आनन्दाश्रमसस्कृतग्रन्थावारेः ।

ग्रन्थाङ्कः ११२

क

राजानकरामकविरूतस्वतोमद्राख्यटीकायुता काफ्मीरपाठानुसारिणी र १ (५, श्रामछगवड्ता.

अयं मन्थः एम्‌. ए. प्राच्यवि्याटकारश्चत्युपापिद्धयमामिः ^“ श्रीनिवास नारायण ताडपन्ीकर ” इत्येतैः संशोधितः पाठान्तरादिभिः परिष्डतश्च । सच वी. ए. इत्य॒पपद्धारिभिः ¢ ५. ना क आ वन गणड जप न ९ सतः पृण्याख्यपत्तने मन ° महादेव चिभणार्जा आपटे › इत्यमिधेय- महाभगपतिशपिते 2 | ॥, न्‌ ल्ट 9 ५ , 2 ४ ^ ० [9 + ये < [नन्द] भभ्ुदगड आयसक्षरेम॑द्रयित्वा प्रकछाहितः। साटिवारनर ऋध: १८६३१ । खिस्ताब्दाः १९३९ ।

[वि _ , । ए. 1 क,

( भस्य सवेऽधिकारा रजेश्षासनानुसारेण सवायत्तीरुताः ) । मूल्यं रूपकजयप्र ( ३ ) ।

6 (<>. ^)“ >) (~. ^ 12 भ => = (1 , भि

ग्ण गगन -- णपि ----~-~-~~-~----- ~ - \ ~~~ “> 8

मुद्रकः प्रकाशकश्च

विनायक गणे आपटे. २२ बुधवार, आनन्दाभमः, पुणं~मद्रणस्थानम्‌ ।

भूमिका । ~ ० ~

:परस्परषधोद्यतान्स्वजनन्दृष्ट्वा यद्धारम्भ एव ‹ विस्नभ्य सशरं चपिंन योत्स्य इति गोविन्दमुत्क्वा तुष्णीभूताय ' शोकसंविश्मानसाय पार्थाय पथितयशत्ते धनुधराय वीराय, श्रीमद्धगवतोपदिष्टमिदं गीताशाच्रं, महामार- तस्य भीष्पपवंणि यथास्थानं प्रकरणतया संबद्धमप्यात्मानालचचांयां पमा- णपद्वीमाहूढं, ‹ सर्वोपनिषदो गवो. . .दुग्धं मीतामूतं महत्‌ › इति वचने- नोपनिषत्सारमतं, भक्तिकमज्नान संन्यासमागंप्रवतंकानां पज्यपदानामाचा- यौणां तद्नुयापिनां च महासनां विविधमाष्यटीकाम्न्धर्विरेषेण परिष्कतमपि, तत्पतिपाद्यविषय एकमत्यमपतिपद्यमानमपि ' मनस आहृटाद्करं, शानितिपरं, परमपुरुषा्थपरदमिति मन्वानः सां्तारिकतापत्रयतापितेस्तदपहारार्थं सर्वैरपि भद्धाटुमिः पठयते । इदानींतनेस्तु॒विदेशस्थैरपि परमाद्रेणाम्यस्यते, इत्यहो अस्य माहास्यम्‌ । अष्टादश्चाध्यायाभिकायां खल्वस्यां गीतायां म््यंजन्म- भाजां जीवदवस्थायां नेकविधव्यवहारांश्चिकीर्षमाणानां वेतसि संपद्यमानाः सर्वेऽपि विषया यथावसरं प्रतिपादिता इति यः कोऽपि जिज्ञासुः स्वामिखषि- तविषयमाधेरृत्य गीताश्ाञ्मर्धीते स त विषये तत टन्ध्वा भगवतो वचनेन समाहितो भवति । तस्माद्िश्वहूपामिदं गीताराखं िविषयमिति निश्चये नास्माटरशानामल्पधियामधिकार इति ताद शविवेचनात्स्वयमेव विरम्यते ।

एवं सति ' को वाऽस्य प्रस्तुतस्य गीतापुस्तकस्य विषः, येन सत्स्वपि बहुषु भाष्यटीकाग्रन्थेषु इदं प्रकाश्यते › इति जिज्ञासूनां पश्च इद्‌- पृच्यते । अद्ययावत्‌ “ सप्ररतश्छोकातसक एव गीताग्रन्थः। पठभेदा अप्यत्र विरा एव › इति सर्वेषामपि गीताध्ययनरतानां मतिरासीत्‌ । इमामेव सरणिमनुस॒त्य दिवंगतैटोकमान्यतिटकमहारयेः स्वकीयगीतारहस्यग्नन्य प्रतिपादितम्‌ । भीष्मपवंणल्िचत्वारिंशाध्यायारम्मे गीतामाहाल्थपरसङ्गेन पश्य - मानेषु श्लोकेषु,

“ षट्‌ रतानि स्विंशानि शोकानां प्राह केशवः । अर्जुनः सप्रपश्वारात्सप्तषष्टं तु संजयः। धृतराष्टः शोकमेकं गीताया मानमुच्यते | "'

(२)

इति विद्यमाने पङ्क्तितरयं गणपतरृष्णाजीमुद्वितमहामारते कुम्भकोण- पुस्तके च रम्यते । कटकत्ताप्डे तु नासि । नीखकण्डेनापि स्वटीका्यां

ॐ ^

‹ माहास्यश्छोका गेन पठयन्त › इति निर्दष्टम्‌ । अस्मद तेक- सिन्पस्तके द्वितीयपङ्क्तौ पश्चपश्चाशत्पश्चषष्टिमिति द्यते, येन शोक- चतुष्टयं ॒न्यूनमिव दृश्येत । तथाऽप्ययं ४५. छोकात्मकः प्कषेपः गतापि न संभवति । तस्या वहुभिर्नित्याभ्यासादष्टादराध्यायानामपि मृखोद्रतताच्च । वतमानगीतायां पाठान्तराण्यपि न वहूनि । यानि च विन्ते तानि ठीकारृ-

द्विरुद्धतानिं । एवमुपरिनिरदिषटं ोकाधिक्यं निणतुं न राक्यत इति स॒प्तरातन्छोकामिकेव गीतिति निश्चयः? (गी. र, प° ५०८ ) । अमे-

रे ©

रिकदेशस्थगीर्वाणभाषाध्यापकेः पो० एजर्नमहाश्येरपि स्वकीये गीता- विवतिग्रन्थोपसंहारप्रसङ्ग इदमेव निर्णीयते । " प्राचीनटिखितेषु गीतापुस्त- केष्वपि प्रायः पठान्तराणि न सन्ति । गीताया महाभारते समाविष्टत्वाद्यथा तत्र॒ तथाञ्ापि शछोकप्क्षेपाः सन्तीति केवटतकंवादः । नाद्यावधि तादृरमेकमपि पुस्तकं लभ्यते येनेद्‌ सम्यक्तया निश्रीयेत › (प° ९९।१ ००) ।

एवं सत्यां व्यवस्थायां गतेषु हायनेषु गीतापादस्पेयं कारमीरीयपरेपरा न्धा, तदनुसारेण प्राक्तनविदुद्रचितटीकाद्रयं रब्धमिति गीताभक्तानामये नवीन एव लाभविशेषः ।! अस्मिन्महति कार्ये शामण्य ( जमन ) दे्ीयकीरविश्वष- यारखयस्थाः प्रो ° श्राइरमहा रयाः पण्डितप्रवरा एव प्राभवनित्यहो तेषां संशो- धनस्य पाटवं, तत्वाजिज्ञासायाश्रापुवंः कोऽ्प्युद्रमो येन॒ कारवशानषटप्रायेयं पराचीनपाठपरंपरा पनरपि प्रकाहामानीता । एतेषां चिरवसतिरादाकत्रैव भारतवर्षं

[ब [|

आसीदेषेः अहिर्बध्न्यसंहिताः प्रकारिता, भागवतानामितिहासश्च संपादितः। युरोपीयमहायुद्धसमयेत्रेवाङ्ग्डाधिकारिमि्मिरोधिता एते युद्धावसानकाठे बि- मुक्ताः स्वदेशं गतवन्तो विद्याटयीयाध्ययनाध्यापनादिनिज नित्यकमंसु संपवृत्ता- श्च । तदा प्रसङ्गवशात्का्मीरीयमहामहिश्वराचायाभिनवगुपतस्य विविधग्रन्थपरि- रीटनावसरे तस्य भगवद्रीवादीकास्प्येतेरं्टा । एषा गीताथसंग्रहाख्या टीका, नि्णैयसागरमुद्रणाखयसेपादितः गीतारीका पुस्तकेऽतीवरष्वक्षरेमुद्रिता सती न कस्यापि इृष्टिविशेषमावहति । तामेव सम्यक्तया परिरीरय-

[३]

द्विसः भाहरपण्डितवयेस्तत्र निर्दिष्टानां पाठानां विद्यमानर्गीत परेभ्यो मेदबाह- त्ये दृष्ट्वा, कश्मीरीयगीतापाठः कोऽप्यन्यो भवतीति मनसि निधिन्वानेः पराचीनगीवाणम्नन्थरसग्रहेषु मीतापुस्तकसं शोधनमारन्पम्‌ । अचिरादेव च "ति. रिश म्युक्षियम्‌ › संग्रहे काश्मीरीय(रारदा)छिप्िटिखितं मूजपतरपुस्तकमेतेर्खन्धं, यत्रामिनवगुप्तनिदिष्ट एव मीतापाठो दृश्यते । एवममिनवगुप्तादन्येऽपि केचन टीकारतः स्युः का्मीरीयपाठमेवानुसृत्य स्वटीका रचिता भवेदिति सर्वत्र विचिन्वद्धिरतैः ' सर्वतोभद्रा ' दीकाऽपि समास्तादिता । यत्र न केवला टीका, अपितु द्वितीयाध्यायमारभ्य विषयप्रसङ्गेन सर्वेऽपि गीताश्छोका यथाक्रमं लिखिता दृश्यन्ते ।

भ्राडरमहोदयेः प्रकाशितं काश्मीरीयगीताविषयकं पृस्तकमधीयानेन मया “ अयं गीतापाठस्तदनुसारि ठीकाद्वय च भारतवषीयाणामन्ञातं, तत्सवैमपि भा- ण्डारकरमन्द्रिस्थराजकीययन्थसेयहा हृव्य प्राचीनपुस्तकानुसारेण सम्यक्सं रोध्य संपादनीयं यद्वीताभक्तानां प्रमोदमावहेत्‌ । य इदं परमं गुद्धं मद्धक्तेष्वभिधास्यतिः ˆ अध्येष्यते च य इमम्‌ › इत्यादिमिगवदचनात्खस्यापि छृताथेतामावंहेत्‌ ” इति मनसि छतवता मन्दिरस्थयन्थसेग्रहात्कपिपयानि प्राचीनपुस्तकानि रन्ध्वा टीकाद्रयं गीतापाटश्च यथामाति संशोधितः । तत्राभिनवगुप्तटीका पुनः काश्मीरेषु मुद्धैतेति दृष्टवा ऽस्मिन्पुस्तके रामटीका एव प्रकाश्यते, याश््ययावन मुद्रि ताऽऽसीत्‌ ।

अत्र संगृहीतानि प्राचीनपुस्तकानि यथासंख्यं निर्दिश्यन्ते । राना १- १६९ । १८८६-८ ४. टिपिः काश्मीरनागरी । स्थूराक्षरोर्दीखितम्‌ । अन्ते " संवत्‌ ५ वै (वैशाख ) वति ( -वदि ) सप्तम्यां बुधवासरेऽति- रुभम्‌ › इति । राना २-१७० । १८८३-८ ४. रिपि्देवनागरी । अ° ६ छो ११८ प्र ११०) मारम्‌ । रेष नष्टम्‌ ।

राका १-४२४ । १८७५-७६. छिपिः शारदा । अलपाकारमिदं पुस्तकं रष्वक्षरो धीततम । अन्ते “ दाभसेवत्‌ २७ भा ( माद्द्‌ ) वदि तृतीयस्यां परस्ताच्चतुर्थ्या शुक्वासरावितायां संकरे सि. आ. म्‌. ४५ उत्तरानक्षत्र इदं रामकण्डीभगवद्रीतायां ठीकाशाख्ं संपृणेम्‌ › इति ।

राशा २-४२६ । १८७५-७६ दिरिः शारदा, राशा १ सद्रमेव |

[४]

अन्ते ' मनोहरमषटस्य दमं भवेत्‌ । संवत्‌ १०० पौ० शुदि प्रतिप समाप्‌. . . ।

कार्मीरेष / शाल ? “ सपर › इत्थादिनाममेदेन प्रचटिता विविधा संवत्सरपद्धतिः । तेनैषु पृस्तकेषु संवत्सरनाम्नोऽनिरृशातकारनिश्वयोऽरक्य- प्राय इति भाति।

अस्मिन्पहे ये केचन विदेषास्ते ततर तत्र॒ श्ोकस्थानेषु शांकरपाढनुसा- रेण निर्दष्टाः । संख्यागणनेनैते पाठमेदाः २८२ प्रतीयन्ते । अन्यच्च, १४ संपृणश्छोका;ः ६ खोकाधानि वाऽऽधिक्येन दृश्यन्ते । रं ° पाठानुततारि- द्वितीयाध्याये वर्तमानो ६६, ६७ छोकावत्र न स्तः । प्श्वमाध्यायस्य १९ तमः छोकः षष्ठाध्याये ९ छोकानन्तरं दृश्यते । एवं का्मीरीयषाटस्य छकिरपाटाद्धेदो निश्चेतुं सुकरो भवेत्‌ ।

शांकरपाठद्धिना का्मीरीया नाम काचिदिरिष्टैव पाठपरेपरा विद्यत इति प्रत्ययेऽन्योऽपि कृषिद्विरेषो विचारार्हो मवति । काश्मीरीयगीतपाढ- मनुसुत्य विरचितं दीकातितयं गतेषु कतिपयवत्सरेषु न्धम्‌ । तत्र महामा- हेश्वराचारथैरभिनवगुपतपदिः छता ‹ गीताथसंग्रह "नाम्नी टीका निर्णयस्रागर- मुदितगीतार्दीकापुस्तके दृश्यते । सा परथक्तयाऽपि काश्मीरेषु मुद्रिता रम्यते । इयमन्या राजानकरामकविरचिता `“ सवेतोभद्राख्या दीका ” याऽसमिन्पुस्तके मुद्रिता । वृतीयाऽप्यानन्द्वधननाम्ना सनाथीरता माण्डारकरपाच्यविधा- संशोधनमन्दिरस्थराजकीयपाचीनमन्थसेग्रहे श्रीमद्धिः पो. डां. बेखवलकर- महोदयेरन्धा । अथान्यदपि किचिद्रक्तव्यमास्ति । रामानुजीयगीतामाष्यमनु- सत्य वेद्कटाचर्थेस्तातथचन्द्रिका रविता । तत्रेकादृशाध्यायस्य २६, २७ श्योकविवरणे रामानुजाद्पि पूुवैतनेयोद्वप्रका रीपर्व्याख्याताः केचन काश्मी- रीयपाढविरिष्टाः शोका उद्भूताः । येन दाक्षिणासेष्वप्ययं गीताषाठः खिस्ताब्दस्य ११ मे शतके ज्ञात आसीदिति निर्णेतुं शक्मेत । एतानधिक- ोकानुदिश्य " एते च्छोका सन्ति न वेति देवो जानाति › इति या वेङ्न्टा- चार्याणामुक्तिः सा तेषां काठेऽये पाटो टुक्तपाय आसीदित्येव निददेयति ।

आस्तां तावदियं कथा । इदानीमत्र सगृहीतां सवेतोभद्‌।ख्यां टीकाम- धिरृत्य किंविनिवेधते । “ अस्याः कर्ता रामकण्डः, चतर्जीप्रिणीतकश्ीरशे- विक्षम्‌ रन्थाहन्धेतिद्ानुसारेण सिस्तान्दीय ९५० समय भासीक्ति श्राइरम-

| ५ ]

तम्‌ । ओंफरकंट्‌ अपि खर्कोयकोरे ‹ राजानकरामकण्डभटूटः, नारायणकण्ड- पुत्रः, उत्ख्देवरिष्यः शेवागमाचायं इति सर्वैदृदौनसंग्रहेऽपि माधवेन निर्दिष्टः › इति प्रतिपादयति । अस्यां टीकायां तु ठीकारूतो नाम " राजानकरामकविः इत्येवाध्यायपुष्पिकासु प्रायो दृश्यते । अन्यच्च, ठीकोपसंहारश्चोकेषु कविवरस्य प्रयोगः ‹ कवीन्द्रस्य वाक्‌ › इत्यादिपदैः स्वकीयां काव्यशकतिं प्रथयताऽनेन स्थकीितिद्यनिवेदनाव सरे-कान्यकन्जे यः भुतनिधिनारायण इति दविजोऽ- भृततद्वश्यः ( ? न पुत्रः) कणाख्यो मुक्तोऽभवत्‌ । यस्यानुजेन रामेण गीतार्ीका रतेत्येव निि्टम्‌ । अस्य कवेरस्यां दीकायां न शेवागमादिनिदशीनं, नाप्यु- तपर्देवस्य रिष्यत्वनिर्देशः कृतपि दृश्यते । तथेव योऽय ‹ कवीन्दः › ‹ कषि- वरः › इत्यादिपदैः स्वकीयां निरतिदायां काम्यति प्रददीयति तस्य काव्य- नारकादिरहितप्रबन्धानामद्ययावदनुपरन्धिरेव प्रतीयते । तेन भराडरनिणेये मनः संशयितमिव भवति ।

यः कोऽपे वाऽ्सो मवतु । अस्येयं टीका प्रसादानुपरासादिकान्यगुणेः सदद- यानां मन आहखादयतीति न काऽपि श्म । अनेन कविवरेण ' ज्ञानकमेसमु- चवय एव गीताप्रतिपाद्यविषयः ; इति ३.३ शकप्रस्तवे † एवं ज्ञानयोगस्य कमौविनाभावात्करमयोगस्य च ज्ञानाविनाभावदिकैव प्रकारदयनिरव्॑यां निष्ठा इत्यादिना निद्श्यान्यत्रापि बहुषं स्थानेषु तदेव त्वमङ्खी तमिति प्रतीयेत ।

अनेन टीकारूता बहुषु स्थनिषु पाठभेदानां प्राह्यभ्राद्यत्व युक्त्या निदि, तद्‌ जिन्ञासुभिस्तत्र पत्र द्टव्यम्‌ । पाठभेदानामुतर्तिश्विकित्सकैष्रिविधान्पार्चा- नको शानारोडच निर्णीता । तच द्वैतमतपवतंकाः श्रीमध्वाचार्याः स्वकीये महा- भारवतात्मयनिणये › ' केचिद्‌ म्रन्थान्पक्षिपनिि कविदन्तरितानि च । कृथः क्व्‌- चिच्च व्यव्यास्षम्‌ ' इत्यादि वदन्ति । अयं रामकविस्तु स्वदीकायां प०११०) ˆ सेस्छतेमन्यारतु पाढान्तराणि योजयन्ति › इति निदिशति । शांकरभाष्येऽपि कानिचन पठन्तराणि संगृहीतानि दृश्यन्ते । किंतु शांकरकाश्मीरपा्योर्भदो न कुतापि दीका द्धिर्विवरितः ।

सप्तमाध्यायस्य २४ तमः शोको रामपटि न दृश्यते । तस्य ९.११ शोकेन रामपटि सादृश्य प्रतीयते । येन टीकार्तेय द्विरुक्तिरिति मन्वानेनेकश्चो- को वुखंचेव निःसारितो वा इति शङ्खम । अन्यच्च १६।१७ अध्यायौ रमिणे- कत्वेन परिगणित । १६ अध्यायान्ते समारि्छोको नास्ति । पृषििका अपि तेषु तेषु करेषु विसंवादेन सगृहीता दृश्यन्ते। १६ अभ्यायसमागिश्ठोकः १७

| & ]

अध्ययान्ते खि ितः। उपसंहारश्छोकेषुं च कविवरस्यायं पयोगो नवः "अध्या- यश्च नगेन्दुकः › इति निर्दिराता कविना रमिणाध्यायद्यमेकत सेगृहीतं, पश्चात्‌ कोरे खकरितरबहको रानसरेण पुष्पिका यथामाति टिखिताः स्युरिति भाति । गीतापटिऽस्मिनध्यायपुष्पिकास मयाऽध्यायनाम न निर्दिष्टं, “ ब्रह्मविद्यायां गशाखे › इत्याद्यपि निःसाये केवरं ˆ मगवद्रीवासूपनिषत्स. . .अध्यायः इत्येव संगृहीतमिति वहूनां पएूवंपाठानुस्तारिणां शद्धगस्पदं मवेत्‌ । विशेषतो गीता- प्रतिपाद्यविषयचचोयां ' ब्रह्मविद्यायां योगशासेः इति प्रत्यध्यायावसाने पित. त्वात्स एवात्र मुख्यतया प्रतिपादितो विषय इति बहूभिः पुरस्छततवात्त- स्येव विरोषस्थाज्र निःसारणं कू्वता मया महान्भमादः कृत इत्यपि वचनकषिषः संभवति । अतरेद्मुच्यते। प्राचीनकोरेषु श्रीमद्धगवद्रीतासुपानेषल्स॒. . .अध्यायः। इव्येवो१खब्धम्‌ । नाध्यायनाम, नापि ब्रह्नवियायागद्याच्चादीनामुहखः । अन्येषु कोरोषु विसंवदेनेवाध्यायनामानि दृष्टानि । तेन प्राचीनकोशेषु दृष्टमेव पुषि- कायाः प्रथमं स्वरूपमिति निश्चिन्वता मया तथेवात्र निर्दिष्टा अध्यायपुष्पिकाः। अध्यायनामानि यथाविषयं स्वमत्येव विविधतया प्रवतितानि, तेषु कानिचन युक्तानीति हेतोः, परंपरानुसारेण वा, इदानीं पुष्पिकासु प्रवेरितानीत्येव तकं; संभवति । अस्य पुस्तकस्य प्रकाद्रान आनन्द्ाश्रमाधिपतिमिर्यत्सोहाई दर्दितं, तत्र भरीमतां प्राचायाणां वखवरकरमहोदयानामेव पुरस्कारो हेतुमत इति दइयोरप्य- पकारभरमावहामि । शारदाटिपिकाीशानां पठनं प. भिटवहीकरशाखिभिः रुतम्‌ । मूद्रणदषाणां शद्धिस्त १० छष्णमूर्णिरभमिः छतेति तेषामपि सोहाद- मसिन्का्यं उपकारकमम्‌त्‌ ।

अयं क्मरीयगातापाटस्तदनुसारिणी चयं रीका प्रथमत एवे भारतवषं पक्त । ताज्जज्ञाञ्चाभस्यि सम्यगादच्नषा ; ईत विज्ञेव्य ववर्म,

पुण्यपत्तनस्थमाण्डारकरपाच्य- विद्यासंशोधनमन्दिरतः- कातिक व. १० रके १८६१

विदुषां वदोवद्‌ः श्री. ना. ताडपजीकरः

राजानकरामकव्रिरुतसरवतोभद्राख्थया दीक समेता काश्मीरपाठनुसारिणी

भ्रीमद्धगवद्रीता.

मि

उपोद्धातः । ॐ> श्रीगणाधिपतये नमः।

अहि क ० क

ॐ स्वज्ये।तिद्यातितानन्तनामरूपाय ते नमः । अनामरूपाचेन्माजवपुषे परमात्मने ॥ १ ॥ पमातृणामुदयद्विविधरुचिभदाच्छरणया विचित्राभासतं स्फटिकतटवत्संभ्नयति यत्‌ । स्वरूपं स्वेषां विगलितविकत्पाभरपटट- परसने द्ददव्योश्नि स्फुरतु जगतां तत्स्वपुषा ॥ २ ॥ यस्माद्‌ व्योन्न इवाप्रमयविमरामोगानगद्भ्यक्तयो नानादनवादुविस्तरगिरः स्थातुं बहिर क्षमाः । तद्‌ बहव परं पराशरसुतस्येवं महर्षभतं सन्तः संततसंनिवेदितधियो ध्यायन्तु बन्धच्छिदे ॥ ३ ॥ सकलाविवुधमध्ये केऽपि गीतापदानां विदितगृणाेयेषा हन्त सन्तः छृतार्थाः । कृतिविद्टिषु छोके ते हि वस्गन्ति रक्षी- करकमरमधूनां चवंणे ये रसङ्ञाः ॥ ४ ॥ परूतिगुरुभिगाढोचोगेरवन्ध्यसमापिभि- वहमिरमरपरज्ैरेताः छताः किट वृत्तयः । किपधिकमिह त्रूयान्माद्किमत तु कुमहे स्वमतिसुष्टदो भना नो यद्र विडम्बकाः॥ ५॥

१ रादा १९ ॐ नमो गुखे । इत्याधेकम्‌ । राशा २ ॐ श्रीगणेशाय विग्रहन्त्र नमः । श्रीगुरुवरचरणकमङेभ्यो नमः ।

क, 4। ॥,

तीयत्वमसहायत्वं चानेन पदेन प्रतिपादितम्‌ । यदृक्तमिह-

सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ, १

प्रसनत्वादस्मिन्स॒गम इति स्व॑ः प्रविशति पविष्टो गाम्भीयीदनपिगतगाधोऽत्र पतति । तदेवे गीताथणेवमवतिरीर्पु प्रति जनं विधास्ये वाक्याथान्वयमहमिमे पोतमभयम्‌ ॥ ६ ॥ नित्यान्योन्यविरुदद्‌शनकथाक्षेपादिना कः क्षमः सुमुग्धप्रतिकृखदुमंदधियां पोढऽपि संबोधने । तत्सिद्धान्ततेयेव भक्त्यतिशयव्यक्तेशरानुग्रह- ग्रस्तपायसमयरसश्यमटखः कोऽप्यत्र योध्यो जनः ॥ ७ ॥

इह खट निखख्वेद्वेदान्तसिद्धान्तस्मृवीतिहासपुराणादिविविधशासखविस्ता- रविप्रकीर्णे चतरवरगोपदेशं काटापाचितप्रजञा्यपेश्यपुरुषप्रतिपात्तिसोकर्यांय सारतः संक्षिप्य महामारताख्यमितिहासं भगवान्कष्णद्रैपायनो ग्यासामिधो यदि वा तन्पर्तिमाविष्टः परमेश्वर एव साक्षालिवबन्ध । तत्रापि चापवगस्य परमपुरुषाथ- तवादुपादेयतमस्य मोक्षधमादिपरकरणेषु विविधः प्रकारमेदैः प्रतिपाद्यस्यापि विने- यबुद्धिभिः सम्यक्पतिपततुमशक्यत्वमार्क्यमानो मृदुपरमतीनामापि द्टदयगमेन प्रसनगम्भीरेण वाक्पवन्धेनेतिहासक्रमागतसद्दत्सवादेककथाह्पेण योग्या्खरे- कोपदेशाय भगवद्रक्त॒कमपवगपरतिपादुकं गीताख्यं प्रकरणे प्रतिषादर्याचकार । यस्यायं समस्ताध्यासराखोपनिषद्धूतः सिद्धान्त आन्थवेदं सर्वीमिति । यतः परमर्विरयमस्मिनेव महामारते देहसंन्यासावसरसमाहतनिरुतरसमाधिद्शान्‌- मूतपरमाथामोदाधिवासितसुविमरमातिवचनगाङ्गेयगीतस्तवराजाभिधानभगवत्स्तो -

बरहारेण तत्स्वहप समस्तव्यस्तममिधायाप्युपरसहारे ‹ यस्मिन्सर्वं यतः सवं यः सवं सर्वतश्च यः । यश्च सर्वमयो नित्यं तस्मे सर्वासने नमः ॥ हति श्छोकेन परमसारसंग्रहरूपं यम्थमृदिष्टवांस्तमेवेह प्रकरणे गभीवकार । तथा चेमं छोकं प्रमार्थविवेचनविचक्षणा एवं व्याचक्षते । तस्मे यच्छब्द्पञ्चक- विशिष्टविशेषणप्रतिपा्यस्वरूपाय स्वतमने नमः। सर्वस्थाऽऽतसने सव॑मासा यस्ये त्युभयथा वत्तिसमाश्रयणेन प्रमकारणस्याऽऽत्मन एव परमेश्वरस्य वास्तवमद्वि-

9 ~~ --~ ~~ व स ~ ल णि

१ राश्षा १२ 'वादुकथा, २ राक्षा २ श्वसरे

उषो, | भ्रीमद्धगवद्रीता ।

यो माँ पश्यति स्वैर सर्वे च पापि पश्यति।

तस्याहं न प्रणश्यामि स चमन प्रणश्यति ॥ › इति । ' सरवैभतस्थमासानं सवमृतानि चाऽऽमानि ।

$क्षते योगयुक्तात्मा सर्वव समददनः ॥ ' इत्यारि

कस्मै तस्मे नम इत्येकत्वेऽपि सर्वजञत्वादिनिरपिशयेश्वयं प्रतिपादकानि यच्छ- व्दविरिष्टानि विशेषणानि करमेण व्याख्यायन्ते तव । तस्मे भगवते नमो यसिमन्सर्व॑म्‌ । इदमत्यन्तमिनानन्ताभासमयं भावजातं संवेद्यमानतामात्रनिबन्धन- तत्तत्स्वामटामं सत्‌ । सुखादिसवौवस्थानुगतेकसेवेदितत्वमात्रस्वभमवि प्रकाग- त्मनि यस्मिन्स्थितामिति शेषः । नानात्वमेवेदं यद्रशादित्थं परिस्फुरतीत्यर्थः। तस्मे नम इति संबन्धः । अनेन समस्तरेवेद्यपदाथसथिकसंवेदकतवप्रतिपादन- परेण विरोषणेनेश्वरस्याऽऽसमनः सवन्नत्लक्षणो धमः रक्तिविशेषो वा प्रतिपा दितिः । तरैतदिहैवोक्तम्‌ सर्वज्ञमेकमात्मानं व्यपदिशता मगवता-

