ ॥ ७ । ४। ३ ॥ काण्यादीनां चेति वक्तव्यम्‌ । के पुनः काण्याद्यः । काणिराणिभराणि-

प्र-द्धावाभावायीवणयोरिति रोपो न प्राप्नोति । ययप्यन्तरङ्कत्वाष्टोपः सिध्यति तथाऽपि वर्ण- ग्रहणस्यानन्यार्थस्य प्रयोजनाख्यानायोपक्षेपः । यत्मलुनीद्यतरेति । तिङ्ङतिङः इति निघातो निपाते्ययदीति निषिद्धः । हेरपिच्वादाद्युदात्तत्वान्न विकरणस्वरो ठसार्वधातुकस्वरं बाधत इति स्वराभावस्तत्र यणादेशे कत उदात्तत्वाभावात्स्थानिवच्वाभावाच्च निघातो न पराप्नोति । वणेम्रहणसामर्यादिति । वर्णग्रहणाद्भतपूर्वगतिराश्रीयते । अन्तरङघत्वात् रोपे सिद्धे वर्णग्रहणं शक्यमकर्तुम्‌ । तन्न॒ केचिज्ज्ञापकं वर्णयन्त्युत्तरतच॒स्थानि- वत्त्वाभावस्य । अग्ढोपिग्रहणं तु सति प्रयोजने न ज्ञापकमस्यार्थस्य । अन्तरङ्गः स्वर इति । यद्यप्युभयं पद्दरयाश्रयं तथाऽपि पूर्वमुपसर्गेण संबन्धः पश्चादधिकर- ्रवाचिनाऽचरब्देनेति यणदेश्चो बहिरङ्धः ।

श्राज० । काण्यादीनां वेति । आदिशब्दः प्रकारे। येषां हृस्वविकल्पो हश्यते

णिराणिश्राणिहेषिरोर्प्रभतय क क

ते काण्याद्यः । काणिराणिश्राणिठिरोख्प्रिभृतयः ।

--------

उ०-स्थानिवत्वाभावज्ञापनाद्त्यर्थः । तथाऽपीति । एतदतिरिक्तप्रयोजनाभाववोधनायेति भावः । ननु हेः पित्वादनुदात्तत्वमत आह-हेरिति । नन॒॒ सति शि्टत्वात्सार्व- धातुकस्वरं बाधित्वा विकरणस्वरः स्यादिति कथं हेरुदात्तत्वमत आह-न विकरणेति । सति रिष्टस्वरवलीयस्त्वमन्यज विकरणेभ्य इत्यक्तेरिति भावः । भाष्ये वर्ण्रहण- सामर्थ्यादिति । अयं भावः । यीवर्णयोरत्य्र परसमाहारदरदगर्भेतरेतरयोगः । यकार इकारे वर्णे च परत इत्यर्थः । तत्र संनिहितघ्वाद्रर्णशब्देनेवर्ण, एव । एतत्सामर्थ्या- ल्टुप्ेऽपि तस्मिन्भूतपूर्वगत्या छोपः । अत एवाचः परस्मिननित्यत्राऽऽदीष्य इति भाष्य- प्रयोगः संगच्छते । वस्तुतस्त्वन्तरङ्कन्वेन णिलोप्पर्वै यीवर्णयोरिति छोपे नेदमस्य फलं तदाह--अन्तरङ्कनत्वाच्ित्यादिना । इत ॒ उत्तरं स्थानिवत्त्वाभावन्ञापनपरं पूर्वभाष्यं ्वेकदेश्युक्तिरित्युक्तमेव केयेन ध्वनितं च । एतेन वर्णग्हणसामर्थ्याच्छरयमाणे वर्ण एव कोपः । तेनाऽ<दीध्यक इत्येवेति हरदत्तोक्तमपास्तम्‌ । भाष्यविरोधात्‌ । तस्मा स्मिद्धान्ते न्यायप्ाप्तार्थानुवाद्कमेव वर्णग्रहणमिति तत्वम्‌ । ` तथाऽपि पूर्वमुपसगेणेति । तदुर्थनेत्थर्थः । विशिष्टकतियावचनस्य पदस्य पदान्तरेण संबन्धादिति भावः । एवं चान्तरङ्गसंबन्धार्थकोपसर्गनिमित्तकं कार्यमन्तरङ्गामिति तात्पर्यम्‌ ।

श्राजभासभाष० । काण्यादीनां ` संनिवेरोन . .काप्यपाठदाह- प्रकार इति । कारः सादृश्यम्‌ । केन रूपेणेत्यत्त आह-- येषामिति । प्रभृतय इत्यनेन भाष्यो-

'-=-------~

८४

. भाणिटिोषयः । अचकाणत्‌ अचीकृणत्‌ । अरराणत्‌ अरीरणत्‌ । अर- भ्राणत्‌ अशिश्रणत्‌ अवमाणत्‌ अबीभणत्‌ । अजिहेठत्‌ अजीहरत्‌ । अदुरो- पत्‌ अ्टुपत्‌ ।

दयतेर्दिगि छिरटि.॥ ७।४।९॥ |

इङ अवदिग्ये अवदिग्यति अषदिग्मिरे दिग्यादेशे छते द्विवचनं पाप्नोति तत्र साभ्यासस्येति वक्तव्यम्‌ । ननु च द्विवचने छते साभ्यासस्य दिग्यादेशो भविष्यति । न सिध्यति । फ कारणम्‌ ।

दिग्यादेशास्य परत्वात्साभ्यासस्याऽभ्देरावचनपु ॥ १ ॥

दिग्यदेश्चः क्रियतां दि्वचनमिंति परत्वारिग्यदेरोन भवितव्यम्‌ । ततर साभ्या- सस्येति वक्तव्यम्‌ ।

एवे तर्हि दिग्यदिशो द्विवेचनं बाधिष्यते । पुनःपरसङ्खविज्ञानाददविव॑चनं प्राप्रोति |

ननन ~ -- =+ ----~ --~---- *~-"*-~-~ ~-----~------~-~-- ~~~ ---*-'----- -- ---- ~ ------ --~--- ----------*~--

प्र दय । दिग्यादेशे क्रत इति । यद्यपि प्राप्ते द्वर्वचने दिग्यादेश आरभ्यते तथाऽपि बाभ्यबाधकभावे द्वेतं लक्षणं वा लक्षणेन बाध्यते रक्ष्यं वा । तत्र यदा दिर्वचनराचघं॑दिग्यदेशशाखरेण . बाध्यते तदा दिग्यादेशो कृते नास्ति द्िर्वचनप्रसङ्गः । यदा तु रक्ष्यं बाध्यते तस्य द्विर्वचनं दिगिना बाध्यते दिगेस्तु तत्प्राप्नोति श्ाख- स्यानाधितत्वात्‌ । ततश्च यथा चख्यावित्यादो ख्याजदेरशे कते दिर्वचनं भवत्येवं दिग्यदेश्े कृते प्राप्नोति । साभ्यासस्येत्ति । तेन कते द्विर्वचने दिग्देश न पुनद्विक्चनं भवति सङत्पक्न्या ठश्चणस्य चस्तिर्थत्वात्‌ । साभ्यासग्रहणसामस्यीच्च । ननू चति । पु्विप्रतिषेषाट्क्ष्यसिद्धय इष्टकरमाश्रयणद्वेति भावः; । न सिध्यतीति । विप्रतिषेधे परं कार्यमित्य्मिन्व्यवस्थाहेतौ सत्येष कमो दुर्दभः । त द्वि्क्वनस्या- वकाश्चः पपाठेति । .छृते दिर्वचने दुयतिसद्वावाददिम्यादेश्चस्य । अङ्घते तु दरव चन॒ उभयप्रसङ्के परत्वाहिम्यादेश्चः । एव॑ तर्हीति । नाप्राप्ते दिर्वचने दिग्यदे-

उ०-कभिामुपठक्षणत्वं ध्वनयति । अचर मानं चिन्त्यम्‌ ।

द्यतेदिंमि । र्््यमिति । विधेयं कार्यमित्यर्थः । नास्ति द्िर्वचनेति । ` शास्रस्य काधितत्वेन पुनःप्रवृत््ययोगादिति भावः । तस्य द्विर्वचनमिति । दय तेसित्यर्थः । रक्ष्यमेदालक्षणभेद्‌ इति भावः । तत्र दृष्टान्तमाह-- ततश्च यथेति । सक्र- त्मवृच्येति । आदेशकतलक्ष्यमेदानाश्रयणारिति भावः । तत्र . मानमाह--स्म्या- सग्हणेति । चो हेतौ । ननु प्रत्वादिग्यादेशे कथिते पुनरेवं तर्हीत्यादिना तत्क थनं, पुनरुक्तमत आह-- नाधाप्त इतिः । कते दिर्वचन अदेशस्यावकाश श्चते त्व-

८ @ + 9.0 त

| ।

भ, ७ गा, ४ आ, १ ] ~ पातज्नकव्याकरणमहामाप्येऽद्रनधिकारः । ६८५

पृनःप्रसङ्ः एति चेदमादिमिस्तस्यम्‌ । पुनःपरसङ्घः इति वेद्मादिभिस्तुल्य- मेत्द्वति ˆ | पद्यथा । अमादिषु तेषु पुनःपसद्काच्दिशीदुग्नुमो न भवन्ति । एवं दिग्यदिदे रते पुनःपरसङ्खगदृदविवंचनं न भविष्यति । अथवा विप्रतिषेधे पुनः प्रसङ्कः इत्युच्यते विपतिषेधश्च दयोः सावकाशयोरिह पूनरनवकारो दिग्यदिशो द्विवचनं बाधिष्यते । यदि तद्यनवकाशा विधयो बाधका भवन्ति बभूब भूभावो ~+ द्विर्वचनं बधित । सावकाशो म॒भावः । कोऽवकाशः । भविता भवितुम्‌ । इह तर्हिं चक्षिङः ख्याञ्वा टिटि { २. ४. ५४; ५५] इति

क~ --- + + = ~~~ ^

प्र०-रास्याऽऽरम्भात्‌ । इतरस्तद्बद्धिपरीक्षार्थ विप्रातिषेधाश्रयेण सक्रद्रता इत्यवं दिग्यदेहो वर्वचनस्य त्वया बाधक उक्त इत्यारोप्य कथयति पुनःपरसङ्गाविज्ञानादकात । इतरो ऽप्यभ्युपगम्य तावि प्रतिषेधं सक्घद्रता हत्याश्रत्याऽऽद-पुनःधसंङ्ध इति चोदति । यथा यये ब्राह्मणकुलानि युवां त्वमित्यमादेरो करते किक्षीट्को न भवन्त्येवं दिग्या- देशे कते द्िष्ववनाभवः । इदानीं न्याय्यं परिहारमाह-- अथवेति । क्रचित्पादः-- नेव युक्तः परहिरो विप्रतिषेधे पुनःप्रसङ्क इति । योऽयं सदुक्तस्याथस्य दिग्यददकलो द्विरचनं ` बाधिष्यतः इत्यस्य त्वया परिहारोऽभिहितः युनःग्रसङ्गविक्ञानाद्रदि तर्वनं प्राप्नोतीत स न युक्त इत्यथः \ अनवकाडो दिग्यदिह इति \ पुव सामान्यविकेषभावगःनाघ्रत्याभयोः ` सावकाक्षत्वमुक्तम्‌ । इदानीं तु सामान्यवि- शेषाश्रयेण नाप्रात्त दिर्वचन आरभ्यमाणस्य द्यदेस्यापवादत्वमुच्यते । यदि तर्हीति । नन्वदक््यमनवकारेन वधकेन भाव्यस्‌ । अन्यथा न कश्चिद्धाधकः स्यात्‌ । एवं ` -तद्यनवकाक्षाःभिमता अनवकाशा इत्यथां विवक्षितो नेवायमनवकाशः । कत.ऽपि दिर्वचने प्रवसच्यविधातात्‌ । अथ पुनरेवमवप्यनवकाक्शत्वं मन्यसे तदा लक्ष्यदाषम्रसङ्खः ¦ सवेति । अन्त्भरिति भभावः । सावकादा इति । यत्र द्विवचनाभावः । इह तर्हीति । आ व्यावत्यत्र क्रूतेऽपि द्विवचन ख्याञः प्रवतनाद्रनवकाश्यत्वाभावो यदा

जण

1

उ०-यक्तम्‌ । यस्मिश्धवद्यं प्राप्ते यदारभ्यत तत्तस्य बाधकासित्यव सद्धान्तात्‌ । तद प्रािविषये चारिताथ्याभाव एव चानवच्ाङ्त्वामाति बाध्यम्‌ । . ताह पुनःप्रसङ्गत्याय मिमग्रन्थासंगतिमरङ्क-याऽऽह-- इतर इति । पूव ॒ सासान्यात । असभव एव स बाधकप्रयाजक इति वातिंकमते बाधकत्वप्रयोजकतया तमनाश्रित्यत्यथः ।! ( > प्रतिलक्ष्यं ठक्षणभेद्ादित्यर्थः । दिर्वचनावकाराः पपाचत्युक्तिस्त्व पल्ल नसद्ता । एतः द्विधेयदिर्वचनसजातीयावकादामात्रेणंव सावकारत्वस्यात्र पक्ष वक्तन्यत्वादात भवि ) 1 इदानीं स्विति । सत्यपि संभवे बाधनं भवतीति भाष्यमत इत्यर्थः । करतञपि द्विर्वचन इति । इदं चिन्त्यम्‌ । उक्तरीत्या तर्देध्वनयन्नाह--अथ पुनरवामात । ख्याञद्वेलोऽपि सावकाशात्वाभासं दशेयति--आजाचख्याविस्य्नातत । वास्तवम्थमाह यदम त्विति । अयमेव सिद्धान्त इति बोध्यम्‌ । भरभावस्यावकारात्वाचद परत्वाद्‌