‹ सर्व॑स्य चाहं हदि संनिविष्टो मत्तः स्मृतिरज्ञानमपोहेनं च ' इत्यादिना । तथा ' मास्थानि सर्वभूतानि इत्यादिना च । एतेन च नानाज्ञातुवादः क्षणिके ज्ञान एव ज्ञातुभ्रमवादः तथा चेतन्यविदि्टे शारीर एव ज्ञतृवाद निरस्तः ।

नन्वस्तु नाम कश्चिदेकः सर्वज्ञो येन संवेद्यमानमिदं सर्वमवतिष्ठते । किंतु यदिदं सर्व तेन संवेद्यते तत्कृतो जातं कस्तस्य कतंति संशयनिरासाय तस्यव सवेकतंतप्रतिपाद्नार्थं विशेषणमाह-यतः स्वमिति । यतो यस्मदिकसा- कतै; सर्वमिदं कर्थं प्रभवतीति देषः । अनेन वक्ष्यमाणया युक्तयेकस्य चोक्तस्य त्वस्य सव॑करततवं॑प्रतिपादितम्‌ । तथा वेहैवोक्तं भगवता ˆ मया ततमिदं सर्वे जगद्व्यक्तमूर्तिना › इत्यादिना । तथा “न तदस्ति विना यत्स्या- न्मया मूतं चराचरम्‌ › इत्यादिना च । तथा भगवदनुग्रहोन्मिषितदिष्यदग्दष्टवै- शरूप्यपरामशप्रथितपरवाचः सम्यसाचिनो वचनाद्पि-“ नान्योऽस्ति कतां जगतस्त्वमेको धाता विधाता च विमूर्भवश्च › इत्यादिनाऽपि च । एतेन सर्व॑जञ- स्याकतुत्ववादोऽपि निरस्तः ।

ननु सवंकतां यदि करोति वक्किमुपादाय करोतीत्याशङ्कनं निरसितुं तस्य निरुपादानं सर्वकरतंतवं प्रतिपादयितुमन्यद्ि गेषणमाह- यः सर्वमिति । सर्वत्वेन नानाभावभेदासमना प्रसृतमपीदं काय य एव । यत उक्ततच्वरक्षणाद्रस्तुनो

--------------- न क > ~~~ = ~

१ राना १.२ भाग,

४ सवंतोभद्राख्यदीकासमेता- [ अ, १

न्‌ व्यतिरिक्तमित्य्थः । तस्मे नमः । अनेन खेच्छामात्रव्यतिरिक्तोपदान- हपवस्तवन्तरानिरपेक्षत्वमस्य प्रतिपादितम्‌ । उक्तं वेतद्जुनोक्त्यवेह-' कर्ताऽसि सर्व॑स्य यतः स्वयं पै विमो ततः सर्वमिदं तमेव › इत्यादि । एतेन च मायाप्रुत्यादयुपादानाधीनकतुत्ववादो निरस्तः ।

ननु भवतु नमेवं निरुपादानमस्य कतुतवम्‌ । किंतु यदिदं कायंमित्थं १र- स्पराषिखक्षणमङ्गुरभावमेदासनावभासते तस्य रूपविक्रियां कस्मान करोती- त्याह-स्वतश्च य इति । सर्व॑सिमन्वे्ये वस्तनि य एवैकः रफरति तस्मे नम हृति । अनेन तदीया दतमायाशक्तिजनितव्यामोहावेस्थायामेव सर्वमिदं कार्यं संसारिण जनेन नानात्वेन प्रतिपाद्यते । परमकारणानुग्रहरक्व्युन्मीदितविधा- मकदिष्यवक्षषा तु प्रबुद्धेन निरूप्यमाणऽस्मन्सर्वसिमन्कार्ये तदेकत्वव्यातिरिकतं न किंवित्पकाङ्त इति प्रतिपादितम्‌ । यथा तत्तदथक्रियाविशिष्टेन बाटादिना टोकेन विरोक्यमानाः कटककृण्डटकेयूराद्यो गुणीमतकाश्चनमयस्वभावाः प्र- स्परभिनत्वेनेव परतिमासन्ते । उत्मनतत्रृतिनज्ञसिर्निरूप्यमाणेषु तेषु सर्वेषु गुणीमूतकटकादैमिनग्यक्तिकाश्चनमयेकस्वरूपम्यतिरिक्तं परमाणुमात्रमपि नोप- भ्यते । तथेव मायाद्शायां भिनेष्वपि प्रवोधावस्थायां प्रत्यवसृष्यमाणेषु कार्येषु सर्वभवेषु विदरद्धसंविन्मा्रस्वमावताव्यतिरिक्तं न रिचिदुपटभ्यत इति वास्तवेन ह्पेणत्थमपि स्फुरदिदं सवं कार्य कतु्मनागपि सखहूपविक्रियां नाऽऽवह- तीति प्रतिषा्तम्‌ । तदेता्हेवोक्तम्‌-“ अव्यक्तोऽयमविन्त्योऽयमाविकायांऽयम्‌- च्यते › इत्यादिना । एतेनाऽऽमन ओपाधिकरङ्कगसेपकवादोऽप्यपारतः।

नन्वेवं सत्यपि कार्ये निरुपाधिरयमात्मा मवतु नाम यदा पुनरिदं कर्यं नाऽऽ भते तदाऽस्य किं रूपमित्याद्कमाभैराकरणाय सदा सवौत्कतवप्रतिपादनार्थं विरेषणान्तरमाह-यश्च सवेमयो नित्यमिति । पुवाक्तविरेषणप्रतिपादितेन प्रकारेण यो नित्ये सततमेव सव॑मयः सवौतमकस्तसमे नमः । तस्मे नम॑ इत्यनेन स्फुरत्यपि तस्मिननन्तदेवता द्ुतह्पे कायकटापे परमनिरमटसुसेपुणविन्मावस्वरू- पापरिच्युतैरीश्वरस्याऽऽत्मनः प्रयोजनविचारवादोऽपि परिहतः। यदुक्तम्‌-' न मे पाथौस्ति कतैव्यं प्रवर्तेऽथ च कर्मणि: । तथा ८नमांकमौणि दिम्पन्तिन मे कममफरेष्वंपि । इति मां योऽभिजानाति कमेभिनं स बध्यते ' इत्याद्यपि च। सर्वमेकः सर्वज्ञः सर्वकर्ता निरुपादानो निरूपाधिनित्यं सवौत्मकवेनावभासत

१ राशा १.२ स्वरूप. २ रादा २८ तस्मे नमः? इति नासि) ३ रकार "फटे स्पृहा,

इपो. ] भ्रीमद्भगवदहरीता । ५

इत्यनेन शोकेनाऽऽप्मन एव परमेश्वरस्य स्वरूपं यत्तत्र परमर्षिणा प्रतिपादितं पदे- वेह रहि सिंद्धान्ततया गभीषतमिति वदितव्यम्‌ । तद्यमेवेस्वभावो मगवानास्मा खच्छामात्रोपकरणो योगीन्दरसगवत्स्वमपदा- थवन्मनोराज्यविरच्यमानविचित्रमावामासवदाऽनन्यसाधारणनिरतिरय क्रीडामा- घप्रयोजनो यदिदमत्य्दूतं जगच्वित्रमुटिखति तत्र तदिच्छयेव नियमिता प्रक्रि- येयं पकरणऽसमिनर्मरतेत्यपि वदितव्यम्‌ । तथा हि-खेच्छामात्राधीनकरृत्वा- तस्येव परस्य तच्वस्य मुख्यया वृत्या वद्यतावभास्तनमात्रेण जगतः कारणव व्यवस्थितम्‌ । यदाह भगवनिव-' नीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पाथं सनातनम्‌ " इत्यादि । तथा "यदा मतपरथग्मावमेकस्थमनुपर्यति । तत एव च विस्तारं ब्रह्म संपद्यते तदा › । तथा “ अहं बीजप्रदः पिता › इति । तथा ‹ अहं रृत्लस्य जगतः प्रभवः प्रटयस्तथा” इत्यादि । ततस्तदीय एव यथाप्रतिपाद्तिः स्वभावो वेद्यत्वमाच्सामान्यलक्षणे जगज्जडवचेतनविभक्तस्थटसूक्ष्मप्ररुगयात्मकतया द्विधा- ऽवमासयति । यदाह- ˆ भूमिरापोऽनछो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहुकार इतीयं मे भिना प्ररुतिरष्टधा ॥ अपरेयामितस्तवन्यां प्ररूतिं विद्धि मे पराम्‌ । जीवमृतां महाबाहो ययेदं धायते जगत्‌ ? ॥ इति । एतयोश्च प्ररतयोजडासको यः स्थो मेदस्तमपि कारणातमना कार्या- नाच द्विधा स एव मगवानामास्तयति । तत्र स्वस्य वेध्यस्य वस्तुनः सुखाद्यातमना पय॑वसितरवरूपत्वात्सचवादिगुणत्रयमयमेकं सामान्यमनुगतत्वेन यदव स्थितं तदवान्तरकारणतयाऽवमासयति । यच्च महदादि पृथिव्यन्तमनुगम्य च॑ का्यैकारणकटापातसकरारीरभावेन शब्दादिविषयमावेन च परिणतं तत्का- यंतथाऽवभासयति । यदुक्तं ` मयाऽध्यक्षेण प्रतिः सूयते सचराचरम्‌ › इति यश्च चेतनातमको मेदस्तमप्यासुरसर्गतया देवसगंतया च द्विप्रकारं तावद्वभा- सयति । यदुक्तम्‌ ‹ द्रौ मृतसर्गो ोकेऽसिन्दैव आसुर एव च › इत्यादि । तत्राऽऽसुरसरगोऽधमोत्तमभेदेन द्विप्रकारः । तयोरत्यन्तन्यग्भृतसत्वरजस्कतमोमात्र- बहो म्डेच्छादिहूपो निष्ट आसुरः सगः । यं राक्षपससंज्ञया वक्ष्यति । तद- पेक्षया रजोटेशानुगततमःप्रधानो मनुष्यात्मकृः किंवित्पकरष्टोऽपरः । यस्यैवं ठक्षणमुक्तम्‌- १ राक्षा १ ( पश्चादटिखितं ). २ हि" नासि. २राना १.२ सत्वादितरियमयम्‌, ३ राङा २ “च ` नास्ति,

& सर्वतोभद्राश्यदीकासमेता- [अ. १

ˆ प्रवृत्ति च निवत्त च जनान विदुरासुराः ।

न शौचं नापि चाऽऽ्वारो न सत्यं तेषु विदयते ॥

असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्‌ ।

अपरस्परसं मृतमकिंवित्कमहेतुकम्‌ ॥ ` इत्यादि ' प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः › इत्यन्तम्‌ । स्वक्रीडामपि यद्विषयमिव- माह भगवान्‌-

ˆ तानहं द्विषतः करान्संसारेषु नराधमान्‌ ।

क्षिपाम्यजस्रमदाभानासुरीष्वेव योनिषु ॥

भासुरं योनिमापन्ना मृढा जन्मनि जन्मनि ।

मामप्राप्यैव कोन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम्‌ › ॥ इति ।

एवं द्विप्रकारस्तावदासरः सर्गः । दवमपि सर्गे द्वादिमनष्यभदेन

द्विप्रकारं तावद्वभासयांत । तवापि देवाद्यालसकः प्रकारो द्विविधः । एक हन्दरादिदेवताविशेषालमको यस्तत्तद्धिकारनिवतेनावधिस्तासु तास क्रियासु नियुक्तः स्वाधिकारावस्नानं काटमतिवाह्य स्वाकारेण परिणमति । द्वितीयो मनुष्यत्वोपात्ततत्तद्यज्ञादिक्रियाफलमतसुखमाजानुभवमयं तेषु तेषु टोकान्तरेषु भोगम्पमञ्ञानः स्वकर्मफटावसानकारमापिवाह्च पुनः पुनः कमंभूमिं परतिपद्यते । उभयकूपोऽप्ययं सच्वगृणपरधानः । एवंगृणविशेषस्य तारतम्यादानन्याच्च सवं सगमेदानामानन्त्यमवसेयम्‌ । मनुष्यरूपोऽपि दैवः सर्गो द्विविधः | ततैकः स्च- ठे शानुगतरजोगुणप्रधानो यः प्रवत्तिमागान्मुखत्वा्त्वज्ञानानुन्मेषे सति, स्व- ठे शानुगतरजोगुणवशात्रम्यादिशाखचोदितयज्ञदानतपःप्रमतिक्रियिकप्रधौनः संसा- रमनुभवति । यस्य ज्ञानानहंतवदेवमुपक्रम्य खक्षणमुक्तम्‌-

‹ उथवसायात्मिका बुद्धिरेकेव कुरुनन्दन ।

बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम्‌ ॥

यामिमां पृष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः।

वेद्वाद्रताः पाथ नान्यदस्तीति वादिनः ॥

कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकमंफृठेप्सवः

क्रियाविरेषबहुखा भोगेश्चयंगतीः प्रति ॥

~~~ ---~-------~-~---~------~--~-------~--~------ ~ -- ~~~" ~~~ ˆ~-------~~~ =-=

१ राज्ञा १ प्रणः. २ राङा १.२८ १० डि० ) ज्ञानद्युन्यत्वात्‌,

उपोः } भ्रीमद्धगवद्रीता । ` ७

मोगेश्र्यपरसक्तानां तथाऽपहतवेतसाम्‌ । व्यवसायासििका बुद्धिः समाधो न विधीयते ! ॥ इति । तथा करियामात्रनिर्दि्टतवमुदिश्योक्तम्‌- श्रेविधा मां सोमपाः पूतपापा यततैरिष्वा स्वगतिं प्रार्थयन्ते । ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्ररोकमश्चनि दिव्यान्दिवि देवभोगान्‌ । ते त भुक्त्वा स्वगेरोकें विशार क्षीणे पुण्ये मत्थंरोके विशन्ति ¦ एवे तयीधमंमनुप्पना गतागतं कामकामा ठभन्ते ' ॥ इति । तथा तान्प्रति स्वकीडामपि मगवाननेनैवाह । यत रश्वरेच्छयेव ते तथा संसा- रिता सेपत्यनुभवन्ति । द्वितीयो मनुष्यातको दैवः सर्गभेदो रजेटेशानुगतःसच्चप्रथानो यः प्रल- विकस्पानिरनिश्रता्कुरशेरस्थेर्याभ्यां पुरःसरीम्यां मक्तिश्रद्धाम्पामत्साय- माणसंदेहादिषोरविध्नाद्यावरणत्वाद्मिव्यञ्जितपत्यासनपरमश्वरद्‌ रोनमहोतसव एव; एवेरुतलक्षणतयेह निर्दिष्टः । अभयं स्वसंदाद्धिज्ञोनयोगग्यवस्थितिः । दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आजंवम्‌ ॥ अर्हिसा सत्यमक्रोधस्तयागोऽसक्तिरे दानम्‌ । दया भतष्वरोत्यं च मादेवं हीरचापलम्‌ ॥ तेजः क्षमा पतिस्तुषटिरदोहोऽनमिमानिता । भवन्ति संपदं देवीमभिजातस्य भारत ॥ › इत्यादिना । तथाविध एव हि परारन्धप्रकरणप्रतिपाचयपरमरहस्योपदे राविषयतयेह १र- गृहीतः । यदाहोपदेशयं प्रति- “ इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम्‌ ' । इत्यादुपकरम्य- “ स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः । भक्तोऽसि मे सखा वेति रहस्यं चैतदुत्तमम्‌ › । इत्यादि । तथा- ¢ चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनः सदा › । इत्यादि । तथा प्रकरणपरिसमापो-

[रि

१ राना १.२ तथा ` नास्ति, २ राना २ 'प्रत्यथादि. ३ राशा ९ प्रति एवम्‌,

~ ~ ~

~~~ ~~~ -~ -----~------ ~ "मकत्॑ पी 1 स 9 1 1

स्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [ भ, ¶.१

ˆ सिद्धि प्राप्तो यथा ब्रह्न समासेन निबोध मे। समासेन तु केन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा › ॥ इत्युपक्रम्य, ˆ समः सर्वषु मतेषु मद्भक्तिं ठमते पराम्‌ । भक्त्या मामभिजानाति सोऽहं यश्चास्मि ततः › ॥ इति । पभरद्धादिविषयमाह- “ श्रद्धावाहंभते ज्ञानं संयतस्तत्रेन्दिः । ज्ञान खण्ध्वा प्रां शानितिमविरेणापिगच्छति › ॥ इति । ' श्रद्धावन्तोऽनसयन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्विषैः › । इति । भ्रहुधाना मतरमा भक्तास्तेऽतीव मलियाः ' ॥ इत्यादि च | इत्थं सगभेदेष्ववस्थितेष्वयं समनन्तरपरतिपादितो देवसगं॑मेदो मनुष्यातमको यादशस्योपदेशस्य विषयत्वेन परिगृहीतस्तस्य तावत्स्वूपमुपक्षिप्यते । इह खलु परतिपादितस्वरूपस्य स्वंकतुः परमेश्वरस्य सततं करैतवातखोपाक्रियाश्यकत्य विरहे सुव्यवस्थित तन्मायविभवोद्धावितमेदानामपि जीवानां परमाथतस्तदालसकत्वात्त- देव कियाशक्त्य विरहः सदेव स्थित इति ॥

प्रथमोऽध्यायः । सवात्मनां कर्मणां परित्यागानुपपत्तेः, शाख्रचोदितानां तेषां बन्धकतश- क्िपतिस्तम्महेतु वक्ष्यमाणज्ञानसंस्छतानामधेकारिदेशकारावस्थाद्यपेक्षं मख्य- कस्पानुकल्पक्रमेण यथा शक्ति यथाविधि चानुष्ठानमेव सकरस्योपदेशविषयमूतस्य जनस्य परमाथस्वहपरसमापत्तिखक्षणमोक्षापि गमहेतुरित्ययमिहोपदे लो विवक्षितः । अतश्च कस्यवेदप्यधिकारेणः कस्यां चिद्प्यवस्थायां घोरस्यापि शास्चचोदितस्य करमेणः परिहारानुपपत्तो स्थितायां वादरमेव बोरकमौधिरूतमुक्तोपदेश्यरक्षण- विशिष्टमजंनमुदिश्य भगवत्कतंकं रहस्यमिदमुपदेष्टं मुनिपुरगेवः प्रचक्रमे-धर्मक्षेष इत्यादि किमकूवत संजयेत्यन्तम्‌ । धुतराटे उवाच । धर्मक्षेत्रे कुरक्षेजे सर्वक्षच्रसमागमे । मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सः. ॥१॥ [ शांकरपाठः १-समवेता युयुत्सवः. | १ राना १.२ ˆ अवस्थितेषु ° नास्ति. २ राशा १.२ (प० छि० ) ना २ ^त्वानव रोपात्‌, ३ राशा १ना२ श्क्तिनित्यारिरहे. ४ राशा १ ( प्रान्ते ) प्रक्रमते पाठः.

श्वी २-१४ ] भ्रीमद्धगवद्रीता । ९

धतराष्पश्नचोदेतसजयवाक्यानि । दृष्ट्वा तु पाण्डव्रानीकमित्यादितुमुटो व्यनुनादयरित्यन्तानि । संजय उवाच । दृष्ट्वा तु पाण्डवानीके व्यढे दुयांधनस्तदा । आचा्थमपसंगम्य राजा वचनमनबीत्‌ ॥२॥ प्रयतां पाण्ड्पुजाणामाचायं महतीं चमूम्‌ । व्यूढां द्रपद्पनेण तव रिष्येण धमता ॥ ३ ॥ अचर शारा महेष्वासा भीमाजनसमा याधे । ययधानः विराटश पदश्च महारथः॥४॥ धृष्टकेतश्वेकितानः कारैराजश्च वीयवान्‌ । पुरजित्कन्तिमोजश्च देव्यश्च नरपुंगवः ॥ ५॥ युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमोजाश्च वीर्यवान्‌ । सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥ ६ ॥ अस्माकं त विशिष्टा २ तान्नेबोध हिजोत्तम । नायकान्मम सन्यस्य सज्ञा तान्बवीमेते॥ ७॥ भवान्भीष्मश्च कणश्च रुपः राल्यो जयद्रथः अश्वत्थामा विकणश्च सोमद्तिश्व वीयवान्‌ ॥ ८ ॥ अन्ये च बहवः शरा मदय त्यक्तजीविताः । नानाराखप्रहरणा नान(यद्धाविरारदाः ॥ ९ ॥ अपय तदस्माकं वल भीप्मामेराक्षितम्‌ । पर्याप्तं खिदमेतेषां बके भीमाभिरक्षितम्‌ ॥ १० ॥ अयने तु सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः । भीष्ममेवाभिरक्षन्त भवन्तः सर्वं एव हि ॥ ११ ॥ तस्य संजनयन्हर्षं कर्वद्धः पितामहः सिंहनादं विनयोचेः राङ्क दृष्मो प्रतापवान्‌ ॥ १२॥ ततः राङ्काश्च भेय॑श्च पणवानकगोमृखाः सहसैवाभ्यहन्यन्त स रइाब्दस्तुमुटो ऽभवत्‌ ॥ १६३ ॥ ततः ग्वेतेर्हयेयुक्ते महति स्यन्दने स्थितां । माधवः पाण्डवश्चेव दिव्यो रको प्रदध्मतुः ॥ १४॥

सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- | अ, १

पाश्चजन्यं हषीकेरो देवदत्तं धनंजयः ।

पोण्डुं दध्मो महारङ्कं भीमकर्मा वृकोदरः ॥ १५ ॥ अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ।

नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पको ॥ १६॥ कार्यश्च परमेष्वासः रिखण्डी च महारथः । धृष्टदयु्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः॥ १७ ॥ पालश्च महेष्वासो ्रपदेयाश्च पञ्च ये ।

साद्रमश्च महाबाहुः राङ्खान्दध्पुः पृथक्‌ पथद्ध्‌ ॥१८॥ स घोषो धार्तराष्टाणां रदयानि व्यदारयत्‌ ।

नभश्च पृथिवीं चैव तुभरलो व्यनुनादुर्येत्‌ ॥ १९॥

[ शंकरपादाः १-नायकाः. २-करपश्च समितिंजयः. ३-“दत्तिस्तथैव च. ४-सर्व

युद्ध. ५-“घु च. ६-द्रुपदो द्रौपदेयाश्च स्थः एथिवीपते. ७-यन्‌. |

प्रस्सरवधाध्यवसायरसरन्धसकटकृरूपाण्डवसेन्यसमागतसुभटघोरसमरसेरम्भो- द्ोगसृचकत्वात्कमघोरत्वपरतिपादनतात्य तथा “अथ व्यवस्थितान्टष्ट्वा › इत्युपक्रम्य, संजयोक्तान्येवाजैनवाक्यानि

¢ ® [१

[णि निगदव्याख्यातानि ॥

नेन्यनिरूपणोपकरमाणि ‹ उभयोः सेनयोर्मध्ये › इत्यादीनि स॒योधानि । ततः संजयोक्तान्येव त्हषीकेशवाक्यान्यपि स्फृराथान्येव ॥

अथ ग्यवस्थितान्दष्टवा धातराष्टान्कपिध्वजः।

परवृत्ते राश्चसंपाते धनुरुयम्य पाण्डवः ॥ २० ॥

हृषीकेरां तदा वाक्यमिदमाह महीपते ` ।

उभयोः सेनयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥ २१ ॥

यावदेतानिरीकषऽहं योदकामानवस्थितान्‌ |

कैभया सह योद्धग्यमवस्मिन्रणसमुयमे ॥ २२ ॥

योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽज समागताः ।

धार्तराष्टस्य दुर्बदधे दधे परियाचिकी्षवः ॥ २३ ॥ संजय उवाच ।

एवमुक्तो हषीकेदो गरडाकेरोन भारत ।

उभयोः सेनयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम्‌ ॥ २४॥

भीष्मद्रोणप्रमुखतः सवेषां च महीक्षिताम्‌ ।

उवाच पार्थं पदयेतान्समवेतान्कुरूानिति ॥ २५ ॥

[ शांकरपाठाः १ -पूवीर्थानन्तरं ˆ अञ्न उवाच ' इत्यधिकम्‌ । २-र-सेनयोरुभयोर्मध्ये,]

क्षो. २६-३४] भ्रीमद्धगवद्ैता । १॥

ततस्ततराप्यादित्यादि, सीदमानोऽत्रवीदित्यन्तमचंनस्य पितृमातामहादिबन्धुव- गद्‌ दनाक्रेयात्मकं संजयवाक्यमपि ग्यक्ताथम्‌ ॥

तत्रापरयत्स्थितान्पार्थः पित॒नथ पितामहान्‌ ।

आचायान्मातुलान्ध्रात्न्पुजान्पाजान्ससींस्तथा ।

भ्वरुरान्पुहदश्चेव सेनयोरुभयोरपि ॥ २६ ॥

तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः स्वान्बन्धूनवस्थितान्‌ ।

पया प्रथाऽऽविष्टः सीदमानोऽबवीदिदम्‌ं ॥ २७॥

| रांकरपाठः १-विषीदानिद्मनवीत्‌. | ततः प्रस्तुतोपदेशं प्रतिषध्य तच्चाज्ञानसमृद्धूतपितमातामहादिबन्धुवधप्यव- सायिसंग्रामकर्मविेकित्सस्य करुण विदा विवशस्यार्जुनस्याधरममेव धर्मत्वेन ग्यप- दिशतो ' दृष्ट्वेमान्सजनान्‌› इत्यादीनि, ' तन्मे क्षेमतरम्‌!इत्यन्तानि मनुष्यस्व- भावसुटभामिध्याज्ञानप्रतिपादकवाक्यानि निगद्व्याख्यातान्येव ॥ अजुन उवाच । दृ्टवेमान्स्वजनान्रप्ण युयुत्म्न्समवस्थितान्‌ ।

सीदन्ति सर्वगाजाणे म॒खं च परिशुष्यति।

वेपथुश्च हारीरे मे रामहषश्च जायते ॥ २८ ॥

स्रेसते गाण्डिवं हस्तात्वकचेव परिदद्यते ।

न च दाक्रोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः॥२९॥ निमित्तानि च परयामि विपरातानि केशव ।

न च भ्रयोऽनुपरयामि हत्वा स्वजनमाहये ॥ ३० ॥

न काङ्क्षे विजयं छृष्ण न राज्यं नं मुखानि च ।

किं नो राज्येन गोविन्द्‌ किं मोगेर्जीवितेन वा ॥ ३१ ॥ येषामथं काङ्क्षितं ना राज्यं भोगाः सुखानि च ।

त एवेमे स्थिता योहं प्रा्णास्स्यक्त्वा सुदुस्त्यजां ॥६२॥ आचार्याः पितरः पतरास्तथेव च पितामहाः ।

मातुलाः श्वशुराः पोजाः स्याटाः संबन्धिनस्तथा ॥९३६॥ एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्रतीऽपि मधुसृदन ।

अपि जेलोकयराभ्यस्य हेतोः किमु महीक्ष्ते ॥ ६४ ॥

१२ स्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [ अ, १

निहत्य धार्तराष्ट्राः का प्रीतिः स्याजनार्दून । पापमेवाऽऽश्रयेदस्मान्हत्वेतानाततायिनः ॥ ६५ ॥ तस्मान्नाहा वयं हन्तं धातराष्टान्स्ववान्धवान्‌ । स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥ ३६ ॥ ययप्येते न परयन्ति लाभोपहतचेतसः । कुलक्षयकृतं दोषं मिचद्राहे च पातकम्‌ ॥ ३७ ॥ कथं न ज्ञेयमस्माभेः पापादस्मानिवरतितुम्‌ कुलक्षयकृतं दोषं संपरयद्धिजनार्दन ॥ ६८ ॥ कुलक्षये प्रणर्यन्ति कुलधमाः सनातनाः ।

धमे नष्टे कुट छत्स्नमधर्मांऽभिभवस्य॒त ॥ ३९ ॥ अधमामिभवाक्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुल्यः ।

खीषु दुष्टास वार्ष्णेय जायते वर्णसंकरः ॥ ४० ॥ संकरो नरकायेव कुलघ्रानां कुलस्य च ।

पतन्ति पितरो दयषां लृप्तपिण्डादकक्रियाः ॥ ४१ ॥ दोषेरेतेः कुलघ्नानां वर्णसकरकारकेः ।

उत्सायन्ते जातिधर्माः कुलधर्मांश्च शाश्वताः ॥ ४२ ॥ उत्सन्नकुकधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन ।

नरके नियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥ ४६३ ॥ अहो बत महत्पापं कतु व्यवसिता वयम्‌ । यद्राज्यसुखलोमन हन्तुं स्वजनमुयताः ॥ ४४ ॥ यदि मामप्रतीकारमशाचर शाच्रपाणयः।

धातराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षमतरं भवेत्‌ ॥ ४५५ ॥

[ शांकरपाठाः १-दृष्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सु समुपस्थितम्‌. २-मम गा“. इद-गाण्डीवं संसते. ४-न च राज्यं. ५-&-त इमेऽवस्थिता युद्धे. ७-धनानि च. < नु. स्-प्रपरय. |

ततश्वेवमुक्वेत्यादि संजयवाक्यमपि गताथमेव ॥ संजय उवाच । एवमुक्तवाऽजुनः संख्ये रथोपस्थ उपाविशत्‌ । उत्सृज्य सदारं चापं शोकसंविभ्रमानसः ॥ ४६॥ ॥ इति श्रीभगवद्रीतासूपानिषत्षु प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ [ शांकरपाठः १-विघज्य. |

भ, २ श्चा, १-२] श्रीमद्धगबदरीता । १६

इति तालयतः प्रथमोऽध्यायो व्याख्यातो, न तु गोखभयाततिपाध्ते ॥ एवमयं. प्रथमोऽध्यायो यथोप्कान्त उपदैश्यमगवत्पवृत्तिहेत्वजनविषादपति- पाद्नाथः समाप्तः ॥ योग्यानुग्रहनीतिनाटकाविधिपस्तावनेयं प्रभो- गतासु प्रथमस्य या विरचना व्याख्यास्यतां ध्यायताम्‌ दिव्यास्वादसुधारदरुवस्तुविकसत्कोतृहखानां मनः सभ्यानामवधानमाजानिबिडं बध्नातु बादरम्‌ ॥ इति श्रीराजानकरामकण्ट विराचिते वाक्यार्थान्वथमात्रे सर्वतोभद्रनाम्नि मगद्रीताकिवरणे प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥ ॥ अथ द्वितीयोऽध्यायः ॥ भी गणेशाय नम॑ः । अथैवं व्यामोहवशविरस्थुखमजुनं पतिं सेजातानाभिषपृक्ष- स्य भगवतः परमार्थोपदेशप्रकमपिशुनानि वाक्यान्युपक्षप्तं संजय उवाच । तं तथा रपयाऽऽविष्टमश्रपूर्णाकुलेक्षणम्‌ । सीदमानमिदं वाक्यमुवाच मधुसुदनः॥ १ ॥ | शांकरपाठः {-विषीदन्तम्‌. | स्पष्टोथः ॥ यदुवाच भगवास्तदाह- कुतस्त्वा कर्मठमिदं विषमे समुपस्थितम्‌ । अनायंजुष्टमस्वग्यमकीर्तिकरमर्जुन ॥ २ ॥ [ शांकरपाठटः १-श्टोकापर्वं “ श्रीभगवानुवाच › इत्यधिकम्‌ . |] इदमेवंविधं प्रस्तुवावश्यकरणीयस्वकमकरणावसादकारणन्यामोहात्कं कमरे पापे तां भवन्तं कृतः कस्मालिमित्ताद्विषमे संकटे उपस्थितमागतम्‌ । कीटशं कश्मटमना्यजुषटम्‌ । अधिष्टसेवितम्‌ । अत एव स्वर्ग्यं स्वगपाततिपापिकृटम्‌। अ- कीर्विकरमपवादसंपादकम्‌। इति पद्सेगतिः स्फुटेव । अ्थ॑विरेषं चिमे गर्भीकत्य मगवानेतदाह । अजनशब्दोऽत्र न संजिमातसंबोधना्थः । कि तु तद्रतपरु-

१ रादा १-( अस्य स्थाने ) श्रीगणपतये नमः; शा र-नास्ति; ना २-ॐ श्री. २ राना २-प्रसंजाता, ३ रादा १~' शोकः” इत्याधकम्‌. ४ राना २-संज्ञा,

१४ स्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ. ९

मिजनप्रज्ञापराक्रमादिगुणगरिमप्रत्यायनाथः। तच्छब्दोऽपि परमाथतो मोहादिम- ठविविकस्वभावस्थाऽऽलमनः। प्रत्यायकत्वेन प्रयुक्तः। तेन वस्तुतो यस्त्वं तस्यानेन व्यामोहकलङ्न सबन्धः प्रकाशस्य तमसेवात्यन्तमसभाग्य इति कुतस्वा- मिदमुपस्थितमित्यनेन वाक्येन गर्भीृतम्‌ । अत एव वैतत्ापमनार्थैरतखविद्धि- रसाधृभिः सेवितम्‌ । इत्याद्क्तम्‌ ॥ अनेनेव क्मेणेतद्विरेषयितुमाह । मां कठेष्यं गच्छ कोन्तेय नेतस्वय्य॒पपद्यते । दरं व्टदयदो्बल्यं व्यक्त्वोतिष्ठ परंतप ॥ ३ ॥ [ शांकरपाठः । १-ङ्केव्यं मास्मगमः पार्थ. |]

हे परंतप शश्रुजनज्वरजनक्‌ क्लेग्यं कापुरुषत्वं मा गः । यतस्वाथे जग- द्िख्यातविकरमादिगुण महिनि नेतदेवेविधमल्पसच्चजनोवितमुपपद्यते । तस्माह्ष- दरमसारं ददयदोषैल्यमाशयकार्य विहायोत्तिष्ठ । खप्रस्तते ध्ये संग्रामकर्म- ण्युद्यमं गृह्णीष्व । अत्रापि तच्छब्दस्य पूर्वोक्ताथेगर्भीकारेण प्रयोगो मन्तव्यः । कंठेन्यराब्दस्य च विवेकरन्यत्वगर्भकिरिण, इत्यन्यदपि विरेषणमेवं योज यमिति ॥ अथ संप्रव्यनाविभृतासमानात्मस्वरूपविवेचनक्षमपन्ञवाटेहादिकमेवाऽऽततविन प्रतिपद्यमानो गवादिवधमहापातकपयंवसायि समरानुष्ठानं दोषो द्वावनेन प्रति- षेयुम्‌ ॥ अर्जुन उवाच । कथं भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन । इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पजाहावरिसदन ॥ ४ ॥ मधुसुदन, कथं केन शास्रोपपनेन प्रकारेण भीष्मं पितामहं गरं ब्रोणं ब्राह्मणं संगरे सायकैः प्रतीपं संप्रहरिण योजयिष्यामि । यदि वा प्रतिशब्देन द्वितीया व्याख्येया । युधिश्वाकमंक एव । परस्मेपद्मत्र च्छान्दसम्‌ । अन्यत्रा प्येवं द्रष्टव्यम्‌ । यतस्तौ विद्यामिधानधनप्रदानपरमोपकारिणो प्राणेरपि प१तितो- पणीयहद्यो पृजनमेवार्ैतः ॥

= ~ -- --~---~ -=-------- = --=------~- -- ~~~ ~ > ------------ -----~-~ ~~ ~ --- ------ ------ ~~ --- ~

१ राना १.२-श्लाष्य. २ राहा १-द्रोणं च गुरं,

शो. ६) श्रीमद्धगवटीता । १५

अत्रैतेन कथमितिप्रकारप्रभ्नेन प्रस्तुतरणपरिजिहीषायाः कश्मरतवं भगवतो- पन्यस्तं धमेविरोधादनुपपलमेवेत्यभिप्रायः सूरितोऽ्जुनेन । यत ओह,

गुरूनहत्वा हि महानुभावा- ऊश्रयश्चर्तु भक्ष्यमपीह लोके । नं तवर्थकामांस्तु गुरूनिहेत्य भुञ्जीय भोगान्रुधिरपरदिग्धान्‌ ॥ ५ ॥ [ शंकरपाठाः १-श्रेयो भोक्तु. २-हत्वाऽर्थ.. इ-गुरूनिहेव. | `

यस्मात्सम्रामपरिहारेण गुरूणां वधः परिहतो भवति । ताश्च अहता भिक्षा- नमप्यभ्यवहरतु प्रशषस्यं स्यान्मम । न पुनरहं ध्टिम्सुस्तान्ग्यापाद्य तच्छोणि- तोपचितानिष्टान्विषयान्समश्नीयाम्‌ ॥ कि च, न चेतद्धिश्चः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदिवा नो जयेयुः । यानेव हत्वा न जिजीविषाम- स्ते नः स्थिताः प्रमुखे पातराष्ट्राः ॥ & ॥ | शांकरपाठः १-तेऽवस्थिताः. | एतदेव न॒ जानीमः । द्रयोमभ्यात्कतरदस्वस्माकं प्रयोजनवत्तया गरीयो गुरुतरं स्यात्‌ । कयोस्वयोवस्तृनोरियाह । यदि वा वयं तान्प्तिद्द्रिनो जयेम तिरस्कवीमिहै । यदि वाऽस्मासते तिरस्कृ्‌।रन्‌ । एतयोरेकतरस्य गशीयस्वापारे- ज्ञने कारणमाह-पस्माद्यान्कृहन्व्यापाद्य वयं बन्धुविरहात्पाणानेव धारयितुं नेच्छामः। ते धतराटपूजा भ्रातरोऽस्माकं पुरः स्थिताः। किमुक्तं भवति । यदि तावदस्माभिः कृरषो हताः स्युस्तदस्य पक्षस्य का गरीयस्ता दुःखमात्रफल- त्वात्‌ । एवं चार्थादिदमुक्तं स्थात्‌ । यदि तेऽस्माज्ञयेयुः स पक्षो गरीयान्भवे- कति ॥

अथ समरकरममानृष्ठानं धर्मसुखबाधकत्वात्परिहायंतया प्रतिपा्यापि स्वानि वेदुष्याभिमानदोषमाशङ्कमानो भगवति संशयानमात्ानमविदयनाह,

१ भानि का भाक

-------- ~~ =" ~ -~-~~-- -->---- ~

४ ष

------^~न- ~~~ ~~ +~ ~

[1 त

१ राशा १-'रास्तं ( प्रान्ते, स्यं ). २ राशा १.२-घन -

१६ सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ.

कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि त्वा धर्मस्तमटचेताः। यच्छ्रेयः स्यानेध्ितं ब्रूहि त रिष्यस्तेऽहं साधि मां त्वां प्रपन्नप्‌ ॥ ७ ॥ | रांकरपाटः १-त्वाम्‌. | हे भगवन्नहं काष॑ण्यदोषेण बन्धुहिसाजनितेन देन्येनोपहतस्वमावः प्व सितक्षतधर्मा, अत एव भ॑षु शास्रो दतेष्वाचारेषु संमूढवेताः संरायितमनस्को भवन्ते प्रच्छामि । अतश्च यन्मे वस्तु भेयः प्रशस्यतरं स्यात्तनिशितं निःसं- देहमादिश् । यतः रिष्यः शासन।यस्तवाहुम्‌ । एपन प्रपनमुपपनं सन्तं गृरु- भूत्वा मां शाधि व्युत्पाद्येति ॥ कि च, न हि प्रपयाभि ममापनया- यच्छोकमच्छोषणमिन्दियाणाम्‌ । अवाप्य भमावस्पत्नम्रद्ध राज्यं सुराणामपि चाऽअधपत्यम ॥ ८ ॥ यस्मात्तमहं के।च वां वग।यत्वा न तकया यो मम शाकं शोचनमपसा- रयेत्‌ । कीटृशमिन्दियाणां बाह्चाभ्यन्तराणां करणानाम्‌ । उच्छोषणं संताप- कम्‌ । किंरृत्वा । रोचनं निवपृक्ष स्फें मूषारापिपत्यं उन्ध्वाऽपि | अथवाऽत्यस्पमिदमृच्यते । देवानामप्येश्वयमापगम्य मम कापण्यदोषोपहृतस्व- भावस्य रोचनमेव स्थात्‌ । राज्यं स॒राधपत्य चावाप्यं यच्छ।चनं मम स्या्- निवारकं कंचिदपि न पर्याम।ति संबन्धः । अते मां शाधीति । एवं शोचन- करियपिक्षमवाप्ति क्रियायाः पोवैकास्यमवसेयम्‌ । न तवपनोदनेक्रियपिक्षम्‌ । अप- नोदनक्रियाया अवाप्तिक्रेयायाश्र कतकतवं स्यात्‌ । तथा हि सति मिनक- पकताच्छब्ददोषः । समन्वयाभावाच्चाथदोषो द नवारः स्यादिति ॥ अथ यद्धनिषेधनिश्तब्‌।द्त्वे धनंजयस्य प्रपिपादापितम्‌- सजय उवाच । एवमुक्त्वा दहषाकेर। गडाके शः परतप । न यात्स्यामात गोवन्दमुक्त्वा तृष्णा बभूवह ॥९॥ तेम॒वाच ह्‌१।कराः प्रहस नेव भारत । सेनयोरुभमयोमध्ये सद्मानामद वचः ॥ १०॥ [| शंकरपाठो १-योत्स्य इति, २-विषीद्न्तम्‌. श्छोकानन्तरं ‹ श्रीभगवानुवाच ` इत्यधिकम्‌ | ।

शलो. १९] ्रीमद्धर्गवदीती । १७

पीकदयमेततार्थम्‌ । रितु हषीकाणीन्दियाणिं तेषामीशो नियन्ता भ॑गवान्‌ । गुडाका निन्दरामाचक्षेते तस्था ईशस्तयाऽनमिमावनीय इत्य्जुनवि- शेषणं व्याख्येयमिति ॥

एवंमिदयाव्यामोहपरित्यक्तसंमामाध्यवसायमजनं सम्यग्ज्ञानोपदेशेनाब्र स्वक मणि परवतंपिषुभंगवानुवाच ।

त्वं मानुष्येणोपहतान्तरात्मा विषादमोहाभिमवादिसंजञः। कृपागृहीतः समवेक्ष्य वन्धू- नमिप्रपनान्मुखमन्तकस्य ॥ ११ ॥ [ एष श्छोकः शां ° पठे नास्ति. ]

उपदेशामावात्संपत्यनदितदेवसे्गोचितपरज्ञस्त्वं मानुष्येण मनुष्यभावेन संशय- विपर्ययाज्ञानहठेनोपहतान्तरापमा प्रयभिज्ञाभावात्तिरस्कतसत्यासस्वरूपो, वत॑स इति शेषः । यस्माद्िषदेन रोकजेनानध्यवसायेन मोहेन च विपर्ययप्रत्ययहे- तुना वेदित्येण यस्तेऽभिमवः सामथ्यंभङ्कः रतः, तस्माद्ेतोर्विसंज्ञो विगतवे- ्ष्यमाणसम्यग्जञानोऽसि । कुत एतद्वगतमित्याह । यतस्तं दुर्निवारपसरस्य छृतान्तस्य वदने प्विष्टान्बान्धवालिरूप्य रपागरहीतो गृहीतपः स्वीरतक- रुणः संवृत्तः । आहिताग्न्यादेराृतिगणत्वादगृहीतशब्दस्य पुवेनिपातामावोऽ- ्रावसेयः । तेन बहुत्रीहिरेवायं न तत्पुरुषः । तस्मिन्सति भिनकतैत्वपरसङ्खः । अनेन शखोकेन वक्ष्यमाणस्याऽऽमन्ञानस्य प्रथमपतिपाद्यं रारीरशरीरिष्यतिरे- कज्ञानमासुजितम्‌ ।

यत एकान्तविनश्वरशरीरसंनिये शविरेषयेबन्धुवदित्वमिदं शरीरिस्वरूपाप- रामशंनिबन्धनम्‌ । अत एवाह-

अरोच्यानेनुशोचंस्तवं प्राज्ञवन्नाभिभाषसे। गतासूनगतासूंश्च नानुरोचन्ति पण्डिताः ॥ १२॥ [ श्करपाटः १-अन्वशोचस्तवं प्रज्ञावादांश्च भार. ]

१९ रानां १--सर्गोदितः । ए्राना २-श्वा इत्येन वि ३ राशा १-( प्रान्ते ) गृहीता कृषा येन स कृपागरहीतः । बहुव्रीहिः, न त्पुरुषः कृपया गरहीतः। यदि कृपया हीत इति स्यात्‌; तद्‌ कपा कर्ज) समवेक्षणे तक्त्वमिति कर्ता भिन्नकर्त्वं स्यात,

३

१८ सवतोभद्राख्यटीकासमेता- | अ,

तवं ज्ञातिगुवादिवधपयवसायिनः समरब्यापारस्याधम्यैतवदुःखोदकत्वादुपन्यस्य राकदयबाधकतवं प्राज्ञवद्वुद्धिमानिव न जल्पसि । नेषा नैष्टिकी बुद्धिः, शरी- रशरीरिविवेकज्ञानामावजनिता विमतिरेवेषा । न दते गुवादयोऽवश्यं विनाशश- रीरमात्रालकाः। रितु नित्याः शरीरिण एते तदव्यतिरिक्ताः । अत एव कि कुरवस्तं प्ाज्ञवनाभिमाषते। अशोच्यान्‌ विनाशमावातरमाथतश्च दुःखो - गाभावादृशोचनीयान्‌ परिदेवनस्याविषयमृताननुशोचन्‌ शोकविषयतवेन भाव- यन्‌ । यतश्वेते नित्या अतत एव तान्‌ गतास्तभ्यस्तिभ्यः शरीरेभ्य उत्कान्त- प्ाणान्मृतव्यपदेशमाजस्तथा चागतासूस्तेषु तेषु॑ररीरेष्ववस्थितप्राणत्वानी- वदृव्यपदेशभाजः । पण्डिता विज्ञातपरभार्था नानुशोचन्ति ॥

तथा च जीवावस्थायामेवेषां तावनित्यत्वं प्रतिपाद्यितुमाह- न दयवाँहं जातु नाऽऽसं न त्वं नामी जनाधिपाः न चेव न भविष्यामः सर्वे वयामितः परम्‌ ॥ १३ ॥ [ शांकरपाठः १-त्वेवाहं. २-नेमे. ई-वयमतः. |

थं मां वतमाने मन्यसे सोऽहं जातु नाऽऽसम्‌ । नजदरयेन पुषैकाटमेव प्रतं प्रतिपादयति । नाहमभूत्वा भवामि, तु प्रागपि मूता, इदानीमपि भवामि । यथाऽहं तथा त्वमपि संप्रति वतमानत्वेन प्रतिभासमानः पृवेमप्यासीरेव, न त्वभूता भवसि । यथा च त्वमेवमिमेऽपि वतैमानत्वेन परतिभासमानाः सवं राजानः पूर्वै मासनेव । न पुनरमत्वा भाव एषाम्‌ । न चं स्वं एव वयमितः परमस्माच्छरी- राद्नन्तरं न भविष्यामः । भविष्याम एवेत्यनेन युष्मद्स्मदादिपरिभेदेन व्यव- स्थितस्य जीवरोकस्य काटतरयेऽपरि स्तासंभवानित्यतवं प्रतिजार्नति । आस- मित्यादि तु मूतादिक्रियाकरवत्ग्यपदेशो विनाराधमेकशरीरसामानाधिकरण्य- श्रमषृतः । न तु नित्यस्य मतादिव्यपदेश उपपद्यत इति ॥

नन्‌ देहनिष्ठस्य जीवस्य कर्तवन्ञातुतादुपरुम्भत्तत्कथं तद्विनाशे तस्य नित्यत्वं स्यादिति दुराश्ङ्ां पत्यक्षोपरम्य निददयौनपरतिपादनेन परिहतुमाह-

देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कोमारं योवनं जरा । तथा देषहान्तरप्रापिर्धीरस्तय न यद्यति ॥ १४॥

९ राना ९१-संवर्त. २ राना २-काक्भावमेव. ३ राना २-प्राङतं. ४ राना १.२- च ` नास्ति,

छी, १५] भ्रीमद्भगवद्वीतां । १९

असिन्वतैमानवुद्धचा परिगृहीते देहे यथाऽस्य देहिनस्तत्तेितुरासनः कौ- मारं कुमारमावो बाल्यं, तथा योवनं तारुण्यं, तथा जरा वृद्धमाव इत्यवस्था- धरयमनित्यं तेन देहिना मृतादिषेनानुबन्धीयमानं संबध्यते । तथा तेनैव निदर्श- नेनेतो देहादन्यस्य प्रापिस्तस्याऽऽत्नो दहद्रयव्यापकस्य स्थितैव । तत्र तच्वज्ञो मोहं न गच्छति, शरीराषिनासे शरीरिणमविनष्टं मन्यते, नित्यमेव तमवगच्छ- ति । किमनेनोक्तं भवति । यथा बात्याद्यवस्थातरिनाशेन न कथिदातविनाश्ं मन्धते, कितु सर्वः कथित्पतिपलां बात्यौद्यवस्थामतीषानागतवेनैीनु दधानः पतिपत्तारमातमानमेकं स्थितं मन्यते । तथेव नानदेहसेबन्धमतीतानागततेनान्‌- संद्धानः प्रबुद्धो नित्यमातमानमवगच्छति । एताभिश्च स्थटाभिः कौमारा्- वस्थामिस्तद्रता जागराद्योऽप्यवस्थाः प्रतिपादिता वेदितव्याः। तथा हि-तास्व- न्योन्यभिनरूपासु प्रवतमानासूत्पादषिनारवतीषपरब्धतेनैकेन रक्षणेन युक्त- स्ताभ्योऽत्यन्ताविरक्षणस्वमाव आत्मा सर्वस्येव संवेदनसिद्धो व्यापकत्वेन व्य- वस्थितः । यथेकस्मन्देहे परस्परविविक्तटक्षणंस्वभावजागरादवस्थाविशेषरवे- दितत्वमविकटक्षणविरेषणस्य सुसूक्षमस्याप्यभावदेक एक एव सिद्धः ॥

तदनेन मायेकीङतदेहेहिव्यतिरेकोपपतिप्रतिपादनद्वारेण पारमार्थकमातमा- देवमुपकम्येदानीं यथापतिपादित आलस्वरूपे, येन हेतुना सर्वजन्तो मुह्न्त,

क्न र

अन्यथेव तं प्रतिपद्यन्ते, तत्मतिपादनपूर्व तत्पतिमेधोपायमपदेष्ट्माह- माजरास्परास्ति कोन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः।

आगमापायिनोऽनित्यास्तास्तितिक्षस्व भारत ॥ १५ ॥ मीयन्त एताभिरिति रत्वा देहत्वविशिष्टस्थ प्रमातुः प्मेयाथपरिच्छेदसाधनं मात्रा इन्दियश्चक्तय उच्यन्ते । स्पृश्यन्ते वेद्यतया परामृश्यन्त इति स्पश इन्वि- यथास्ते च द्विप्रकाराः । भरोजादिबचन्दिस्पृश्यमानाः शब्दादिह्पाः, केव- लान्तःकरणस्पृश्यमानाः सखादिहूषाः । तुशब्दो व्यतिरेके । परमार्थतो नि- त्यस्याऽऽतमनो माज्ासर्शाः पुनः रीतोष्णसुखदुःखदा इति संबन्धः । ते च श- रीरेण संबध्यमानाः शीतमनुभवाम्युष्णमनुभवामीति प्रत्ययं ददति । अन्तःकरणे संबध्यमानाः सृखमनुभवामि दुःखमनुभवामीति प्रत्यये ददति । ततश्च शीतोष्ण- सखदुःखादिष्वात्मधमेमारोपयन्त उत्पादविनारस्वभावत्वादनित्या आत्- ` १ राना १.२-बाला २ राना १-८ अनु-- › नास्ति, ३ राना २- स्थितश्व; राशा १-स्थितः ।. ततश्च, ४. रना २- रक्षाणिक

र सर्षतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ,६.

्यनित्यताज्ममूतदुयन्तः सवपाणगृतो मोहयन्तीत्यथः। यतश्च ते परमथतः

परिक्षएरविनाणिनः। ततः पोदितोपपरत्या नित्यमा्मानं परत्यवमर्ासांस्तितिक्ष्, सहृख । ततरमापितेनानित्यसुखादिस्पशमातरेण नित्यनिषिकारस्वतावषठम्मप्रदिषठं मा त्याक्षीः । यथा तेखोक्येकवीरेण तवया दरपोदुरमापतन्तः परिद्िन नि- प्पकम्यनिजपोरुषपरिसन्द सुस्थितेन मनागप्यन्तरनुपजातविकरयेण सरत्सावक्ञमु-. द्यतररवया सोढास्तथेव निसगंर्निपिकररेः स्वासन्यहंकारमासेप्य तेऽपि

स्पशौख्याः प्रतिद्रद्रिनः प्ररुतिनिःसारवत्सह्पनिह्पणमत्रेण स्द्चन्ताम्‌ ।. यथास्थिववस्तुविमर।भावमावजनितोऽयं व्यामोहः । यदात्मनि देहबुदधचादिः धममारिषेण छुशोऽहं पूर्णोऽं सृखिताऽहं दुःखितोऽहामित्यादयः परत्ययास्त- त्सामानाधिकरण्येन प्रादुभमैवन्ति । ततः पुनस्ते स्वालेकेनावस्थिता बहिरन्तः- - करणशक्तिभिः केवलं स्पृश्यन्ते, न तु तावता कांबिदप्यातमनो विकारकभिकां सेपादायितु क्षमः । सदिकश्पणोपमो दययमालसा नीरपीताचामासतुत्याभिः .

क ® ®

स्फरन्तीमिरपि सुखादिपतीिभिनान्यथा कतु शक्यते । यथोक्तम्‌-

आसक्तिसाप्यवशाद्रिचित्ाः पदाथजातस्य विभानिि भासाः | प्रपद्यते तन तु जातु धीमाध्विकारमाद्रो इव प्रसनः ॥ इति ।

अत एव मात्रास्पशशब्देनेन्दियाथव्यपदे दः रतः । तदनेन शोकेन सर्वसेवे- यमङ्गुरस्वमावकोमारजागरा्यवस्थावत्सुखाद्यवस्थास्रपि सर्वपराणिगतासु रंवेद्‌- कववनेवेकेन युक्तो नित्यो व्यापकं एक एवाऽऽसा प्रतिपादितः। न चैताकतेकस्य सुखित्वादौ सति सरव॑सृखित्वादिपरसंगः । यतो मायोद्धावितान्योन्यभेदाभासा एव प्रमातारः सततं परस्परविभक्तमातमानमवगच्छनि । न तु परमाथकः प्रः प्रमाता । तत्र बेकसिमिन्सवेदा सवव सर्वथा निर्विंशेषस्वभावे सर्वमिदं प्रत्तिबद्धम्‌। यथोक्त, ते प्रपद्ये प्रजासजामिति उपकरम्य-

यस्मिन्नित्ये तते तन्तो दे संब्यवतिष्ठति ।

सदसद्ग्रथितं विश्वं विश्वाङ्खः विश्वकर्मणि ॥ इति ।

तदेवंस्वभावे सत्ये स्वानि सृव्यवस्थितत्वमुक्तटक्षणापिपि प्रतिपादपितुमाह- यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषे पुरुषर्षभ । समदुःखसुखं धीरं सोऽग्रतत्वाय कल्पते ॥ १६ ॥

१ राना २-“रे सवे, २ राज्ञा १-निकटसुला ३ राशा १-नेऽनतर्न तु. `

हौ, १८ ] भ्रीमदद्धमकङ्गीतां । ४६.