स व

# ७. १. २६; ७२. + २. ४.५२ > अयं अन्थः क. पुस्तकस्थः ।

~~~ ~ -------

उद्‌; ५ ह = नद्ध र्‌ किते ` &८ एद्‌ पदः.तभ्रदापस- ससत

छवािदर्वघनं बाधेत । इह चापि बभूवेति यदि तावत्स्थाने द्विकंचनं परमाव सवौदेश्ः प्रामोत्यथ द्विःपयोगो दिर्वचनं परस्य ममावेः कते पूवस्थंः श्वं प्रा्रोति 1 नैष दोषः! आटयातुकीयाः सामान्येन भेवंन्त्रनवस्थितेषु भर्वथेषु । तजाऽश्वैधातुकसामान्ये मभवे छते यो यतः प्रत्ययः पापौति से कतौ मविष्यति । ऋतश्च संयोगदेर्गणः ॥ ७ । ४.। १० ॥ संयोगादेशंणविधाने संयोगोपधम्रहणं कञर्थम्‌ ॥ १ ॥

संयोगदिगुणविधाने संयोगोपधग्रहणं कव्यम्‌ । किमथम्‌ । छजर्थ॑म्‌ । इहापि यथा स्थात्‌ । संचस्करतुः संचस्करुः । यदि संयोगोपधग्रहणं क्रियते नार्थः संयोगादिग्रहणेन । इहापि सस्रतुः सर्वरुः संयोगोप॑धस्थेत्येब सिद्धम्‌ ।

क

व्र०-तु येन नाप्रापिन्यायेनानवकारत्वमभ्युपगम्यते तदा ख्याञि कृते दिर्वचनाप्रसङ्गः । सयौ- देश इति । स्थानिवद्धावादस्तिगरहणेन हणात्कार्यकुतत्वाच पमद्विवचनाभावादिष्टरू- प्रासिद्धिः । पूर्वस्यं श्रवणमिति । अयं वोघो नोत्सर्गापवाद्पक्च उपात्तो भूभावः स्यावकारादरनिनोत्सगपिवादभाविराकरणति । द्वयोस्तु सावकंरईयीः परत्वादं दिर्वचमे कते बभूवेति न सिध्यतीति प्रतिपांयते । तत्राऽडधधात॒ा ८ इति । दिर्वचन- निमित्तस्य लिटोऽन॒पजातत्वादसतिं विप्रतिषेधे पूर्वं भ्रभावः पश्चा्िरि परती दिवः चनमित्यदोषः । यो यतः प्राप्नोतीति । विषयसंप्मीफटलं ज्ीपितेम्‌ । स्यी्वि धावंपि विषयंसप्तम्याश्रीयते इति यनं नाप्राप्त इत्य॑स्य न्यायस्यामवतारात्करुते ख्खोभि दवचनं भवत्येवं । दिग्यादेशे तं दिटीति परसप्तप्योश्रयणान्नाप्राप्ते दिवन दिरिः भ्यमाणस्तं बाधते । ।

ऋतश्च । संयोगादेरिति । इहाद्ाधिकारादङ्खगः संयोगायाश्रीयते न च्छ

त्येतदद्धं संयोगादि “भवतीति भावः । उपधायहणं संयोगस्य देराविरैषोपलक्षणम-

क ~ ~~ = ननन "~^ ~ ---~--- = ~~ ~~~ ~~~ सन्ध नलम न~ ~~~ ~+ ---- ~ ~~ =>

उ०--वचनं तदाऽप्यनिष्टमिति । भाष्ये यदीति । तदारायमाह--स्थानेवऋाया ति । तदेव दीयति--अयं दोष इति । भाष्ये परस्य भुभावे छकरुंत इति । नीनर्थक श्त परिभाषायामनभ्यासविकार इत्युक्त्याऽभ्यासस्यानर्थकत्वेऽप्युत्तरखण्डस्यानर्थंकत्वे मार्ना- भाव इति भावः । प्रत्ययान्यवहितप्राग्वतिनः सर्वनार्थवत्वदरनेन तत्त्यागे मानाभावः इति तात्पर्यम्‌ । फठमिति । तेन भवग्यमित्यादौ ण्यन्न भवति । परसप्तस्वाभय णादिति । रक्ष्यानुरोधेन कचित्परसप्तमी क्चिद्धिषंयसप्तमीत्यर्थः । ऋतश्च सं० । ननु चस्फ इत्यत्र स्कु इत्यस्य. संर

संयोगोपधगरहणेनेत्यत आह--इष्ेति । नन्वल्पनिस्योपंधात्वेन संयोय उपधा यस्येति सामानाधिकरण्यमनुपपन्नमत आह--उषधाचदप्ःथिति । अत्र पक्ष उपधारब्दो गौणः

भ. ७ वा, ४ आ, १] पातञ्जलव्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। ३८७

मेत्सिद्धं सस्वरतुः सस्वरूरिति-! इदं तु न सिध्यति संचस्करतुः संचस्करुरिति । किं कारणम्‌ । सुटो >< बहिङ्गटक्षणत्वात्‌ । वरहिरङ्गः - सुर्‌ । अन्तरङ्गो गुणः । असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे । संमोगादिभ्रहणे तु कियमाणे संयोमोपध- ग्रहणमनन्याथ विज्ञायते । ऋतो किटि गणाज्ज्णिति वृद्धिर्विप्रतिषेधेन ॥ २॥

कतौ छ्िरि गुणाज्ज्णिति बृद्धिभिवति पवंविप्रतिषेधेन # । कतो चिरि गुणस्यावरकाशः | सस्वरतुः संस्वररुः। ल्णिति वृद्धेरवकाशः। स्वारकः ध्वारकः । इहोभयं प्रामोति । ससार द्ध्वार ।. ञ्णिति वृद्धिर्भवति पूर्वविप्रपिषेधेन ।

पुनःप्रसङ्गविज्ञानाद्रा सिद्धप ॥ ३ ॥

अथवा पुनःप्रसङ्गादुणे छते रपरत्वे चात उपधायाः [ ७. २. ११६ |

इति वुदधिभेविष्यति । नेष युक्तः परिहारः । पुनःपरसङ्खमे नाम स॒ मवति यत्र

"भभम म४१४ष११9प,१पपपम

भ्र०~-त्माचस्योपघासंज्ञाविधानात्संयोगस्योपधात्तर संभवात्‌ । अथवा संयोगावयवे संयोगदाब्दो वतेते तस्योपधात्वमस्त्येव । बष्टिरङ्गः सुडिति । पर्वं धातुः साधनेन युज्यते पश्चादुपसर्गेण साधनं हि क्रियाँ. निवर्तयति तामुपसर्मो विशिनष्टि न चासिद्धस्य. विरोषणेन संबन्धो भवति सृट्कापपूर्वं इत्यत तूक्तं पूर्व धातुरुपसर्गेण युज्यत इति । एवं च सुटोऽन्तरङ्कनत्वास्सिद्धो गुण इति नार्थं उपसंख्यानेन । संस्छुषीष्ट॒ संस्क्रियत. इत्यत्र व्विद्भगुणयोः प्रतिविधेयम्‌ । अनन्याथंमिति । कुञर्थमेवेत्यर्थः । तत्र वन्च- नादासेद्धत्वं बाध्यते । यथाऽन्यत्रोक्तमाश्रयास्सिद्धत्वं यथा रोरत्वः इति । पुनः- प्रसङ्धयवन्नानयद्वेवि । अस्त परकिप्रतिषेधेन गुणस्तस्मिन्करते वुद्धिभविष्याते ! अना भ्रित्य रक्षणमेदं च बुद्धिमेकत्वेनाऽऽभ्रिस्येतदुक्तम्‌ । पृनःप्रसद्ग नामेति । वन्के- युक्तिरेवेयं न संगच्छते रश्चणद्धख्स्य -परस्परपरतिषे्ादमव्रत्तौ प्राप्तायां विग्रतिषेधे धरं

~ न ० ० -9-~- + ~~~ ग~

उ-उ तरत संयोगक्षब्द्‌ इति विशेषः 1 सीधनेन । तत्परयक्तकार्येण सिडनदिना । एवं च ताष्त्येव निमित्तसद्धाधाद्गणधाकिरिन्तरङ्ग पश्वादपनतोपसंर्गसपेक्षः सुर्‌ बहिरङ्गः इत्यर्थः । साधनम्‌ । तत्प्युक्तकार्थम्‌ । क्रियां निवैतयति । वीधयति 1 पदस्थैवार्थबोधकत्वादित्घर्थ

न॒ चचासिद्धस्यं 1 इष्दादनुपस्थितस्य । उषसर्गेणेति । तद्वयोत्यार्थेनेत्यर्थः । षवं हि तश्च भाष्यं पूर्व धातुरपसंगेभिति न सारं पूर्व धातुः साधनेन युज्यते पश्चादुप- सर्गेण । सत्यमेवमेतत्‌ । यस्त्वसो धातपसर्गयोरभिसंबन्धस्तममभ्यन्तरं कृत्वा धातुः सौधनेन यज्यते । एवं च सुर्‌ सर्वतोऽन्तरङ्तरक इति । एवं चेति 1 संयोगादित्व- ष्वििणोने संयोधाद्वित्वदिव. गणसिद्धेरितिः भावः । प्रतिविधेयमिति । त्च सुट्कादिति सूत्रः उक्तं चिन्न्प्मेतादति । न च जाग्र इति सूत्रे यणे छत उपधावरदधिनैति णल्ग्रःःणे ज्लापनादोषः । नतस्य जघ्रामात्रविषयत्वात्‌ । अत एव कुधात्वादौ भावः

> €. १.. १ द१-१२९..* ७. २, ११५

६८८ उद्योतसमलेतप्रदीपसमुदासिते- ।

तनैव रते पराभोति तेनेव- चाङ्ते । अत्र खट गुणे छते परते चात. उपधाया

हि वद्धः पामेत्य्ते चाचो ज्णितीति । तस्मातसषटच्यत ऋतो दिदि गृणा-

ज्त्णिति वृद्धििप्रतिषेषेनेति । | | खदृ्रां हस्वो वा॥ ७।४।१२॥

किमर्थं हस्वो वेत्युच्यते न गुणो वेत्युच्येत । तत्रायमप्यर्थो गुणग्रहणं न कृत्यं भवति । प्ररूतमनुवतेते । क प्ररुतम्‌। कतश्वः संयोगादेगुणः [१ ०] जि । ऋता हस्वत्वसिच्वप्रतिषधाथपर्‌ ॥ १॥ ऋतो हस्वत्वमृच्यत इत््वप्रतिषेधाथम्‌ । इं >< मा मदिति । गणो वती- यत्युच्यमानि गुणेन मृक्त इन्व प्रसज्यत । हस्वो व्य च्यमाने हस्वन मक्त यथाः पापो + गुणो भविष्यति । |

प्र०-कायमित्यनेन परस्मिन्कार्ये विषिते निमित्तसंभवा्पूरवस्य क्षणस्य पनः प्राप्तिः पनः प्रसङ्ग उच्यते न त्वपूवलक्षणप्रा्निः पुनःप्सङद्धः । तस्मादिति । ननु यदि नामं पुनःप्रसङ्गवाचायुक्तिन घटत किमतावता गुणरपरत्वयोः कतयोरुपधघ्रद्धर्नहि न ` प्राप्रात स्त्या च प्राप्ता किं पदविप्रतिषधाश्रयणत्यज् चिन न्त्यमेतत्‌ | _

गु । न॒ गुणां वत्दयुच्यतात । गुण एव पृवदू्रण नित्य प्राप्ता विक ल्पनायस्तत्न गुणपक्ष विंहरारतुरित्यादिं भविष्यति तदभावयपक्ष त॒ यणद्वक्ेन विश भ्रतुरत्याद्ाति भावः । तज्रायसपाति । न केवलं गुणत्रिधानप्रकरणमनुपतं भवति यावलाघवमपीत्यथः । इत्वं प्रसज्येतेति । वाणादाङ्ख बलीय इरि वणाश्रयमन्तर- मपि यणं बाधिव्वे्वं स्याद्धस्वविधने त॒ यणादक्ञः सिध्यति । विद्ध्चवान । च्दहवान्‌ । ववपप्रवानति क्रसा च सिध्यति । गणदिकल्पे त्वतद्रूपासिद्धिः 1 कताः कत्वन प्रातघ्रघप्वषयस्यापि गुणस्य प्रतिपधः प्रदेशान्तर भाष्यत प्रदर्भितः। < तराच्‌ च हेस्वग्रहण कतव्यामेति लाघवमपि नास्ति । हस्वविधाठप्युत्तरत्र हवस्व- विधानदिकप्रकरणता भवतीति नास्ति परवाक्तो विरषः ।

"~~~ ~ ~~~ ~ -- ~ ~~~ --~--~--

उ ०-कभमणाः परत्वाहण उपदेशग्रहणाच्चिण्वद्धावे कारिष्यते इत्यादो वद्धिरुदाहता भाष्य. - कारण । अचा ञणर्तीति सूत्रेऽपि स्यष्ठमवोक्तं भाष्ये. । तस्माद्धेष यक्त परिहार इत्यादि भाष्यमेकदेश्याक्तरिति तात्पर्यम ( >‹ पुनःप्रसङद्धाविन्ञानादित्यस्यायमर्थः पुनगुणप्रवरच्य॒त्तरं बद्धैः शाखरान्तरेण प्रसङ्गस्य वक्ञानादिति । एतदजानत एकदेशिः नोऽगिमगन्थ इति. बोध्यम्‌ ) । वस्त॒तस्त॒ गणं करत्वा वृद्धा प्रक्रियागारवात्‌ । परशः ्दुस्ये्टवाचितयाऽस्यापि सूतरेणेव संग्रहात॒ । सचयत इत्याक्तभाष्य इति वोध्यम्‌ । ` शुमा । अप्किब्दाथमाह-- न केवखामिति । हस्वविधाने त्विति । इत्वस्य निमित्ताभावादित्य्थः । कसोः किच्येनेति । यदपि गुणे सत्यर्पीष्टं न सिध्यति तथाऽपि तद्परप्तावपीष्ासिद्धिसित्यर ` `

>< ७. १, १००. + ७. ५. ११ > धुनुश्िह्नान्तगतोऽयं, मन्थः ख. ग, पुस्तकस्थः

ककय

अ, भ, ¦ आ, 91 परातज्ञकव्याकरणमहामाप्येऽङ्काधिकारः । ६८९

कृऽ्णः॥ ७ ।४।१६॥ कज्णा हैस्व्त्वं ताद्धतञ्चहण र नवुत्यथप््‌ ॥॥ कणा हस्वत्व दद्धुतय्महेण कर्तव्यम्‌. । [क प्रयाजनम्‌ । छामनवत्यथम्‌ | रति भा भत्‌ । राका पकित। तत्ताहुं वक्तव्यम्‌ । न त कव्यम्‌ । उगइयाऽब्यु- त्प्नानि प्रतपाइकान ।

उपस्षगाद्धस्व ऊहतः ॥ ७ ! ४ । २३ ॥ ३६ कर्मयि मवति । प्राह्वते उपोद्यते । एकादशे छते व्सपवर्गमार्कत । एवमापं जा ऊद्वत अद्यत समाह्यत इत्यत प्राप्नोति | अण इर्त वतत |

एतेर्टिडि ॥ ७ । ४ । २४ ॥ एतेरठिडन्द्पसर्गात्‌ ॥ १

~~ ^~ 7 --- - -- -

ध्र०- उपसगात्‌ । प्रोद्यत इति । अक्रत एकादेशो द्वस्वभावाभावयोविशोषाभा- वादन्तरङ्गत्वास्च प्रागकादेकेन भाव्यम्‌ । वार्णादाङ्कसित्यतन्न समानाश्रया- ्वार्णविषयं तस्मादेकादेशे कतेऽन्तावद्धविन हस्वपरसङ्गश्चोयत । एकादेशो कृत इति । उपसगात्परस्योहतेर्हस्वो विधीयमान एकदे कृते मेदाभावाद्मेदरनिबन्धन- पा्वापर्यानुपपच्योभयत आश्रयेऽन्तादिवद्धावाभावाच्च ह्वस्वत्वाभावः । आ ऊच्यत इति । धातूपसर्गयोरसंहिता नास्ति । तदुक्तम्‌-संहितेकपदं नित्या नित्या धातूपसर्गयोरिति । एवं च लोकिके प्रयोगे विग्रहाभावान्नित्येनेकादेकेन भाव्यम्‌ । एवं च आ उद्यत इति ये दस्वं पठन्ति ते न सम्यद्कन्यायकविदः ! लोकेकप्रयोगसंपादनाय हि ह्रस्वो विधीयते । तस्मादटाकिकन प्रक्रियावाक्येनाकरतहस्वेनाऽ<डग प्रश्छेषप्रदररनमाचं करिय- तेऽथ त्वलाकके प्रक्रियावावये - ह्वस्वत्वप्रतिपत्तिरच्यते, तथाऽपि न काचित्क्षतिः । तयकादेरास्याऽऽदिवद्धावाद्रहिग्रहणेन यहणात्समः प्ररस्य हस्वत्वप्रसद्कः। अण इति वतत इति । एवं च रूपाश्रयोभ्ये विधिरिति ताद्रूप्यानातिदरादण्त्वाभावाद्रह्स्वाभावः ।

ककन ~ ------- ~ --- ~ ~= ~न = ~~

उ०--उपसर्गादधस्व ० ! खमानाश्रयेति ! अनित्यत्वात्तदनाग्रेत्येकदेर्युक्तैस्यिमिति तच्चम्‌ । यदयपि वास्तवं पौर्वापर्यं नास्ति तथाऽप्यन्तादिवच्ेति दाखबोधितमार्थसमाजगयस्तमस्त्ये- वेत्यत आह-उभयत इति । आ ऊ्य॑त इति । हस्वपाठनिराकरणायाऽऽह-- धात्पस्मयोरिति । लौकिकभयोगसंपादनायेति । नदि हस्वप्वृत्तिमात्रेण लोकि- कप्रयोग्रसंपत्तिरिति भावः ।! तस्मादरोकि केनेति । अन्तरङ़त्वेनेकादेरास्यव युक्तत्वेन तत्र ॒हस्वोऽय॒क् इति भावः । न्यायत एव हस्वस्यायुक्तत्वमुच्यते । दोषस्तु नास्त्य वेत्याह--अथ त्विति । चिन्त्यमिदम्‌ । रश्चये छक्षणस्येति न्यायेन पुनहंस्वाप्रपतः उक्तय॒क्त्या द्स्वस्याप्रवततेश्च । एवं चाणय्रहणानुवृत्तिरप्येकदोशिन एव । अणत्वाभावारिति ।