थं पुरषयुकउक्षणङ्ञनिकताननिविकलयप्रेकतया पूपुलवस्शरापा उतमानमद. एव धीरं, परिजञावपतककृदाशमव एव च समद सुसं, समे मनोबेखत्दमातेमेकेतः रूपेण सपृश्यमाने तुल्ये दुःखसुखे यस्य तथाविधं, षटादिवदे धतमात्विखष््पेः; सुखादिभिरवुपजनितविकारं सन्तमेते .जन्मविनाशधमयोगादनित्याः सुखिवरोऽह- मित्थादिविपएयंयपरत्मयह्पाः र्दाद्यो न व्यथयन्ति तदििविक्तेदकेकस्वमा-. बात्सत्यादात्मनो न प्रष्थावयन्ति । सोऽमृतत्वाय पृरमामस्समापत्तिवशाद्वि- नाश्चत्वाय कल्पते संपद्यते मक्तो भवतीत्यथः ॥ अथोपपद्युपन्यासपूवेमात्मनो वेदकेकस्वमावस्य पास्माधिकीं सत्तां तथा तत्पमेयसवरूपस्य देहददेश्च जन्मदिन दावतस्तदमावं प्रतिपादयितुमाह-- नासतो बिद्यते भावो नाभावो विधते सतः। उभखेरपि दष्ठोऽन्तस्तवनयोस्तत््वदार्हिभिः ॥ १७ ॥ इह स्वमावादेव यदविद्यमानं वस्त॒ तस्यासतो भावः सत्ता नास्ति । तथेव स्वभावतः सतोः नित्यस्यामावो विनादो नास्ति । पतमोः सदसतोः प्रकाश्चव- मसोरिवात्यन्तपरस्पमरषिरोधात्‌ । फित्वेतयोद्रयोरपि वच्वविद्धिः साक्षात्छतपरमा- रन्तो निष्ठा निथफो दृष्टो विज्ञातः । न ततचखविद्धिः। ते सविन्त्याद्ूवस्वभाव- परमेश्वरमायाश्षक्तयद्धावितविषयपत्ययतया सत्यमातमानमप्रत्यवमूष्यन्त एवासद्‌- नित्यत्वादिना वास्तवसद्धावरहितं देहादिवस्त्विदृतया संवेद्यमानत्वात्सचेन प्रतिपद्यन्ते । परमाशस्तु सनित्मात्मतचवमपत्यभिन्ञायमानतादसृच्वेन परति- पर्यन्ते ॥ ततश्च तक्वशः किं सत्किमसदिव्युपदष्टमाह-- अविनाहि तु तद्विद्धि येन सवंमिदं ततप । विनारमव्ययस्यास्य न कथित्कतुमहति ॥ १९ ॥ एतयोः सदसतोर्मध्यात्तद्विनारि विनाशधर्मरहितत्ात्रमार्थतः सद्वि जानीहि । फ तद्‌ येनेकेनेदमन्योन्यमिंनस्वमावमयं समै उराचरवस्तुजातं ततम्‌ । कृतुवविवक्षया विस्फीरितम्‌ । ज्ञातृत्वविवक्षया व्याप्तम्‌ । एक एव हि परमार्थतः सर्वकर्ता सव॑जञः परमेश्वरः परमात्मा । तद्वभासितान्योन्यमेदानां तु कषेषज्ञानां देहादिकमेवाऽऽत्मत्वेन प्रतिपद्यमानानां प्रिमितविषयं कतत ज्ञतं च न वास्तवम्‌ । १ राशा १-्रत्ययहेतवः श्च, २ राशा १-परमार्थसत्परवक्षात्‌. २ राना १- 'देशरोत्पादविनाश् ४. राशा १.२-भिन्नाव्रभासप्रयं. ५4 राना २-( उर्षरि )-शा २ (प्रान्ते)-त्रिस्ता, & रा्रा १.२ (प्रान्ते)-वा व्याप्तम्‌, ५ राशा १-ज्ञातत्वम्‌,

४२ स्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ. १९

एवमस्याऽऽत्मतत्वाभिधानस्य वस्तुनोऽव्ययस्यामायस्य देशकाटाधवच्छेद्रहि- तत्वाद्क्षयस्वभावस्य तद्विरक्षणः कथेज्ञेयकूपो न रिचिदर्थो विनाशमभाषं कतुमर्हवि ॥

‹ न॒हि ` भित्यस्य सर्वथाऽनवाच्छनमहिम्नोऽ्थस्यानितयोऽच्छेधः पदाथा विनाशाय प्रभवतीति सत्सवरूपं प्रतिपाद्यासत्स्वरूपं प्रतिपादपितुमाह-

अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः । अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्मादष्यस्व भारंत ॥ १९॥ सर्व॑ शरीरेषु सवावस्थासु चाविदुप्तोपरम्धत्वमनकरक्षणतवालित्याषिनाशि- नस्तथा देहादिभिरवच्छेनुमरक्यत्वादेपमेयस्ययत्तादिकैडनाविषयम्‌तस्य ररी - रिण आत्मन इमे देहास्तद्विरक्षणा अन्योम्यमिलागमापाौपेधमंकष्वाष्विनारिनो विनश्वरस्वभादत्वात्‌ । तथा देशकालादिषरिच्छे यत्वाद्‌ अन्तवन्त शयत्तादिकल- नाविषयभूता वेश्चत्वमत्रेण संबद्धा इति देहृरूपस्य वस्तुनः प्रमार्थविनश्वरस्य सेयत्वमाधादिना हेतुनाऽऽमसेबद्धस्य विना सत्यात्मनोऽपि विनाशप्रतिपत्तिरषि- द्याविजुम्मितम्‌ । तच्च त्वायि नोपपलम्‌ । अतो यथाप्रतिपादितात्मतत्वपापष्ठा- हकारो वक्ष्यमाणयोपपत्या दुष्परिहर स्वकमानुतिष्ठन्युध्यस्व प्रस्तुतं समरकमं समाचरेति ॥ अथ युद्धं नाम प्रहननरूपतया हिंसात्मकं कमे, तत्कथमहं गुरु्ञात्यादिरवध- टक्षणे घोरे कमणि प्रवर्तयति यन्मन्यसे तदातमस्वरूपानभिज्ञत्वजनितमोहवि- लसितमेव । यतः- “ य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम्‌ । उमो तो न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥ २० ॥ यो मरायावशादत्यन्तनिर्विकारपरमाथसन्तमात्मानमपरत्यवमूरीस्तदिरक्षणं देहमे- वाऽऽत्मत्वेन मन्यमानो हननादिदेहधमीधिरोपणेनेवं सत्यमातानं हन्तारं हननाके- याकर्तारं -वोक्े परतिपद्यते | यश्वेनमेव प्रतिपादितटक्षणमविनारिनमात्मानं वि- नाशयक्षणदेहधमीध्यारोपणेन हृतं हिंसितं मन्यते । तावुभावपि मोहवशादालन्यं- नात्माभिमानप्रह्रस्तसम्यग्ज्ञानो न जानीतः सत्यस्याऽऽत्मनः स्वरूपं न बुध्यते ।

१ राशा १-“ अमायस्य › नास्ति; शा २ प्रान्ते वर्तते. २ राना १- दि › नास्ति. ३ राज्ञा १- पाय ४ राना २( उपरि ) “ज्ञातिवधादि. ५ राना २-अनात्मन्यात्माभि,

धो. २१1] भ्रीमद्धगवदरीता । ९६ यतोऽयं प्र आत्मा स्मेवेदं परमनिषिकारचिन्मातरस्वरूपः स्वात्मतया सर्वदा विमृश हन्ति न व हन्यते, हन्तृहन्तव्यताभिबन्धनं हननक्रियाकर्त॑तवं न परति- प्यते । नापि हननक्षियायाः कमेत्वम्‌ । एते हि विकल्विपयैयज्ञानामकष्य- वहाराणां केज्ञानामेव समर्वेन्ति न प्ररमात्नः॥ न जायते भ्रियते वा कदाचि- न्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ २११॥

अयमुक्तटक्षण आत्मा देशकाटाकारावस्थाध्यवच्छेद्रहितश्िन्मात्रस्वरू- पत्वान जायते नोतद्यते । नित्यमुनहूपत्वालनापि नरियते विनश्यति । नापि जन्ममरणान्तराटर्वतिस्थित्यवस्थारूपमावमनुमवति । ते हि जन्मस्थििषिना- शात्मका अवस्थाभेदा देहा्यनित्यमावाश्रयाः । ते हि भावा अमृतपुवैष्मीि- भेवि जाता इत्युच्यन्ते । मृतपूरवधर्मतिरोभवे च विनष्टा इत्युच्यन्ते । वेदन्त- रारे च तत्तत्पत्ययपवाहसद्श्यघमाः स्थिता इत्य॒च्यन्ते । स च तेषामपुनमावी भावः । आत्मनस्तु सदामृतस्य नामावसंबन्धः । स चैकटक्षण- व्यभिचाराच्च न धरमान्तराविमौवतिरोमावावेति । जन्मस्थितिविनारवक्षणाव- स्थाय प्रतिषेधोऽस्यानेन शछषोकेन प्रतिपादितः । इदानीमेत एव भावविकारा विरर्षस्य प्रतिषिध्यन्ते + तत्नायमात्मा न जायते नोक्तेन. कमेणोत्थते हेत्यजो जन्मादिरक्षणानित्यभावविकाररहितः । तथा नित्यः संदेकस्वमावावियुक्तः । इत्यनेनास्य प्रतिक्षणं धमौन्तराविमौवतिरोमावटक्षणो विपरिणमाख्यो विकारः प्रतिषिध्यते। शाश्वतः राशवत्सपूर्णन स्वरूपेण यक्त इत्यनेन विवद्धलक्षणो बिकारोऽस्य परतिषिध्यते। न ह्ययमनित्यमाववतपूवंमपायितो मत्वोपचयरूपं षिकारमापद्यते । तथा पुराणः। पूवकोटेरसंमवात्सततमेव चिरंतन इत्यनेनापक्षयटक्षणो विकारोऽत्य परति- विध्यते । न दययमुपचितो मूतवा पुनरपचीयते । देहादिभाववत्‌ । तथा श्वरे हन्यमाने नायमात्ा हन्यते शरीरस्पेवानित्यत्वाज्जन्मादयवस्थाजषो विनाश- वस्थाऽप संमवत्नि न तु नित्यस्याऽऽत्मन इत्यनेन बिनाशरक्षणो विकारोऽस्य

| मी

९ रना १.२८ नथ हन्यते › नास्ति, २ राना १-२-'त्पावि°. ३ राना २-“रूपं, £ राना २-षणेरस्य. ५ राना १-“ इत्यजो › नास्ति..६ रा १.२-अम्मलक्षणा % राहा १.२“ अस्य › नास्ति, ८ राना २- यभाव,

६४ स्वतोभग्राह्रीकोसेमेता- [ अ,

परतिषिदः -। अस्तिलषक्षणस्तं षष्ठो विकारः परागुक्ताषस्थोत्रयभध्ये भूत्वी मरविशष्देभ धतिपादिते इति, अधना नोक्तो यंदि धा कैर्चिद्स्तितवं विकारतिनं नेच्छन्तीति नोः ॥ एवे स॒कटमावविकाररहितम्‌ , वेदाषिनारिनं नित्य य एनमजमव्ययम्‌ । कथं स पुरुषः पार्थ हन्यते हन्ति वा कथम्‌ ॥ २२ ॥ [ सांकरपाठदः-९ कं घातयति हन्ति कम्‌. ]

एवं परतिपादितस्वकूपमविनारिनमात्माने यः परुषः प्रमाता नित्यं सदैव जानाति स तदभिनमात्माने प्रतिपद्यमानः कथं केन प्रकारेण हन्यते विन- प्ये । हन्ति वा परं विनाशयति । हननक्रियाकतुकर्मभावोऽयं शरीरमात्रप- विबद्धातमाभिमनिष्वपतियधेषु केशेष्वेव धयवस्थितः ॥

- ननु 'हननादिना देविना सति वेतनधमानुपटम्भः । तदातनो देहवि- नाशे सति कथमबिनारित्वमवगम्यत हृति व्यामोहम्यपोहाय दृष्टान्तनिद्‌ शंन- पूर्य पुनरपि नित्यत्वमस्य बुढयितुमाह,

वासांसि जीणानि यथा विहाय | नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि । तथा शरीराणि विहाय जीणा. न्यन्यानि संयातिः नवानि देही ॥ २३॥

` यथा कश्ितृरुषो जीणोन्युपभक्तानि वखाणि त्यक्वा स एव सनन्यानिं नवोन्युपभोगक्षमाणि गहणात्युपादत्ते । इत्यमेम जन्मार्दिविविधषिकाराका- न्तनानादारीरसेयोगवियोगवशानास्य॑तत्संवोक्षतृत्वमव्रैकटक्षणवियोग इति मित्य एवायमनितयेः शरीर्मभनागप्यसं सृष्टः ॥

यतं, |

नेन छिन्दति राश्चाणि ननं दहति पावकः ।

न चैनं हेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ २४ ॥ एनमात्मानं शस्लाणि खहूगादीनि शरीरमिव न च्छिन्दन्तिन द्विधा

१ रनिा २-' तिः नस्ति. २ राना १.२-८ व्यव नास्ति. ३ राशा १ नास्य पुरुषस्य तत्सं , ४ राना १.२“ यतः ` नासि. ५ रामा १.२-एषम्‌,

धो. २४ ] श्रीमद्गवद्रीता | २८५

कुवन्ति. । तथेवािैनं दहति, नाऽऽपः ्ेदयन्ति न च मारुतः शोषमुपनयति । ठेदादिमिर्विक्रियमाणे शरे न तस्य निसर्गनिर्विकारस्य विकारसंसरंः ॥ तथा हि, अच्छेयोऽयमदाद्यो ऽयमङ्केयोऽरोष्य एव च । नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥ २५ ॥

अयमासमा छेदादिक्रियाविका्यौ न मवि । पुवोक्तस्मैव निर्ववनमेतत्‌ । तथा नित्य इत्यादीनि विरशेषणान्यविनाशित्वार्थानि परस्परसहायमृतानि । परतिपत्तिदाढ्चीय बहूनि प्रयुक्तानि वेदितव्यानि ॥ तथा चेदम्‌, अब्यक्ताऽयमाचिन्त्योऽयमविका्योंऽयमुच्यते। तस्मदेवं विदित्वेनं नानुशोचितुमर्हसि ॥ २६ ॥ दाब्द्‌ादिव्यक्ताथेविषयाणां भोादीनामिन्दियाणामविषयमृतत्वादयमन्यक्त इत्युष्यते । तथा वेदकैकस्वमावतादृन्तःकरणेनापीदृतया वेधीकतुमरक्य इत्य विन्त्यशचिन्तनक्रियाया अगोचरः। तथा सर्वदं चेतन्यमात्रातिरिकधर्मन्तिरा- संस राीदधिका्यां विक्रियां नेतुमशक्यः । तस्मादेवमुक्तेन प्रकरिण सर्वतः सर्वन्दियगोचरादर्थादत्यन्तव्यतिरिक्तं वेद्कत्वेन सवाथ॑न्याप्रकमेनमासानं बुद्ध्वा शरीरविनाशेन तद्विनाशभ्रमेण नेनमनृ शोचितुमर्हसि ॥

एवे त्वं मानुष्येणेत्यादिभन्थेन वितत्य प्रतिपादितामपि स॒कटपरकरणपरति- पाधस्य ब्रह्मदिवज्ञानस्य शरीरशरीरिष्यतिरेकोपपतिपतिपादनहूपां प्रथमां भूमिकामपि सुस॒क्षमनिमलपनज्ञावधानविरेषावसेयत्वात्संपव्यपतिप्मानमजनं म- न्वानो भमगवान्सर्वपक्षान्तराक्षेपेण बोधयितुमाह- अथवेरन' नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे पतम्‌ । तथाऽपि त्वं महाबाहो ननं शोचितुमर्हसि ॥ २७ ॥ [ शांकरपाठः १- चेन. ] अथवा मदुपदिष्टोपपत्तिक्रमेण यथोक्तमर्थमप्रतिपद्यमानस्वमेनमासानं नि-

१९ रशा १-चायम्‌. २ रादा -विषयीकरपुष्‌. ३ राना १.२-सर्वथा, ४ रादा १ अपि ' नास्ति, ॥

९६. सवतोभद्वाख्यटीकासमेता- [ भ.

त्यजातं नित्यं वा मृतं मन्यसे, तथाऽपि तेनापि प्रकारेण नैन विनाशरितवेन शोचितुमहंसि । इदमत्र तातपयम्‌ । आत्मविषया द्री प्रतिपत्तिः संभाव्यते । नित्यो वा स्यादनित्यो वा । तृतीयः पक्षो न संभवति । तत नित्यत्वपरतिपत्या ययेन नित्यजातमेव सेदेवोतनं विनादारहितं मन्यसे, तथाऽप्यस्याविनारित्वाच्छोकस्य कोऽवसरः । अथ विनारित्वप्रतिपत्या नित्यमेव मूतं सत्तारहितमेनं मन्यसे तथाऽपि नित्यविनष्टत्वादस्य रोचनीयत्वामावः । अन्ये त्वेवं व्याचक्षते । यद्ेनमातमानं सदेव जन्ममरणाभ्यासमनुराक्तमनित्यतवामन्यसे, तथाऽप्येनं न दोवितुमहप ॥ एतमेव जन्ममरणे प्रवाहाविच्छेदं कैश्चिनित्यतेनावगम्यमानस्याऽऽत्नः प्रतिपादयितुमाह- जातस्य हि धुवो मृ्युर्धुवं जन्म मतस्य च । तस्मादपरिहायस्थ न त्वं शोचितुमहसि ॥ २८ ॥ हिशब्दो हेतौ । यस्माज्जातस्य जन्मरक्षणविकारभाजो देहस्थेवाऽऽमत्वेन प्रतिपनस्य धुवोऽवश्यंमावी मृत्यु्िनाराख्यो विकारः । एवमेव मृतस्य विन- टस्य जन्मावश्यमावीति, कस्येष जन्ममरणविकारटक्षणयोग इति तत्वमवि- चारयतोऽपि खोकस्यायं प्रवादः स्थित एव, ' जातो च्रियते मृतो जायते इत्येवं विधः । तस्माहोकप्रवाददृटयाऽपि रोकस्यानुपपत्तिरेव ॥ अन्यमपि प्रकारं रोकपारेहारायाऽऽह- अब्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत । अग्यक्ताभधनान्येव तन्न का परिदेवना ॥ २९॥ पथिव्यादिमूतसंनिवेर विषय ररोराकतवात्सवपाणमृतो मूवशब्देनात्रोच्यन्ते | तान्येतानि मृतान्यन्यक्तादीन्यभयक्षपुहूपाणि । तथेवाव्यक्तनिधनानि परोक्षपर्यन्तानि । न सेतानि पृथमव॑विधान्यासन्पुनशयेवंविधानि भविष्यन्तीति यन्ते । ततो द्रयोरप्येवयीः क।४योस्तान्योध्यानि । यथपि व्यक्तमध्यानि, व्य तेने तेनं रूपण देद्यमानमध्यावस्था जन्मविनारान्तराट्वर्विनी दशा येषां, तथाविधान्धध्यरोच्यान्येव । व्यक्तावस्थायमिषां हि भ्रममात्रमेव स्थेर्थ- प्रतिपतिः | एतानि हयेन येन प्रकरण करस्यन्ते, तेन तेन ॒पिनश्वराण्येवं

[1

१९ राना १.२ तेन ` इत्येकवारमेव, २ राङ्खा १-~.ण्येब

शो. ६१ ] भ्रीमद्धगवद्रीता । ३७

क्षणिकानि वा भवन्तु, प्रिणामत्वादाविभांवतिरोमावधरमाक्रान्तानि वा भवन्तु, सर्वथा विकरप्यमानान्येतस्य स्थिरस्य रूपस्यासंमवादरोच्यान्येवेति देहामक- मृतसंनिवेश्यमात्रतवेन प्रतिपनषु शरीरेषु कः परिदेवनादसर इति ॥

इदानीं बहपकारं प्रतिपाद्यमानोऽप्ययमर्थोऽतिगम्भीरल्वानमनो धारयितुम- ृष्टातुमश्षक्य इत्य्जनस्येतद्थंविषयमनध्यवसायनं परिहरतु परङष्टप्यलनपति- परव्यतामस्याथंस्य दशंपित॒माह,

आश्व्यंवत्प्यति कथिदेन- माश्चर्यवद्रदति तथव चान्यः | आश्चर्यवच्चेनमन्यः धणति श्रुत्वाप्येनं वेद न चेव कृश्ित्‌ ॥ ३० ॥

एनमात्मानं यथापतिपादिषस्वरूपं कषिदु्छृषटपुण्यः क्षणमात्रं पृश्यति । कृथिन्मनुष्यसहसेषु प्ररष्टपुण्यपरिपाकवाद्वहूनां जन्मनामन्ते प्यति, तत्वतः प्त्यभिज्ञानेन साक्षात्कुरुते । योऽपि" पश्यति स आश्वयवद्यथाऽश्रये कशिद्‌- ष्टपूवमद्ुतं कदावितकथबिशक्षणमाजं पश्यति तथेवाद्भुतरूपमिव प्रतिमासमानं कथिदेवं तथाविधमेनं वदति परपरबोधनायाऽऽचष्टे । तथेव कथित्तादृशा एष प्रेण पतिपाध्मानं राणोत्यवधारथति । कषित्तंपरति भगषदनुग्रहेणानपिषिततार- विद्योपहतान्तःफरण एनं यथाप्रतिपादितिस्वरूपमासानं श्रुत्वाऽपि कुतश्चि्त्प- तिपादगकुशादाकरण्यापि न वेद, तत्वतो न जानाति । स च तथाविधोऽनुप- देश्य एव । त्वं पुनरमक्तिभ्रद्धानुगंणसषितमगवदनुम्राहकतवातमा त्वपात्ररतव- मेवेतत्तत्वतं उपदेशस्येत्यत्ोदुक्तो भवेत्यथः । किमत्र तात्पर्यम्‌ । अस्याऽऽमनो गुरुरिष्यक्रमेण स्वयमनुमवेन वा सन्ति जतु केविपुण्यमाजः प्रतिपत्तारः । किंतु निरन्तशभ्यासपारंशीरनविशीणकल्पसकठविकस्पावरणतां विना वेमस्येन सर्वकारं स्थिरतया चास्य प्रतिपत्तिमात्रमिति। विरिरटो रक्षष्वेकः कश्चिदेव चरमजन्मा भवेदिति यथोक्तेन करमेण सम्यगवधारणीये न तु मन्दो- त्ताहेनाषर योग्येनापि भवता भवितव्यम्‌ ॥

तदयमत्र निश्वय इत्याह,

देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत । तस्मात्सर्वाणि भतामि न त्वं शोचितुमहसि ॥ ६१ ॥

"--~--~---------- ~~~ ~ ------~-~~ ~ --~~--------- --~-------~~ “~

९ रश्ञार२ना १.२- अपि ` नास्ति. २ रना १.२- द्धादिगरण. २ रा्ञा १- प्रहत्वात्मा, ४ राना १-२-' जातु › नास्ति. ५ राक्षा २ ना१.२-रक्ष्णषु कश्चि,

९८ पर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [ अ, १

अर्थं समनन्तरपतिपादिपेहादिषमस्तेधपदार्थात्यन्तव्यतिरिक्तवेदकतवमवै- कटक्षणो देही देहस्य वेद्यत्वमात्रेण स्वस्य वेदृकत्वमात्रेण स्वामी परः प्रमत्ता । सर्वस्य देहमात्रमेवाऽऽत्तेनाभिमन्यमानस्थ प्रमातुज॑न्तोजोतस्य तत तत्र नानारूपे दहे दारीर एकं एव व्यापकतया तिष्ठनित्यं सततमेवावश्यो हन्तु विनाशपितु- पशाक्यः। न द्यागमापायिधमेकाणां नानाविधानां सवदा वे्यत्वमात्रस्वमावानां शरीराणां विनाशे तव्ध्ापकस्येकस्यानवच्छि नमामो वेदूकत्वमात्राव्यमिचार्ये- कठक्षणस्य सत्यस्याऽऽप्मनो विनाश्यः संभवति । यत एवमतस्तस्थाविनारशिवि नित्येऽनुशोचित्वं तावनास्तयेव । तस्माद्विनाशेकस्वमावानि मृतानि पएथिव्यादि- मृतसेनिवेश्यविशेषाल्कानि शरीराण्येव शरीरित्वे प्रतिपन्ानि विनश्यति । पश्यनानुशोचितुं परिदेवितुं नाहसि । नष्टस्य विनाशे विवेकिनः कः होक- स्यावसर इत्यथः ॥ अथ प्रतिपादितोपपत्या ताचिकमात्मस्वहूपं संप्रतिपत्तमरक्तमजंनं मन्य-

मानो भगवान्कषत्रियजात्युवितामिमानेोरीपनेनावश्यानषटेये स्वकर्मणि प्रवर्त- यितुमाह,

स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमहसि ।

धर्म्याद्धि युद्धाच्छेयोऽन्यतक्षनियस्य न बिद्यते ॥ ३२ ॥

यदृच्छया चोपपन्नं स्वगद्रारमपावृतप्‌ ।

सुखिनः क्षच्रियाः पार्थं लभन्ते यद्धमीदराप्‌ ॥ ३३ ॥

अथ चे्वमिमं धम्यं संय्राम न करिष्यसि ।

ततः स्वधर्मे कीति च हित्वा पापमवाप्स्यसि ॥ ३४ ॥

अङकीति चापि मृतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम्‌ ।

संभावषितस्य चाकीर्तिमंरणाद्तिरिच्यते ॥ ३५ ॥

भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते तवां महारथाः ।

येषां च त्वे बहुमतो भृत्वा यास्यसि कापवम्‌ ॥ ३६ ॥

अवाच्यवादांश्च बहृन्वदिष्यन्ति तवाहिताः ।

निन्दन्तस्तव सामर्थ्ये ततो दुःखतरं नु फिम ॥ ३७॥

हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गे जित्वा वा मोक्ष्यसे महीम्‌ ।

तस्मादुिष्ठ कोन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥ ३८ ॥

क्षो, १९] भ्रीमद्धगद्रीता । ६९

स्वधमेमपीत्यादि आोकसकमेतनिगरव्याख्यातम्‌ । एवं खग।यनि- त्यफरहेतुपरतिपत्तिटक्षणध्मसमाश्रयणेनापि प्वैपकार स्वकर्मफ त्यागे व्यव- स्थिते निरतिशयनित्यफटपाप्तिहेतुनिवृत्तिलक्षणधर्मसमाश्रयणेन तदपरित्यागे को दोष इति ॥

प्रृतमेव ज्ञानोपदेशं पुनरपि सिदधान्तीकुवन्नाह,

सुखदुःखे समे रत्वा लाभालामो जयाजयो । ततो युद्धाय युज्यस्व नेवं पापमवाप्स्यापि ॥ ३९ ॥ एवमनेन प्रकारेण वतमानो ज्ञातिवधादितः संभाग्यमानं किस्विषं नावा- पस्पासि न र्स्यसे । कथं वर्तमानः, तावद्यथोपरिष्टाथेनिःसंशयप्रतिपत्तिपररू- उनिष्परकम्पपन्ञापत्याभिज्ञातसमस्तप्ाणमृत्सववस्थाग्यापकसामान्यसंविन्मात्रस्व- भवि नित्यनिरुत्तरानन्द्निर्भरतया सखरूपाव्यतिरिक्तप्राप्यपदार्थान्तरेप्सा- विरहिते सत्ये स्वामन्यरतरिमात्ामिमानमास्थाय, मायाव्यामोहजनितं देहाध- नालमूतभावालपत्ययलक्षणविपययज्ञानेः सर्वप्राणिभिरुपादयतया हेयतया च परिकल्पितमेदे प्रतिक्षण विनश्वरे सुखदुःखे हर्षविषादौ समे' द्रष्टव्यानि दृश्यता- मात्रेण संबन्धत्वादुनृपजनिताविहषात्मकविकारतया निर्विङषे रता, सम्यक्- तिपच्या संपाद्य । एवमेव तद्धेतमूतो राग्यादिटिस्तिताथखामारामो, तयोरपि हेपुमतो जयपराजयौ, तथेव समो निर्विरेषौ संपा, त्वतो यथावास्थितेन रूपेण निश्रित्येत्यथः । एते हि सृखदुःखाद्यो वे्यत्वमत्रेण संबद्धा वेदक- स्याऽऽमनो न कश्िद्िकारटेशमपयित्‌ं क्षमाः । पथा नीटपीताद्यः प्रकाश्य- त्वमत्रेण संबद्धाः पकारकस्याऽऽढकस्य न कंचिद्विशेषं नीटपीतादिकमुन्भेष- यितुं शक्ताः, केवरं परकाश्यत्वमात्रेणेकेन रमेण तन संबद्धास्तदेतत्सुखादीनां वे्यत्वमाजहपं साम्यम्‌ । एवं सुखादीनि समीरृत्य तत एतत्समाधिप्रतिपत्तेर- नन्तरमतत्समाधिसुपरतिषटितमतियुद्धधर्मोपरक्षिताय स्वकम॑णे युज्यस्व संबध्यस्व । यथोक्तज्ञाननिष्टतया स्वकर्मानुतिषठेतयर्थः |

एवं ज्ञानकमंसमुच्धयमेवोपदेश्यतया विनिधित्य ज्ञानविषेयां प्रतिप्तिमृक्त- केल्पां मत्वा तां क्रियाविषयां वक्तमुपक्रममाणस्त एव ज्ञानकमणी साख्य.