क छ

अण्‌ च सर्वत्र पर्वेणवाणदित्सूचं वजयित्वेति सिद्धान्तः ।

¬> ७, ४, १२,

< `

६९० उदृयोतसमलंछृतप्रदीपसमुद्धासिते-

एते्िङ्चपसर्गीदति वक्तव्यम्‌ । इह मा भृत्‌ । ईयात्‌* । तत्ता वक्तष्यम्‌। न वक्तव्यम्‌ । .उपसरगादिति+- वर्ते । एवं तद्यौचार्योऽन्वाचष्ट उपसगादित्यनुव- वत इति । नेतदन्वाख्येयमभिकारा अनुवतन्त इति । एष एव न्यायो यदुताधि- कारा अनुवर्तेरन्‌ । ` रीङम्तः ॥ ७ । | २७ ॥ दीर्घोच्चारणं किमर्थं न रिइत इव्येवोच्येत । का रूपसिद्धिः माग्रीयति पित्रीयति । अरृत्सा्धातुकयोरिति* दीधत्वं भविष्यति । एवं तंहि सिद्ध सति यदीर्वो च्चारणे कराति तज्ज्ञापयत्याचार्यो भवत्येषा परिभाषाऽङ्गवृत्ते पुन- वैत्तावविधिर्निष्ठितस्थेति । क्िमितस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ । पिबेगृण प्रतिषेधश्चो- दितः>< स न वक्तव्यो भवति । | यङिच ॥७।४।३०॥ यल्प्रकृरणे हन्तेहिसायामीर्‌ ॥ ३ ॥

घ०- पतेः । दयादिति । आरिषि खिड् । अद्कत्सार्वधातुकयोरदर्घः । नैतद न्वाख्ययमिति । वार्तिककारेण नेतदन्वास्येयं सवाधिकाराणामन्वाख्यानप्रसङ्कात्‌ । बृत्ति कारास्त्वधिकागणां प्रवृत्तिनिवृती व्याचक्षते । रीङ्तः । दीघत्वं भविष्यतीति । ननु नाप्राप्ते दीर्घे रिडारभ्यमाणस्तस्य वाघकः रयात्‌ । नेतद्रस्ति । ऋवर्णस्य बाध्यतां रिडस्त॒ कथं बाध्यते । नहि तस्य द्वीर्घे प्राप्त स आरभ्यते । ततश्च द्रव्ये पदार्थं रिंडि कृते दीर्घः प्रवर्तत एव । यरः च । यंङ्शधकरण इति । हिसायास्त्वन्यच जङ््घन्यत इत्येव भवति

न~ ~ == ~~ "~ ~ त मि == ¬ न ~ ~ ~ -=~ ~ ~~~ ~ ~~ ~~~ ~ ~~ =^ ----~ ~~~ न व) ~. ~~~ ~ न ~~~ ५७ > =

र ९.

उ०- पतेटिङि । आशिषि शखिङ्किति । विधिकर दीर्घाभावादाकी हिंडेव ह्वस्वविषय इति भावः । तदाह---अकृदिंति । वार्तिककारेणेति । उक्तानक्तदुरुक्तचिन्तेव हि तत्कार्यम्‌ ।

रीङ्तः । तन्ये पदार्थं इति । तत्पक्षे रिविषयकदीर्घहाखस्याचरितार्थत्वादिति

भ

भावः । वस्तुतो जातिपक्षेऽपि तज्जात्याश्रयसकलर्व्यक्तेविषयकत्वाज्जात्याश्रयणसास- थ्यादेव प्रवरत्तिः सरमेति व्रव्यपक्ष इति चिन्त्यमेव । क्रिंचानवकाक्षत्वादत्र बाधकत्वं स्वस्य पूव प्रवृत्तिरूपं तत्र कृते चोत्सर्गं भवत्येव । सति संभव उत्सर्गे कृतेऽप- ` वादुप्राप्तियाग्यतायामेवापवादत्वमिति गणो यदुलकोस्त्यचि निरूपयिष्यते । वस्ततः पिबेरदन्तत्वादूगुणप्रतिषेधप्रत्याख्यानसंभवेन परिभाषायाः प्रयोजनान्तराभावाच दीघोश्वारणं स्पष्टा्थमेवेति बोध्यम्‌ ।

याङू च । जङ्घन्यत इति । कुटिलं गच्छतीत्यर्थः । ननूपधारोपेऽनच्क-

"~ ७, ५.२५. + ७, ४, २३. ८७, ३. ७८,

[1 `"

भ. ७ १, ४ भा. १1 पातज्ञकव्याकरणमहामाष्येऽङ्गाधिकारः। ६९१

यङ्भकरणे हन्तेिंसायामीदवक्तष्यः। जेघ्रीयते । यदीडभ्यासलूपं न सिध्यति * ¢ एक ^, [> = 9 ~ एवं तहिं यङ्प्रकरणे हन्तेहिसायामीक्‌ । एवमप्युपधारोपो न पाप्नोति । एवं तर्हि यङ्पकरणे हन्तेरिसायां प्री । न चछन्द्स्यपु्स्य ॥ ७ । ४।.६५ ॥ अत्यल्प मिद्मुच्यतेऽपुत्स्येति । अपुत्रादीनामिति वक्तव्यम्‌ । इहापि यथा स्यातू> । जनीयन्तो न्वग्रवः पुत्रीयन्तः सुदानवः । छन्दसि प्रतिषेधे दीप प्रतिषेधः ॥ ३॥ छन्दसि प्रतिषेधे दीषेत्वस्य+ प्रतिषेधो वक्तव्यः । संस्वेदयुः मि्युः । न वाऽश्वाघस्याऽऽद्रचनमवधारणार्थम्‌ ॥२॥

न वा वक्तव्यम्‌ । किं कारणम्‌ । अश्वावस्याऽद्चनमवधारणार्भं भवि- ष्यति >< । अश्ाषयोरेव च्छन्दसि दीघां भविष्यति नान्यस्येति । भर-अभ्यासंरूपं न सिध्यतीति । . उपधालोपस्य स्थानिव्वाद्धनिति द्विक्वनं प्राप्नोति । एवं तर्दति । ईको धातुभक्तत्वाद्दिर्वचननिमित्तत्वाभावात्स्थानिवच्वाभावात्‌ । एव- मपीति । अजादौ प्रत्यये विधानात्‌ । एवं तर्हीति । प्रकरियाटाघवाय घकारायादेश विधानम्‌ । ह्वी भावविधावभ्यासाच्चेति कुत्वे गोरवप्रसङ्कात्‌ । व्यक्तेपदयार्थाश्रयणे च घ्रीभाे करते दि्व॑चनं प्रवर्तते । आकरतिपक्चे त॒ दिग्यादेशोनेव घ्ीभवेन द्वर्वचनत्राधप्रसङ्ात्‌ ।

न च्छन्द । जनीयन्त इति । जनमिच्छन्तीति क्यच्‌ । ट्टः शचादेशरः ।

जस्‌ उगिदचामिति नुम्‌ । छन्दसीति । आनन्तर्यादीत्वस्यैव प्रतिषेधः प्राप्नोति ! ततश्चापवदिऽपनीत उत्सर्गो दीधः प्राप्नोतीति तस्यापि प्रतिषेधो विधेयः । संस्वे- द युरिति । क्याच्छन्दसीत्युप्रत्ययः । न वेति । अश्व।चयोरनेनेत्तवे प्रतिषिद्धेऽकृत्सा- वंधातुकयोर्त्याकारे सिद्धे पुनराद् चनं नियमार्थमित्यन्येषामाकारो न भवति । उ ०-त्वादुभ्यास एव दुंभोऽत आह-उपधालोपस्येति । ईट: प्रत्ययभक्तत्वेन दित्व- निमित्ताज॒निमित्तत्वादुपधालोपस्येत्यर्थः । नन्वीक्यपि, स्थानिवत्वेन हन एव दित्वेऽ भ्यासरूपासिद्धिस्तद्वस्थेवेत्यत आह--ईक इति ; अभ्यासाचेति । न च परत्वाद्‌. न्तरङ्न्वास्च दित्वास्प्राग्धो हन्तेरिति न्याय्यम्‌ । अङ्कापेक्षत्वेन समतया नित्यत्वा्पूर्व द्वित्वे परत्वाद्धो इन्तेरिति बाधित्वाऽभ्यासाच्चेति प्रवतत इत्याहयात्‌ । व्यक्तीति । ध्नीभावविषयकद्वित्वकास्रस्याचास्तिर्थ्यनेति भावः । घष्नीभावे कत इत्यस्य परत्वादिः- व्यादिः । वस्तुतोऽज यङीति विषयसप्तमीति चख्यावित्यादाविव द्वित्वमिति बोध्यम्‌ ।

न च्छन्दस्यपु० । जनमिच्छन्तीति । जनीमिच्छन्तीति व्याख्यानं तु भाष्य विरुद्धम्‌ । दीर्च॑ इति । अकृत्सार्वेत्यनेन । [त

* ६. ५. ९८; १. १, ५९. ~ ७. ४. ३३. +-७. ४. २५. > ७. ४. २५.

` १ ख, ग. उपलक्षणमेतत्‌ । अन्तरङ्गत्वाद्रद्वित्वात्माग्धो हन्तेसित्यस्य न्याय्यत्वात्‌ ।

६९२ उदृद्योतसमटंद्तप्रदीपसमुद्धासिते+

राच्छोरन्यतरस्याप्‌ ॥ ७ । ४। ४१ ॥ रयतोरततवं नते नित्यम्‌ ॥ १ ॥ ध्यतेरिच्वं व्रते;.नित्यमिति वक्तव्यम्‌ । संशिततनतः। तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ । न वक्तव्यम्‌ | देवत्रातो-+ गरो याह इतियोगे च सष्रिधिः+ । मिथस्ते न विभाष्यन्ते गवाक्षः * संरितत्रतः ॥

प्र०~ शाच्छो० । इेयतरिति । ब्रत इति । विषयो निदिश्यते न तूत्तरपदं तेन संशितो ब्राह्मण इत्यत्रापि नित्यामित्वं भवति । ययवामेर्वेन वतस्य योतितत्वा- त्संरितवरत इति वतब्दप्रयोगीं न प्राप्नोति । नेष दोषः । अन्यत्रापीत्वविधानात्‌ । संशितरशब्द्‌ः सामान्यशब्द्‌ इति विशेषप्रतिपादृनायाविरुद्धो वतश्ब्दप्रयोगः । वते तु नित्यमित््वं॑ विधीयते । नं वक्तव्यमिति । साधारणेन न्यायेन सिद्धत्वादत एवं तुल्यधर्मणः शब्दानुपन्यस्यति । देवज्ात इति । नुदविदोन्दृत्रति नत्वं संज्ञायां न भवति । देवग्रहणं संज्ञाविषयोपलक्षणार्थम्‌ । तेन भवत््ात इत्यादावपि संज्ञालान्नत्वाभावः । यदा त॒ क्रियाशब्दद्राणं जातमिति तदा नत्वविकल्पः । ग हति । अचि विभाषेति रत्वं प्रा्यङ्खे नित्यं भवति । विपि तु गर इति ठत्वाभावः । क्रियाशब्दे तूभयं भवति मरो गरु इति । गाह इति । विभाषा ग्रह॒ इति णप्रत्ययो जलचरे नित्यं भवति + ज्योतिषि पचाय्जव अह इति । इतियोग इति । रक्चणहत्वोः क्ियाया इति रत्ुशानज्विधिरहन्तीति प्रलायते वर्षतीति धादतीत्यादाधितिप्रयोगे न भवति । मिथ इति । एकस्मिन्विषये न विकल्प्यन्ते किंतु विषयभेदेन । एतच्चाऽ< ऊतिपक्ष॒ उपपवते । तत॒ हि सर्वे ठक्षयमेकध्यमापायोभयमुपदिश्यते ततश्चोभयं भवतीत्येतावतेव रक्षणस्य व्यापारः । असंकीर्णत्वं तु प्रयोगवद्याततीयते । गवाक्ष इति । वातायनेऽवङ्‌ स्फोटायनस्येति नित्यमवद्ः भवति प्राण्य त॒ गोरश्चि गोश्चीति। भवत्यन्यत्र तु विकत्पेन । एतच्चोदाहरणं न व्यवस्थितावेभाषाणां परिगणनम्‌ । अन्यासामपि संभवात्‌ ।

-~-------~------~_-----------------------------~- ~~~ +, क. क

3० शाच्छो० ¦ श्टोके संरितवत इति निर्देशादरवतमुत्तरपदमिति भमं निव- तंयति- तिषयःइत्यादि । संरितो ब्राह्मण इति । नियमविरोषे यत्नवानुच्यते । विहोषभतिपादनायेति । प्रकरणादिना विरेषप्रतीतौ तु क्चिदुप्रयोगोऽपि । न्यायेन व्यवस्थितविभाषारूपेण- 1 संज्ञायामिति । क्तिचृक्तौ च संज्ञायामिति क्तः । ज्योतिषि । रविगुयादिरूपे । क्रियाशब्दे तूभयं वोध्यम्‌ । रेकध्यमेकरूपत्वम्‌ । बुद्ध्या युग- पद्मिस्तमीक्येत्य्थः । व्यक्तिपक्षे परतिरक्ष्यं :रक्षणमेददिकैव विषये भावाभावौ परप्न॒त इति जातिपक्षाश्रयः । व्यक्तिपक्षेऽपि रक्ष्यानुरोधात्तत्तव्यक्तिविषयकलक्षणानुपष्टुव इति वन्तु शक्यमिति बोध्यम्‌ । जातिपक्षेऽपि ठक्ष्यानुसार एवाऽऽवकटयकं इति बोध्यम्‌ । अन्यन । गाङ्ग गोद्गमित्यादौ । अन्यासामपीति । १अजेर्वीति सूत्रे भाप्ये तस्य व्यवस्थितविभाषात्वकथनात्‌ । ।

1 ९ 1९ + < २ २१.०८३. १. १४३... २. १२६. ४ ९. १, १२३, `

अ, ४ पा £ आ. १] पातन्नलृव्याकरणमहामाप्येऽङ्गगाधिकारः। ९३

क क दा दद्धाः॥अ७। ४ ४&॥ अवदत्तं विदत्तं च प्रदत्तं चाऽऽद्विकर्मणि। सदुतमनुदत्तं च निदत्तापिति वेष्यते ॥ किं पुनरयं तकारान्त आहोखिहृक।रान्व उत धकारान्तोऽथवा थकारान्तः। कश्चात्र विद्देषः | तान्ते दोषो दीर्धत्वं स्थात । थदि तकारान्तो दस्ति [ ६. ३. १२४] इति दीषेत्वं पाप्नोति । दान्ते दोषो निष्ठानत्वम्‌ ) भथ दकारान्तो रदाम्यां निष्ठात इति+ नत्वं पाप्नोति | धन्त दृष वलत्वप्राप्तः अथ घान्ते प्चषषस्तथोर्धोऽधः [ ८. २. ४० ] इति धत्वे प्राप्नोति | थान्तेऽदोषस्तस्मात्थान्तः अथ भक{रन्ता न इषा भवात | प्र दो दत । अवदन्तमिति । आदिकर्मग्रहणे प्रदत्तशब्दस्येव संभवाद्विश्े- षणमवदन्तादिसिद्रभ्यथत्वाहचनस्यापदतादयोऽपि भवन्ति । तथा चाच उपसर्गात्ति इत्यस्या- वकाराः प्रत्तमवत्तमिति वक्ष्यते । तस्मास्िदतामेतिं चेष्यत इति चर्ब्देनावदत्ताद्‌- योऽपीष्यन्त इति सूच्यते । कि पुनरिति । यद्यपि द्क्रारः श्रूयते तथाऽपि संहि तायां तकारादीनामप्येतस्य रूपस्य सभवाप्परश्रः । तान्ते ढष इति । यदा द्‌ इत्येतस्य यस्तच्छारान्त अद्विक्चस्तच दीर्घं इति सूञजाथस्तदास्यं दोषो यदा तु तका- दौ दादे दीर्चस्तदा न दोषः । तस्मात्थान्व इति । संनिपात्तपस्भिषाश्रये तु द्‌न्तधान्तयोर्न॒दोषः ।

उ०~दो दद्‌ । अवदन्तादिसिदष्यथत्वादिति। अच उपसगांदिति तत्वे प्राप्त एतः ` स्सिद्धिबोधनार्थमेवेदं नतत॒तन्निव्रच्य्थमिति भावः । अतत एव वचने चकारबाहू- ल्यम्‌ । तैश्च तस्यापि संग्रह इत्याहः । संजिपातेति । नच नत्वधत्वयोरसिद्धत्वा- दस्या अप्रवृत्तिः । असिद्धत्वविषयेऽप्यस्याः प्रवृत्तेः कन्मेजन्तसूत्रे भाष्ये ध्वनितत्वात्‌ । किंच पूर्वत्र कर्तव्येऽसिद्धत्वेऽपि कृते तस्मिद्स्यासिद्धत्वे मानाभावः । किचाऽऽति- देशिकनिमित्तविघाताभावमादायास्या अप्रवृत्तौ गोर्यत्यादो संबुद्धिलोपे स्थानिवद्भा वेन ॒ह्स्वनिमित्तविघाताभावात्संनिपातपरिभाषया-ऽतिव्याप्तिपरङृन्भेजन्तसू्रस्थभाष्यासंगतिः । नच संनिपातस्योज्ञाख्रीयत्वाश्न तच स्थानिवच्वामेति चेदसिद्धत्वेऽपि तुल्यम्‌ । किच तस्य स्थानिवकत्वत आर्थसमाजग्रस्तः संनिपातः । अन्यथा है रपो इत्यन न दमः तेति निषेधानित्यव्वेऽपि गणो दल्भ एव ` स्यात्‌ । भाष्यक्रुतस्त्वयं भवः--जग्ध-

~ <, २. ४२

न न

५ `

६९४ उदूयोतसमटेृतप्रदीपसमुद्धासिते-

अच उपसगत्तिः॥ ७ । ४ । ४७ ॥ अच उपसर्गात्तित्व आकारग्रहणम्‌ ॥ 4 ॥ अच उपसर्गा्त्व आकारथ्रहणं कर्वव्यम्‌ । न कतेव्यम्‌ । अरोञन्त्यस्य विधयो मगवन्तीत्याकारस्य मविष्यति+ । न सिध्यति । किं कारणम्‌ । अदेहं परस्य ॥ २ ॥ ॥ अत्र हि तस्मादित्युत्तरस्याऽड्ेः परस्य [१. १,-६७; ५४] इति दकारस्य प्राप्नोति । नैष दोषः । अवर्णप्रकरणासिद्धमू ॥ ३ ॥ अस्यति वर्तते । क्व प्रतम्‌ । अस्य च्वौ [ ६.२ ] इति । यद्यवणग्रहण- मनवते इद््वि* दोषो भवति । एवं तर्घेवं वक्ष्यामि दोड्द्धोरिति 1 दौ य आकारस्तस्याद्धवति । ततोऽच उपसगात्तः । अस्येत्येव । एवमपि सूनभेदः छतो भवति । नासो सूत्रभेदः । सूत्रभेदं कमुपाचरन्ति । यत्र तदेवान्यत्सूजं क्रियते भूयो वा । यद्धि तदेवोपसंहत्य क्रियते नासौ स्॒रभेदः । अथवा द्वित- कारको निर्दशः क्रियते सोऽनेकारिकित्सवेस्य [ १. १. ५५ ] इति स्वस्य भविष्यति । इहापि तर्हि पाप्नोति । अद्धिः अद्भ्य इति>८। अच इति वतेते तच्चावश्यमज्यरहणमनुवर्त्यै वाभ्यामिलेवमथम्‌-> । अथवा तितकारको निर्देशः - करिष्यत इहार्थ द्रावुत्तरार्थश्चेकः । पर०- अच उप । यदीति । दाशन्दाकारस्य दद्धावे दत्तमिति संयोगादि श्रयेत । नासी सजभेद इति । दाषयेति शेषः । तदेव सूरं रघु क्रियमाणं प्रत्युत गणं संपादयति । अथवेति । टघकरणेऽपि यदि न्यासान्तरत्वात्स्पष्ट एव सू्रमेद्‌ इति मतं तदेवप्रततरम्--अरो<न्त्यस्य द्वावपवादावदेः परस्यानेकाट्‌ रित्सर्वस्येति तयार्विप्रतिषेधे परं प्रवर्तते । अच इति वतत इति । तेनाष्शब्द्स्य योऽच तस्मा- त्परस्य पकारस्य द्ितृकार अदेशस्तव्रान्त्यस्य इलां जरोऽन्त . इति जत्वं पूर्वस्य इलां जङद्यश्ीति । टवाम्यामिति । लज्‌ ऋदरबित्यप्‌ । अस्यापि -भकारादो ` तः प्राप्नोति । अज्य्रहणानु्त्तौ त्व्ब्दस्य योऽचच॒ तस्मात्परो -भकारादौ न कथ्ि- द॒स्तीति त्त्वाभावः । अथवेति । तत्र तकारद्वयात्मक अदेशः पृथाभ्विभाक्तेक उ०-मित्यादौ घत्वसि्धये तादिकित्संनिपातनिमित्तकस्य तद्विवातकविधिप्रवर्तकत्वाय : तद्विषये तदनित्यत्वमाचश्यकमित्येतत्सूत्रस्थथकारनिर्देश् एव तज्ज्ञापक इति चेति दिक्‌ । अच उप । नन्वसावपि सूत्रभेद एवेत्यत आह- दोषायेति । ननु * बित- कारकरनिर्देरो चयाणामप्युमयत्र संबन्धः . स्यादितीष्टविभागालभोऽत -आह--तन्रेति । पृथग्विभक्तेक इति । त इत्यपेक्षयेत्यर्थः । संयोगान्तटोपस्तु नाद्डवत्‌ । नन्वे- वमुत्तरत्राज्ग्रहणानुक्त्तौ ठवाभ्यामिति दोषः स्यादत आह--छवाम्यामित्यादौ ` चेति ।

+ १. १. ५२. * ७, ७.-५९६, >< ७. ५, ९८, =+ ३. ३, ५७,

भ. ७पा, ४ आ, १} पातञ्जकन्याकरणम गरमाष्येऽङ्गगिकारः । ६९५

'तेरि्वादचस्तः॥ ४.॥ 'द्यतेरिवादच्रस्त इत्येतद्धवति विप्रतिषेधेन -दतेरिचस्यावकाराः> । निद तम्‌ -रमिदितवान्‌ । अचस्त इत्यस्यावकाशः । परतम्‌ । अवत्तम्‌ +इहोभयं भाप्नो- ति । नीत्तम्‌ । वीतम्‌ "। भचस्त इत्येतद्वति विपतिषेधेन । अपो भि॥ ७ ४।४८ ॥ अपो मि मासरंछन्दासे ॥ १॥ अपो 'मीत्थत्र मासन्छन्दस्युपसख्यानं ` कर्वन्यम्‌ । माद्धिरिषट्वा इन्द्रो क्वहा। अत्यत्पमिदमुच्यते । स्ववस्स्वतवसोरभास् उषस्षश्च त इष्यते । | स्ववद्धिः स्व्तवाद्धिः । समुषद्धिस्नायथाः । माद्धिरिष्वा इन्द्रो वृत्रह । सने मीमाघुरभलभराकप्तफ्दामच इस्‌ ॥ ७ । ४। ५४ ॥ इस्त्वं सनि राधो हिंसायाम्‌ ॥ १ ॥ | इस्त्वं -सनि राघो हिंसायामिति वक्तव्यम्‌ । -परतिरित्सति । हिंसायामिति किमथम्‌ । आरिरात्संति । आण्ज्ञप्युधा्मीत्‌ ॥ ७ । ४ । ५५५ ॥

भ

प्०-इहार्थो यस्तु -साच्कस्तकारस्तस्याचः स्वरितत्वप्रतिन्ञानादुत्तरतानुवर्तिः । कवाभ्यामि- त्यादौ तु तत्वं न भवति । `पकारलोपादष्शब्दाभावात्‌ । नच भूतपूर्वगत्याश्रयो न्याय्यः । अद्धिसि्यादौ सांप्रतिकाम्श॒ब्दसभवे गोणस्यायरहणादत एव समकक्षत्वाभा- वा्प्रत्ययाप्रत्यययोः प्रत्यये संप्रत्यय इति नावतिष्ठते । अद्धिः संस्तमिति लिङ्गाद्वा । नहि प्रत्ययस्यैव अरहणेऽद्धिरिंति निर्दशो पपत्तिः । दयतिरित्वादिति । पुरस्तादपवादा इति न्यायादित्वं -द्द्धावस्थेव बाधकं न तत्वस्य । तत्वे्वतत्वयो्दच्वाषवादयो- विप्रतिषेधे परं तत्वं प्रवतते ।

अपो भि । माद्धित्तिते । -पदनोमासिति मासराब्दस्य मासदेशस्य च्छन्द्‌- स्येव विधानान्ममसश्छन्दसीति च्छन्दोगहणं .न कतैम्यष्‌ । तत्कियमाणं भाषायामपि क्रचिित्पदादयः प्रयुज्यन्त इति -ज्ञापनयेत्याुः ।

आपज्ञ° । :क्येरिति । दहाज्यहणमनुवर्तते तेन ज्ञप विशेष्यमणिऽनन्तस्य

उ०-नावतिध्रत ईति । तस्याः सिद्धान्तिना काप्यनाश्रयणाच्चेत्यपि बोध्यम्‌ । ननु अयतेच्त्विं दद्धावस्येव तत्वस्याप्थपवादं इति कथं विप्रतिषेधोऽत आह--पुरस्तादृ्त 1 -अपो ~ । छन्दस्येधेति । धतिक्ृतोक्तां छन्दसीत्यनुवत्तिमभ्युपत्यदम्‌ । __ आृ्ञ्ट० । नन्वच _इत्यनुवरतनादनन्त्यस्यव_ भविष्यतीत्यत गाह्‌ श्त _ इत्यनुवर्तनादनन्त्यस्यैव भविष्यतीत्यत -आह--देति । ~ , ~< ७, |. , "ध 0

-९९६ उद्योतसमलंतप्रदीपसमुद्धासिते~

जञपेरीर्वमनन्त्यस्य ॥ ३ ॥ लपेरीच्वमनन्त्यस्येति वक्तयम्‌ । ज्ञीप्सति । तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ । न वक्त- व्यम्‌ । ठोपो#<न्त्यस्य बाधको भविष्यति .। अनवकाशा विधयो बाधका भवनि सावकाशश्च णिोपः । कोऽवकाशः । कारणा हारणा । एवमर्पीत्वम- न्त्यस्य ठोपस्य बाधकं स्यात्‌ । अनवकाशा हि विधयो बाधका मवन्तीच्वमपि सावकाशम्‌ । कोऽवकाशः । अनन्त्यः। कर्थं पुनः सत्यन्त्येऽनन्त्यस्ये चं स्थात्‌ । भवेद्यो ऽचाऽङ्गं विशेषयेत्तस्यानन्त्यस्य न स्याद्यं तु खल्वङ्गेनाचं विरेषयि- ष्यामः । अङ्गस्याचो यप्र तवस्थस्येति । एवमप्युभयोः सावकाशयोः; परता- दीं पाप्नोपिं तस्मादनन्त्यस्येति वक्तव्यम्‌ । अन्न ठोपोऽभ्याक्षस्य ॥ ७ | ४। ५८ ॥ अभ्यासस्यानाचि ॥ १॥ अभ्यासस्येति यदुच्यते पदनि दृष्टव्यम्‌ । पतापरतः चराचरः वदावद्‌ः+- ।

पर०-ज्ञपेरीत्तवं विधीयमानमलो ऽन्त्यस्य प्राप्नोतीति भावः । छोपोऽन्त्यस्येति । ज्षपिनाऽज्विशे- ष्यते यथा ऽऽपुधिभ्यामेवं चैकप्रस्थानो विदोषणविरोष्यभावो भवति तचानन्त्यस्याचः साव कार्मीच्चं पूर्वविग्रतिषेधेन णिलोपो बाधते । इतरस्त्वगुहीताभिप्राय आह-- अनवकाशा इति । इईच्वमेव त्वनवकाशत्वाद्वाधकं प्राप्नोति । एवमपीति । नन्वस्तु परत्वा- दीत्वं तस्य स्थानिवद्धावाण्णिरोपो भविष्यति । इईचववचनं त्वनन्त्यस्य श्रवणार्थ स्यात्‌ । नैतदस्ति । सछ्ृद्रतो विप्रतिषेधे यद्राधितमिति लोपाप्रसङ्कत्‌ ।

अच्र छोपः। चराचर इति । चरिचहिपतिवदीनामच्याक्‌ चाभ्यासस्येति दिव- चनमागागमश्चेति हलादिकेषोऽ् न भवति ! नन्वागागमविधानसाम््यद्धलादिशेषो न भविष्यति । नहि हरखादिरेष आगमस्याऽब्देरास्य वा विङ्ञेषोऽस्तीत्यदेद्य एवाऽऽ कारो विधेयः स्यत्‌ । नैतदस्ति । सत्यपि हलादेशेषे विग्रहीतश्रवणार्थमागिधानं स्यादित्यनचील्युच्यते ^

क्क न~ ~ न --- ~ ~~~" +~ ~ - =-=" ~ ------

(क

उ०-ननु येन नेति न्यायेनान्त्यस्येत्वं रोपस्य बाधकं स्यादत आह- ज्ञपिनेति । यथाऽऽ

पिति । तयोरजन्तत्वासंभवादिति भावः । पूवैविपतिरेधेनेति । ण्यह्ोपावित्यनेन

तत्र॒ दीरग्रहणेनास्यापि ग्रहादिति भव्रः । ईच्वभेवेति । नतु लोपस्य बाधकत्वं (८ ¢ (^ ० क भ ० क [क €

युक्तमित्यर्थः । भाष्य एवमपी्वमित्यस्येवामित्त्वमेषेत्यर्थः । अपिकब्दस्येवकारार्थस्य

स्थानव्यत्ययात्‌ । स्यादिति । यदि तु पूर्वप्रतिषेधवार्तिक . ईत्वमपि दीर्धमरहणेन

५

गह्यते पुनःप्रसङ्खविज्ञानमाश्रीयते तदेदं न वक्तव्यमिति बोध्यम्‌ ।.

अज्र लोपोऽ० । विगृदीतेति । सवर्णदीर्वनाधनद्वारेत्यर्थः । तत्परवृत्तिकार्‌ एव न्स, क थतेसिति ा वेयर्थ्योपरि भावः ।

* €. ४. ५१. + &. १. १२,

ह

भ. ७ पा, ४ जा, १ ]` पातज्ञलव्याकृरणमहाभाप्येऽङ्गाधिक्रारः । ६९४

हहछादिः शोषः ॥ ७ । ४ । ६० ॥ कमय पष्टासमासः । हटामादिहिखादिः इडादिः रिष्यत इति । आहो- स्वित्कमधारयः । हखाद्हृटादिः हखादिः रिष्यत इति । क्या विशेष्‌ । ~ हठादंहेषे षष्टीसमास इति चेद्जादिषु हाषप्रसङ्गः ॥ १ ॥ हखादिरेषे षष्ठीसमास इति वचेदजादिषु शेषः प्रामोति । आनक्ष आनक्चतः आनक्षः । अस्तु तर्हि कर्मधारयः | कृमधारय डात चदादरोषनिमित्तत्वाह्ोपस्य तदभाये लापवचनम ॥२॥ केमधारय इते वेदाद्‌ रेषनिमित्तत्वाह्कोपस्य तद्भाव आद्यस्य हरोऽभावे लोपो वक्तव्यः । आरतुः आटुः । तस्मादनाद््ेकोपः ॥ ३ - तस्माद्नादिहर्ङुप्यत इति वक्तव्यम्‌ ¦ | उक्तंका॥ ४॥ किमुक्तम्‌ ¦ पतिविधास्यते हृटादिशेष इति+ । अयमिदानीं स पतिविधा- नकारः । इद प्रतिविधायते । इद्‌ प्ररूतमत्र डोपोऽभ्यासस्य [ ५८ ] इति ।

"~~ ^~ ~ व 1 ----------- --- - ---~> ~ =-= ~-----= ~~~ र = न =

प्र हटा । दलामादिरिति । विग्रहप्रदर्शनं विस्पष्प्रतिपत्यर्थम्‌ । अजादि- ष्विति. । अजादिष्वभ्यासेषु हलन्तरापेक्षयाऽ°्द्ित्वे हल आश्रीयमाणे जेषः प्राप्नोति । आनक्षेति । जश्न भ्याप्तौ संघाते चेत्यस्मादिटर्‌ । अचर ककारस्य शेषः प्राप्नोति । केमधारय त्वभ्यासापेक्षयांऽऽदित्वं हलो विज्ञायत इति शेषो न भवति । आदिरोषनिमि- त्त्वाङ़ाते । रोषराब्दौ ऽन्यनिवृत्तियुक्तमवस्थानमाहेति य्रेवाभ्यासे पपाचेत्यादावादिर्हलो ऽ वस्थानं -तत्रैवान्यस्य निन्रत्तिः स्यान्नान्यच । अवस्थानं हि राब्दार्थत्वात्प्रधानम्‌ । नच प्रधानाभाव आनुषाङ्घककायप्रवत्तिरानक्षेत्यतच्ापि ककारषकारयोरस्यामवस्थायां निवत्त्यपर- सङ्गः । षषासमासेऽप्याटतुरादुरित्यत्र टकारस्याऽऽदिवद्धावे शेषप्रसङ्कः । स च प्रागुक्त एव ॥ तच ययाक्रुतिपक्ष आश्रीयते तद्‌ाऽभ्यासा्ुतां वर्तमानो हटादिः सर्वस्याम- भ्यासव्यक्तावनादेनिवत्तिं करोतीति दोषाभावो व्यक्तिपक्चे त॒ यस्यामेवाभ्यासव्यक्तौ हल

क (0 क

उ०- हखछादिः रोष भाष्ये हलासाहिरिति । नच न निर्धरण इतिं निषेधात्स दभः । अितयसंनिधान एव निर्धारणे षष्ठीतत्समासनिषेधयोरङ्गीकरिणादोषात्‌ । एवं च प्रकते शेषष्ठयेवेति समासो भवत्येवेति भावात्‌ । कथमा्िरषनिमित्तत्वमनादिलोपस्ये- त्यत॒ आह-र. इष्ट इति । आचुषाङ्धकेति । सामथ्योसद्धेत्य्थः । अवस्थितस्या- वस्थान विधानं हि सामर्थ्याद्न्यनिवुत्ति फलतीति यत्रैव तत्तत्रैव तत्फछितमपि स्यादित्यर्थः । अस्यामवस्थायाेति । कमधारयाश्रयण इत्यथः । आदिव्धाव इति । आदयन्तवदि-

क

त्यनेन । भागक्त एवात । प्राग््तदाहृरस्णन्यायनाच्छ एवत्यथ. । क | हस्वभावि-

४ 1 ६. ९. २. >.

३९८ उदृदचातसमलंरृतप्रदीपसमुद्धासिते-

क क

` ततो वक्ष्यामि । ह्वः [ ५९ ] हस्वो मदत्यादैकलः । अभ्यासस्य डोप इत्य-

क क

नुवर्ेते तत्र हस्वमाविनां हस्वो छोपभाविनां छोषो भविष्यति । ततो हटादिः शेषश्चेति । अथवेषं वक्ष्यामि । हस्वोऽहदल्‌ । हस्वो मवत्यम्यासस्येति । ततोऽ- हल अहल्व भवत्यभ्यासः । तत आदिः शेषः । आदिः देषो मवत्यभ्यास- स्थेति ¦ अथवा योगविभागः करिष्यत । हस्वदेचो मवत्यभ्पासंस्य । ततो ह्‌ । हस्व दुप्यतेऽभ्यासस्य । तत आदिः ेषः। आदिः शेषश्च भवत्यभ्यासस्य। रापुवाः खयः ॥ ७ । ४ । &१ ॥ सार्प्यरेषे खपूर्वग्रहणम्‌ ॥ १ ॥