गराब्दाभ्यां व्यवहरनाह, राशा १ ना २-रूपव्यति. २ राना १-२-“समे› नास्ति. ३ राना

१.२ -रास्यालो". ४ रार १-२- ज्ञानक्रिया, ५ राशां १.२-०यां मतिमुक्त^,

-.----~--~~- न~~ ~ ~~~ -~ न न ~

ए

~~~ ~ -------~ =

। + सर्वनोमद्रारुयरीकामपेना- [अ, १

एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धिर्योगे विमां बृणु । बुद्धया युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥ ४० ॥ इदमात्मादि सत्‌, इदं देहाधसदिति हेयोपदेयपदाथेपरिगणना संख्या तामधिरुत्य कतं शालमन्वथंतपा मुख्यं साख्यमिहोच्यते । तदेतुकं ` ज्ञान- भिरसाख्यम्‌ । न तु कपिरादिपरणीतं, तस्य नानात्मवाद्परमाथेतवात्‌ | तस्मिन्सांछ्ये षिषय एषा प्रबन्धेन प्रतिपादिता बदिः प्रज्ञा तवोपदिष्टा, यया प्र्षया त॑त्तांछ्यं सम्यग्‌ युज्यते बुध्यते वा । उक्तज्ञानसमाधिगम्येन प्रमा- धंठक्षणेनार्थन संबन्धो योगः । वद्धेतुकत्वात्कर्वेह योगशब्देनोकम्‌ । न हि केवटस्य ्षानस्य योगाथसेबन्धेतुत्वं संमवति। किंतु तदनुगतस्य कर्मण एवेति प्रवन्धेन वक्ष्यते । हइत्येवेविधे योगे कमंणीमां वक्ष्यमाणां बृद्धि चाणु, अव- धारय। यथा कर्मैव तत्वतो मोक्षकारणतया विज्ञायतेऽत एवाऽऽह । यया वक्ष्य माणया बुद्धध्या युक्तः संबद्धस्तवं कर्मरृतं ज्ञानरान्यजनविषयं बन्धमस्वातन्त्यं प्रहास्यसि त्यक्ष्याम ॥ तारां हि कमानुष्ठानामिहोपदेक्ष्यते येन सकलसंम्‌ढजनबन्धहेतोरपि कर्मणो मोक्षहेतुत्वमेव पयंवस्यति । अत एवास्य कर्मयोगस्य वित्तवृत्तिनिरोधरक्ष- णयोगातिरिक्तशक्तितां प्रतिपादयितुमाह,

नेहातिकरमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न वियते ।

स्वस्पमण्यस्य धर्मस्य जायते महतो मयात्‌ ॥ ४१ ॥ [ शांकरपाटः १- हाभिक्रम.. ]

हह वक्तुं प्रक्रान्ते कमेयोगे वित्तवृत्तिनिरोधलक्षणयोगवद्‌तिक्रमनाशो नासति । स हि यथोपदिष्टक्रमस्वभ्यस्तम्‌पिकामिनिवत्यस्वूपतवात्‌ पूरव॑भूमिका- नामनवापावुत्तरोत्तरमूमिकारोहणरूपक्रमो छङ्षनरक्षणेऽतिक्रमे सति विनश्यति स्वहपमेव न रमते । स तादे विनाश इह योगे समनन्तरवक्ष्यमाणोपषत्या न्‌ विद्यते । तथा तत्र तत्तदङ्कवेकल्याद्सम्यगनुतिष्ठतो भ्याध्यादिववैमानश्री- रानुभवनीयः प्नगभवासदुःखादिमंविष्यच्छरीरानुभवनीयः प्रत्यवायोऽनिष्टयोगः संभवति । शह तु पुवेवत्सोऽपि न विद्ते । यतोऽस्य पमंस्य यथोक्तज्ञानप््वै- तया शाख्रचोदितिस्य कमानष्टानसमाधिरूपस्य सदाचारवि ोषसंबन्धि स्वस्पमपि परिमितकारखवानुमृतं स्वर्यं महतः समस्तभवहेतोरनालन्यालप्रत्ययटक्षणा-

छी, ४४] भ्रीमद्धगवद्रीता । ६१

दयात्साध्वसादनुष्टातारं योगिनं त्रायते परिरक्षाप । पुनस्तत्संबन्धं तिरस्करो- तीत्यथः। अत्र हि धर्मे सततमनस्तमितसमस्तवस्तुपरथनेकरेतुसामन्यसंविदुपपर- प्रकारेकरक्षणस्वात्मपत्यवमर्ो निरुत्तरः समाधिः सङृद्विमातत्वेनेव निरव॑तय संपुणस्वरूभो विधीयते । स च विभातमात्रः सेपूर्णं फटं संपादयति । तथा च वक्ष्यति । ˆ स्थितवाऽस्यामन्तकाठेऽपि ब्रह्षनिवीणंमृच्छति › इति । ततोऽसिमन्पुवौपरक्माभ्यस्तमूमिकां संपाद चित्तवृत्तिनिरोषयोगस्येह सवा- मना परिहारोऽवगन्तम्यः । स दतर तत्तस्स्थानादक्रियाविशेषवत्पवपररा्ादि- भियतकाटानुषठेपतया नियतेतिकतंब्यताकोऽन्तमेवत्येव ॥ अर्सिमश्च विश्यद्धभक्तिभ्रद्धादिगृणम्यक्तिसूचेतािवेकजज्ञानावि्मावो मबाद- दोऽधिषतो न सर्वः कश्चिरिति परतिषादपितुमाह, व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेव कुरुनन्दन । बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्ध योऽव्यवसायिनाप्र्‌ ॥ ४२॥ [ शांकरपाठः १- रेकेह. ] व्यवसायो निश्चयः । स आता स्वरूपं यस्याः सा पथाहूपा स्वभावतो बुदधिरेकेटक्षणेव । निश्चय आत्मादिसदथविषंयोऽपि संभवति । अत्र योऽसदर्थ- विषयः स निश्वयामासो निश्चय एव न भवत्यतः सद्थंविषयमृख्यव्यषसाय- रहितानामन्यवसापिनां बुद्धयो बहुशाखा एकस्मिनप्य्थे नामाविकल्जाला- कुडा अपयेवसिताश्च ॥ यतः सर्वामिकाङ्क्षापरिक्षयेकहेतो परमाथसत्यासन्यरन्धवुदिपरतिष्ा इवं प्राप्यमिदं प्राप्यमित्यनित्यमर्थं पराप्यतयाऽऽ्टम्बमाना न कचिद्विभान्ति ठभन्त ह्येवंविधानां पुरुषाणां स्वगांदिभोगमात्प्रत्वेन प्रतिपनानां या वृद्धिः सा पक्तुं प्रकान्ते प्रसिमन्धर्मे न नियुज्यत इत्याह, यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यदिपश्रितः। वेदवादपेराः पाथं नान्यदस्तीति वादिनः ॥ ४६॥ कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्म फलेन्सषः । फियाविहेषमहुला मोगेश्दर्थभतीः प्रति ॥ ४४ ॥ रां करपागः १-'वाद्रताः. २-'फठप्दाप्‌. \- बहुल. ४-.ति.]

[1 पिणिस

चकर ~= „५

९ रशा १.९ प्रथ, ९ राना १.८. भते,

६२ स्वतोमद्राख्यटीकासमेता- [अ. २

मोगेश्वर्यप्रसक्तानां तयाऽपहृतचेतसाम्‌ । व्यवसायामिका बुद्धिः समाधो न विधीयते ॥ ४५॥

सैषा व्यवसायातिमिका निश्वयस्वभावा बुद्धिमेगिश्प्रसक्तानां पुंसां समाधा- वात्मरक्षणपरमार्थसत्तचखविषये प्रणिधाने न विधीयते नानुदिप्थते, तस्यास्त- दृथपतिपरतियोग्यताभावात्‌ । पे हि मोगामापिषटानां विषयाणामशरे खाम्पे प्रकर्षेण वस्न्तरपरिहाररूपेणातिदयेनाऽऽसक्ता निषण्णास्वतरा एव । तेषां भोगालिमिका नित्यवस्तुव्यवस्तायासिका बुद्धिः समाधिविषयं व्यवसाय नाव- ठम्बत एव । कीदृशानां तेषां मोगेशर्यपसक्तानां समापो बदिन विधीयते । तया वाचाऽपहतवचेतसां स्वीरूतमनसाम्‌ । कया वाचा, यामिमां पु्पतां परमाथबोधरक्षणफररहितत्वाद्धोगहपपुष्पमात्रसेयुक्तां प्रसिद्धां वाच वेदवाद्‌- परा अविपश्चितो वदन्ति व्याचक्षते । वेदराब्दोऽ क्ञनङन्यक्रियामावविधा- यकेवेदेकेदेशवचनोऽवगन्तष्यः । तस्थ तथाविधस्य वेदस्य दादोऽभिधानं परं प्रष्टं तदेव त्वं येषां ते तथोक्ताः। अत एव नान्यदृस्तीति वादिनिः। स्वगादि- फर प्रापिहेतुमूतानां क्रियाविशेषाणां विधायकद्विदाहतेऽन्यच्छास्रं नारत्येवति वदनशीखाः । अत एवाविपश्चितः । यज्ञादिक्रियाफरमूतानित्यारविसातिरय- भोगमात्रहूपमर्थं पुरुषाथफरतेन प्रतिपनाः सन्तो न विद्वांसो, ये ह्यविना- रिविद्ुद्धानिरति रायमात्मतस्वलक्षणमेतद्विपरीतम्थं करत्वेन प्रतिपद्यन्ते विप- श्रितस्ते विपश्चिच्वं भजन्ते । अतं एवाविपश्चि्वप्रतिपादकानि तेषां विदोष- णान्याह । तथा च कामासमानः, कामाः प्रियाः शब्दादयः सरवमृतवादामा येषाम्‌ । अत एव कापासत्वात्खगपराः । उत्तमभोगाधिकरणं स्वैः प्राप्यतया परः प्ररृष्टो येषां ते तथाविधाः । तथा जन्मकर्मफठेप्सवः । मोगप्रक्षयेऽवश्य- भावि जन्म कृचिदुपि योन्यन्तर संभवति । यसिमिश्च सति धमाधम।त्मकं कमं तसिश्च सति सुखादिरक्षणं फटमियेतान्याप्तुमिच्छवः, अत एव मेगेश्वयं- स्येष्टविषयाधिपत्यस्य गतीर्विविधमागौन्धति तत्र साधनमता नानाविधा यज्ञ- दानतपःपरभृतयः कमैमेदा बहुखा मृ्ासो येषाम्‌ । न केवरं नित्यनैमित्तिक क्रियामात्सक्ता यावत्क(म्यानपि क्ियाविशेषानिविस्तारयम्तः । इत्येवंविधा

~~~ ^^ ~~~

१ राशा १- रिष्यते. २ राशा १-' भोगासक्तानां ` इत्यथिकम्‌. २ राशा १- "मारगान्फलभूतान्मति,

श्वो. ४६] भ्रीमद्धगवद्रीता ६३६

पवक्तारो यां वाचं वदन्ति, तयावर्जितवित्तानां मोगासक्तानां बुद्धिः समाधौ न विधीयत इति संबन्धः । इद्मतर तात्पय॑म्‌ । ये स्वयमेव प्रवोधन्यवाद्गो- गमा्रपरास्तेऽन्येस्तथाविषैस्तैमेवम्थं प्रशंसद्भिः परिपोषमाणतातादकपंकल्पाः परमाथप्रा्िव्यवसायाः पैरमपरृष्यन्त इति । तथाविधानां वद्धिः कथं समाधौ विधीयतामहति ।

अतश्च स्वभावतः परस्तुतविज्ञानोपदेशामात्रमूतस्त्वमाविपश्ित्परोचनाषवनव पमानचित्ततां विहाय यथोपदिष्टविज्ञानानेष्टठो भवेत्याह-

जगुण्यविषया वेदा निघ्रेगण्यो भवारञ्जन । निर्द्र नित्यसत्वस्थो निर्यागक्षेम आत्मवान्‌ ॥ ४६॥

सत्वरजस्तमांसि तयो गृणा एव त्रेगण्यम्‌ । सुखदुःखमोहमयबद्धिमयतवा- शरगुण्ये विषय आश्रयो यस्य स ेगुण्यातरिषयः । संसारिपुरुषवगे उपचारातरै- गुण्यशब्देनाभरोच्यते । तदेवेविधं गुण्यं विषयो गोचरं येषां ते तथामृता वेदाः। ये हि स॒खाद्य्थिनस्ते ततपापषिहेतुषु क्रियाविशेषेषु वेदै्नियुज्यन्ते । यतस्तैः सर्व॑तो ग्यतिरिक्तस्वरूपः सगेगत एको यथो क्तविरेषणः सत्य आत्मा आत्मत्ेन न प्रतिप्चते, ततस्तेषां सनेवाऽऽमा नास्ति । लं तु निगृण्यः सनात्मवान्भव। निष्कान्तचेगुण्यान्निखेगृण्यो गुणत्रयातीतो वेद्यत्वमत्रेण सुखाद्यातसमिगंणे - वेदकेकस्वभावः संबन्धेन तु तद्धरमको गणेम्योऽत्यन्तविविक्तस्वमावः । परमार्थ- तोऽयमात्मा तमीदृशमासत्वेन प्रव्यवमश्यनात्मवान्भव । परमार्थसन्तमेवाऽऽता- नमुक्तेपदेशापतिपतिशेथित्यादसन्तमिव मा कार्षीरितयथः । यदा उ गृण यातीतस्वमावमासानमाततया प्रतिपद्यसे तदा निद्र द्वदन्यः सृखदुःखत- ह्णाजरापरणादिभ्यः ङकेरेभ्यो निष्कान्तो भव । एतानि हि ददानि अनात्मनि जिगणे देहादावात्मपरत्ययनिबन्धनानि । यतश्च निदरदुस्ततो निव्सचचस्थोऽपि भव । नित्यमविनाशि यत्सत्वं ॒संद्धावस्तत्र स्थत उपटन्धपरतिष्ठस्तादशः सनिर्योगक्षेमोऽपि मव । अप्राप्तस्य प्राप्यस्य वस्तुनः प्रापियोगः । पापस्य परिरक्षणं क्षेमः । निष्करान्तस्ताभ्यां निरयागक्षमस्तथाविधो भव । न हि नित्प- संपृण लात्सरवतो निरमि उानाःमनः प्राप्यं फिचित्संमवति । न चापूर्वतया प्राप्तस्य फस्यविदेथस्य विनाद्णरद्या परिरक्षणम्‌ । अतो मिपयेनप्रत्ययगृहीतामा-

१ राना १.२-“ तुम्‌ ` नास्ति. २ राशा १ परम्‌ ? इत्यत्र ° दूरम्‌ ?, ३ राशा १.२ 'बन्धी तु.

५

६४ सवतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ.२

भासदेहादिनिबन्धने एव योगक्षेमे इति ततो ग्यावत्तासपत्ययवेया सत्यालसप- त्यवमश्चदात्मवान्भव्‌ ॥

न तु मोगेश्वयंप्रसक्तत्वात्मवतिधमानुष्ठानेकनिष्ठोपदेश्यपुरुषविषयतवेन विधीय- मानक्रियाविरेषेतिकतंभ्यतोपदे शतसं कुठे वेद शाखे सर्वमनुष्ठेयतयाऽवगन्तभ्यम्‌ । किंतु यावता परमाथबोपरक्षणस्वाभिपरताथक्रियासिद्धिमवेति तावदेव तत उपदियतया बुधेन प्रतिपरत्तव्यभित्याह-

यावानर्थ उदपाने सर्वतः संप्टतोदके । तावान्सर्वेषु वेदेषु बराह्मणस्य विजानतः ॥ ४७॥ सर्वतः सर्वास दिक्च समद्धसटिट उदपाने हद्प्रस्रवणादावधिनो यावा- न्थः, यावन्मातमेवे तृष्णाप्रशमनाघथक्रियासमथसरिरख्वोपयोगमात्रं प्यो- जनं, तावानेव विजानत) विज्ञानवतो ब्राज्ञणस्य ब्रह्मवेदिनः सर्वेषु निषु सरहस्येषु वदेष्वथः प्रयोजनम्‌ । यावता शाखेकदेरेन परमार्थोपटन्धिटक्ष- णार्थक्रियानिवृ्तिमेवति ताषदेव तेन ततो विधिसहस्चसंकृटाद्प्युपादातग्यम्‌ । मुक्तं मवति । यथा तृपितेनाथना सुपृणात्समुद्रकत्पादुपि जठाशयात्छार्थ- ज्ियासेपर्तिमावक्षम उद्कस्तोकः समुपादीयते, न सर्वो जठारशयः, एवे ज्ञानक्रि- याविषयविविधाथसंपृणदपि वेद राखात्तत्व जिज्ञासुना तद्वगममात्रोपयोग्येवारथं डकदुतिभ्यो, न तु सवेभेव वेद्‌ राखमिति ॥ अथ विजानता स्वंशाचेभ्यो यदुपाद्यं तदजुनं पुररछृत्योपदेष्टमाह, कर्मण्यस्त्वधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा क्मफलहेतभुमां ते संगोऽस्त्वकर्मणि ॥ ४८ ॥ [ शा. पाटः-१-ण्यवाधि. ] तवं॒संपत्येवोपदिष्टतच्वन्ञानोपपात्तिपरूढ द्द परतिपात्तिवशाद्नित्येभ्यो देश्ा- दिभ्यो व्यावृत्तमानात्मपत्ययतवे सव्यद्ेतचिनमयन्योतीरूपं प्रं तच्वमहमित्या- त्मतवेन प्रतिपद्यमानस्य सतः कमण्यधिकारोऽस्तु । यत्कम कायवाङ्मनोभीर्भ- वत्य म्यापारविरेषातसके वणौश्रमाविमागेन देशकाटावस्थपिक्षमख्यगोणविषि- पैतिकवैव्यताकरपिन नित्यादिभेदेनावरयकतम्यतया राच्चेषु विहितं, तस्म- भधिकारः कतव भवतु तद्धिरूतस्वाथसिद्धये प्रवतंस्वेत्य्थः । यतः क

१ राशा १-८एष इत्यत “ एकदेशात्‌. २ रादा १-ज्यावतं". ३ राना {,९-भवक्त,

षो, ४९ 1 श्रीमद्धगवद्रीता । ६५

तावच्छशरतवान्यमिवारि न केदाचिच्यक्तं शक्यम्‌ । अथ यत्याद्यवस्था्ां कशविजियमविदोषोऽवटम्बनीय एव । ततश्च स एव कमवि रोषतां प्रापमाति । आश्रमान्तरकमानियमवत्‌ । इत्थमराक्यः सवरामना कमत्यागः । किष गद्यतां नामात्यागाऽपि त्यागाभिधानः। स तु तचज्ञानबाघ्यतामवाऽऽविष्करोति । वथा. विधस्य यतो ष्यतां विना कस्यविदथंस्य हानं न संभवतीति “ नं चोपादि- त्सितं परियमर्थे विना रागता संभवतीति › कमेत्यागामिधाने रगद्रेषपसङ्को दर्मिवारः । यदि च तच्वस्येकत्वात्कर्मणां ययेष्टमनियमेनानृष्टानमेव त्यागवे- नाभिमतम्‌, तथाऽपि पएववद्रागदरषवशान्यथानुपपत्या साऽप्यत्वज्ञतमेवानष्टा- तुरमिग्यनक्तीत्यकमता वा ॒विरुद्धकमता वा निरुत्तरानन्तनिजानन्द्निभर प्रं तत्वमातत्वेन प्रतिपद्यमानस्य सवसाम्यटक्षणं प्रमं समाधिमारुरुक्षतः तत्व ज्ञानाभिनिवेदिनो योगिनो दयमप्यनुपपननम्‌ , इति तथाविधस्य तव कृरमण्ये- वाधिकारोऽस्त॒ । किंतु तषां कमणामनासज्ञजनसमुवितनानामिसंधानपा्थ- तेषु द्ष्टानुश्ाषेकविविधमभोगात्मकेषु बन्धहतुषु फटेष्वाधकारो मा भृत्‌ । ये हयतत्वक्ञतया फटान्यधिरृत्य तेषु तेषु कममसु प्रवर्तन्ते, तेषां तानि क्रियमाणा- नयेव कर्माणि वासनारूपतयाऽन्तःकरणमूमो वीजमृताःयेव तिष्ठन्ति । अतध्वा- निप्यक्रियाफटोषभोगप्रक्षये विविधवासनारपस्य तेषु तेषु योन्यन्तरेषु तस्य तस्य जन्मनः पुनः पुनः कारणतां प्रतिपद्यन्ते । जन्म च तस्य कर्मणः, कमे च तस्थ तस्य फटस्य `हतुत्वे भजते, इति वासनाजन्मकमंफृटचकमेतदनि- शामावतमानमन्ञानां बन्धाय कल्पत इति तवमपि सामान्यपुरुषवत्कर्मफटहेतु्मा भूः । उक्तया प्रक्रियया कमेणां ुमाग्रुभानां फरानि सुखाध्यात्कानि हेतुजःमनो निमित्तं यस्य स तथाविधो यथान भवसि । तथोक्तज्ञाननिष्ठः सन्कृषैनेव कर्माणि तेन ज्ञानाभिना दग्धवीजतामापाद्यन्परमेश्वरस्वभावसमाप- त्तिलक्षणं मेोक्षमवाप्नुहीत्यथंः ॥

अन्यच्च कस्यांचिदवस्थायां प्रस्तुतस्य क्मपरिहारस्य विधीयमानत्वाध- द्कर्मोति मन्यसे, तत्र तादृरेऽप्यकरमणि सङ्क: कर्मान्तरबन्धहेतुरेषेतयुक्तमेब पराकृ । यत एवमत

योगस्थः कुरु कमाणि संगं त्यक्तवा धनेजय । सिद्ध्यसिद्धयोः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥ ४९ ॥

१ राहा २८( उपरि )-केनचित्‌. २“ › एतच्चिह्वाङ्कितो भागो रामा १.२ नास्ति राका २ प्रान्ते छिखितः यत्र ˆ रागता इत्यत्र "द्वेष्यता ` इति पाठः, ३ राशा १.२ धिमपिरस",

६६ सषंतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ, १

इह॒ शाख विहितानां कम॑णामनष्ठाने यथोक्तासद्वितज्ञाननिष्टत्वरक्षणः समाधिर्योग उच्यते । यथा कपिटादिपरणीतस्य सांख्यसं्ञस्य ज्ञानस्य पात- श्जटादिपर्णीते वित्तवृत्तिनिरोधटक्षणयोगे निष्ठा, तथेहोपदिषटस्य आस्मादू- यनज्ञानस्य कर्मानुष्ठानसमाधो निष्ठेति योगशब्देन सोऽप्युक्तः । तत्र तादृशे योगे स्थित आश्नमान्तरपरिहारेण छतपतिष्ठः सन्यथोक्तनियतकर्माण्यनुतिष्ठ । कथ, संगं तत्तदमिसंहितफट प्रा्िहेतुत्वप्रतिपत्या तावन्मा्ोपायटीनावैत्तत्वं त्यक्त्वा परितदत्य । अत एव सिद्धो फटसंपो, असिद्धो तद्विति, दयोरपि निषिका- रत्वात्समो निर्विशेषो मत्वा यथोक्तज्ञाननिष्ठत्वानित्यपरिपृणयथोक्तात्मतत्वप- त्यवभराजनितानन्दतृप्स्य कमणः फटेनानित्येन सिद्धेनासिद्धेन वा न कथित्सु- खदुःखात्मको विदेष इति स्वंसाम्यद्राधिरूढो मत्वा यथोक्तयोगनिष्ठो भव । यतः समतवं सर्वास्ववस्थासु विकारटेशासेस्पृष्टतवमेवेष योग उच्यते । साम्य- परप्तिरेवास्य निष्ठेत्य्थः ॥ अत एवेतद्योगनिष्ठस्य योगिनो रक्षणमाह- थस्य सर्व समारम्भा निरारी्षन्धनास्त्विह । त्यागे यस्य हुतं सर्वेस्रत्यागी स च बुद्धिमान्‌ ॥ ५० ॥ [१-एष श्टोकः रां ० पाठे नास्ति. |

यस्य यथोक्तयोगाधिकारेणः पुरुषस्य सवे समारम्भाः सवा क्रियासू पवृत्तयोऽव्यंभाविनोऽपि निराशीबन्धना मवन्ति। निष्कान्ता आशीबिन्धना नि- राक्ीबेन्धना मोगातलमकबन्धरहिता इत्यथः । अत एवावश्यानुषटेयकर्महूपं सर्व शुभमदूमे चं त्यागे फलाशासेन्यासि हुतमस्नाविव बीजजातं फटप्रसवसामथ्यै- विनाशाय निक्षिप्तम्‌ । स एवेविधो नित्यकमीनुष्ठतिव त्यागी त्यागवान्‌ । न पुनः दाभीरुत्वादिना कर्माण्येव व्यजस्त्यामी मवति । इति युक्तिरषर प्रागे- बोक्ता । स एव वे्वेविधः प्ररास्यज्ञानयुक्तो, न तु यः कर्मत्यागादिमात्र ज्ञाने मन्यते ॥ अत एवंविधोत्छृष्टवुद्धियुक्तं कम समाचरेत्‌, न केवटमित्याह, दूरेण ह्यवरं कमं बद्धियोगाद्धनंजय | बुद्धो रारणमन्विच्छ रृपणाः फलहेतवः ॥ ५१ ॥

~-----------------~ --- ~~

१९ राना १.२ च › नास्ति. २ राना १-२-“ एव › नासति,

ला. ५२ | भ्रामद्रगबद्वीता । ६७

यस्माद्‌ बुद्धियोगाधथोक्तज्ञानसमाधानाद्‌ दरेणापिशयेन केवडे तद्विरहिवं कर्मावरं निशृष्टम्‌ । ज्ञानदुन्यं कर्मं ससारहेतुवात्ततोऽ्यन्ताधममित्यथः। अतश्च वुद्धौ यथोक्ते सम्यग्ज्ञाने दारणमाश्रयमन्विच्छ अभिकाट्ृक्ष। तमेवोपायतयाऽव- रम्बस्वेत्यथः । यतो ये फरुहेतवः अनित्यं मोगरक्षणे फलमेव हेतु, तत्ता- धनमृतासु क्रियासु प्रयोजकं कारणं येषां ते ज्ञानशुन्पकषेमात्रानुष्टायिनः । रुपणास्त फजार्थितादहीनाः तत्तज्जातिशरीराधमिमानावछिन्मत एवानित्य- मोगात्मकफरतृष्णान्तरमात्मानं मन्यमानाः सन्तो दुराचाराः ॥

अत एव तद्विरक्षणस्य ज्ञानिनः स्वरूपं प्रतिपादयितुमाह,

बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुरृतदुष्ठेते । तस्मायोगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कोशलप्‌ ॥ ५२ ॥

इह आत्मेव परमेश्वर एकं तत्वम्‌ । स एव च स्वमायामहि्ना जञेयभावापा- दनेन सर्वस्य कार्थेजातस्येकः कर्ता पारमार्थकः, विचित्रे वेदं कार्यं निर्मिमाणः स्वेच्छामात्रव्यतिरिक्तं न तस्योपादानमपेक्षते । नापि सहकारिणं न चेद्मित्थम- वभासमानमधिकार्थं चिन्पात्रस्वरूपत्वादतिरिक्तं विकारटेशं कविद्पयितुं प्रभ- वति । तदेवंबिधनित्यनिरापिदायेश्वयेयक्तमेकं तच्वमाततेन निष्प्रकम्पया प्रति- पर्या यः प्रत्यवमृशाति, स बुद्धया परमेण बोधेन सम्यक्ज्ञानेन युक्तसबन्ध इहोच्यते । स च एवेविध इहोपदिरश्यमाने कमैयोगेऽधिरूतः। कृवैनपि कमाणी- शवरमावानुप्रवे शात्सर्वं समत्वेन १यनिदं स्वगौदिसुखफरहेतुत्वात्सुकृतं सत्कम, इदं दुःखेतुत्वा दृष्तं दुष्टकरमेत्यनुसनविवेक्ञनिर्विषमदशिभिः परिकसित- मेदे सुृतदुष्कते द्रे अपि जहाति त्यजति । न तस्य योगिनः सवंसमत्वसमा- हितस्य क्रियमाणमपि कम सुरतदुष्ठतटक्षणं मेदं जनयतीत्यथः । एवमनेन शोकार्थन तचवन्ञानवान्निथतं कमं कृयोदेव । न च तत्रापारमाथकसदसद्विवे- ककत्पनामारोपयेदित्युपदिष्टं भवति ॥

यत एवं तस्मात्वं यथोकतचन्ञानाभिनिविष्टः सन्समाषये युज्यस्व, कमा- नष्ठानदवारेण युक्तो मव । यतः कमैसु क्रियमाणेषु यत्कोशयमुक्तज्ञाननिष्ट- त्वेन साधृकारितं स एव योगः समाधिरिह नान्यः । एवमेवार्थं हेतूषन्यास- पूर्व विवरीतुमाह,

६८ स्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ. १

कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः । जन्मबन्धननिर्भक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम्‌ ॥ ५६ ॥ [ शां. पाठः-१-बन्धविनि. | यस्मात्कर्मजं अतच्वक्ैः क्रियमाणस्य कर्मणोऽवश्यंमावि सृखाध्यात्मकं फलं सर्वदा सवतो निरमिकाङ्क्षात्मनिष्ठत्वात्‌ अनभिसंधानिन विहाय त्यक्तवा फलाभिसेध्यनुष्ठीयमानकर्मपतिबद्धत्वाज्जन्मनः पनभवलक्षणादुन्धनादस्वातन्न्या- निमृक्ताः सन्तो निर्वित्रतणानामयमनित्यसुखादिसंकल्पदोषरहितं पदं पारमा- िकस्वरूपपतिष्ठामकं धाम गच्छन्ति पराप्नुवन्ति । अतस्तं बुद्धियुक्ता योगाय युज्यस्वेति पूर्वेण संबन्धः ॥ यदा `चैतत्परमदुरवगाहं तत्वक्नानमुक्तमपि स्षगिति मनसि प्रतिष्ठां न निबध्नाति, तदा त्वयात्र शिथिेोत्साहिन न भवितव्यम्‌ । यतः कमेणेत्जञा- स्थसे इत्याह, | यदा ते मोहकिछं बुद्धिष्यातितरिष्यति। तदा गन्तासि निर्वेदे श्रोत्यस्य श्रुतस्य च ॥ ५४ ॥ श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निशितां । समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥ ५५ ॥ [ शां. पाठः-१-निश्वला. | यदा यस्मिन्काटे त्वमस्योपदिष्टस्य ज्ञानस्थोपपनमात्रपतिपत्था मोहकाेर अनादिजन्माभ्यस्तदेहाद्यात्मपत्ययस्वरूपमज्ञानकर्दमं व्यवतरिष्यसि, विपयं- यत्वपरतिपच्या टङ्घपिष्यसि, तदैव भरुतमिदं भोतग्यमिति संशयाविष्टजन- वित्तयोनानाशाखविषययोः श्रोतव्यश्रुतयोर्भिवेदं विरागं गमिष्यसि । वैतश्च निश्वयाभावादिदं भरुतमिदं भरोतम्यमिति विविकित्साविष्टतया या भरुतिर्नाना- शाखश्रवणे, तस्यामनुपादेयत्वाद्प्रतिपना प्रतिकूटा सती तवं मतिः प्रज्ञा निशिता यथोक्तासन्ञाननिवृत्तसंदेहा अत एवाचटा विकलेब॑टवद्धिरप्यपर- कम्प्या स॒ती स्थास्यति अस्मिन्समाधो स्थितिं प्रतिष्ठं रम्स्यते । तदानेन करमेण यथीक्तं योगं क्मसमाधिलक्षणमवाप्स्यसि प्रतिपत्स्यसे, संभयिष्यसे ॥ अथ ते तदा मतिः स्थास्यतीति भगवदुचने श्रुत्वा स्थिरप्ज्तत्वसम्यक्त- त्वमनवगच्छन्‌

१-' यदात्वे..-दुध्याव्यवतरिष्यसि ` इति ठीकापाठः २ राना १.२-तच्च,

विणा

श्वो, ५७ ] भ्रीमद्धेगवद्वीता । ३९ अजुन उषाच । स्थिरप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केङ्व ।

स्थिरधीः किं प्रभाषेत किमासीत बजेचं किम्‌ ॥ ५६ ॥

[१-एषु श्लोकेषु स्थिरप्रज्ञः- › ‹ स्थिरधीः-' इत्यत्र दां ० पाठे " स्थितप्रजञः- ` ˆ स्थितधीः- इति हश्यते. २-वजेत । |

हे भगवन्केदाव, कर्मसँ कोशलं योग उक्तो निश्वरपज्ञता च स्थिरपज्ञता। तदवविधस्यास्य स्थिरपज्ञस्य क। भाषा कथमसतो भाषते । किमस्य व्याख्यान- विरुद्धमिवास्य वेष्टितम्‌ । यतो वाङ्मनःकयिखिभि्व्यापारणं कर्मोच्यते । तास्तिस्लोऽपि चेष्टा नास्योपपद्यन्ते । किमसौ मापेत भाषणक्रियां चानतिषठत्‌ । न दस्थेकतखनिश्चलपर्ञतवाद्वाषणे वचनकर्मोपपद्यते । उत आस्तीत, वाडम- नसप्रचारपरिहारेणाम्तर्थेव वुच्या तिष्टत । किमसौ वजेत्‌ गमनक्रियोपलक्षितं कायम्यापारमाचरेत्‌ । सोऽप्यस्य कमेकौशलरक्षणे यागे वर्तमानस्योमयकर्म- निवत्यालिको नोपपते । इति स्वरूपानवधारणात्तास्य भषिव्युक्तम्‌ । एतच्च प्रभ्ष्रयमविवक्षितकमेककरियामातरविषयं वेदितव्यम्‌ ॥

अथ ' यस्य सर्वै समारम्भा › इत्यादो बुद्धिमच्छब्देनाक्तस्य स्थिरपन्तस्य स्वरूपमक्त प्ाथममि दुरयिगमत्वात्सम्यगनवधारितोऽपीदानीं केनाप्यंशेन विशेष्य पुनरुच्यमानमवधारयेत्यजुनं बोधयितुं मगवानाह्‌,

श्रीभगवानुवाच । प्रजहाति यदा कामान्सवांन्पा्थं मनोगतान्‌ । आत्मन्येषाऽऽत्मना तुष्टः स्थिरभज्ञस्तदो च्यते ॥ ५७ ॥

ष्ट खट सर्वरहस्यानामुपनिष दप ऽस्मिन्विज्ञाने किदेव रक्षेष्वेको जम्भ- सहश्चपरिशीटितपर्थवमनिकालमतापरामृष्टरजस्तमोमखतया सत्वमाजरेषते सति समुपजातस्वरूपप्रत्यवमहो योग्यपरज्ञश्वरमजन्मा पुरुषातिशयोऽधिकारी पस्तथा- विधावसरोपजातानुजिपक्षः परमेश्वरपेषिताभ्यां सततसहचरीभ्यां भक्तेभरद्धाभ्यां दत्टृढहस्ताबटम्भी यथोक्तज्ञाननिःभेणीस्थिरनिवेसितपदः परमकारणसमाप- िप्रतिबिम्बरूपं परमं धामाधिरोदमध्यवितः यमुदिश्यामतश्वमेबाहंतया ध्यपद शन्‌ , वक्ष्यति,

१ राक्षा १.२-'ु कि कौ, २ राशा १.२भातैका" ९ राना १ "दक्र.