दापु्वरेषे खपवैयहणं कर्तव्यम्‌ । खपंवाः खयः रि्यन्ते खरो दुप्यन्त इति वक्तव्यम्‌ । फ प्रयोजनम्‌ । उचिच्छिषति व्युचिच्छिषति । तुकः भरवणं प्र०-आदेरवस्थानं तत्रैवानादरेनिव॒त्तिरनान्यतरेति दोषप्रसङ्गः । हस्वभाविनामिति । हस्व- श्रुत्याऽच्परिभाषोपस्थानादजन्तस्याभ्यासस्य हस्वो विधीयमानोऽखो<न्त्यस्येति वचनाद्‌च एव दीय॑स्य ह्स्व्स्य च लोपबाधनार्थो विज्ञायत इति हट्षिषय एवाऽदिङेषमिर- पक्षो लोपोऽवतिष्ठते । तत॒ आदेरपि हो ठोपे प्रापे तद्वाधनार्थं हलादिः हौष इति सूत्रम्‌ । एतदेव ज्ञापकं लछोपविधावलो ऽन्त्यपरिभाषा नोपतिष्ठत इत्यानक्षेत्यादावन- न्त्यस्यापि हरो लोप भ्यासो भवतीत्यर्थः । दाप: । उचिच्च्छिषतीति । उच्छी विवासे । ॐ चेत्यन्तरङ्त्वान्च्छ सन्‌ इर्‌ ू्वैतरासिद्धमिति चृत्वस्यासिद्धत्वात्‌ ष्छिश्ब्दो ददिरुच्यते । तकारस्य शेषे प्राप्ते छे षाथ वातिकम्‌ । ननु च पर्वत्रासिद्धीयमद्धिर्वचन इति रचत्वे छते च्छिश्चन्दरस्य दिर्वेचने चकारशेषेणैव रूपं सिध्यति । न वचेदुमस्ति निमित्ताभावे नेमित्िक्र- स्याप्यभाव इति येन चुत्वं निवर्तते । एवं तहिं पूर्व्ासिदद्धीयमदिक्वन इत्येतद्‌नि- त्यमुभो साभ्यासस्यैति वचनात्‌ । अन्यथा कतप्रतवस्य द्विवचने प्रामिणदित्यादि सिध्यतीति किं सूत्रेण । तथा चौजटदित्यसिद्धत्वस्योदाहगणं प्रदशंयिष्यते । इते

न ^

पो भवतीति न फश्चिदोषः ! अट्ट चेति । अवियमानहल्कोऽ

उ०-नस्ताऽऽह--हस्वश्चुत्येति । हस्व इति सूत्रे रोप इत्यनुवर्तनादभ्यासहस्वो ठोप्श्च विधीयते । तत्र लोपस्य हल्विषये चरितार्थस्य हस्वेन. स्वीयाज्‌विषये बाध इति भावः । अजन्ताभ्यासस्येति । अभ्यासावयवस्याच इति वक्तुं युक्तम्‌ । अन्यथा क्षी इत्यादावेव स्यान्नतु पपाचेत्यादावित्याहुः । आदिरोषनिरपेक्ष इति । तैनाऽऽट- ` तुरित्यादि सिद्धम्‌ ।

राप्रवोः खयः । न चेदमस्तीति । पवृत्तस्य निवर्तथितुमराक्यत्वादिति भावः । अनित्यत्वेद्वा तद्भावोऽज । प्रदरायिष्यत इति । व्तिकारादिभिरिति शेषः । इदं च॒ वातिकमपि तदनित्यत्वे ज्ञापकापिति तत्वम्‌ 1 अत्धातोः के निष्पन्नात्कदाब्दा-

न्च

७. ७ १, ४ आ. १] प्रातन्नलब्बाकेरणमहाभाष्येऽङ्गगाधिकारः। ६९९

मा भूदिति । तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ । न वक्तश्यम्‌ । बर्तन छते तुप्र भविष्यति । असिद्धं चर्त्वं तस्यासिद्धत्वात्तक्पाप्नीति+ । सिद्धक्राण्डे पटितमभ्यासजश्त्व- चत्वेभे्वतुकीरिति+ । एवमप्यन्तरङ्गत्ात्माप्नोति वस्मात्तरष्व्रहणं करैष्यम्‌ । न केत्यम्‌ । एक्वतुग्रहणं न करिष्यते । अभ्यासजश्त्वचर्वव सिद्धमित्येव । | उ्दन्चषश्रखङ्मनस्तु ५२॥ आदिश्चेषस्तु प्राप्नोति । तिष्ठासति । ननु चानादिदेष आदिरेष बाि- ष्यते । कथमन्यस्योच्यमानमन्वस्य बाधकं स्थात्‌ 3 असति खल्वपि संभवे बाधनं भवत्यस्ति श्र संभको यदुभयं स्यात्‌ । यध्चादिदेशोऽपि भवति दापुवेवचनमि- नीं क [4४ दानीं किमश्च स्यात्‌ । ।भ ५ #, क र (0 र, $ , = [क धा ६४ रापूर्ववचनं किमथमिति चेत्वयां लोपच्रतिषेधाथम्‌ ॥३॥ भर०-~अ्यवस्थितस्य समुदायस्य प्रविभज्यान्त्राख्यानेऽन्तरद्धत्वं तुकोऽनपेश्ष्याक्रत एव तुक्रि दिर्वचनं मत्कऽ<ह---चरत्वै क्रत हति । सभ्यासे चर्वति न्त्व छस्य कृते तुग- भावाट्रूयं सिध्यति । असिद्धमिति । तुकि कर्तव्ये । एवमप्यन्तगङ्कत्वादिति । शाब्दनित्यत्वे<प्युपायानामवरयाश्रयणीयोऽन्तरङ्गवरहिरङ्भावः । पएत्वतुग्म्रदणमिति । तदकरणे हटादिरेषेऽपि कर्वव्ये चुत्वठश्चणस्य चर्त्वस्यासिद्धत्वाभावात्तकारस्य चकारे कृते ` हलादिषिण निवर्तिते छकोरे रूपं सिध्यति । आदिङेषभसद्धनस््विति । विषथमेदा- द्विरोधामावाच्च वाध्यवाधकमभावाम्रोः । रशर्वववनमिति । अपत्रादा वाक्याथद्वयं उ०-दाख्यानणिचि च्विः त्कराब्दस्य द्वित आकत्कदिति रूपार्थं वातिंकमावरयकृमित्यन्ये । तन्न । एतत्मरत्याख्यानपरभाण्यषिरोधेनेषामनमिधानात्‌ । द्विर्वचन इत्यस्य च दित्वे कर्तैव्ये करुते च इत्यर्थः । अत एव्र त्राक्‌ वारक इति भाष्योदाहतं संगच्छते । अन्यथा चर्वस्यासिद्धत्वाद्रगस्येवं दित्वेऽन्त्यस्य व्राऽरसान इति चर्त गश्रवणं स्यात्‌ । किच कृतेऽपि कस्य दित्वे चर्त्वस्यासिद्धत्वाद्रकारे ्षशि पूर्वस्य जहइत्व॒उक्तरीत्येव चत्वा भात्रे गस्य श्रवणं स्यात्‌ । नन्वन्तरङ्कस्त॒क्‌ कथमभ्यासचर्त्व प्रतीक्षतेत्यत आह- इतर शति । अद्कत त्र तुकि इति 1 परत्वमल्पपेक्षववरूप्रान्तरङ्त्वं चानपेकषये- दृम्र॒ । डाब्दनित्वत्देऽपीति । अन्वाख्येयस्य शब्दस्य नित्यत्वे<पीत्यश्चः । वाक्य- पद्ुूपश्व स नित्यः । उपायानाम्‌ । - तदन्वाख्यायकानां हाखीयाणाम्‌ । अवसा अय्यणीय इति । अन्यथा कचिदप्यन्तरङ्कबहिरङ्गभावो न स्यादिति भावः ! चुत्व- लक्षणस्येति । तचिषब्दस्य दिववेऽभ्यासखण्डे तकारस्थानिकचुत्वत्र्थः । “ पूर्वतरा सिद्धीरमद्धितवे 2 हत्यनेनपि सिद्ध्यर्थमेःतदिति बोध्यम्‌ । ननु येन, नाप्रा्तिन्याये- नास्य . हटादिशेषबाधक्रत्वात्कथमादिरोषप्रसङ्ञोऽत आअह--दिष्यमेर्दशदैति । ननु खयः लोषविधाना्त्वात्कथमान्थक्यं राङ्कितमत अःह--अएवाक्वाक्याथद्कयमिति । अपवा- ` अ. ४.१४. + द १.७३. > <€. ९. ५. ६५. ४. ६०. १ कृ. ख. र. श्ना न्याय्यमन्याख्यः-, न ।

०१ उद्द्यातसमलकृतप्रदीपसमुद्धासिते-. . -

+

्रापैववचनं किमथमिति रेत्छयां खोपो मा भदृति। व्यपकषविज्ञानात्सिद्धम्‌ ।¦ ४ ॥ व्यपकर्षविन्ञानात्िद्धमेतत्‌ । किमिदं व्यपकषविज्ञानादिति :। अपवादविज्ञाः नात्‌ । अपवादत्वाद्तानादिशेष आदिशेष बाधिष्यते । ननु चोक्तं कृथमन्यस्यो- च्यमानमन्यस्य बाधकं स्यादिषि । इदं तावदयं प्रष्टव्यः । यदि तचोच्येत किमिह स्यात्‌ । हादिशेषः। हटादिशषशवेननापापत हटादिरिष्‌ इदमुच्यते तद्वाधकं भवि- ष्यति । यदप्युच्यतेऽरति खल्वपि संभवे बाधनं मवत्यस्ति च संभवो यदुभयं स्था दिति सत्यपि संभव बाधने भदपि। तद्चथा। द्धि ब्राह्लणेभ्यो दीयतां तकं कोण्डि- न्यायेति सत्यपि संभवे दधिदानस्य तक्रदानं बाधकं भवति | एवमिहापि सत्यपि संभवेऽनादिशेष आदिङषं बाधिष्यते । | दाधरतिं दर्तिं दर्धपिं बोभूतु तेनिक्तेऽकष्यापनीफ णत्ससनिष्यदत्क- . रिकरत्कनिकरदददरिथदविध्वता दविद्युतत्तरित्रतः सरीसूपत वरीवृजन्मश्रृन्यागमीगन्तीतिं च \ ७ । ४ । ६५५॥ दाधर्ति कि निपात्यते । धारयतेः छावभ्यासस्य दीषत्वं णिङक्‌ च । आनिपात्यम्‌ । ततुजानवदम्यास्तस्य दीवत्वं> पण च्ुषिवण्णिद्ग्मविष्यति । धृढो वाऽभ्धासस्य दीेतवं परस्मेषदं च । अिपात्यम्‌ । तृत॒जानवदभ्यासस्य

| 1 ~ ~ क कग य -------- ~ ~

पर०-साधयन्ति । अपवादं च विदधत्यत्सर्मी च निवतयन्ति । तत्रोत्सर्गाभ्युपगम एका-- ्थवदूद्वितीयाथस्य त्यागादानथक्यप्रसद्धः एवत्यथः । हखादिः शेष इत्यनेन खयां निवृत्तो प्राप्तायामवस्थानविधानादानथक्यं नास्ति । व्यपक्षविज्ञानादिति । व्यपक-~ घणसमत्सर्शस्य निवर्तने तस्य विज्ञानं तस्मादपवाददिधानादित्यर्थः । एकाभ्यासंविषय- त्वादुविरोधेप्य॒त्सर्गापवाद्‌भावः ।

दाधर्ति । ्छाविति । बहुटं छन्दसीति रापः श्लः । तूतजानवदिति । त॒जादीनां दीर्घोऽभ्यासस्येति दीर्चत्वपित्यर्थः । पणाषिवदिति । यथा पणानि रोष-

यन्ति पर्णजुषो वाता इत्यादो छ्िपि बहुलमन्यत्रापि संज्ञाछन्दसोरेति . णिक. भवः त्येवं दाधर्तत्यादौ भविष्यतीत्यर्थः । धृङ्‌ इति । धृङ्‌ अवस्थान इत्यस्य श्च प्राप्ते

पाना ता-ता मनि ण्ण ---------~-----~~ मम 000 |

उ०-दत्वमेवास्यासिद्धमित्यत्तरवादिन आरयमाह-दटछाहिः शेष इत्यनेनेति । ननु विषः यभेद्‌ विरोधाभावे च कथमपवादत्वमत आह-णएक्छाभ्या्ेति । साक्षात्कार्यिंविरोष णत्वादवयवद्वारा तस्यैव कार्यिंत्वामिति भावः । विषयभेदेऽपि वाधकत्वदर्छनादस्यो- पयोगश्चिन्त्यः । इदं तावदयं प्रष्टव्य इत्यादिना भेदेनैव बाधकत्वस्योक्तेमाष्य इत्यलम्‌ ।. ` ` दाधातं दधतीति । धृजो ण्यन्तस्य जहोत्यादिष्वपाठादाह--बहरभिति । तजा- .

दीनां दीघोऽभ्यासस्येति । तूजानवदिति क्ाचित्फोऽपपाठः । णिटुगिति । अत >< ६. ९. ७

भ. ७षा. ४ आ. १] प्रातिञ्जटव्याकृरणमष्टामाष्येऽङ्गधिक्ारः । ४०१

न ध से # [१ [ब दधतं युध्यतिवत्परस्मेपदं भविष्यति । ५ ॐ 6 (क "न क [म ॐ द्धेरतीति किं निपात्यते । धारयतेः शावमभ्यासस्य रुग्णिङ्क्च । आनिपात्यम्‌ । देवा अदुहवदुट्‌-+ पणंशुषिवण्णिदुगमाेष्यति । घडे वाऽभ्यासस्प सक्परस्मेपदं च । आनिपात्यम्‌ । देवा अदुहवदडचुध्यतपिवत्परस्मेपदं च मदिष्यति | दृधषीपि किं निपात्यते । धारयतेः श्वावभ्यासस्य रुग्णिुक्व । आनिपा- त्थम्‌ । देवा अदृहवद्रटपणं चुषिवण्णि क्‌ च भवष्यति | श्रंडो वाऽभ्यासस्य सक रस्मेपदं च । अनिपात्यम्‌ । देवा अदुहवदुड्वध्यपिवत्परस्मेपदं च भविष्यति । बोभूत्विति फ निपात्यते । भक्तेर्यङ्दुगन्तस्यागुणप्वं निपात्यते । नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ । सिद्धमत्रागुणत्वं भूसुवोस्तिङि [ ५. ३. ३८ ] इति । एवं तर्हि नियमार्थं मविष्यति । अतेव यङ्षुगन्तस्य गृणो न मवति नान्यत्रेति | क्मा भूत्‌ । बोमवीतीति । तोपिक्त इति फं निपात्यते । तिजेयैङ्हुगन्तस्याऽऽत्मनेपदं निपात्य । नेतद्स्ति प्रयोजनम्‌ । सिद्धमत्राऽऽत्मनेपदमनुदात्तडित आत्मनेपदम्‌ { ३.३.१२ ] इनि । नियमार्थं ता भविष्यति । अत्रैव यङ्दुगन्तस्याऽऽत्मनेपद्‌ं भवति नान्यत्रेति । क्व मा मृत्‌ । बेभिदीपि चेच्छिदीति। प्र०--व्यत्ययेन राप्‌ । युध्यतिवदिति ! व्यत्ययो बहटमित्यनंनेत्यर्थः । रुडिति । सीडो रुद्‌ बहलं छदसीत्यनेन । बौभवतीतिं । रिरे ठेट्‌ । रेटोऽडाटावित्थट्‌ । सिद्धमज्रेति । प्रत्ययलक्षणेन यगप्यन॒दात्तडित इति ङिन्वनिमित्तमात्मनेपदं न प्रत्य: यनिमित्तं तथाऽपि लोलूयत इत्यादो ययडन्तादरात्मनेपदं तत्प्रत्ययस्य इिन्त्वात्परन्यय- लक्षणं भवत्येव । एतन्नियमा्थमिति । एवं चाद्रादिषु चर्करीतं परस्मयदुमिर्ति उ०-एव गुणाभावः, प्रकते वृद्रष्यभावः। भाष्ये चहो वेनि । ण्यन्तार्थस्य केवलार्भष्य च प्रयोगेषु प्रतीतेगिति भावः । व्यत्ययेनेति । अस्य त्॒दादित्वादिति भावः । रास्येव व्यत्ययेन इटसित्यन्ये । केयटमते इल्रपि च्छान्दसत्वात्कन्प्यः । देवा अट हववदिति भाष्ये पाः । अदुद्धवदित्यपपाठः । द्रधातोश्चडि रूपस्य सच्वात्त । अजय यङ्ट्टरगन्तस्येति । भ्वन्तस्याङ्गस्य गुणो नेत्यथं इतिं भावः । मृपुवोग्त्यत्रा कस्यति त॒ निर्बीजम्‌ । न च दीङो य॒डचीत्यायनुषन्धनिर्ददानां भरेत्यार्दिशपा निर्देशानां रितिपा निर्दैशानां च प्रकृतिग्रहणे यद्ःटुगन्तस्यापि ग्रदणमित्यथज्ञापकत्वं डितपेत्यादिपरिभाषया भाष्यानादृतत्वात्‌ । यङ्लुगन्तस्य च्छान्दसत्याचेत्याहुः । भ्रत्य यक्षणेनेति । न टुमतेति तु न । आत्मनेषदस्याङ्घकार्यत्वाभावात्‌ । तथाऽपि लोट यत इति । प्रत्ययलक्षणसूत्रं विध्यर्थमिति वातिकक्रुन्मत इदम्‌ । नियमा्थत्वपक्ष

तु प्रत्ययासाधारणरूपानाश्रयणात्‌ । प्रत्ययलक्षणेनाऽ<त्मनेपदप्रापिरेवेति बिध्यथमेवेदम्‌ 1

नः \9 क ४ | < श्र

7 \