‰° मर्वनोभद्राख्यतीकाममेना- [अ. ९

मनुष्याणां सहसेषु कश्चिद्यतति सिद्धये । यततामपि सिद्ानां कथिन्मां वेत्ति तत्वतः ॥ इति |

तथा, "बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां पपद्यते ।› इत्यादि । ताद्रशश्च सन्य- स्येद्माचरति तदा रिथरपज्ञो भवति । किमाचरति । यदा मनोगतान्संकस- वर्िनः कामान्‌ , तचवज्ञानुष्ेयकर्मफरमृतान्स खाद न्धजहाति प्रकर्षेण त्यजति । मनागपि तान संकसपयति । न तु कर्माणि प्रजहाति । कथमेतत्संभवति । कर्माणि च करोति, फटं च प्रजहातीत्येतदुपपादयितुं विशेषणमाह । आल- न्थेवात्मना तुष्ट हति । सवः कश्चित्स्वसंविद्धिकरणं तोषं प्रीतिमनुभवति । किंतु परा्तपवण केनविदनित्येन प्राप्येन सुखसाधनमृतेन वस्तुना प्राप्तेनानि- त्यमेव तोषं परामोति । अयं तु योमी सततसेनिहितानस्तमितवित्पकाशालमना परामशोमावमात्राब्धयवधानमिव पातेन सवेदा सुखसंपृणेस्वमहिमत्वादखिख्वस्तु- रपृहाविच्छेदकारिणा स्वयं निहित विस्मृतेन महानिधानेनेव पुनः प्रत्युदितस्मू- तिवशात्पतिरन्धेनातनेव सत्येन स्वभविन निरुत्तरेण ठामेन उब्धसहजानन्द्‌ः । एवेविधश्वायं. रपण प्राथनीयानत्पादविना शधमर्कान्कथं न प्रज्यात्‌ ॥ यद्‌ वेत्थमूतः स कामान्सवकमांणि कूवंनपि प्रजहाति तदा स्थिरप्रज्ञो यथोक्तस्वमावटन्धपतिष्ठवद्धिभंवतीति सामान्येन स्थिरपक्ञरक्षणमुक्त्वा तदेव विशेषतो वक्तुमाह,

ुःखेष्वनुदिभमनाः सुखेषु विगतस्पृहः । वीतरागमयकोधः स्थिरधीरमुनिरुच्यते ॥ ५८ ॥

इह कम॑फलमृते सुखदुःखे पराप्स्यमाने परते च द्विपरकारतया स्व॑पाणिनां विकारहेतुत्वमापश्चते । अयं तृक्तटक्षणः स्थितप्रज्ञः प्राप्स्यमानेषु सखदुःखे- प्वनुद्ि रमना निर्भयदित्त एव भवति । सुखेषु च प्राप्स्यमानेषु विगतस्परहो निवृत्ताभिखाषो भवति । यथोक्त१रिपुणमस्वहूपखन्धपतिष्ठत्वात्सर्वसाम्यस- भाषिसमापनोऽत एव वीतरागमयकोषो, रागः सुखपिषयोऽभमिटापस्तथा भयं सुखपरतीघातहेतोरशक्यपतीकारातसवासः, तथा कोषः शक्यपतीकारं तथ. विधं परति रोषः । एते वीता विगता यस्य स वैथाविधः स्थिरपन्

उष्यते॥ ५ - --भभ सी

९ राना १.२व्युक्त,

श्वो, ६१ ] भ्रीमद्धगवद्रीता | १

क, कि

एवं प्राप्स्यमानसुखदुःखनिवकारतया तं प्रतिपादयितुमाह । यः स्वंजानाभिस्नेहस्तत्तस्प्ाप्य शुभारुभम्‌ । नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ ५९॥ योगी तत्तदनन्तभेदं सुखसाधनमूतं दुःखसाधनमूतं वा सुखासमक दुःखा- सकेमेव वा शुभाशुभं प्राप्य नाभिनन्दति नापूवक्षणिकहृष॑लक्षणं क्षोमं भ्रयति । यत्तः सवस्मिन्वस्तुन्यनभिस्नेह इदं मम स्वस्वमेतेन बिना मम सव॑ मन्यद्‌ दुःखकारणमित्यभीष्टेषु वस्तुष्वनुरागोऽभिञेहः स यस्थ नास्ति स तथोक्तः । तथाऽ्युमं प्राप्यन दवैष्टि, न तत्पातिषेधप्रयलनलक्षणं क्षोभमृपयाति । य एवंविधः प्रापतयोरपि प्रिययोर्मित्यनिर्विकारस्वात्ममातसुव्यवस्थितस्तस्य परति- षिता प्रज्ञोच्यते ॥ एवं प्रतिष्ठितपर्ञतवं येन कमणा उपायमूतेन निष्पद्यते, तद्वानपि स्थित- प्रज्ञ एवेति प्रतिषादयितुमाह । यदा संहरते चायं कूर्माऽङ्गानीव सर्वतः । इद्दियाणीन्धियार्थभ्यः स्थिरप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ ६° ॥ [ शां. पा.- १-स्वेशः. २-तस्य प्रज्ञा प्रतिष्टिता. | चराब्दो व्यतिरेके । यदा पुनरयं योगी स्व॑तेः सर्वेभ्य इन्दियार्थेभ्यः रब्दादिभ्य इन्दियाणि श्रोत्रादीनि संहरति व्यतिरेचयति । स्वभावतथिदर्कर- सिमिहपाणि तजिष्ान्येव करोति । कथं, कूम; कच्छपो यथा स्वाषयवान्श्व- ररीरनिषटान्करोत्येवम्‌ । तद्‌ाऽसो स्थिरपज्ञ इत्युच्यते ॥

अथो विषयेभ्य इन्दियसहारः किं रब्दाधयग्रहणेन वा, किंवा प्राह्ममणिषु राब्दादिष्वापि निविकारत्वेनावोक्तः । इति पकषद्यसंमावनायां परवपक्षस्थेयंपरति- पाद्नपूरमुत्तरभेव पक्षं समथयितुमाह । विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः । रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं हृष्ट्वा निवर्तते ॥ ६१ ॥ अम्युपगम्येदमुच्यते, अस्त्येतत्‌ । निराहारस्य शाखविहितानपि शब्दादीनना- हारतस्तान्दुरतः प्रिहरतो विषया इष्टाः शब्दादयो विनिवतैन्ते प्रत्यासत्यभावा- त्स्वकार्यं रागादिकं नाऽऽरभन्ते । कितु रसवर्जं तद्विषयं रसमभिलाषं रागाख्यं

१ राना १-२-सर्वक्ः. ४,

४२ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ. ९

केशं वर्जयित्वा । स हि तदानीं प्रसुप्ततनुर्वां वर्षते । येदि वा परमनेष्ठिकस्य रसोऽपि निवि नाम । परं प्रष्टं समाध्युपेय वस्तु दृष्ट्वा साक्षारशृत्य, एष योगी यद्‌ा प्रं त्वं विषयपरिहारं समाधिक्रमेण पश्यति, तदा त॑ दृष्टवतस्तस्य रसोऽपि जातु निवर्तत इति, प्रक्रान्तं निष्ठाथतवेन व्याख्येयम्‌ ॥

एवं विषयपरिहारपरमसमाधेः परामपि कष्टां पराप्तस्य सगुखत्व प्रतिपादय- न्यथोक्तन्ञानप्रवेदनिषिद्धविषयसेवामकं स्रं समाधिं दष्टान्तीकृर्वनाह्‌ ।

यत्तस्थापि हि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्रितः । इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसमे मनः ॥ ६९ ॥ तानिं संयम्य मनसा युक्त आसीत तत्परः ।

वरो हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ ६३ ॥ [रां. पा.-१-यतते ह्यपि. २-तानि सर्वाणि संयम्य. २-मत्परः. ]

यद्यस्माच्तस्यापि विषयानाहूरणस्षमाहितस्य प्रतच्वद्शनयोग्यतामपि प्राप्तस्य विदुषो विपाश्चतो ज्ञानविघातजागरूकताच्छिदरन्विषणपराणि प्रमथन- दोरटानीन्दियाणि परसमे प्रसदेव कंबिद्वकाशटेद टभ्ध्वा मनधित्तं हरन्ति, न्धादपि समाधिफलाद्पकषनिति, विषयामिम्‌खतां नयन्ति । भयते हि तथा- विधविषयप्रतिषेधयोगनिष्टा योगिनश्रिरादपि, इन्दियेः कामान्पति प्रवतैनेन परमथितावित्ताः । यत एवमयं सथो विषयगरतिहारसमाधिरततस्तानीन्द्िथाणि मनसा यथोक्तञ्ञानानिष्ठेन चेतसा सयम्याऽऽनमवश्चानि रत्वा युक्तो यथोक्तटक्षणो रवालमतच्वे समाहितः सवारववर्थासु तदेकनिष्ठः सस्तत्मरः शसनिषिदशब्दा- दिग्रहणापवृततेन्दरियनिष्ठ एवाऽऽसीत । यस्माद्‌ यथोक्तेन कमेण यस्य योगिन इन्द्रियाणि वरे विधेयत्वे वतन्ते तस्य प्रतिष्ठिता उन्धनिश्चरस्थितिः पज्ञो- च्यते । अत्रायं दृष्टान्तः । कश्िद्रारुडिकस्तादशः संभवति यो मन्वप्रभावेण भुजगान्धतिषेदुमदम्‌ । स॒ यदा ताटान्वोपासनशेथित्यरक्षणं पमादमातिष्ठति, तदा ते छिद्रान्वोषिणो मुजगास्तं व्यापादयन्त्येव । कश्िद्रारुहशाखरहस्यवेदि- तत्वात्तादृशातिशययुक्तो भवति, येन तैरेव मुजगेः सग्दामरभिरिव शीडति । त चतेन कदाचिद्मिभवितुं प्रभवन्ति । एवं योगी कयाचिद्युक्त्या कंचित्कां विषयान्परिहत्य समाधिमभ्यस्यति । तस्य॒ मनागप्यवधानविच्छेदात्ते ठम्धाव-

१९ राक्षा १-“ यदि वा › नास्ति. २ राशा १-यदि वा एष. २ राना १.२- प्रतिहार.

श्वो. ६८ ] ` श्रीमद्धगवद्रीता । ४३

कारा विषयाधित्तं पमथन्त्येव । यस्तु यथोक्ते पारमार्थिके सखवासमन्येव सदा सुष्यवस्थितः स॒ विषयः फीडनपि न कथंविद्वाधितुं शक्यः । यथोक्तम्‌- वसन्विषयमध्येऽपि न वसत्येव बुद्धिमान्‌ संवसत्येव दुबुंद्धिरसत्सु विषयेष्वपि ॥ अथ कृमोङ्गनीवेव्युपमाननिर्दृशाद्विषयेभ्योऽत्यन्तव्यावतंनमेवेन्दिाणां संहारः

संयमो यस्तेम्योऽन्यथेव तं प्रतिषादयन्पतिष्ठितप्रञञत्वस्य श्यो कपश्चकेन मृच्यं लक्षणमाह |

ध्यायतो विषयान्पुंसः संगस्तेषुपजायते ।

संगात्संजायते कामः कामात्कोधोऽभिजायते ॥ ६४ ॥

कोधाद्धवति संमोहः संमोहात्स्मृतिविभ्रमः ।

स्मृतिभरंराद्‌ बुद्धिनारो बुद्धिनाहादप्मणश्यति ॥ ६५ ॥

रागद्वेषाषिमुक्तेस्तु विषयानिन्दरियेश्वरन्‌ ।

आत्मवद्ये्विंधेयात्मा प्रसादमाधिगच्छति ॥ ६६ ॥

प्रसादे सव॑दुःखानां हानिरस्योपजायते ।

प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥ ६७॥

तस्मायस्य महावाहो निगरहीतानि सर्वतः ।

इन्द्रियाणीच्दरियाथेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ ६८ ॥ [ शा. पा.-१-' वियुक्ते. २-श्लोकानन्तरं- नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना । न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम्‌ ॥ इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनविधीयते । तवस्य हरति प्रज्ञां वायनावमिवाम्भसि ॥' इति श्छोकदयं सां ० पाठे अधिकम्‌. ३-सर्वशः. ]

इह खल्वचिन्त्यपरमेश्वरमायमुषितसम्यग्ज्ानतया शरीरमाचमात्तवेन प्रति-

पनस्य संसारिणः सतः पुंसः संनिहितमपि मुख्यध्येयं निरूपमानन्तनिजानन्दसु- धासागरं सत्यं स्वालानमविमृष(दा)तो दुःखेकपरिणामानिलयदमिमसुखसाधनस्परहया दाब्दादीन्विषयान्ध्यायतः सततं विन्तयतस्तेषु संगो निबिडनिमभ्रमानसतवम्‌- जायत उत्पद्यते । तस्मात्तथाविधात्संगात्कामस्तद्विषयोऽभिराषो रागाख्यः कशः संजायते समुद्भवति । तस्माच्च तत्पतिकूटेषु वस्तुषु कोधो द्रेषाख्यः कैरपरकारोऽभिजायते प्रभवति । ततश्व संमोह आत्मानास्ादिवस्ताविवकवि- रहातमकमज्ञानं प्रभवति, मोहाख्यः केश उन्मज्जतीत्यर्थ; । ततश्च स्मृतिर्िभ्रा-

१ रादा १-निरुत्तरानन्त , २ राशा १-ततस्तु.

४४ सर्वतोधद्राख्यदीकासमेता- [अ. ३।

म्यति । सत्यं सर्तव्यमात्मानमसृरम्ती स्वरूपटोपमिवाऽऽमोति । ताद शाच्च स्मू- तिप्रंोदृबुद्धिः परमाथ॑निश्वयासमकं ज्ञानं नश्यति तिरो भवति । तस्माच्च हेतोः पुरुषः सत्यस्वहूपपतिष्ठामावरक्षणं नारमुपगच्छतीति संसारिणं पुरुषमु्ि- श्यापतिष्ितवुदधितवस्य हेतुपरम्परां प्रतिपायेदानीमनुजिधृक्षक्षणक्षिप्यमाणदेह- तिरस्कारिणी तिरोधानतया प्रकाशमानयथोक्तस्वस्वमावप्रकारस्य प्रापरपरवो- धस्य मूमृक्षोः परतिष्ठितपर्ञतवस्य कारणक्रमे परतिपाद्यितुमाह-आमवश्य विधेयात्मा प्रसाद्मधिगच्छतीत्यादि । आस्मवश्ये्विधेयासमा तु पुमान्‌ विधेयः परत्यवमर्शविषयभृतत्वात्सवाधीन आल्मस्वभावो यस्य स तादश पुरुष आत्मवश्ेस्तादृशस्य सत्यस्याऽऽमनः स्व राक्तितया प्रतिपाद्यमानववाद्विधेयेस्तदधी- नपवृत्तिस्थितिसंहतिभिरिन्दे्बाह्याभ्यन्तरेः करणे: किरणेरिवाकेः पदार्थानि- वयांश्वरन्‌ गच्छन्पसादं सृखादिकटङ्कसंपकामावह््पं वेषाद्यमधिगच्छति प्रति- टभते । अत एव कीटरेरिन्वियेविष्याश्वरन्‌-रागदरषविभुक्तेः। रागदरेषो हि विष- वयमाप्रध्यानसंप्रसक्तस्य विस्मृतस्वात्मनः पुंसो विषयान्पदतमानेष्विन्दियेषु परि- स्फृरतः । यस्य तु सवतः परिपणतानित्यनिरमिराषसवकूपपत्यवमरी पवकः सव॑ ्ञानक्रियाष्यवहारः, तस्य रागेषाभ्यां विमृक्तानीन्धियाणि स्व॑ स्वं॑विषयम- मिपवर्वन्त इति तादरोरिन्दिेर्विषयान्तश्वरन्पसाद्मधिगच्छतीत्युक्तम्‌ । एवेषिधे च निसगैनिर्मरे स्वरूपामिव्यक्तिटक्षणे प्रसदे सति रागादिङकेरनिबन्धनानां सर्वेषामाध्यामिकापिदैविकाधिभेोतिकानां दुःखानां हानिः परिसषयोऽस्य पुंस उपजायते । यतो यथोक्तेन प्रकारेण प्रसनं नीरागदेषकटङ्क चेतो यस्य ताद्- दास्य पुंस आदु प्रसादृस्षमनन्तरमेव बुधिः परज्ञा पयवतिष्ठते । परितः समन्ता- त्सत्मे स्वात्मनि निर्विष्ठवां प्रतिष्ठां टभते । यतत एवं तस्मात्कारणाद्यस्य पुरुषस्य सर्वतः सर्वेभ्यः सखहेतुम्यो दुःखेतुभ्यथेन्द्िया्थम्यो विषयेभ्यो दुःखंहेतुष्वपि दवेषरहिवत्वेन सृखहेतुष्वपि नीरागतया प्रसतान्येव निगृहीतानि नियमितानि बा्याभ्यन्तराणीन्द्रियाणि तस्थ तथाविधस्य प्रत्यासनपरमेश्वरसायुज्यस्य प्रज्ञा बुद्धिः प्रतिष्ठिता, स्वानि रब्धस्थितिः। न तन्यस्य। यः प्रतनुप्रयलनरक्षणस- माधिनिरुदधान्यनुत्वातरागदरेषमरमयम्‌टतात्पसुतानि कायंकारणान्येव निगृहीः तानीद्दियाणि मन्यन्ते ॥

१ राना १.२-स्प्रतिभ्रश्ात्‌ › इत्यत्र ' तस्मात्‌ २ राना १.२-८ वि › नास्ति, ३ राना १.२-गप्रतिवत. ।

श्छ. ७० 1 भ्रीमद्धगबदरीता । ४५५

अत एव. सम्तसारिपुरुषविटक्षणां प्रबुद्धस्य वुत्ति परतिपाद्धितुमाह । या निरा सर्वभृतानां तस्यां जागतं संयमी । यस्यां जाग्रति मृतानि सा निहा परयतो भनेः॥ ६९॥

सवेवस्तुपरकाशस्वरूपपरकाशनिरूपणरूपा वृतिरेवेह संस्तारिणः प्रति निशा- रब्देनोक्ता । तद्विषयत्वेन सव॑मूतान्यनुन्मिषितदकरक्तिवात्मसुप्तानि तिष्ठन्ति । एवंविधा या सर्वभूतानां निशा तस्यां तद्विषये संयमी यथोक्तप्रकारेण निगृही- तसर्वन्दिः प्रबुद्धो जार्गपि, पविकसितस्वभावनिमंरविज्ञानमयवि खोचनविभा- व्यमानां तमेवाविमुश्चन्विगतमोहनिद्र आति । यस्यां तु प्रतिक्षणविनश्वरसुख- दुःखसाधनमृतावेषयग्रहणोत्सर्गव्यग्रसमग्रेन्दिय्रामायां संसारम्यवहारव्तो सर्व॑- भूतानि समस्तप्ाणमूतो जाग्रति, तावन्मात्रावहितत्वाद्‌ विनिद्रतामिवानुभवनि । सा वाटी वृत्तिः प्रश्यतः सदसतदा्थसाथपरमाथमारोकयतो मुनेः संयमिनः प्रबुद्धस्य निशा रात्रिः । तां प्रति तस्य निरवधानत्वात्‌ ॥

एवे सततमनस्तमितसामान्यसंवित्मका शात्मनि स्वभावे स॒व्यवास्थितप्रसन- बुद्धिः प्रबुद्धः पवन इव सदसदात्मकामोदैः' विविधैः पदार्थः परिषयमुपगच्छनपि तत्सेपकजातिः सुखादिमिर्मनागपि न विरतिं नीयत इत्युपमाननिद्शनेन स्फृट- तरं तत्स्वरूपं प्रतिपद्यितुमाह ।

आपृथमाणमचलप्रतिषठं समद्रमापः प्रविरान्ति यद्रतू । तद्रत्कामा यं प्रबिरान्ति स्वे स॒ हान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥ ७०॥

स प्रवृद्धः पुरुषातिश्यः शान्ति सकरविकल्पकलोटक्षोभपरिक्षयानिस्ि- मितवित्वुत्तिमधिगच्छति पराप्नोति । कोऽसो । यं कामाविषयास्तद्रसविशनि निरमिटाषमेवावगाहृन्ते । कथम्‌ । यथा समुव्रं नानादिगन्तरागतसरिदूषण आपः। कीदृशम्‌ । ताभिरापएूयंमाणं भियमाणमप्यचटपरतिष्ठं निष्परकम्पापारगम्भीर- निजावस्थानम्‌ 4 अनेनोपमानेन प्रत्यासत्तिसामथ्य त्तंबध्यमानेरपि सृखादिहेतुभिः शब्दादिभिः क्षोमं नेतुं न शक्यते स एव शान्त इत्युच्यते । न तु यस्तेषु संनिहितेष्वशान्तः । यथोक्तम्‌-

१ राक्षा २-"सदामिदेः. राना १ ( प० रि० ) सवात्मकेः,

४६ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ९

विकारहेतौ सति विक्रियन्ते येषां न रेतांसि त एव धीराः। इत्यत एवाऽऽह- न कामकामी शान्तिमाप्राप्नोति ॥ मामसान्कामान्सुखसाधनमतान्विषयान्कामयमानोऽमिरेष्यनवेन्दरियव्यापारष- रिषहारमात्रेण न शममाप्नोीत्येवममिप्रायं प्रकटयितुमाह । विहाय कामान्यः सवान्पुमांश्चरति निःस्पृहः । निर्भमो निररहकारः स हान्तिमधिगच्छति ॥ ७१ ॥ यः सवौनरेषान्कामानिष्टान्‌ शब्दादिविषयानमिटाषान्मनसेव विहाय परि- त्यज्येन्दिेर्विषयांशरत्यवगाहते स शान्ति मुक्तिरूपामधिगच्छति प्राप्नोति । कीदशः सन्‌ । नित्यतुप्तादयाविन्मातरप्रतिरबग्धातमप्रत्ययतवानिःसपहः स्परहातो विषयस्खोटपताया निष्कान्तः । तथा निर्ममः प्रतिनियतेषु देहेन्वियविषया- दिषु भवेषु ममेवेद्िति ममत्वामिपानानिष्काम्तः । तथा निरहंकारो देहबुवि- प्राणादिष्वात्मप्रत्ययषपादर्विच्छि नादहकारादपि निष्कान्तः ॥ इत्येतदन्तेन मन्थेनापवगमागेपवणस्य पुंसः पथममेव सहजभक्त्या्यव्यमिचार- चिहसृवितोपदेशायोग्यबुद्धितया सदगुहूप्दिषटदेहदेहिव्यतिरेकज्ञाननिरन्तराभ्या- सवशाहैहादिवगव्यावत॑मानातमपत्ययस्य द्वितसामान्यसंवित्परोहादहपतीतेधिदकर- ममिह्पाणामन्तवहिष्करणराक्तीनां शाल्लचोदितेषु विषयेषु विसृष्टत्वमेव निग्रहं निरुतरपद परापिहेतुं सिद्धान्तीछृत्य सपदराध्यायप्रदाितपरमरहस्योपदेशपराणम्‌- ता्थपरतिपादकं द्ितीयमध्यायमुपसंहरनाह । एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नेनां प्राप्य विमुद्यति। स्थित्वाऽस्यामन्तकालेऽपि बह्मनिवाणमच्छति ॥ ७२ ॥ इति श्रीभगवदरीतासूपनिषत्पु द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ एषा विहाय कामान्यः सवानित्यन्तेन मन्थेन प्रतिपादिता ब्रह्मणः प्रस्य तत्त्वस्य परमात्मसंज्ञकस्य संबन्धिनी स्थितिः। एतया ब्रह्मणि स्थीयत इति विष- यान्तरनिवृत्तगतितया प्रतिष्ठा श्रिते । अत एवैनां प्राप्य यथोक्तेन करमेण स्वात्मीकारेण सखीरत्याभियुक्तो न मृद्यत, देहादिष्वालपत्ययहूपं वैचित्यं न भजते । यतोऽस्यामन्तकाठेऽप्युपरमसत्स्वमावमयेऽपि स्थित्वा विभ्राम्य निबौणें नानाविकत्पक्षोभपत्ययाल्मश्ान्तं ब्रह्न परं तत्वं स्वस्वभावमयमृच्छति गच्छति । तदेकात्म्यमापद्यत इत्योम्‌ ॥ १ राना-१-२ "रुष्यत्येव,

= ~ -न------ ~~न

श्वो, २] भ्रीमद्धगवद्रीता । ४७

दितीयेऽध्यायेऽसिन्हदय इव गम्भीरविमचे गृहीते गीतानां विबुधदपितानां प्रणयतः । तद्‌ श्चेषानन्द्ामृतरसमपूरवे रसयतां सदा वः पभावो भवतु तर्य छृतधियाम्‌ ॥ इति श्रीमद्राजानकरामकविराविते वाक्याथौन्वयमातरे सर्व॑तो- भद्रनाम्नि भगवद्रीताविवरणे द्वितीयोऽध्यायः ॥ ॥ तृतीयोऽध्यायः ॥

भथ ज्ञानस्य कर्मणश्च मगवद्धापितानि परथक्परंसावचनान्यनुविमृषन्‌ सम्य- कंसमुष्चयाथभनवधायं किमतयोरूपादेयतरं स्यादिति संशयानो भगवन्तम्‌ । अर्जन उवाच । ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन । तकिं कर्मणि पोरे मां नियोजयसि केराव ॥ १ ॥ व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे । तदेकं वद्‌ निथित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम्‌ ॥ २ ॥ दूरेण वरं कमं बुद्धियोगादित्यादि वदतस्तव कर्मणः सकाशाद्यदि बुदि- ज्यायसी मता ज्ञानं प्ररष्टतरत्वेनाभिपरेत तत्कि केन हेतुना बन्धहैतुत्वा्सर्वस्मि- न्कमणि, दारुणविपाकलतवात्‌ पोरे विरेषतोऽसिमन्गुरु्ञातिषातादिमहापातकहेतौ संग्ामहूपे, मां ‹ करमण्यस्त्वधिकारस्ते ” इत्यादिना नियोजयसि प्रवर्तय । इत्थ च प्रस्परविरुदज्ञानकमपरशसारूपत्वादचामिभ्नेण संकीर्णेन वाक्येन मम बुधं प्रज्ञां मोहयसीव, निश्वयोपदेशेन प्रगोधनमिच्छन्तंशयापादकवचनपरणय- नदिवित्यमिव मां प्रापयसीत्यथः । तस्मात्कारणदेतयेोज्गानकर्मणोमेध्यदिकं क्षानं वा कर्म वेद्मेवानु्ेयापिति निशरित्य निर्णीय ब्रहि 1 येनेकतरेण सुगृहीतेन सता भ्रेयोऽपवगेलक्षणमभ्युदयमहं पाप्नुयां टमेयेति ॥ अथान्ययेव मयोक्तमन्यथेव प्रतिपनमित्यजनं प्युपाटम्भमिवाविष्वंसतत्त- शय्युदासाय ।

९ राहा १-िचित्रार्थान्वय २ अध्यायारम्भे रना २-ॐ श्रीज्वालाभगवत्ये नमः । २ राना १.२-अविचार्य,

४८ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [ भ.

श्रीभगवानुवाच ।

लोकेऽस्मिद्धिषिधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयाऽनघ । ज्ञानयोगेन सांख्यानां कमयोगेण योगिनाम ॥ ३॥

सांख्या, यथाप्रतिपादितरक्षणशरीरिशरीराद्यपदियहेयपदाथसंख्याने, तद्विदो मुख्यतया सांख्या उच्यन्ते । योगो यथो क्तसाख्यनिभिताथंसाक्षात्कारकरणं ` क्रिया- विशेषः । स विद्यते मेषां तेऽपि मुख्यतया योभिनः । कषिलादयो दहेरण्यगमा- दयश्च गौण्या वृत्या सार्था योगिनश्वोच्यन्ते । यथोक्तरक्षणस्य प्रमामदेरथ- स्य॒तेषामनिश्वयादसाक्षत्कारा्च । तदेवविधानां मुख्यानां सांख्यानां योगिनां च पुराऽसमद््यायात्व द्वितीयेऽध्याये मेफैव निष्ठोक्ता निश्वय- सिद्धान्तः प्रतिपादितः । कषटरी निष्ठा, दिविधा। दै एकानुषठातुपुरषनिष्ट युगपत्मयोज्ये विधे विधाने प्रकारो यस्याः सा तथोक्ता । केन पकारेण द्िवि- पेव्याह-ज्ञानयोगेनेव्यादि । यथा प्रतिपादिताद्रयाविन्माज्स्वरूपस्याऽऽत्मत्‌- त्वस्य प्रत्यमिन्ञारक्षण परापिप्तिरिह ज्ञानमुच्यते । तदिषयो योगः समाधिः! कम- ण्यपि सत्ययथोक्तस्बरूपाभच्युतिटक्षणं प्रणीतम्‌ । तेन ज्ञानयोगेन यथोक्तानां मृख्यानां सांख्यानां निष्ठा मयोक्ता । ते हि नैष्ठिकाः सांख्या येषां कर्मणि पवत्तानामपि यथोकतासज्ञानविषयः समाधिराकिप्डुतः । कमं यथावर्णं यथाश्नमं, दाख्चयोदिता सासा क्रिया । तत्र योगः समाधियंथोकक्ञानापरित्यागेन तदनु- हननिष्ठिता । तेन कमयोगेण मुख्यानां योनां निष्ठोक्ता । एवं ज्ञानयोगस्य कर्माविनाभावात्कमयोगस्य च ज्ञानाविनाभावदिकेव प्रकारद्यनि्ैत्या निष्ठ भया पुवेमुक्ता । तत्पातिपादकश्च ्रन्थरतत्ोक्तः कथं विस्मृतो भवता । तथा च दूरेण ह्वर करमत्यादिना ज्ञानस्य परकषेपरतिपादनमपक्रम्य सत्समाधिपरतिपादनायो- क्तम्‌ “ तस्माद्योगाय युज्यस्व, › कमेनिष्ठो मव । यतः कर्मसु यो योगस्तत्कौ- रर सा बुद्धिमत्ता ज्ञानित्वमित्यनेन ज्ञानयोगेन सांख्यानां निष्ठेति तत्रोक्तम्‌ । तथा कमण्यस्वधिकारस्ते, तस्मा्ोगाय युज्यस्वेत्यादिना कर्मणोऽवश्यकरणी- यत्वं व्यवस्थाप्य तत्समाधिपतिपादनायोक्तम्‌ ।

केमजं बुद्धियुक्ता हि फरं त्यक्तवा मनीषिणः । कमबम्धविनिर्मकाः पदं गच्छन््यनोमयम्‌ ॥ इति ।

१ रदा २ ना ९१-२-केरणविशेषः, २ रशा १-य्णिधानम्‌,

गरो, ५] श्रीमद्धगवदरीता । - ४९

तथा, रागदरेषवियुकतेस्तु विषयानिन्दियेश्वरन्‌ । आत्मवशयेर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥

इत्याधनेनापि कमेयोगेण योगिनां निष्ठा तत्रोक्ता । किं बहुना, दरेण ह्यवरं कर्मत्यतःपमत्यध्यायपरिसमापियावदेकपुरुषानृषठयद्िविधनिष्ठप्रति- पाद्नपरत्वेन सर्वो प्रन्थस्तत्र व्याख्यातः । तत्का मे ग्यापिश्नरवचनता ययेवं ते बुद्धिमोह उत्पलः ॥ अथ मन्यक्षे यथोक्तासरक्षणेकाथौवधि तच्वं ज्ञानमित्युक्तम्‌ । कम च नानाविषयहानादानरपव्यापारात्कम्‌ । तदेतयोज्ञानकर्मणोः परस्परविरुद्धयोयु- गपदेकपुरुषानुष्ेयत्वं कथमुपपद्यत इत्यत्रीच्यते । सम्यगनवधारिता ज्ञानकर्मानृष्टान- निष्ठा तवैवं बुद्धिमोहकारणमतस्तां पुनरुच्यमानामवधारयेति मनसि रुत्ाऽऽह्‌ । न कर्मणामनारम्माननष्कर्म्यं पुरुषोऽरनते । न च संन्यसनादेव सिद्धं समाधेगच्छति ॥ ४ ॥ अगृहीतयथाप्रतिपादितसमुवितसमुच्चया्थानिश्चयत्वात्‌ सर्वथा कर्मणां ज्ञानविरोधित्वं मन्वानस्य तव ॒यदेतनेष्कम्य॑मविद्यमानकम॑तवं सिदधिहेतुतवेन प्रतिभाति, तत्सिद्धिकामः पुरुषः कमणां सवेक्रियाणामनारम्मादननुष्टानान्नाश्रते न प्राप्रोति । वक्ष्यमाणया युक्त्या शरीरितवाम्यभिचारिणां शाश्चीयाणां च कर्म- णां दुष्परिहरत्वात्‌ । अतो न कमणामेष।मकरणमा्रममावतेनेह विवक्षितम्‌ । कितु बन्धरक्षणस्वकायंसंपादनतामथ्य॑मङ्कनेषाममावापादनमिहाभिपेतम्‌ । अथ विहितकर्मानुष्टानमात्रं कर्मल्यागः संन्यासोऽभिमतः । तदेवंविधात्संन्यस- नमात्रदिव केवला्यथाप्रतिपादितज्ञानरुन्यान पुरुषः सिद्धिमपवगंरक्षणां संप- तिमधिगच्छति समासादयति ॥ यदीह ज्ञानराहता्ुहितकमपरिहारमातरानमोक्षरक्षणफखावापतिः स्यात्त- तुषु्ादयो मोहालकलानेष्कम्येमावहन्तोऽवस्थावि शेषाः सिद्धिहेतवः स्युर्न स्यु च विहितकमानारम्भमा्रानेष्कम्य॑सिदिरिति यदुक्तं तत्र हेतुमाह । न हि कशितक्षणमपि जातु तिष्त्यकमंरूत्‌ । कारयते ह्यवराः कर्मं सर्वः प्ररुतिनर्गुणेः ॥ ५ ॥

क 4

हिशब्दो हेती । यस्ाकशिही जातु कदाचित्तत्तदवस्थाविरिषटे

र ~ ~ ~-------~-~-~---- ~~ ---- ~ -०जकन

९ राना १.२-' व्याख्यातः ” इत्यत्र उक्तः.

५० सव॑तोभद्राख्यटीकासमेता- [अ.

क

करिमश्िदपि कठि न क्षणमपि सुसूक्ष्ममपि तदवयवकमंशृतिष्ठति, कम क्वाणः स्थितिमनुमवति वतैत इत्यथः । तथा च बात्ययोवनवाधकरूपासु स्थूटाख- वस्थासु मनोवाष्टायेः स्वः कृषिहेही कमं ॑कृ्व॑नास्त हति सुव्यक्तमेव । तदन्तग॑तासु च जागररवपरसुषुषरूपासु रृक्ष्मासववस्थास न कष्िदकमरृत्‌ । यतो जागरावरथायां इब्दादिविषयम्रहणव्यग्रेन्द्ियव्यापारहूपायां सवस्य ततकमनिष्टवव स्फुटमेव । रवमादरथायामपि विषयग्रहणाविटोपान कस्यविद्‌कमतवे रिथतिः । सुषु तावस्थायां तु तत्कारव्यतिरिकविषयसंवेदनाभविऽपि प्रतिगोधकाटे सुख- दुःखमोहरूपानुभूतविषयप्रत्यवमदान्यथानुपपत्या मानसं कमे विद्यत एव । या अपि योगविषया एता जागराद्योऽवस्थारताखप्येषैव वार्ता, यतो जागरस्द- पयोथाहग्रही्ादिविकल्पानुप्रमात्‌ , सृषुप्तावस्थायामपि तत्काटगप्रादयय्रहणग्रही- तुमेदर्वेदनाभेवे सत्यपि व्युत्थाने तथाविधसमाध्यवस्थाप्रत्यवमशान्यथानु- पपात्ताराति तिरृष्वपे योग्यवस्थासृ न कशिद्कम॑षद्‌ वर्तितुमहुतीति विहित- कमौनारम्भमात्रान नेष्कम्य॑सिद्धिरिति पएर्वेण संबन्धः । इत्थं सवकमभावस्यानुप- पत्तो हेतुमाह । हिद्ब्दो हतौ । यस्मात्सर्वः कश्िदेहमृद्वशः परतन्त्र एव सन्पतिजे` प्रथानभविणेः सच्वादिभिः कम शाल्लविहितं शरीरिवाब्पमिचारि च ग्राह्तेऽनुष्ठाप्यते । दह हि परमश्वरेच्छापारिकाहिपतकारणभावं प्रृत्याख्यं तरवमन्योन्यगृणप्रधानभावपारणतसचवादिगृणमयं तत्तच्छरीरमदेषशरीरिणामार- भते । गृणश्चान्योन्ाविनाभाववृत्तिाद्रजो गृणानु गतत्वे सति सर्वं कंविच्छरीरिणं सारिदकादिकमभिछतं कुर्वत दति प्रुतिनेगुणिः सवैः कमं कार्यते इत्युक्तम्‌ ॥

एवं च सषैदेिनां सर्वावस्थासु सर्वकर्मावच्छेदानुपपत्तो स्थितायां विहिता- नां करणामनारम्भमात्रेण नेष्कम्यौमिमानिनो योगिनः शरीरिखाग्यमिचारिदृष्प- रिहरकमन्तररुद्धावाकैवत्यरक्षणरिद्धचमावः प्रसक्त इति तथाविधस्य प्रयेण योगित्वपरातिपाद्नाथमाह ।

कर्मे न्द्रयाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्‌ । इन्द्रियाथान्विमढात्मा मेथ्याचारः स उच्यते ॥ ६ ॥

उक्तयोपपत्या मानसस्य कम॑ण उपरमाभावाद्यो योगी मनसाऽन्तःकरणेनेन्वि- याथौन्‌ शब्दादीन्सरंशिन्तयन्नास्ते, नष्कर्म्यवुद्धिमारम्ब्यावतिष्ठति, स मिथ्या

किन्विति

१९ रादा १.२.“ विहितानां › नास्ति,

श्न, ८ 1 भ्रीपद्धगवद्वीता । ५१

चार उच्यते। तादृ योगाचरणं फरविसेवादाद्‌ वथेवेत्यर्थः । यतः कर्मन्दिपाणि, कर्मन्दियशब्देनेह बहिष्करणानि भोत्रादीनि वागादीनि च शृह्न्ते । तेन शब्दा- दिम्रहणव्यापाराधितानि भो्रादुन्यक्षाणि नियम्य प्रयल्नविशेषेण स्व्यापा- रान्‌ प्रतिषिध्यासौ रिंवितकाठं तथाऽऽस्ते । न तु तावता सवौतना सर्वङ्कगोच्छेद- नरक्षणकेवल्यफरपाप्िः । यतस्तथाविधायां समाध्यवस्थायां यदव प्रं क्कगाः प्रप्रा भवेयुः, येषां प्युत्थनि पुनः प्रबोधादृनुच्छेदौ गम्यते ॥ यर्सिमस्तु समाधो दग्धबीजकल्पतामापाच्यमानास्ते ङ्केशाः सत्यप्यारम्बने प्र- रोहसामथ्यं न भजन्ते, तदधिषृतस्येह विवक्षितस्व योगिनः पूवस्माद्विशेषं राग- देषवियुकतेस्तु विषयानिन्दियेश्वरन्‌ › इत्यादिना पूरवोक्तमपि स्मारयन्पुनराह । यस्विन्द्ियाणि मनसा नियम्याऽऽरमतेऽजुन । कर्मन्ियेः कर्मयोगमसक्तः स विरिष्यते ॥ ७ ॥ तुशब्दो व्यतिरेके । स पुनरसक्तः सुद्करहितो योगी पुवस्माद्योगिनो विरि- ४यते, प्रकषतेन ग्यतिरिच्यते। कोऽसौ । यो मनसा यथाप्रतिपादितरक्षणसत्या- सडन्धपतिष्ठत्वात्सवंसाम्यद शापिहढनान्तःकरणेन बुद्धया श्रोत्रादीनि नियम्य रागादिदोषरसंस्पशौन तु शब्दादीन्विषथान्प्रतिषिष्यत। पवेविधे राग।दिखदीशून्धैः कर्मन्दियेः कमसु शब्दादि ्रहणरूपेषु प्यापरेष्वयिरूतैरक्षः कमयोगमारमते, क- मणा शाखचोदित शब्दादि ्रहणरूपेण येसंबन्धमारमभते प्रस्तोति । रागदरेषपरि- हारः प्रकरणप्रतिपा्यसिदधिसाधनं, न तु कर्मणामनारम्भः ॥ तस्मात्‌ , नियतं कुरू कमं त्वं कमं ज्यायो ह्यकर्मणः । रारीरयात्ाऽपि चते न प्रभिष्येदकमणः॥ ८ ॥ तस्मानियतं वणविभागेनाऽऽश्रमषिभागेन च शास्ेण नियन्वितं कम, तां तां क्रियां कुरु, अनुतिष्ठ, मा कदाचन त्याक्षीः । यतोऽकमणः कर्मामावात्‌ क्रियात्यागाव्‌ कमं विहितकमानुष्ठानं ज्यायः प्रेष्ठम्‌ । यतः केषांचिदेव कमणामनारम्मो कर्मा- भावभ्रमो न सिद्धहेतुः। हशानामनच्छेदात्‌ । यथोक्तन समाधिना वनुष्टीयमानं कम व्युत्थानंहतुषु विषयेषु सस्त्वपि क्लेशोन्भेषाभावाय पयैवस्यति ततर स्यतरम्‌ । न च शरीरितवे सति स्वकपाभाव उपपद्यते । यतस्तवाकमणः सवी- तना कर्मरहितस्य स्थाणुक्पस्य शरीरयात्राऽपि देहवृ्तिरपि न प्रसिध्येन

{अ --+

१ राशा १-ताष्टश्यरूपे. २ राना १.२-' पुनः ? इत्यत्र ˆ इति ?. ३ राना २-क्रियया योगः.

५५२ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, १

घटेत । न च पानाशनशयनासनगमनात्कंचन कण्डूयनादिक्रियाकरापमन्तरेण केनचिद्र्तितुं शक्यम्‌ ॥ इत्थं च कमणः स्व॑ंथामावानुपपत्तो स्थितायां न सवै नाम कमौनुष्ठी- यमाने सिद्धये कल्पत इत्याह । यज्ञा्थात्कर्भणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः । तदर्थं कमं कोन्तेय म॒क्तसङ्खः समाचर ॥ ९॥ यज्ञो यजनं, मुख्यया वृत्या दैवतपूजनम्‌ । देवतमपि यस्मन्तर्वमित्यादि- श्लोकम्याख्यातस्वरूपः परमेश्वरः परमामिवेकं तत्वमिहाभिपेतम्‌ । तस्य पूजन- मपि यथाप्रतिपादितविज्ञानपारेशीखनविशद्धया रोविदा स्वभावतेन प्रामर्च- टक्षणमाराधनम्‌ । सोऽथः प्रयोजनं यस्य तादृशं यत्कर्म तस्मात्तथावि- धात्कमणोऽन्यत्र, तादृशं कमे वर्जयितवाऽन्याद्ृहे क्म कुर्वाणः सर्वोऽयं टोकः कमेबन्धनो मवति । कर्मं शाखचोदितमप्यनष्टानं बन्धनं संसारदाधित्वासारतन्त्य- हेतुयंस्य स तथा यथोक्तात्मतचज्ञानदरन्यतया विधिवद्नुष्टीयमानं शास्ीयमपि कमं बन्धनायेव कल्पते । यथाप्रतिपादितविज्ञाननिष्ठतया<नुषटीयमानं तु पसे- शराराधनरक्षणमुख्ययोगहेतुत्वातपरासिद्धिवं भवतीत्यर्थः । तथा च वक्ष्यति ।

यतः प्रवृत्तिभृतानां यन सर्वमिदे वतम्‌ । स्वकर्मणा तमेवाऽऽच्यं सिद विन्दति मानवः ॥ इति ।

यत॒ एवं ततस्वं तादशस्य यज्ञस्य संपत्तये कर्म, शाख्रचोदितां क्रियां समाचर सम्यक्कुर्वित्यथः । कीटशस्तस्य सम्यक्करणेऽवित इति विरेषणमाह, मुक्तसङ्कः इति । मृक्तोऽसकत्पातपरिहतसङ्गो रागदरेषादिदेषंहेतर्विषयेषु निमननं, तदेकनिमभ्रावित्तत्वं येन स तथाविधः सनित्यनेन मुमक्षोस्तावत्कर्मापरित्यागः प्रतिषादितिः ॥ इदानीं कथित्मवृ्तिटक्षणधर्माधिरुतः कथिनिवृत्तिरक्षणधमापिषृत इति दिविध शाख्रोपदेशविषयमूते टोके न कस्यचिदपि कर्मपरित्याग उपपद्यत हति कमेण प्रतिपादृपितुं परवृत्तिधर्माधिर्पस्थेव तावदांगमोपन्यासपूर्व कर्मा- प्रित्यागमुपपादपितुमाह । सहयज्ञाः प्रजाः सुष्टूवा पुरोवाच प्रजापतिः| अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्ति्टकामधुक्‌ ॥ १० ॥

श्लो, १३] श्रीमद्धगवद्रीता । ५६

®

प्रजारब्देनात्र कमभूमिजन्मानः परिज्ञानरहिताः सखगांदिमोगार्थनो मनुष्या एव गृह्यन्ते । तेषामेव प्रकरान्तप्रजापत्युपदर श विषयत्वोपपत्तेः । तेन प्रजापतिः परेश्वरेच्छाकसिपितसगेटक्षणकर्मापिकारो देवताविदेषः । यथोक्ताः प्रजाः सहयज्ञा यज्ञेन नानदेवपायजनालमकेन विपिविशेषेण सह सार्ध सृष्ट्वा निमायो- वाचोपदिदेश ॥ किमुवाचेत्याह ।

देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वां ।

परस्परं भावयन्तः भ्रयः परमवाप्स्यथ ॥ ११॥

इष्टान्कामान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः!

तेदत्तानप्रदायेभ्यो यो भङ्क्ते स्तेन एव सः ॥ १२ ॥

[ शां. पा.-१-वः. २-भोगन्‌. ] अनेन सह जन्मना यज्ञेन क्रियमाणेन यूयं प्रसविष्यध्वम्‌ । प्रसवं संतान- मवाप्स्यथ, वुद्धि गमिष्यथेत्यथः । परसविष्यध्वमिति प्रयोगश्छान्दसोऽन्यवाप्येवं ष्टव्यः । दैवं युष्माकमनुष्ठीयमानः सनिष्टकामधुग्मवतु, क्रियाफटवेनाभि- मतान्‌ कामान्सगौदिभोगन्दुग्धान्पूरयतु । किमनेन कुम इत्याह । अनेन देवानिन्द्रपरभतीन्मावयत, रास्रोपदि्टतिकपैव्यताविशिष्टन यज्ञेन तरपितान्तन्त- स्तम्तिक्षणां सत्तां ठम्बयत इत्यथः । ते चेवं भवतीमिरिष्टवान्प्ताः सन्तो युष्मान्‌ भावयन्तु नरकपियक्तवादिपतनटक्षणादभावादुक्तारयन्तु वा । एवमन्यो - न्यभावनपराः सन्तः प्रं श्रयो यथामिमतमभ्युद्यमवाप्स्यथ र्स्यध्वम्‌ । यस्माद्यज्ञेन यागेन भाविताः सन्तो देवा इष्टानभिमतान्कामान्भोगान्युष्मभ्यं दास्यन्ति परतिषादयिष्यन्ति । एवं तरदवदुत्ान्भोगानेभ्यो देवेभ्यो यथा विधि- नाऽनुपहत्य यस्तान्कामानश्नाति स स्तेनश्योर एव । देवद्रव्यापहारिप्रत्यवायेन युज्यत इत्यथः ॥

एतदन्तं प्रजापतिवचनम्‌ । अतःपरं भगवद्वाक्यम्‌ । यक्ञशिष्टारिनः सन्तो मच्यन्ते रीवंकिस्विषः। भृनन्ते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यातमकारणात्‌ ॥ १३॥ | | शां. पा.- ?-मुञ्ते. |

१९ राना १.२-' सर्गं ` नास्ति. २ राशा १.२- एवं ` इत्यत्र एष चः. ३ राना १.२ ‹ यज्ञेन › नास्ति. |

५५४ स्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ. १

एवं प्रजापतिनियममननिक्रामन्तो यथोक्तायज्ञादनुष्िताच्छिष्टं विषससन्तमन- मक्नन्तो मृञ्जानाः सवैः सम्ौर्मित्यादवियज्ञान]नष्ठानसंमवेः किस्विषैः परपि- मुच्यन्ते त्यज्यन्ते। न ते स्तना मवन्तीत्यथः। ते पुनः पापः पातकिनोऽषं पापमेव भृञ्न्ते, य आसकारणात्खहेतोनं तु देवाद्यथ पचन्ति पाक्त साधयन्ति । व्यक्त- शलीयक्रियाः सन्तो निरयमेव प्राप्नुवन्तीत्यथः ॥ यस्मात्सर्वमेतदक्षरसंज्ञातरस्माद्‌ ब्रह्मणः प्रवत्तमनतिक्रमणीयमेवेति कममाह- अन्नाद्धवन्ति भूतानि पजंन्यादननसंभवः । यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमृद्धवः॥ १४॥ कमं बह्योद्धवं विद्धि बह्याक्षरसमुद्धवम्‌ । तस्मात्सर्वगतं ब्य नित्यं यज्ञे प्रतिशतम्‌ ॥ १५॥ अनात्माणसेधारणहेतोरोदनादैरभ्यवहाराद्भूतानि सवेपाणमृतो भवनित सत्तां रभन्ते । प्राणवत्तिनियन्धनं हि मृतानां जीवितमनलनिवन्धना हि प्राणवृत्तिः । तद्व षिधस्यानस्य प्रजैन्यन्मिषत्सिमवः । स चैवंविधः पजैन्पो यज्ञात्‌ सोमाकाश्रीन्द्रादिदेवतायजनासकाद्िधिषरेषाद्भवति । यज्ञेन हि तर्पिता देवता ्रद्यादिरंपत्तये पजन्य नियुञ्जते । स च काठे वर्षादिना वीद्यदीन्संपादयति। यथोक्तम्‌ “अग्नो परास्ताऽश्ुतिः सम्यगादित्यमुमतिष्ठते। अ दित्थाज्जायते वृ्टिव्टरनं ततः प्रजाः » इति । हृटृरश्च यज्ञः कर्मसमृद्धवः, कर्मणो विरिष्टेतिकतैव्यताह्पा- द्विधानत्संमवो यस्य स तथाविधः । तच्वेदशं कमं ब्रह्मोद्भवं, न्ज्षणः काखरूपादुद्धवो यस्थ तत्तथाविधम्‌ । अपरेण रशब्दालसकेन वेदि शाह्पेण ब्रह्मणा यज्ञसंपदनसाधनं कर्मोपदि्यते । तच्चेत्थंमूतं शाब्दा मकं ब्रह्म, अक्षरसेमवम्‌ । न क्षरति संचरति, न रवरूपाच्च्यवत इत्यक्षरम्‌ । परं ब्रह्म परमकारणं तस्मादुद्धवो यस्य तत्ताम्‌ । परस्माद्रक्षणः प्रमकारणात्छरूप- मजहत एव । शां वस्तुस्थित्या वित्स्वहूपतामव्यभिचरप्सर्यादिप्रकाशो ग्यप- देशमा्रभिनस्वरूपं प्रसरति । अन एव तदपि ब्रह्मशब्दुनोक्तम्‌ । यत एवंविधेयं प्रक्रिया प्रवृत्ता ततः परं ब्रह्म स्वगतत्वेन समस्तवस्तुभ्यापकत्वेन व्यवस्थितं साननित्ये सदैव यथोक्तस्वह्पे यज्ञ प्रतिष्ठितम्‌ । यद्थ॑मेव प्रसृजं तस्यार्थस्य यज्ञे प्रतिष्ठा स्थितिः ॥

१ राहा १.२-“ हि › इत्यत्र “ च ›.

श्रो, १९] भ्रीमद्धमवद्रीता । ५५५

यत्‌ एवमतः, एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्त यनीह यः| अघायुरिन्द्रियारामो माघ पार्थं स जीवति ॥१६॥

एवं यथोक्तेन प्रकारेण प्रब्रह्मस्वरूपेण परमेश्वरेण व जगत्कीडास्थितये प्व- विति परवृततिरक्षणधर्मनिष्ठतयाऽऽविष्छृतं चक्रं शाल्ादविपदाथसमृहै य इहु रोके नानुवतंयति, स्वयं यथाशाल्लमननुवतमानोऽन्यानपि जनानानुष्टापयति। स तादृशः परमेधरपरवतितपक्रियाष्युत्थापकाद्वायुः, पापायेऽऽवायुः जीविते यश्य स तादृशः सन्भोषं निष्फटे जीवति । तादशस्य हि तच्चज्ञानदून्यत्वाद्पवगलक्षणोत्तमफ- छाभावादीश्वरव्यवस्थापितनियमातिक्रमाच्च खगौदिमागरक्षणावरफटाभावाद्षि निष्फलमेव जीवितम्‌ ॥

एवं प्रवृत्तिरक्षणधमीधिषतस्योपदेशस्य संसारिणः शालो क्कर्मपरिहारानु- परपरत्ति प्रतिपादन निवृत्तिरक्षणधमानुष्ठानप्रतिष्ठितबुद्धेरपि मुमृक्षोस्तां परतिष- द्पितुमाहु ।

यश्चाऽऽत्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः। आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कायं न विद्यते ॥ १७॥ नेव तस्य तेनार्थो नारूतेनेह कश्चन ।

न चास्य सवभूतेषु कश्चिद्थग्यपाश्चयः॥ १८ ॥ तस्मादसक्छः सतत कय कम समचिर्‌ |

असक्तो द्याचरन्कमं परमाप्राति परुषः ॥ १९॥

[ शा. पा. {-यस्त्वःम. र्-रश्ा १.२ ( उपरि) ना १.२ परं प्राप्नोति- किंतु ठीकायां वस्तु आप्नोति टमते ` इति वरत्‌मान.व्रात्‌ । अत्र श्छैकपाठे श्ोकपडेऽपि आप्नोति › इत्येव पाटः स्वीकरूत

इह स्वस्थ कस्यविञ्जन्तोरपः पं सखं पप्तुमिच्छतस्तत्साधनमभते शब्दादौ विषये रतिः रागोऽभिराषो जायत । ततः प्रयत्नविरेषेण तस्मिन्पाप्ते सति तुधिः सपर्णेच्छता, ततः संतोषोऽभिकाङ्क्षानिवृत्तिरत्यते रतितृतिसतोषाः सदा संनि- हिते निरुत्तरानन्दनिभरे स्वासन्यव प्रविष्टाः । तस्य वदव्यतिरिकप्रापणीयव- स्वन्तरनिरपेक्षणीयस्यापरप्साथसाधनमूतं काय करणीयं न विद्यते न संभवति। यतः सदा छतत्यतवात्तस्य नेव कश्चिव्छतन प्रागतत्वादुपदियतयेदानीं निषर्तितिनाथैः प्रयोजनम्‌ । नाप्यषतेन हयत्वातरिहवेन कथिद्थः प्रये।जनम्‌ । अत पएषास्येवविधस्य खात्मप्रविष्ठितवु्योगिनः समृतेषु

५६ स्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ. १

समस्तेषु स्थावरेषु जङ्कमेषु च॒ सेषु मध्ये न कथिद्थन्यपाश्रयोऽ धेस्य प्राप्तस्य वस्तुम्‌ व्यपाश्रय आडम्बनम्‌ । इदमत्र तासर्थ॑म्‌ । प्राक्पति- परदितस्थितबुद्धित्वदशामधिहूढस्य योगिनः फटटिप्सया ममेवेदमित्यवधारणतया कार्यं साध्यं वस्तु न किंचन विद्यते + सवैवणाभ्रमसाधारणं च शाञ्लचोदितं कार्यं तत्तजियतकरणीयं प्रतिपादिताविज्ञाननिष्ठस्य विद्यत एव । यत एवं तस्मात्ारणान्मुमक्षुः संबन्धं कार्थं कमे शाखविहिततादवश्या नुषटयं युद्धादिष्या- पारमसक्तः क्षणिकसुखटवसाधनमृतेषु विषयेष्वनिमद्यवित्तवृत्तिः सन्समाचर, सम्य- ग्यथाप्रतिपादितात्मतच्वपरतिष्ठितबुद्धित्वे मनागप्यपमत्ततयाऽऽचरानुपिष्ठ । यस्मा- तुरुषो मुमुक्षुः स॑सारासक्तो मुक्तसद्धः सन्‌ शाखनियन्वितं कमाऽऽचरन्‌ कुर्वन्परं प्रकृष्टमपवगंटक्षणं वस्त्वाभोपि दभते न तु कमणस्यागात्सिद्धिः कस्यचिद्‌ । स॒व॑कभत्यागानुपपततेः प्रागेव प्रतिपादितत्वात्‌ । कस्यचिद्रा करमणस्तयागे सर्व- कमैत्यागामिमानग्रहात्‌ । रागद्रषादिदोषाविभवदुर्निवारतात्‌ ॥ अन्रैवोदाहरणमाह ।

कर्मणेव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः । लोकसंग्रहमेवापि संपरयन्कतुमहंसि ॥ २० ॥ इह रोके जनकादयो राजषयः ग्रुतिस्मृषीतिहासपुराणादिप्रसिदा; कर्मणेव स्ववणौश्रमनियतेन क्रियाविशेषेण प्रजापाटनादिना संसिदिं निरुत्तरुरुषार्थ- प्रातिरक्षणं फलमास्थिताः खीृतवन्तः । तथा च मोक्षधर्म, एकसिमिनप्यधिष्ठनि संवादः भ्रूयतामयम्‌ । छत्रादिषु च मुक्तस्य मुक्तो यश्च भिदण्डकः॥ ृत्युपकरान्ते सुखभाजनकसंवादे जनकवाक्यानि । सुखी सोऽहमवापरर्थः समरोषश्टाश्मकाश्चनः । मुक्तसङ्कः स्थितो राज्ये विशिष्टोऽन्येिदाण्डिभिः ॥ मक्षे हि त्रिविधा निष्ठा दृष्टा परवमंहासभिः । ज्ञानं डोकोत्तरं यच्च सेव॑त्यागश्च कर्मणाम्‌ ॥ ज्ञाननिष्ठां वदन्त्येते मोक्षशाखरविदो जनाः । कर्मनिष्ठां तथेवान्ये यतयः सृकष्मर्ीनः ॥

१ राना १.२ छनं, २ रश्च १.२ संगः.