४०२ ˆ उदृयोतसमलेकृतप्रदीपसमुद्धासिते- दतिस्वाप्योः संप्रसारणम्‌ ॥ ७ । ४। &७ ॥ किमर्थं स्वपेरम्यासस्य संप्रसारणमुच्यते यदा सर्वेष्वभ्यासस्थानेषु स्वपेः संपरसारणमक्तम्‌ स्वापिभ्रहणं व्यपेतार्थम्‌ ॥ ३ ॥ स्वापिग्रहणे कियते व्ययेताधम्‌ । व्यपेताथोंऽयमारम्भः । सुष्वापायिषतीति। अस्ति प्रयोजनमेतत्‌ । फ तहींति । तंज क्यजन्तेऽतिप्रसङ्गः ॥ २ ॥ तत्र क्यजन्तेऽतपरसङ्गो भवति । इहापि प्राप्नोति । स्वापकामिच्छति स्वापर्कायति स्वापकीयतेः सन्सिस्वापकीयिषतीति । सिद्धं तु णिन्यहणात्‌ ॥ ३ ॥ सिद्धमेतन्‌ । कथम्‌ ! णिग्रहणं कर्तव्यम्‌ । न कतेव्यम्‌ । निदंशादेव हि

-- ~ --=~--=~~ ~~ ~ ाा ाााम

प्०-टिङ्सिदद्धानवादः । परस्येपदरगदपं कत्येव ॒चदमात्मनेपदं नियम्यत इति भावकम- गो्यदःल्‌ त्मनेपडं भवत्यत ।

£ ~~ न~ ~ ५ १ विर्दिश्नस्य ४ ^ „£ ५१

सधि । किलश्वसिति । स्वपिरेव सौत्रत्वाल्निदं दीघ कत्वा निदिष्ठ

दरति पर्वैः प्रश्वः । तत्र छिदि रिति बव्चस्वपीति संप्रसारणाविधानात्कुतसंप्रसारणस्य

दिर्वचने सत्यभ्यासस्य संप्रसारणं श्रयते । अदिति शिस्यभ्यासस्येति संप्रसारणं सनो

स्वपिश्चरछाति । व्यपेदाथामिति । स्वपेः सनादिषु परतो विहितं संप्रसारणं णिचा व्यवधान न प्राप्नीतीति स्वपिण्यन्तस्याम्यासस्य संप्रसारणं विधीयते । स्रष्वापयि- दलीलि । स्वापयितमिच्छतीति सन । इदट्गुणायादेशञाः । णो कतस्य स्थानिव- स्वात्स्रपा द्वर्वचनमम्याससंप्रसारणं स्तीतिण्योरिति घत्वम्‌ । इतरस्त ण्यन्तस्य ग्रहण मचद्ध्वा यनं केनचित्परत्ययेन व्यवेहितस्य स्वपेरभ्याससंप्रसारणमनेनोक्तमिति मत्वाऽऽह- अस्ति प्रयोजनमिति । स्वपितीति स्वापकस्तापिच्छतीति क्यच्‌ । निर्दहादेवेति ।

उ०-छिङ्गसिद्धानुवाद इति । अनुदात्तडिदादिभ्यो यङन्ुकोऽनभिधान इदं, तत्सच्वे त वचनमेवेदं वोध्यम्‌ । कतंर्येवातति । त॒ल्यजातीयविषयत्वान्नियमस्येत्यर्थः । अत एव प्रत्ययलक्षणसूत्रस्थनियमपक्चेण न फलभेदः । यदि यङ्लुगन्ताद्धावकर्मणोराभि- धानमस्ति तदेदम्‌ ।

द्य॒तिस्वाप्योः ! ननु स्वापीति ण्यन्तग्रहणात्तस्य च लक्षणान्तरेणाकिद्धया प्रश्नौऽ- युक्तोऽत आह--स्वपिरेवेति । वार्तिके व्यपेतराब्देन व्यवहितमुच्यते । वस्तुतो निमि- तत्वप्रयोजकधर्मेभ्यश्च्युतं व्यपेतं तत्वं चात्र सनो व्यवहितत्वादकिच्वाच्च बोध्यम्‌ । स्यपिण्यन्तस्येति । अन्यथा हृस्वमेवोच्चारयेदिति भावः । णौ करतस्येति । वृद्धिः

५६. ९. पः १७; १८ १९. ( १,२.८.) |

भ. ७ पर. ४ आ. १} पातज्ञलव्याकरणमहाभाष्येऽङ्गाधिकारः। ४०३

व्यक्त ण्यन्तस्य ग्रहणमिति । नात निर्दरः प्रमाणं राक्यं कर्तम । यथा हि निदेशस्तथेहापि प्रसज्येत । स्वापं करोति स्वापयति सखापयतेः सन्सिस्वापयिष- तीति । तस्माण्णिम्रहणं कर्तव्यम्‌ । निजां जयाणां गुणः श्टो ॥ ७। ४।५५ ॥ तरिधहणानर्थक्यं गणान्तत्वात्‌ ॥ १ ॥ तिग्रहणमनथंकम्‌ । किं कारणम्‌ । गणान्तत्वात्‌ । अय एव निजाद्यः | उत्तरार्थतु॥२॥

उत्तरार्थं तर्हि ति्रहणं कतैव्यम्‌ । मृजामित्‌ [ ७६ ] त्रयाणां यथा

स्थात्‌ । इह मा भत्‌ । जहाति । अतिपिपत्यांश्च ॥ ७ । ४ ¦ ७७ ॥ अर्तिग्रहणं किमर्थं न बहुं छन्दासि [ ७८ ] इत्येव सिद्धम्‌ । न बन्त-

भ~-ण्यन्त एव स्वपि; सूत्रे निर्दिष्ट इत्यर्थः । स्वापं करोतीति । स्वपिर्धञन्तात्करो- तीति णिच्‌ । तस्माण्णिग्महणमिति । स्वपर्णीरिति वक्तव्यं तेन ॒स्वपेर्यो णिर्विधी- यते तदन्तस्य. ग्रहणाद्घञन्ताण्णेर्भहणाभावः ।

निजां । अजिय्रहणमिति । वृत्करणपरिच्छिन्नादय एव॒ निजादय इत्यर्थं एकारे विधातव्ये गुणग्रहणमिक्ूपरिभाषोपस्थानार्थम्‌ । तेन हलादिशेषे कते गणौ भवत्यन्यथा तदपवादो हठः स्थान एकारः स्यात्‌ । अथाभ्यासविकारेऽपवावा नोत्स- गान्बाधन्त इत्याश्रीयते तदा विस्पष्टार्थं गणप्रहणम्‌ ।

आत्त । अत्तिय्रहणमितिं । ऊ स गताविति जहीत्यादो पड्यते । गा

--- - -- ----- भ रा (> त यन => = न क म न ० न -------~ == ----~ ~ = ~ ~ क =) 1

| गि ष ए. 1)

[ क क

उ ०-रूपस्येत्यर्थः । णावच आद्रैश्षः स्थानिवदिति वचनादिति भावः । अस्य प्राप्तिमा- बेणो्ेखो न त्वच फटमस्ति किंचित्‌ । तस्माण्णग्रहणं कर्तैव्यमित्यस्य स्वपेर्ण्य- नतस्य गहणमिति व्याख्येयमित्यथः । यहणाभाव इति । स्वेपिष्करतिकण्यन्तस्येव रीष्योपस्थितिकत्वेन दतिसाहचर्येण चानामधातोर ग्रहणमिति तत्वम्‌ । दुतेस्त्वण्य- न्तस्यव । एवं च वृत््यादयुक्तमदिद्युतदिति चिन्त्यमेव । भाष्यानुक्तत्वात्‌ । अभ्या सेनाङ्घेन चाऽऽक्षिप्तप्रत्यययोरेक्य एवेतत्प्वत्तेश्च । अत एव दुग्रोतकीयिषतीत्यादौ न ` दोष इति बोध्यम्‌ ।

निजां अ० । तेनेति । विषयभेदात्‌ । गुणेन हठादिःरषानुबाध इति भाषः । गणोत्तरं वा हटादिेष इत्यपि बोध्यम्‌ । विस्पष्ठाथमिति । लिङ्गसिद्धपस्मिषाश्रयण- गीरवेपरिहारायेत्यर्थः । तदाश्रयणे च हलादिःशेषोत्तरमवरिष्टस्येकार इति बोध्यम्‌ । भाष्ये--उत्तरा्थमिति । कपिञ्जलाधिकरणन्यायस्त्वत्र सारे नाऽ<श्रीयत इति भावः ।

अरतिपि० । गणान्तःस्थं छन्दसीति घ॒प्रभृतीनां सर्वेषां शेष इति पु्पक्षः । इत

एवैः ज्ापकान्न सवेरोषं इत्युत्तरम्‌ ।

४०४ उद्टोतसमदकतप्रदीपसमुद्धासिते-

रेण च्छन्दोऽतैः श्वुरभ्यः । एवं तरह सिद्धे सति यदृ्तिम्रहणं करोति तज्ज्ञा- पयत्याचार्यो माषायामतः शु्मवतीति। किमेतस्य ज्ञापने पयोजनम्‌ । इयर्तीप्यि- तत्सिद्धं भवति । गणो यङ््टृकोः ॥ ७ । ४ । ८२ ॥ ठेचोर्थङि दीर्घप्रसङ्गो हस्वाद्धि परं दीघत्वम्‌ ॥ १ ॥ देचोय॑डि दीर्घवं प्राप्नोति । डोोक्यते तोत्रौक्यत इति! ननु च हस्वप्वे र्ते दौर्धत्वं न भविष्यति । न सिध्यति । किं कारणम्‌ । हस्वादि परं दीषं- तवम्‌ । हस्वत्वं क्रियतां दीषैत्वमिति किमत्र कतैव्यम्‌ । परतवादीधेत्वेन भवि- तव्यम्‌ । न वाऽभ्यास्षविकारेष्वपवादस्योत्सगदाधकत्वात्‌ ॥ २॥ ` न वैष दोषः। फं कारणम्‌ । अभ्यासाषेकरिष्वप्वादस्योत्सगाबाधकत्वात्‌। अभ्यासविकररिष्वपवादा उत्सर्गान बाधन्त इत्येषा परिभाषा कतेव्या । कान्ये- तस्याः परिभाषायाः प्रयोजनानि । प्रयोजनं सन्वद्धावस्य दीघत्वप््‌ ॥ ३॥ अचीकरत्‌ अजीहरत्‌ । सन्वद्धावमपवाद्तवाहीषंतवं न बाधते+ । मान्प्रभृतीनां दीघत्व भित्वस्य ॥४॥ मान्पमूतीनां दीर्घत्वमपवादत्वादिच्वं न बाधते । गणेरीत्वं हटादिहेषस्य ॥ ५॥ गणेरीच्वमपवादत्वाद्धटादिशेषं न वाधते> । - प०-स्तती च च्छन्दसीति छन्दोग्रहणं पूर्वेषामपि घप्रभतीनां शेष इति चछान्दस एवार्तिः ध्लुविषयः । इयतीति । तिप्‌ । राप्‌ । रापः श्लुः । दिवचनमुरार्दत्यत्वमित्तवम- भ्यासस्यासव्णं इतीयङ गुणरपरत्वे । गणो । एचोरिति। हस्वस्यावकाङ्ञः पपावित्यादि । दीर्घोऽकित इत्यस्यावकाशः कुतेऽ- कृते वा हस्वत्वे पापच्यत इति । डोटौक्यत इत्यादौ तु परत्वादोकारस्य दीर्घं ओकार एव प्राप्नोति । एेकारस्योदाहरणं वेवेत इति । हस्वत्वे करत इति । वक्ष्यमाणो ऽमिप्रायः । गुणश्च

उ०- गुणो यङ्लुकोः । ओकार षवेति । ततश्वेगन्तत्वाभावाट्रणस्याप्राप्तिः । पेवे- ण्यत इति । पेण गतीत्यादिधातुः । अस्य स्थने प्रेण इत्यन्ये पठन्ति । तन्मते पेप्रेण्यत इति रूपम्‌ । वेवेथ्यत इति पठे विथु वे याचन इति धातुः । एचो. स््युपलक्षणमिति भावः । वेवेत इति पठे धातुश्ठिन्तनीयः । कैयरप्रामाण्याद्ैपघातुं परकल्पयन्ति । यदुलुकि च रूपं वदन्ति । ननु कृतेऽपि हस्वत्वे दीर्घः स्यात्परत्वा- च्रत॒ गुण इत्यत आह-गुणस्त्विति । दे नाप्राप्ते गुणारम्भादिति भावः. । प्रति

^ ५,४.५९ <, + ७, ४ ९३; ९४. ~ द्‌. १, द ७. ४, ७९. ९७, ४.९७; ६२.

1

भं. ७१ा. ४ आ. 3] कैततजछब्थाकरणन -त्साष्बेऽज्धिकारः। १०५

इदमयुक्तं वतैते । किमकायुक्तम्‌ । रचोयोह दीषपसङ्गमे हस्वादि परं दी- घेत्वमित्युक्तवा तत उच्यते न वाऽभ्यासविकारेष्वपकदस्योत्समौबाधकत्वादिति ) तस्याश्च परिमाषायाः प्रयोजन्रा्ते नतो च्यन्ते फयोजनं सन्वद्धावस्य ॒दीरष॑तं मान्पमत्तीनां दीषाषिचस्य गणेरीं चं हटादििषस्येति च । न च सन्वद्धाव- मपवाद्त्वादीषत्वं वाधते । किं तर्हि । परतात्‌ । न सस्वपि मन्परमृतीनां दीर्व॑- त्वमपवादत्वादिचं बाधते । छि ताह । अन्तरङ्कगतात्‌ । न खल्वपि गणेरीच्- मपवादत्वाद्धखादिरोषं बाधते । फं वाहं । अनवकाशत्वात्‌ः ! स्वं र्हीं परि- भाषाः कतेव्याऽभ्यासविकारेषु बाधका न काधन्वं इति । सा तषा करिमाषा प्र०-दीष॑स्यापवाद्‌ इति दी्बाभावः । इदमुक्ताभिति । परत्वाद्दीर्घ्सङ्गमुक्त्वोत्सर्गापवाद्यो- वाध्यवाधकत्वाभावः प्रतिपाद्यत इति । उक्तं प्रयःजनमपि किंचिन्न वचनानुरूपामिति पोर्वापर्यविरोधादयुक्तम्‌ । न चे सन्वच्डावभिति । सन्वद्धावस्यावकाश्ोऽचिक्षणदिति । दीर्चत्वस्यादकार्ेऽ्दीदिपदित्ति । इहोभयं प्राप्नो \ अल्वीकरदङ्िति । तन पर त्वाहीर्घः प्राप्नोति \ न खल्वपीति । सन्परथथःऽभ्यास्तदीषैत्वं च संनियोगेन विधै यत॒ इत्यन्तर्ङ्गः दी्॑त्वम्‌ः । इत्वं॑तु बहिरङ्ग । सनि परतोऽङ्काधिकारेऽभ्यास- स्याकासस्तस्य विधानात्‌ । न खल्वपीति । अदिः शेषो विधीयतेऽन्त्वस्य त्वीत्व- भित्ति नास्व्यत्तर्यापवाद्मावो . हला दिशेभेऽभ्यासस्येत्यक्यक्षष्ठी । ई चः गण इत्यत्रा- भ्यासस्येति स्थानषष्ठीति भिन्नविषयावीत्वहलादिःषाननवकारात्वान्न व्राधकमीत्तवः हरादि- शेषस्य । निरवकांछ्ा हि विधयः सावकादशानन्विधीन्वाधन्तं इति न्यायात्‌ । यद तु येन

उ८-फाथ्यत इतीति । अस्यायक्तत्वं हेतोकैयशधेकरण्यात्‌ । उक्तं प्रयोजनमधीतति । तदपि वेखकिकरण्यादय॒क्त मित्यर्थः । अचिक्षणदिति । अत्राभ्यासस्य ठघुत्वाभावादीघग्रापिः । अक्ीदिपददिति । अत्र सन्यत इत्यादिना समि कस्यचित्करर्यस्याविधानात्सन्वत्वा- ्रा्ठिः । दीर्धस्तु सन्वद्धूाकविषय उच्यते नतु तेगेति भावः खन्पल्य््योऽभ्यप्सेति । ननु सन्परत्ययकालेऽभ्यास्भावेन कथं दीरषस्कन्तरद्धत्वमिति चेष । अभ्यातसस्प्ाऽभवश्य- कत्वेन तावत्पर्यत्तं॑ वीर्घस्य्रश्थानेऽपीच्चपर्यन्तमवस्थितो कास्पाभविन तच्छेष कऽम्तरङ्गत्वादिति भावः । नन्वनक्काशचत्वमेवापकदत्कापित्ययुंक्तमत आह--आदैः दोषु हति । नास्तीति । विषयमेदादिति भावः । विकष्यभेदेऽप्यनवकाकत्वसात्र बाधानि- मित्तमस्तीति तात्पर्यं॑तदाह-- निरव कारा हीति । उत्सर्गः ते चरितार्थस्येवायवाप्रलं गणेरीत्वं त॒ मराभ्यासलोपे करते प्राप्रोति. । अल्ञोऽन्त्यस्येत्येक्वाक्यत्याः वाज्यार्थन णस्येत्र तत्पाप्तेः । एवं चानवकाशचत्वं॑स्पष्टमेवेति भावः । रोषपद्लम्यानिशत्तिवाधकत्वे भाष्य- तात्पयादत्र केयरश्धिन्त्यः .। सदा विति । एकाभ्नसप्विषयत्वाच्छ प्रे हराकिरेष

९९

० ६ उद्योतस्प्प्यतधतपसमद्धासिते-

करतेव्या । न कतैन्या । आचायैभवृतिज्ञोपयति भवत्येषा परिभाषेति यदयम- क्वि इति प्रतिषेधं शास्वि+ । दीर्घोऽकितः ॥ ७ । ४ । ८६ ।

अकिति इति किमर्थम्‌ । यंयम्यते रेरम्यते । अकित इति राक्यमकरुम्‌ ।

कस्मान भवति यंयम्यते रैरम्यत इति । नुकि कते>८ऽनजन्तत्वात्‌ । अत उत्तरं पति । | अकिद्रचनमन्यत्र किदन्तस्यालोऽन्स्यनिवृत््य्थम्‌ ॥ १ ॥

आकिद्रचनं करियते ज्ञापका म्‌ । फं ज्ञाप्यम्‌ । एतज्ज्ञापयत्याचा्याऽन्यत्र किदन्तस्पाभ्यासस्याखोञन्त्यविधिः भवतीति । किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ ।

। प्रयोजनं ्स्दत्वाच्ेत्त्वगुणेषु ॥ २॥

हस्वतम्‌ । अवचच्छतुः; ऽवचच्छुः। अचम्‌! चच्छृदतुः चच्छृदुः । इत्वम्‌। चिच्छाद्पिषति चिच्छदयिपनि | गुणः । वेच्छियते चोच्खुप्यते । तुकि रतेऽनन्त्यतवद्रिते विधयो न प्राप्नुवन्ति+ ।

~^ ~~~ ~ ~ ---=--~ ~न गमका >~ >~ = त ता मम = नकि त क ~~~ ~ ~ - ज -न-9 ~

भर०-नाप्राप्त इति न्यायस्तदाऽसत्यवोत्स्गीपवादभावः । अभ्यासविकारेषु बाधका इति बाध- कत्वमनपेक्षितनिमित्तविरेषमाश्रणीयमित्यर्थः । यदयमिति । यथा चाकरित इति ज्ञापकं तथोत्तरच वक्ष्यते ।

दीरघोऽ० । नुकि क्रत इति । दीर्थश्रत्याऽच्यरिभाषोपस्थानादचाऽम्यासस्य विशे षणाद्‌जन्तस्याभ्यासस्य दीर्घो विधीयते । स चाठो.न्त्यस्येति व्चनादन्त्यस्याचो भवति । अकिद्चनमिति । ययचाऽभ्यासो विरो्यतेऽकित. इति प्रतिषेधोऽनर्थकः स्यात्‌ , तस्माद्भ्यासेनज्विरैष्यते । ततोऽभ्यासस्येति विद्ेषणपष्ीत्यलोऽन्त्यस्येति भोपतिषठत इत्ये तज्ज्ञाप्यत इत्यथः । अवचच्छतुरिति । छो छेदन आत्वं छि ठााब्दस्य दिर्व- चनमन्तरङ्गत्वातकि तेऽ्न्तयस्याप्यचो हस्वत्वम्‌ । चक्दतुरिति । उद्ृदिर दीि- देवनयोः । छदो दिर्वचनम्‌ । छे चेति तुकि कृत उरदित्यत्वमभ्यासेन ऋवर्णस्य विशेषणात्‌ । छद संवरणे । चिच्छादयथिषतीति । परत्वादेते विधय इति । न ध

उ ०-इत्वमारभ्यत इति ययाश्रीयत इत्यर्थः । अनपेक्षितेति । अनपेक्षितो निमित्ताषैरोषो

येन नाप्रा्तत्वपरत्वादिकं येन तदित्यर्थः । ¦

दीर्घोऽकितः । ननु कृतेऽपि लुकयन्तस्य॒ नस्य॒दीर्थः स्यादत आह-- दीधशुत्येति 1 अस्यारोऽनत्यनिवृत्तौ ज्ञापकत्वमुपपाद्यति--यदयचेति । अन्तरङ्गत्वा- दति | वणांश्रयत्वेनेति भावः.।. न च तुके तेऽपि हटादिशेषेण तननिव्रत्तौ

+ ७, ४, ८३. ८७, ४, ८५. ११. १. ५२, ~ ६.१.७३; ७, १. ५९.६६; ७९; ८२.

भ, ७ प्रा, आ. १] प्रातन्नलव्याकरणम्रहामाष्येऽङ्गाधिकारः। ४०७ विप्रतिषेधासिद्धम्‌ ॥ ३ ॥ " नैतानि सन्ति प्रयोजनानि । विप्रपिपेधेनाप्येतानि सिद्धानि । तुक्करियता- मेते विधय हति किमव करतेव्यम्‌ । प्रवदते विधय इति ।

तद्न्ताय्रहणाद्रा ॥ ४ ॥

अथवा नेवं विज्ञायतेऽभ्यासस्याजन्तस्यकांरान्तस्याकारान्तस्येगन्तस्येति । कथं तर्हि । अभ्यासे योऽनम्यासे य ककारोऽभ्यासे योऽकारोऽभ्यासे य इगिति। एवं च छत्वा दीर्घत्वं पराप्नोति । एवं तर्हीदिपिह व्यपदेश्यं सदाचार्थो न व्यप- दिद्ति । किम्‌ । अपवादो नुग्दीघत्वस्येति । एवं तर्हि सिद्धे सति यदकित इति प्रतिषेधं शासि तज्जञापयत्याचारयो मवत्येषा परिमाषाऽम्यासविकारेषु बाधका न बाधन्त इति । क्ििमितस्य ज्ञापने प्र०-दयतेषूदाहरणेषु तुगन्तरद्धः । प्रत्ययविदोषनिमित्तत्वात्‌ अभ्यासस्थाभ्यासश्र्यत्वान्‌ हस्वादीनाम्‌ । तदन्ताप्रहणाद्रोति । ज्ञापकमन्तरेणापि विशेषणविशेष्यभाव कामचा- रात्करृतेऽपि तुक्येते विधयः सिध्यन्ति । णवं च क्त्वेति । ततश्चाकित इति वचनं दीर्निषेधाय नतु जापकाय । अपवादो तुगिति । नापरा दर्षे तुक आरः म्भात्‌ । एवं तदहीति । ओहाक्‌ त्याग इत्यस्य तु मिषेधायाकित इति न भवति । ` धातुह्यय छिनत्वभ्यासः । ककारो हि हश्च वीहिकालयोरित्यत्र हाङ्हाकोः सामा न्यग्रहणार्थः ।

[कय 1 रिणा --~------- -~---~---~

@ नन क

उ०-छ्वस्वः सुरभः । अभ्याससंज्ाप्वृत्िकारे स्थानिद्वारा साक्षाद्वा संनिहितानां हरमेव तेन निवृत्तेः । अत एव नुगत इत्यादि चरितार्धमिति तात्पय॑म्‌ । नन्धन्तरङगस्य तुको . बहिरङ्हस्वादीनां च विप्रतिषेधोऽयुक्तोऽत आह- नदयतेष्विति । भत्ययविरो- घनिमिन्तत्वाद्िति । तगविधावभ्यासस्यानाश्रयणेऽपि प्रकृतरक्षयेऽभ्याससपेक्षत्वं तुकः । अत . एव॒ दध्यानयेत्यादौ यणः संयीगान्तरोपं प्रत्यसिद्धत्वं॑वातिककारेणाऽऽग्रि- तमिति -भावः । तुकोऽन्तरङ्त्वेन विप्रतिषेधात्सिद्धमित्ययुक्तम्‌ । हस्वादीनामाङ्गत्वेन बहि रङ्घत्वादित्यादायेन तदन्ताग्रहणाद्रेति वातिकं तव्याच्े+भाष्येऽथवेतिं । अत एव चिच्छ- सति चाच्छायत इत्यादावन्तरङ्गत्वाच्चक्यभ्यासदहस्वत्वेत्वदीर्त्वसिद्धिः । ननु -जाप- केनाप्यस्येवार्थस्योक्तत्वात्पुनरुक्तमेतदत आह--ज्ञापकमन्तरेणेति । न्यायिद्धेऽ्थं शिङ्ग मनावक्यकमित्यर्थः । नाप्राप्त इति । अपवादुपरवृत्तौ नेोत्सगंप्रव्॒तिस्तद्विषय इति भावः । - नन्वेवं धातोः कित्करणं व्यथमत आह-ककार इति । अन्यथा तद्नुबन्धकपरि षया ओहाढ्नो न स्यादिति भावः । . अन्न सूत्रेऽनुबन्धानुच्चारणादेतत्पस्मिषाया विष- याभावेन वनो र चेत्यत्रेव सामान्यग्रहणं ककारं विनाऽपि सूपपाद्मिति चिन्त्यम्‌ ।

४ ०८ उद्द्योतसमलंछतप्रदीपसमुद्धासिते-

प्रयोजनम्‌ । पचोयडि दीर्धपसङ्गो हस्वादि परं दीषतषित्युक्तं+ स न दोषो मव्दि । नगतोऽननासिकान्तस्य ॥ ७ । ४ । <५ ॥ नुकि ययम्यते ररम्यत इात दपासाद्धः॥ ३॥ नुकि सति यंयम्यते रंरम्यत इति रूपं न सिभ्यति> । अनुस्वारागमवष्वनात्सिद्धम्‌ ॥ २ ॥ अनुस्वारागमो वक्तव्यः । एवमपीद्मेव रूपं स्यात्‌ यम्यते + इदं नं स्थात्‌ । यंयम्यते । पद्‌ान्तवस्च ॥ ३ ॥ परान्ववद्ेति वक्तव्यम्‌ । वा १दान्तस्यं [ ८. ४. ५९ ] इति । रीगृदुपधस्य च ॥ ७।४।९०॥ रीगृत्वतः संयोगार्थम्‌॥ १॥ रीगत्वत इति वक्तव्यम्‌ । किं प्रयोजनम्‌ । संयोगाथम्‌ । संयोगान्ताः प्रयो- जयन्ति । वरीवृश्च्यते परीपृच्छयते बरीभृज्ज्यते ।

५

प्०~~ सगण । तपरकरणं भूतपृवंस्यापि दीघ॑स्य निवृत्त्यथम्‌ । तेन॒ कभाम्यत इहि नुक्‌ न भवति । नुकि यथम्धत इति । अज्छल्पस्त्वादनुस्वासेः सः प्राप्नोति + एवमपीति । नित्यं परसवर्णः प्राप्नोति । विकल्पेन चेष्यते । पकरन्तक्छक्रति ४ तेन वा पदान्तस्येति परसवणेविकल्पः । ।

धि = -~------~---+~-~--- ~ [1 न न ~ ~ --~~ + 9->-

----+ [4

उ०-तस्मात्‌ ‹ गस्थकन्‌ ` " प्रदृल्वः ` इति पूवात्तरसाहचर्येण ह्येति सूतरेऽप्यव्यनुः बन्ध्कस्येव ग्रहणं स्यादिति हाकः कित्वापिति केयटशयः । ज्ञापकपरभाष्यश्रमाण्याद्‌ हाधातोरयङ्लुकाविव +न स्तः । अन्यथा कित्वस्य चारितार््यैऽपि द्विः प्रयोगत्वादू दिव ्वनस्याभ्यासस्य किच्वमेवेत्यकिदृग्रहणचासितार्थ्यं स्पष्टमेवेत्यपरे । अन्ये तु न्‌ वियते कियस्मिन्निति बहुबीह्याश्रयणात्तन्र चानन्तरस्येति न्यायेन प्रतिपदोक्तपसिभाष्रया चभ्यासनिमित्तकित एव ग्रहणमिति न दोषः । अत एव चाच्छायत इत्यादौ भाधवादुदाहतो दर्घः संगच्छत हैत्याहू

नुगतोऽ० । नित्यं परक्षवणं इति । अनुस्वारस्य ययीत्यनेन । भाष्ये पूर्वैर परुक्चणययिति उत्तत्रानस्वारघण्तिः पाठः ।

री । रीगृत्वतं इतिः । अपूरवमेवेदम्‌ । नतु. ऊढुषधस्येत्यस्य स्थनिं । उतत रार्थं॑तस्याऽऽक्शयकत्वात्‌ । ॑ | ।

किन्विति कोक

७, ४, ८२. ५ €. ३, २४. > ८, ४. ५८,

. ४ आ. १]. फातेज्जरुष््राकृरण्महामाष्येऽङ्गगधिकारः । ४०९.

रूथिकः च लुकि ॥ ७ । ४। ९१ ॥ मर्भृज्यते मरभुन्यमानास इति चोपसंख्यानम्‌ ॥ १ ॥ मसुज्यदे मन्यमानास इति योपसंख्यानं कव्यम्‌ । मर्मृज्यते ममृज्मानासः । ऋतश्च ॥ ७। ४।९२॥ किभिदसरकारअरहमसद्कगविरोषणम्‌ । ककारान्तस्याङ्कस्येति। आहोखिदमभ्ा- सर्मि्तषभस्‌ । .ककारान्तस्याभ्यासस्येति । अङ्क विरोषणमित्याह । कथं ज्ञायते । यदयं तपरकरणं करोति । कथं त्वा ज्ञापकम्‌ । न हि कश्िद्भ्यासे दीर्षोऽ- स्ति>‹ यदर्थं तपरकरणं क्रियते । अथाङ्घविद्ेषण ककारग्रहमे सति तपर- करणे र पयोजनम्‌ । इह मा भूत्‌ । दाकर चाकीततैः चाकिरति । किरार बर्करीतान्ते पचतीत्यत्र यो नयेत्‌ । प्रामतिज्ञं तमहं मन्ये पारग्धस्तेन संयहः॥ सन्वह्घुनि चङ्परेऽनग्लोपे ॥ ७ । ४। ९३ ॥

प्र०- रुभि० । मर्मृज्यत इति । रुथिको च लुकीति रुग्विधीयमानो न प्राप्नोति इति वचन्‌ । | ऋत । अङ्कविदोषणमिति । ययप्यभ्यासविेषणे भूतपूर्वदी्॑निवृत्य्थं तपरकरणं तथाऽपि मुख्यकल्पनासंभवे गोणी कल्पना किमित्याभ्रीयत इति मत्वा भाष्यकारेणाङ्खविरोषणः- मरत इत्याश्रिलम्‌ । पचतीति । ठट उपलक्षणं तेन ठटि चाकर्तीत्यादिरूपाणि किरति यो नयेदित्य्धः । प्रािज्ञामिति । तपरकरणादङ्कविदोषणस्रत इति । तेन सुगादीनां विषयवि- भामेन प्रातिस्तां जानातीत्यर्थः । प्रारब्ध इति । संग्रहणं संग्रहः । साधुशब्दराशिः । स तेन परारन्ध इति योग्यतातिशयोद्धावनेन स्तूयते । सन्वत्‌ । चङ्पर इति बहुवरीहिणाऽन्यपदार्थो णिराश्रीयते । तेनाचकमतेति केवले चडि सन्वद्धादो न भवति । नहि णिज्व्यतिरेकेणान्यश्चङ्परः संभवति । तिन चङ्परे णो यदुघु

उ०~ ऋतथ । उपलक्षणमिति । दशरकाराणामपि । चाकरितेत्यादावपि रुगा्भावात्‌ । नयेदिति । प्रापयेद्रित्यर्थः ।

सन्वह्टधनि । अगिमभाष्योत्थानाय सोपपत्तिकं सूत्राथं॑दरयति--चङ्षर इतीति । परदब्दसामर्थ्याच्चङ् परो यस्मादिति बहुव्रीहिः । कर्मधारये हि चङ्गत्थेव वदेदिति भावः । भाष्यस्थचङ्परपदेष्वप्येवमेव । अन्यपदार्थश्च सामर्थ्याण्णिरेव शदाह- पिरि । छष्वक्षरे त्वन्यपदार्थे बहुवरीह्याश्रयणं परशब्द्श्च व्यर्थः स्यादिति भावः । एवंच चङ्परे ठधुनीति वैयधिकरण्येन संबन्ध इत्याह - तेनेति । सन्यत

क

9.७.४५, 1५, द

| दुद्योतस्रमलंकृतप्रदीप्रसमुद्धासिते | => @ॐ५५. ५ ४१३ इद्च्योतस्रमलंरूतप्रदीपसमुद्धासिते~ इह कस्मान भवति अजजागरत्‌ । रुषुनि चङ्पर इत्युच्यते भ्यव हितं चात्र ठघु चङ्परम्‌ । इहापि तरं पाप्नोति । अचीकरत्‌ अजीहरत्‌ । वच- नाद्धविष्यति । इहापि वचनात्माभोति । अजागरत्‌ । येन नाव्यवधानं तेन व्यवहितेऽपि वचनपामाण्यात्‌ । केन च नाव्यवधानम्‌ । वर्णेन । एतेन पुनः संघतिन व्यवधानं भवति न भवति च । एवमपि अिक्षणत्‌ अत्र न प्रामोति। एवं तर्याचायंपवतिज्ञापथति भवव्येवेजातीयकानामिच्वमिति यदयमत्समृदुत्वरप~ धघ्रदस्तखशाम्‌ [ ९५ ] इती च्वबाधनाथमच््वं शास्ति । | सन्वद्धावदीर्धतवे णेर्णिच्युपसख्यानम्र्‌ ॥ ३ ॥ सन्वद्धावदूर्घत्वे णेर्णिच्युपसंख्यानं कतेव्यम्‌ । वाद्तिवन्तं प्रयोजितवान्‌ अवीवदद्रीणां परिवादकेन । किं पुनः कारणं न सिध्यति । णिचा व्य्वहित- त्वात्‌ । ठटोपे छते नास्ति व्यवधानम्‌ । स्थानिवद्धावादरयवधानमेव । पतिषि- ध्यतेऽ स्थानिबद्धावो दीघविधिं प्रति न स्थानिवदिति । एवमप्यन्डोप प्र०-तस्मिन्परतोऽभ्यासस्य सन्वत्कार्थं भवति। इह कस्मादिति) न क्रचिद्भ्यासो लघोरनन्तरः संभवतीति सत्सप्तमीविज्ञानाद्ापि प्रसङ्क इति भावैः । इतरः परसप्तम्याश्रये येन नाव्यव- धानमित्याश्रीयत इत्याह-छघ्रनीति। एवंजातीयकानाभेति । संयोगव्यवाहितानात्यथः । णिचा व्यवहितत्वादिति । चङ्परे णो यद्टघु तस्मिन्परतोऽभ्यासस्य सन्वद्धावः \ यर्मि- श्वात्र णौ छघर्नसौ चङ्परः । यस्तु चङ्परो न तस्मिन्परतो रघुः । दीघंविधि धरतीति । ननु दीर्घे कर्तव्ये भवति स्थानिवरत्वनिषधः । सन्वद्ध।वे तु प्राप्नोति स्थानिवद्भावः । एवं तिं दीर्घभावित्वादिकारोऽप्य॒पचारद्ीवराब्देनोच्यत इति माष्यकारस्याभिप्रायः । कितु

उ०-सन्यत इत्यादियोगत्रयेण विहितमित्यर्थः । नन्वजजागरदित्यादावभ्यासस्य ठष्वक्चरप- रत्वाभावात्कथमतिप्रसङ्खोऽत आह-न कचिदिति । सत्सप्तमीति । सामथ्यांत्त- समिन्निति परिभाषाया अप्रवत्तरिति भावः । अपीपचदित्यादावपि पकारेण व्यवधान- मिति तात्पर्यम्‌ । भाष्ये व्यवहितं चाज टधु चङ्परमिति.। चङ्परे णो यघु तदाभ्यासस्य व्यवहितमित्यर्थः । चदुपरमिति पठेऽपि चङपदेन तत्परणिल्क्ष्यत इति न दोषः । अक्मृृत्वरत्यत्र चङ्परे णाविति वर्तते । तद्धीत्ववाघना्थम्‌ । अन्यथाऽविक्षणदित्यादाविव तत्रापि सन्वत्वाभावादिच्वाग्राप्तौ तदेयर्थ्य स्पष्ठमेवेति बोध्यम्‌ । नन्वग्यवहिताणिचमादाय दीर्घोऽप्त्वत. आह-चङ्पर इति । सन्वद्धावे त्विति । एवं चेत्त्वं न स्यादिति भावः । सन्वद्धावदीर्घत्वे इति विषयनिरदेशमध्ये दीर्घत्वरूप विषयनिर्देशप्रत्याख्यानपरतया भाष्यस्य युक्तत्वेन केयटोक्तं चिन्त्यमेव चिन्त्यम्‌ ।

* ६. ४. ५१. > १, १. ५८.

अ. ७ पा. ४ आ. १} पातज्ञव्याकरणमहाभाष्येऽज्ञधिकारः। ४११

इति पतिषेधः पराप्नोति । वृद्धौ* छतां टोपस्तनाग्टोप्यङ्खः भवति । ` शवं त्हीद्मिह संप्रधायैम्‌ । वृद्धिः क्रियतां ठोप इति किमत कव्यम्‌ । परताद्वदिः। नित्यो छोपः। छतायामपि वृद्धौ प्रामोत्यरूतायामपि। ॐपोऽप्यनित्यः। अन्यस्य तायां वृखौ पामोत्यरूतायामन्यस्य शब्दान्तरस्य च॒ पाप्नुवन्विधिरनित्यो भवति । उभयोरनित्ययोः प्रतादवुद्धिः । वृद्धौ छृतायां टोपस्तनाग्रोप्यङ्खः भवति । | | मीभादीनां तु लोंपप्रसङ्गः ॥ २ ॥ मीमादीनां तु ोपः पराभोति>< । अमीमपत्‌ । सिद्धं तु रूपातिदेशात्‌ ॥ ३ ॥

सिद्धमेतत्‌ । कथम्‌ । रूपापिदेशोऽयम्‌ । सनि याद दामभ्यापरूपं तत्सन्च- द्विनातिदिश्यते न च भीमादीनां सन्यभ्यासरूपमस्ति । । अङ्गान्यत्वाद्वा सिद्धम्‌ ॥ ४॥

अथवा ण्यन्तमेतदङ्खमन्यत्‌ । छोपे छते नाङ्खगन्यत्वम्‌ । स्थानिवद्धावादङ्क-

भ्र०-मुख्ये दीर्घे संभवति गोणग्रहणमयुक्तमिति चिन्त्यमेतत्‌ । वृद्धौ करतायां रोप दति \ एतच णो चङीति सूत्रभाष्येण विरुध्यते । त ह्यगिति प्रत्याहारग्रहणसामर्थ्याद्कतायां वृद्धो लोप इति प्रतिपादितम्‌ । मीमादीनां त्विति । सनि यद्रहष्टमम्यासकार्यं तदतिदिश्यते मीमावी- ` नां च सन्यभ्यासस्य लोपो दृष्ट इति सन्वद्धावात्प्राप्नोति । सिद्धं त्विति । नेह कार्यमति- दिर्यतेऽपि तु रूपम्‌ । लोपश्चाभावः । रूपं छोपो न भवतीति नातिदिश्यते । किंचात्र लोपोऽभ्यासस्येति । अनग्रहणं विषयावधारणा्थम्‌ । तेनेसादिविषय एवाभ्यासस्य रोपो भव- तीति तदभावे तु सन्वद्धावान्न भवति । अङ्गान्यत्वादिति । मीमादीनामङ्गानामभ्यासकपो

उ ०-एतच्चेति । ण्यन्ताण्णिविषय एव तत्र तदाभ्रितं ण्य्ठोपाविि. पूर्वविप्रतिषेधसत्वाच्च णिविषये वृद्धो तायां रोप इत्याश्रयितुमकक्यमित्यपि बोध्यम्‌ । तस्मादुपसंख्या- नमेवाऽश्रयणीयम्‌ । तन्नाग्टोप्यङ्मिति । तचरेवाचाप्येकदेशिनो वाक्यं तस्य तत्र- त्यदूषणमपि सूचितमनेनेति बोध्यम्‌ । सनि यद्दृष्ठामिति । का्यातिदेसाश्रयेण ` पूरवः पक्ष इति भावः । सन्वद्धावादिति । सन्वद्धावाह्छोपः प्राप्नोतीत्यर्थः । कायांतिव्‌- रोऽपि स्वयं परिहरति- किंचेति । तदभावे त्विति । धातोः सन्वद्धावाभावादि- सूभावस्य सन्वद्धावेनाभावे त्वित्यर्थः । यद्रा सादौ सनि तद्िधानात्सामान्यातिदेशो विशेषानतिदेशेनोभयोरपि सन्वद्धावेनाभाव इति तत्पर्यम्‌ । मीमादीनामिति चडनिरूपि- ताङ्खाभ्यासस्य ह्यनेन सन्वद्धावः । न च ` तदङ्गसंबन्ध्यभ्यासस्य ठोपोऽज छोपो

+ ७, २. ११५.०८ ७, ४. ५४; ५८,

-अ्वैन

.4 + | "~ 8 1 शि

मन्यत्‌ ¡ 7 पत्‌ ॥ अवर सम्यपि ण्वन्स्वेदोषादानया्ज्यृधामीत्‌ [ ७ ४. -५" ] इवि! अक्ता ---यत्कभाकादभ्यासरोषः स्यात्‌ । तस्मात्पूवं एव एरै- चिदं तु श्प पिदैखलदिवि इतिं परीमगवततदटपदरेते व्याकरणमहामाष्ये सप्तमस्याध्यायस्व चरुर्थं षदे पथममादनिकम्‌ । पादश्च समाप्तः ।

सप्म्मऽध्यायः समाप्तः ॥

भ्र०-विहितः। अयं तमभ्यासो ण्यन्तनापिति न ठुष्यते। अन्ये तु व्याचक्षते-चङ्परे णौ यदङ्खं तद्रभ्फसस्य सन्वद्भावो विधीयते । णो मीमार्दीन्येवाङ्ानि पकस्त द्क्तत्वात्तदूयहणेन यहणात्त स्मादुङ्कान्यत्वादित्यस्यायमथः-येषामद्धानामच इसादिर्वधीयते तदभ्यात्तस्या् ग्रहणादि- घयावधारणाद्ोपो नान्येषामितीसादिर.ङतानाममीमपदित्यादौ च धातोः सन्वद्धावाभावादि- सायभावाद्भ्यासरोपाभावः । अथवा सकारादौ सन्यभ्यासलोपो विहितो न सन्मात्रे । सामान्यातिदेशे विरोषानतिदेराष्ट भाषः

इत्युपाध्यायजेयय्पुत्रकेयःङते महःमाष्यप्रदीपे स्मस्याध्यायस्य चतुर्थँ पदे प्रथवमा्लिकम्‌ । पादश्च चतथाऽध्यायश्च सप्तमः समाप्तः

उ ०-इत्यनेनेति नानेन तदतिदेश॒ इति भावः । अन्ये त्विति । चद्परे णो यलघु इत्यर्थऽप्यङ्कनस्याभ्यास इत्यत्राद्ं किनिरूपितं ग्राह्यम्‌ । चङ्निरूपितं णिरिरूपितं वा । तत्रोपस्थितत्वात्पराधान्याच्च णिनिरूपितमेव गद्यत इति तात्पयन्नि पूर्वमाष्यवि- गेषयेऽतरेति बोध्यम्‌ । एवं चीक्तव्याख्याऽसंगतेवेत्याशयेनाऽऽह-तस्मादिति । नान्ये- षामित्यस्य व्याख्या--इसादिरिहितानामिति । इसायमावे हेतुः--धातोः सन्वद्धावाभावा- दिति- । मीमादीनां धातुनामच इसादयो विधीयन्ते । न च धातुकार्यं प्रति सन्व- दभूकरेऽस्ि। अभ्यासकार्यीविषयत्वात्तस्येत्यर्थः । एतण्ण्यन्तमङ्मभ्यासलोपविषयादिसादि- विश्िष्टादद्गादन्यदिति भाष्याक्षराथः । सकारादाविति । सः सीत्यनुर्वतादिति भावः । यद्यपि चाब्दं प्राधान्यं णेस्तथाऽपि ण्यन्तप्रकृतिकतिङ्थययोतकतया चडो ऽप्याथं प्राधा- न्यमेवेति तक्रिरूपिताङ्कसंबन्ध्यम्यासस्येव सन्वच्वमिति पूर्वोक्तार्थमेव भाष्यस्याभि- प्रेत्य... शङ्कते-- भाष्ये लेपे कृत॒ इति । सिद्धान्त्येकदेश्याह--स्थानिकव्डा- अष्िति । चोदक आह-कथमजिन्ञप्रदविति । अत्र ण्यन्ताङ्धाभ्यासस्यैवाऽ«न्ल्ञ- पितीत्वविषयसत्नन्तसंबन्धिनो छोप इति भाबः । सिद्धन्त्येकदेश्याह-तस्मादिति ॥

इति श्रादिकभ्द्वटुतसतीगभेजनामेजीभट्रकृते भाष्यप्रदीपोदयोते सप्तमस्या- -- `~ - ` --- श्यायस्य- चतुर्थे पदे. प्रथममपह्नेकं पादोऽध्यायश्च. समाप्तः ॥

रिवभास्तम्‌-कवीन्द्रपरमानन्दविरषितम्‌ | ,,, ,,, १

भरन्थनाम । | मूल्यम्‌ । | र० आ० ८६& विधानमाटा-भरीनरपिहमष्टविरविता । 9 5 ४ ८७ आ्षहात्रचान्द्रका-कजवडेकरोपाह्ववामनशकिकता। २ १४ ८८ निरुक्त -दुगौचायंतवृत्तिसमेतम्‌ । मागदुयालकम्‌ । ,.. १६ ४ ८९ काव्यप्रकाङाः-संकेताख्यदीकासमेतः । ३ ¢ ९० राङ्कगयनारण्यक म्‌-क्ग्वेदान्तगेतवाष्कटशाखीयम्‌। ० ९ ९१ गातमप्रणीतन्थायस्रजाणि-माष्यवतिभ्यां समेतानि... ४ ८ ९२ भ्रीसद्धगवरीता-सरीकरामानजमभाष्ययता । , .. ७ ८ ९५६ द्र्‌पृणमासप्रकाक्षः-किजवडेकरोपाहवामनराखिक्तः। ६ १२ ९४ सस्कारपद्धातिः-अम्यंकरोपाह्नभास्कररासिविरविता । २ ९५ कारयपरित्पम्‌-महेश्वरोपदिषम्‌ । ... ... „.. ३ ९६ कृरणकोस्तुभः-कष्णदैवज्ञविरवितः। ह ९७ मीमासादरानम्‌- सतन्तवार्विकद्ाबरभा ० भागवषट्कात्मकम्‌।२५ ९८ ध्मतत्वानेणयः-म. म. अभ्यकरोपाह्वासुदेवशािपरणीतः। ° ` ९८ धमतत्छानेणयप रिरिष्टम्‌- र इ ॐ 49 ९९ भास्करीयबीजगणितम्‌-नवाङ्कुरादीकासहितम्‌ । ... २ १०० प्राय श्िततेन्दुरोखरः- नागे रभदविरवितः । कुण्डकैय॒तः। १ १ १०१ रांकरपादभूषणम्‌-पवतेदव्युपाह्रषनाथराखिषरूतं द्विभा० ८ १०२ बह्यवैवतपुराणम्‌-भागदुयात्मकम्‌ । ९ ¢ १०३ श्रुतिसारसमुद्धरणम्‌-गियंपरनामकतोटकाचायंपरणीतम्‌। ० १३ ` १०४ चिरच्छटोकी-रिप्पणीविवविम्यां समेता । धर्मराञ्चम्रन्थः। २ १५. १०५ आश्वलायनगृद्यसज्रम्‌-आश्वायनाचार्यप्रणीतम्‌ 1 २ १२ १०६ दरोपमिषद्ः-मूलमावम्‌ । ० १०५७ कीटखावती-भीमद्धास्कराचायं पणीवा। दीकाद्रयोपेता द्विभागा।३ ० ०८ व्याकरणमहाभाष्यम्‌-प्दीपोद्दययोतयुतं (अङ्गा ०)प१.भा.। २ १२ श्रीमत्पद्यपुराणसम्‌-महापुराणान्तगतं चतुर्मागात्पकम्‌ । २० ० सिद्धान्तदरनम्‌-महर्षिवेदव्यासपरणीतं निरञ्जनमाष्ययुतम्‌। १ ४ आधानपद्धतिः-किंजवईेकरोपाहवामनरखिभिः छता । १ १४ पश्वाटम्भमीमांसा-किजवेडकरोपाह्वामनराक्चिषिराविवा। ० १०

भनन्दाश्रममुद्रणाठयमुद्ितथन्थावल्या अकारादिवर्णानुकमेणं अन्थाङ्कन मृस्याङ्क्न च सहितं सची पत्रम्‌ ।

१

अन्धाड्नः मूल्यम्‌ | भरन्थाडनः ग्रल्यप्‌ ₹० आ स 9 -आ

3 अचिपुराणम्‌ ५ ४।२० जीवन्मक्तिविवेकः ३ १२ ८७ अभभिहोत्नरचन्िका २ १४२४ जेमिनीयन्पायमाटाविस्तरः८ ° अद्वैतामोद्‌ २ ० | ६९ ज्ञानार्णवतन्त्रम्‌ १ ¢ ५७ आचारमूषणम्‌ ४ ६ |८५ ज्योतिर्मिबन्धः ३ १५ ५८ आचारेन्दुः ¢ ० | ३७ तेत्तिरीयताज्ञणम्‌ १४ ८ आधानपद्धतिः १. १४।४२ तैत्तिरीयसंहिता ४८ १० १०५ आश्चरायनयृ्धसूवम्‌२ १२ | ३६ तेत्तिरीयारण्यकम्‌ ९ १

८१ आश्चटायनश्रोतसूषम्‌ ४ १११ २.तैत्तिरीयोपनिषत्‌ १ १२ ६२ ईरकेनकंठाद्युप ० (रामा ०)२ ८ | १३ तैत्तिरीयोपनिषद्धाप्यवा०२ २ ७६ ईशकेनकठोपनिषद्‌ः १ ° | ७८ तिस्थखीेतुः ३ १२ ५ ईशावास्योपनिषत्‌ ° १४१०४ तंशच्छृखोकी २ १५ ९९ उपनिषदा समुच्चयः ६ १२९३ द्रपूर्णमासपकाशः ६ १२

३२ एेतरेयब्राह्मणम्‌ १० १०।१०६ दशोपनिषदः २ ०

३८ तरेयारण्यकम्‌ ३ ० । ७४ द्ाह्यायणगृद्यू्रवृत्तिः १ ° ११ पतरे्नोपानिषत्‌ १ ४ | ३३ धन्वन्तरीयनिषण्टरूराऽ्स०६ ¢ ९६ करणकस्तुभः ८ ९९८ धरमतत्वनिर्णयः ° ९ ७ कृठकोपनिषत्‌ १ ४९८ धर्मत °प्रिशिष्टम्‌ ० ` १३ ६६ कव्यप्रकाङ्रः ६ ४ | ५६ नित्यषोडरिका्णवः३ ¢ ८९ काम्यप्रकाशः ३ ४ | ८८. निरुक्तम्‌ १६ , ९५ कारयपशित्पम्‌ - ३ १।३० नुरसिहपर्वोत्तरतापनीयोप०१ १२ ६ केनोपनिषत्‌ १ ०।९१ न्यायसूाणि ४ ८ ५२ गणेद्यमीता २ ° पद्मपुराणम्‌ २० ० १ गणेद्राथवङ्रीषम्‌ . ° ६ पश्वारम्ममीमांसा ० १० ७३ गायत्रीपुरश्रणपद्धतिः १ € | ७२ प्रिमषिन्दुशेखरः .२ ६ गोतमस्‌ २ . ८ | ४७ प्ातञ्चरयोगसूवाणि ३ ४

"१४ छनन्दोम्योपनिषृत्‌(शां०)५ .० | . ३ पुरुषसूक्तम्‌ ४ ६ छन्ाग्मफन श्क्षा ०३३ १२५५ पृरुषार्थविन्तामणिः ४ ४ 9९ छानद्रोग्योष ° (मिताक्षरा ०)२. ` ० ८ प्रश्नोपनिषत्‌ .१ ०

[२]

अन्थाङ्ः मूल्यम्‌ |

र° आ १०० प्रायश्चिेन्दुरोखरः १ १० १५ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ < ९ ६४ , (रामानुजदी०) ३ ४ ३१ , ( मिताक्षरा) २ १२ १६ वृहदारण्यकोभष्माण्वा००२२र ८

७१ बृहध्योगतरङ्किणी १० १२ ६८ बृहदृ बरह्मसंहिता १ १२ २८ ब्रह्मपुराणम्‌ १ ४

१०२ ब्रह्मवेवर्तपुराणम्‌ ९ २१ ब्रह्मसूत्राणि (शां ०) १२ ६७ ,, बल्ञामृतवर्षिणी- दीपिकासमेतानि ४ ८२ त्रह्मसूनवृत्तिः र ३४ भगवद्रीता (रां०भा०)२ ३४ +, ( सटीकशां°मा०)६ ४४, ( पेशाचमाष्य० )१ ५ ,, (मधुस॒दनीश्रीधरीरी ०५ ९२ +, ( रापानुजीया ) ७ ९९ भास्करीयबीजगणि.सदी.२ |

‰ ९ (४ ^ 9

७९५ भाष्याथरत्नमारा ४ --५% मत्स्यपुराणम्‌ ६ १० माण्डुक्योपनिषत्‌ २ . ५। ९७ मीमांसाद्शेनम्‌ २५ ९ | ९ मुण्डकोपनिषत्‌ ° ६० यतिधरमसंग्रहः १ १२. ५० यतीन्दरुमतदीपिका 1 ¢ ४६ याज्ञवल्क्यस्मृविः १३ | ४ योगरलनाकरः ५ °| १९ रसरत्नप्षमुच्चयः ३ १२ २ रृद्राध्यायः १ ६

मन्थाः भूल्यप्र । ₹*० आ । १०४७ रीरावती ३ ° । ८ ° वाक्यवृत्तिः ९ < ८९ कायुपुराणम्‌ ४ १२ ८६ विधानमारा ४ ¢ । २७ वृन्द्माधवः ६ १२ ७ वेदान्तसूत्रमुक्तावलिः २ ६

` ४३ वैयाकरणसिद्धान्तकारिकाः ० १य्‌ २३ वेयासकन्यायमाराविस्तरः१ १९

१०१ शांकरपादृमृषणम्‌ ८ ५ ६५ शाङ्खायनन्राज्णम्‌ १ " ` ९० ङ्स संनारण्यंकम्‌ ० ९ दिवमारतम्‌ ५

५९ श्राद्धमञ्जरी र्‌ °

२२ श्रीमच्छंकृरदिग्विजियः ६

#।

१०३ श्रुतिसारसमुद्धरणम्‌ ० १३

` १७ धेताश्वतरोपनिषत्‌ २ 1 ९४ संस्कारपद्धतिः २ € ८३ संक्षेपशारीरकम्‌ ९ 4 ३५ संगीतरत्नाकरः १० ४ ५३ सत्याषादश्रौतसूत्रम्‌ २८ ५ ५१ स्वद्‌ रनसम्रह ५: ५ सौध्यामाष्यसमुच्चयः २ ० ३९ संस्काररलनमाछा १२ < सिद्धान्तदशनम्‌ १ ४

२५ सृतसाहुता ११ < १८ सौरपुराणम्‌ ४, ५ ४८ स्मृतीनां समृच्चयः ५ ° ७० स्मृत्यथसारः १ १९ २६ हुस्यायुवदः ४ ९