श्वी, २२ ] भ्रीमद्धगवद्वीता । ५७

प्रहायोभयमप्येतज्ज्ञानं कमं च केवलम्‌ । तृतीयेयं समाख्याता निष्ठा तेन महासमना ॥ तृतीया समुच्चयरपेत्यथः । तथाञन्यत्र, आर्किचन्ये न मोक्षोऽस्ति कैचन्ये नास्ति बन्धनम्‌ । कैचन्ये चेतरेणेव जन्तु्ञानिन मुच्यते ॥ इति । अथ त्वविदोऽप्यन्यं कर्मापरित्यागहेतुमाह । [ २० तम्छोकस्योत्तरार्धं ठीकानुसारेणात्र ग्राह्यम्‌ | । यद्यदाचरति श्रष्ठस्तत्तदेषेतरो जनः । स यत्प्रमाणं कुरूते लोकस्तदनुवर्तते ॥ २१ ॥ टोकरब्देन तरिवगमापरोपदेराविषयम्‌तो जनोऽत्र विवक्षितः । तस्य संग्रहः दाखाथोनुष्ठातठक्षणस्वपक्षस्वीकारः । तं वक्ष्यमाणहेतुनाऽवश्यकरणीयतया संप- प्यन्सम्यग्बध्यमानस्तं दिष्टानुगमान्करतु शासखविहितानि कमाण्याचरितुमरहसि । अतः प्रेष्ठः कृर्विदयावृत्तादिभिज्यीयान्‌ जनो य्यक्किबिक्मीऽऽचरत्यनुतिष्ठति तत्तदेव नान्यदितरो जनः स्वयं कायाकायविवेकरून्यमतिरकिऽनुतिष्ठति । यतः स प्रेष्ठो जनो यद्रस्तु पमाणं कुरुते स्वयमनुष्ठानादुपपनतेन व्यवस्थापयग तं छोकोऽनुवतंपेऽनुसराति ॥ तस्मातरमाथज्ञानेनापि ठोकमं्रहाथं॒शाच्चचोदितं कमं सर्वथाऽनुेयमित्य- त्राऽऽत्मानमेवोदाहरणीकृवंनाह । न मे पार्थास्ति कर्तव्यं जिषु लोकेषु किंचन । नानवाप्तमवाप्तव्यं प्रवतेऽथ च कर्मणि ॥ २२ ॥ [ शां. पा. १-वर्तं एव च. ] हे पाथ, मम स्वाथसाधनतया करतंग्यं कार्य न रिंविदस्ति । यस्मात्रिषु रोकेषु समस्ते जगत्यनापं पूषैमनासादि ;मवेप्व्यं खेच्छापूरणाय ठन्धन्यं न किंविदस्ति । अरग्धटामो हि सर्वः कथित्सवकार्थमारमते । मम तु यथाप्रति- पादिततच्वन्ञाननिष्ठाप्रतिष्ठितपनज्ञस्य न किवित्पाप्यमसि | अतश्च तद्रशोऽपि सन्‌ लोकवत्कमेणि रावित पवर्त, सततमुदक्तो भवामि । अनेन यस्वालस- रतिरेव स्यादित्युपकरम्य, तस्मादसक्तः सततं कार्यं कम समाचरति यत्पागुक्त

क क @, ४७4

तदेकानुष्टातुपुरुषविषयमेवेति निःसंरायतया प्रतिपादितवान्‌ ॥ १ राना १.२-ङकरोन. २ रारा १.२-'हरणं कु“,

५८ सवंतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ. ६

अथ तचचज्ञोऽपि सन्भगवादचीकवत्कमणि प्रवतत इत्याह, यदि ह्यहं न वर्तेय जातु कर्भण्यतद्दितः। मम वत्मानुवर्तरेन्मनुष्याः पार्थं सर्व॑राः॥ २६॥ | शा. पा. १-नुवर्तन्ते मः. ] यद्यहं व्णाश्रमोचितानि कर्माण्यतन्दितोऽसंजातारस्यः कदाचिदपि न वर्तेय न तिष्ठेयम्‌, तत्सवे एव मनुष्याः करमण्यधिरृता मानवाः प्रमाणमूतचरितस्य मम वतमं मागेमाचारमनुवर्तरननुसरेयुः ॥ किंचात इत्याह । उत्सीदेयुरिमे टोका न कुर्या कम चेदहम्‌ । संकरस्य च कतां स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥ २४ ॥ यद्यहं खोकवत्‌ शासरचोदितं केमं॑नाऽऽचरेयम्‌, तद्मी खोकाः समस्तानि भुवनानि संसारिपुरषोचिततत्तत्स्वकमफटोपभोगाधिकरणमृतान्युत्सीदेयुः, उत्सादं विनाशं मजेयु; । कम॑निवन्धना हि ठोकानां स्थितिः । किंच तथां कम।कुवन्‌ संकरस्य वणविभागभिश्नीमावस्य कतां प्रवतैको भवेयम्‌ । सर्वे हि पुर्छा मां रासाय कमकुवाणमनुवतमानाः खं खं तत्तञ्जातिविहितं कमं यथे- टमन्यजातिविहितत्वादिना विरोधेनाप्याचरन्तः संकीणंवणैतामाम्नुयुः। अतोऽहमेव वणसंकरदोषस्य कृतां स्याम्‌ । किंचात इमाः पजा एतान्‌ कमैमूमिजन्मनः शाल्रचोदितकमाधिरुतान्सवान्संसारिणः पुरूषानुपहन्याम्‌, उपधतिन विनाशेन योजयेयम्‌ । एता हिं परजा यथाविहितं कमानाचरन्त्यः स्वगौदिप्रापैरेेता निसगतस्तज्ज्ञानदन्यत्वात्‌ केवत्पलक्षणादुत्तमातुरुषाथां द दूरबहिष्छता नरक0- यगमावप्रािरक्षणं विनाशमाप्नयः ॥ तदित्थं परभशवरेच्छापरिकत्पितजगत्कीडानियमव्युत्थापकेलं मयेवाऽऽचातिं भवेत्‌ । अतः सक्ताः कमण्यविदवासो यथा कुवन्ति भारत । कुयाद्विदवास्तथाऽसक्तथिकीषुर्टोकसंग्रहम्‌ ॥ २५ ॥

यथा येन पकारेणाविसो यथोक्तातमतच्चज्ञानदन्यतवान्मुख्या(नमुढा) विद्या रहिताः पुरुषाः कमणि क्षणिकसुखसाधनमूते क्ानादिक्रियातके व्यापरि सक्ता

१ रज्ञा १-स्यः सन, २ राशा एना १.२ एताः,

छो, २६] भ्रीमद्धगवद्रीता । ५९

स्तदेव परत्वेन मन्यमानास्तावन्मात्रपारेसमापपुरुषार्थाः सन्तः कर्वैन्ति विहितानि कमाण्याचरन्ति, तथैव तेन पकारेण सामान्यजनर्टकष(क्य)सवहदयं संवेद्य तत्व- ज्ञानननिष्ठत्वात्तादृशाभियोगह्पेण विद्वान्परमा्थपण्डितः कृयात्कमाण्याचरेत्‌ । कीदशः सन्‌ । असक्तो निरुत्तरानन्दामतास्वाद्सतत१रितृपतत्वाहोकवत्‌ स्वगा- दिभोगविषयेण तत्तत्कम॑फ टसङ्केन रहितः । किमथमेवं कुया देति हेतुगभ॑विशे- पणमाह । ' चिकीषुटोकसंग्रहम्‌ ? । टोकस्थाबुद्धस्य जनस्य संग्रहं पूर्वोक्तं चिकीषुः संपिपादृपिषुः । विदितवेधयेन हि विदुषा तच्वज्ञानोपदेशयोग्यताशून्यं टोक नरकपातादिदुःखादनिहीषेता तथा कमाऽऽचरणीयं यथा ठाकस्तदनुवतेमानः स्वकमीनुष्ठानात्स्रगौदेरपि फडान व्येति ॥

अयोग्यस्य तचवन्ञानोषदेशो विनाशायेव पर्यैवस्येदित्याह ।

न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम्‌ । जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्ान्युक्तः समाचरन्‌ ॥ २६ ॥

विद्रान्पवुद्धो युक्तो यथोक्तामन्ञानसहितः सन्सम्यग्यथाशाखजात्यादिनि- यतानि कर्माण्याचरननुतिष्ठन्‌ । अज्ञानां स्वभावत एव संप्रति परोश्वरेच्छान- नुगरहीतत्वादनाविभतविवेकज्ञानानां, अत एव कमैस॒ यज्ञादिसाधनमृतेषु मेगे- धर्यं प्रसक्ततवािना हेतुना सङ्किनां तत्रैव सक्तानां बुद्धेः प्रज्ञाया भेदं वादशा व्सङ्कात्मच्यावनं नोत्पादयेत्‌ । ते ज्ञाः सन्तो पदि तच्वन्ञाने कर्मत्यागमार्गेण व्युत्पाद्यन्ते, तत्तेष म्ञत्वादेव तत्वज्ञान प्रतिष्ठामलममानानां सव्गादिहेतोश्च कमे- सद्गात्मच्युते्ुद्धरमेदं पराप्ता सत्य॒भयभ्रंशयेव प्॑वस्येत्‌ । अतस्ता स्तथाविधा- नज्ञान्सर्वाणि कर्माणि येषु हि गृहीताः सङ्कास्तानि जोषयेलीत्या सेवयेव्‌ , स्वयं तद्नुष्ठानपख्यापनेन ॥

इत्थं परमेश्वरेच्छानियमितजगन्यवस्थाव्युत्थानविच्छद्‌।य स्वस्मिन्स्वसिि- न्करमेणि खोकमनवुद्धं पवततयितु, प्रबुद्धस्यापि टोकवदिहितानां कमेणामवश्यमन्‌- टानमुपपादितम्‌ । अतश्च प्रबुद्धाप्रबुद्धयोस्तुस्यमेव करत्वं, तुल्यान्येव च कर्माणि, असक्ततवरुतस्तु फटभेद्‌ हति स्थिते तुल्ये कतैतवे तुल्येषु च कमस क्रियमाणेषु कथं फरमेद इत्यनवधारितपवुद्धापवृद्धविशेषस्याजंनस्य संशयमाशङ्गमानः संसारिणो योगिनश्च समानेऽपि व्यवहारे यथा फटमेदोपपत्तिस्तथा विभज्य विशेषं प्रतिपादयितुमाह ।

१ राशा १-गर्भ, २ राना १.२- अवयं › नासि,

8१ स्बतोभद्राख्यटकासमेता- [अर

परर्तेः कियमाणाने गुणेः कर्माणि भाग्ञेः।

अहंकारविमृढात्मा कर्ताऽहमिति मन्यते ॥ २७ ॥

तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः ।

गुणा गुणां वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ॥ २८ ॥

[ ३५. पा. १-सवंशः. र-गुणेषु. ] इह यत्किचिच्छारीरं मानसं वाविकं शास्लोक्तमरस्रोक्तं वा कमं येन

केनवित्कतां करियते, त्र नासौ केवटः कारणं फं त्वधिष्ठानं तथा कर्ते त्यादि वक्ष्यमाणाः पश्च पदार्थाः कारणम्‌ । ते सर्वं एव स्वरजस्तमोरक्षण- प्रारृतगुणमया एवेति वक्ष्यति । अतः प्रतेः संबन्धिमिर्गृणेः क्रियमाणानि सर्वाणि व्यवस्थितानि । कथं, भागश्षः। साखिकमधिष्ठानादिकारणं साचिकं कमारमते, रजोमयं राजसं, तमोमयं तामसमिति विभागेन । इत्थं कतुरपि मुक्त- सद्कोऽनहंवादीत्यादिना चरगुण्यस्य वक्षयमाणत्वाहुणानामिव कर्वे पयैवस्थिते अहंकारेण शरीरादिष्वातमपत्ययेन विम्‌ढात्ा अपरवुद्धसवभावः संसारी अहमेव केवः कर्तेत्यधिष्ठानादिकारणान्तरनिसेक्षं कैतवं रररादिहूपे कतरिमे खातस- न्यारोपयति । स च गुणपरतन्ते तादरासन्यहंकारमारोपयन्‌ गुणेष्वेव सक्तः न कृदाचित्संसारबन्धहेतुभ्थो विमुच्यते । गुणविभागस्य कमंविमागस्य च वच्च- वित्रमाथवेदी योगी पुनगृंणाः स्वादयो ` गुणां खप्रयोजने देहेन्द्रियषि- पयाध्यात्मके वतन्ते, तत्रैव तिष्ठन्ति, नाऽऽमनः संदा स्वतन्य्सुपरसनसंविन्मात्- स्वमावस्य स्वोपरागमपथितुं प्रभवन्तीति सवदा सत्यालप्रविष्ठतया न गुणेषु न कमस सज्जति । अहंकारममकारो तेषु न करोतीः . थः । अथ कीद्शो गुणानां विभागः, कीदृशश्च कर्मणां, किंचात्र तत्वमिति व्याख्यायते । इह परश्वरेणा- चिन्त्यस्वेच्छाविखसितस्वभावामकसकलजगत्पपश्चकारणत्वेनावमभासितया पार- मार्थिकात्मतच्वाख्यातिमाज शरीरतया त॒ एव भिनाथविषयज्ञाननियमात्कस- त्वादिगुणमय्या प्ररुत्याख्ययाऽनाद्यिधापरबन्धसेबद्धानामीशवरेच्छयेवान्योन्य- मेदेनावभासमानानां जीवानां गुणेरेवाऽऽरन्धतनुकरणमभुवनमोगादिकखापतात्सवं- मेव गुणाधीनपिति प्रायेण गुणा एव तेषां कतार इत्ययं कषेरज्ञविषयत्ेन गुणविभागः । तथाविधाश्च ते जीवा यानि कर्माण्यारभन्ते तेषु विषयसुखतेष्णा-

१ राशा १- वसिते. २ राना-१.२ “तृप्ता.

श्वो, ९९ ] भीमद्धगषद्रीता । ६१

न्तरतया मज्जन्ति तद्वाधकभूतेष्वन्येष्वदरषेण परामवन्तीत्येतावन्मात्रानेयतातत- ृत्तितवादविमृढा भवन्तीति तद्विषयत्वेन सवकमीणि रागदरेषमोहातमकत्वात्संसारव- न्धकारणतया पयंवस्यन्तीत्ययमेषां कर्मविभागः । सत्यात्तच्च परतिष्ठितवुद्धीनां तु योगिनामन्यथा गुणानां कर्मणां च विभागः । तथा हिते गुणाः सत्वादयो गुणानामेवाथँ प्रयोजने संसारविषयत्वेन जगत्पपश्चविरचनाह्पण वतैन्ते । नास्मद्विषयवेनेषां सवदानस्तमितसंवित्मकाराम्रष्यपिरिकतं रिंचिदरपान्तरं भव- तीति मन्वाना नित्यनिरतिशयनिजानन्दनवस्व(सु)धास्वादनेकातैरताः कथं तेषु रागादिविषमविषयरसमयेषु मञ्जन्तीति योभिविषयतवेन गुणा न॒ गुणत्वेन सफूरम्तीत्ययं योगिविषयो गुणविभागः । एवैविधाभ्रेते यानि कमौण्यारमन्ते तानि क्रियमाणन्येव यथोक्तन्ञानाभिद्ग्धत्वान संसारकारणतामापादपितुमेषां पभवन्तीत्ययं यागिविषयः कमेविभागः । तादृशो हि योगी गुणातीत उच्यते । यद्रक्ष्यति, न दष्ट संप्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति । उदासीनवदासीनो गुणातीतः स उच्यते । तत्वमप्येवयोगुणकमेविमागयेरेतभ्याख्यानेनेव व्याख्यातम्‌ ॥ इति प्रबुद्धापरबुदधयोस्तुस्येषु कमैस॒ क्रियमाणेषु मोक्षसंसारवक्षणवन्धरक्षणं फठमेदमुपपायेदानीं प्रबुद्धस्य यथाप्रतिपादितज्ञानकममसमुचयानुष्ठानपरनिष्टि- तवृदर्खोकिविषयमात्मविषयं च व्यवहारं नियमयितुमाह । प्रकतेगणसंमूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु । तानरृत्स्न विदो मन्दान्कृत्स्न विन्न विचालयेत्‌ ॥ २९ ॥ प्रतेरंकतरक्षणायाः संबन्धिमि गुणे; सच्वादिभिरनादिसंबन्धप्रिवितताद्ा- सनारूपरतया शरीरादयारम्भकतया च व्यतिरिक्तवेनावस्थितैः संमृढास्तादृशगु- णमया एव हारीरादावासप्रत्ययरक्षणं संमोहमापनाः संसारिणो गुणमयेष्वेव कमसु स्वर्गिमत्यभावातियक्त्वाफ ठहेतुषु सभ्जन्ते, विवेकजज्ञानाभावाततान्येव परतत्वेन मन्यमानास्तेवु निमननि । अतस्तानरृत्स्विदो गुणपरिखन्दपरिमि- तीरूतज्ञानत्वात्सव॑हेयोपादेयदूपं ज्ञेयमजानाना अत एव मन्दानल्पाधैयः छत्न- वित्समस्तज्ञेयतरववेदी न विचाटयेत्‌, यत्रैव गुणात्मके कमणि फठे वा सक्ता- स्ततो न प्रच्यावयेत्‌ । तेषां वृद्धर्धपरिहाराय स॑विहितं कममानुति- दिति ॥ १ राना १.२-आसाद्‌. २ राना १-{ प० ठि० ) -सारप्रबन्ध. ३ राना १.२-ततेुणलक्ष. ४ राना १.२-देत. ।

६२ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ. ३

ठोकसंप्रहपिक्षयाऽनृष्ठीयमानमपि कमै योगिनो यथा केवस्ययेव पयंवस्यति, तथा तस्य परागु्तमपि ज्ञाननिष्ठत्वेन कर्मानुष्ठानमजुनमुखेन निश्िन्वनाह । मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा । निरारीर्भिर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतन्वरः ॥ ३० ॥ सर्वाणि शाख्विहितानि कर्माण्यध्यातमचेतसा यथाप्रतिपादिताध्यात्मस्व- रूपात्मनिष्ेन मनसा मपि परमकारणे परमगुरौ संन्यस्य सम्यक्सपर्प्येक एव परमेश्वरः प्रथमाध्याये प्रतिपादितस्वरूपः सवैप्राणिभिः क्रियमाणानां सर्वकर्मणां कर्ता, स्वेच्छामात्रेण स्वशक्तिविभवहूपाणां निर्माता, न तद्वयततिरेकेण क्विद्पि कुतं पारमाधथिकमस्ति । गुणपरतन्त्रतया तु देहादौ तद्मिमानो मायाविरसित एवेत्यनया भावनया संन्यासविधिं संपाद्य । अत एवाऽऽरंसनीयवस्तुिरहानि- राश्षीः आक्षीभ्यः प्राथनाभ्यो निष्क्रान्तोऽत एव सवंभविषु परिग्रहाभावानिर्ममो ममेदमिति संस्ारिपुरुषोचितायाः प्रतिप्र्निष्करान्तो मत्वा, विगतज्वरः यथोक्त- विज्ञानामतावगाहनानिवत्तसदेहा दिसमरतसंतापः सन्युध्यस्व, संसारात्मकमवसरो- पनतमवश्यकार्यं स्वकमानुतिषठेत्येतावता ग्रन्थेन परायः परिसमाप्तोऽयं ज्ञानकर्म- समुच्चयानुष्टानात्मक उपदेशसारो यतः प्रथमे ताव्पस्तावनाऽस्य प्रतिपादिता, द्वितीये विज्ञानसवरूपं परिघटितम्‌ , तीये तत्संर्छतस्य कमणोऽवश्यानुष्ेयता ॥ इति मन्यमानो भगवानस्य प्रमरहरयमृतस्य स्वमतस्य प्रभावप्रतिषाद्ना्थं बोधावोधयोः फकरमाह, ये मे मतामिदं नित्यमनुवर्तन्तिं भानवाः। भ्रद्धावन्तोऽनस्रयन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः ॥ ३१ ॥ ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतप्‌ । सर्वज्ञानषिभढास्तान्विनष्टाम्विद्धच चेतसः ॥ ६२ ॥ [ शां. पा. १-अनुतिष्ठन्ति. २-तेऽपि क ३-विद्धि नष्टानचेतसः. |] इत्थं मयोपन्यरतं मतं मदीयं सर्वराखसर्वस्वमूतमभिपायं निलयं सर्वकाटं ये मानवाः शास्राधिरृता मनुष्या अनुवतनि (नते), . सम्यगवगम्यानुतिष्ठन्ति,

[णगि ष

१ राशा १-' यक्ञदानतपःप्रभतीनि ` इत्यधिकम्‌ । २ राना १. प्रथममेवः-अयमपि का शटेखकेन अन्येन वा निःसार्य ॒‹ प्रथमाध्याये ” इत्येव पाठो रिखितः । प्रथमाध्याये गीताध्ठोकेषु परमेश्वरस्वरूपप्रतिपादनं न हश्यते । किंतु टीकाकृता सकीयोपोद्घाते तद्विषयस्य वर्णितत्वात्‌ । ' प्रथमाध्याये › इत्यव पाठोऽत्र ठीकाङतोऽभिपरेत. इति दृश्यते ।

छो. ३३ ] भ्रीमद्धगवद्रीता । ६१

ते सर्वकिलिविपैरविद्यापभवरागदेषादङकेरम्‌रेरषोरसंसारदुःदायिभिः कुकर्माच- रणजनितेः फिरिवषैः पपर्ुच्यन्ते, न पृनवैष्यन्ते । कीदशाः सन्तः । भद्धा- वन्तो यथाप्रतिपादिवमन्मतप्ररूढनिर्षिकल्पप्रतिपत्तिजनितयथोक्तफटसंभावनासि- कृया श्रद्धया युक्ताः । अत एवेतन्मतधिषयामसुयामतचन्ञजनोवितामकुषैन्तः । ये पुनरेतदेवंविधं मन्मतमभ्यसयन्तो मोहतिमिरतिरस्छतसम्यन्ानतादीषाधिरो- , पणादिना विगहन्तो नानुतिष्ठन्ति, नाऽऽचरन्ति, तान्सर्वेषु समस्तेषु हेयोपदेय- निश्चयविषयेषु ज्ञानेषु राखरूपेषु॒विमृढान्‌ विपयंयप्रत्ययान्विरेषेण मृढानि- चित्तान्विनष्टान्विद्धि । मोगापवगैरक्षणादुभयतोऽपि करातच्युतान्सतो दर्ग॑ति- परा्िरक्षणं विनां प्राप्राञ्जानीहि । यतस्तेषां वेतोऽन्तःकरणमसम्यग्दूर्ि- त्वात्सद्‌पि नास्त्थेव ॥

इद्‌ानीमृक्तमेवार्थं सुदृढ प्रतिपत्तये विनयोपकारायोक्तिभेदेनीनाह्येः पतिपादय- न्केमेणां त्यागानुपपत्तिमेव द्रढयितुमाह ।

सहर चेष्टते स्वस्याः प्ररतेज्ञानवानपि ¦ प्रतिं यान्ति भृतानि निभ्रहः किं करिष्यति ॥ ३३ ॥ इह स्व॑ः कश्िदेहवाननाद्पिबन्धप्रवत्तया प्रत्या संबद्धो यतः सर्वस्य

दारीरेन्दियविषयादिकं सवमेव तरगुणम्‌ । अतो ज्ञानवानप्याविभरतदेहदेहिवि- वेकप्रज्ञोऽपि पुरुषः स्वस्यास्तेन तेन प्रकरेण शरर।धारम्भकतया परिणवत्वा- दात्मीयत्वमापनायाः प्ररूतरीश्वरेच्छया जगत्कारणभवेनोद्धाविताया गृणत्रया- सिकाया अविद्यायाः सटशमनुूपं चेष्टते व्यवहरति । किमनेनोक्तं भवति । दृ्टतच्वोऽपि प्रकव्यऽऽरन्धशरीरादितवान्मनोवाकायेयौफिषेत्कमा ऽकराति तत्रि गुणमेवोपपद्यते। तथाविधं च यत्कमं ज्ञानवताऽप्यराक्यपरिहाराभिति प्रागपि प्रति- पादितम्‌ । इत्थं सवमूतानि प्ररूतिं यान्ति, सर्वथा तामेवाऽऽ्रयन्ते । न तु तन्ध- तिरिक्तत्वेन श्वसितुं स्पन्दितुं वाऽप्युत्सहन्ते । ततो निग्रहो नेदं स्वजातिविहितं कमहं करिष्यामीति नियमः, कं करिष्यतीति पाक्परतिपादितपकारेण सर्व॑- कृ्मपरतिपेधस्यारा क्यत्वाद्किवित्कर एव॒ भविष्यति । यदि नि्रहोभि कर्मैव तश्च हानोपादाननिबन्धनतवाद्रागदरेषानुविद्धं सदुणात्मकत्वातारृतमेव संपद्यते, हत्येवमप्यकिवित्करो निग्रहः ॥

१ राना १.२-प्रकृता.

६४ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेतां- [ अ, ३

इृत्थमपरिहारये कमणि ज्ञानवान्भुम्ुः फ कृयादित्याह । इद्दियस्येन्दियस्यार्थे रागद्वेषौ ्यवस्थिती । तथोनं वरामगच्छेत्तौ द्यस्य परिपन्थिनो ॥ ३४ ॥ यो यस्येन्दियस्या्थों दिषयः शरोषदेः शब्दादिस्तव तत्राथ राग्रेषो व्यव- स्थितो । यदा शब्दादिविषयं सुखसाधनवेन भरोत्ादिनेन्दियेण पुमानुपादत्ते तदा तस्थ तस्मिन्‌ रागो व्यवतिष्ठते । यदा तु दुःखकारणत्वेन तमेव विषयं हेयत्वेन परतिपद्यते, तदा तस्मिनिन्दियेण परिहियमाणे द्वेषोऽस्य व्यवतिष्ठते । इति सरवस्मिन्विषये यो रागदरेषो व्यवस्थितो, ज्ञानवान्‌ आविभततिवेकजज्ञानस्तयो- वैरो विधेयतामन्नवन गच्छेत्‌ । यतोऽस्य ज्ञानवतस्तो रागदरेषो परिपन्थिनो विरोधिनो शरू । ततस्तावेव सर्वोद्योगेन परिहार्या, न तु विषयाः, न हि तयोरपि जितयोरविषयपरिजयः छतो भवति । तौ हि यथोक्तज्ञानासिना यावन क्षतविक्षतत्वमापादितौ तावतरिवर्जितेऽपि विष्येऽन्तर्विजुम्भमाणो पुरुषं वरीकर्त प्रभवत एव ॥

तदेवंगुणोपपत्तिवशात्सवंसिन्कमैणि प्रबदस्याप्रबद्धस्य वा सर्वस्य कस्थ- चिद्शक्यप्रतिषेधे स्थितेऽस्य स्वकमानुष्ठानलक्षणो धर्मः प्रबुदधेनाप्याचरणीय इत्याह । भरेयान्स्वधमों विगुणः परध्मात्स्वनुशितात्‌ । स्वधमे निधनं भ्रयः परध्मेधियादापि ॥ ३५ ॥ | शां. पा, १--धर्मो भयावहः, | यो यस्य वर्णाभ्नमनेयप्येन शास्रविहितो धर्मः सदाचारः स्वतेन व्यव- स्थितः स कुतधित्कारणाम्मुख्येन कलेनानुष्टीयमानत्वादविगुणोऽपि खेगणेषिरहि- तोऽपि सन्‌ रवनुष्टिता्सुष्ु संपुणेसंविधानतयाऽनुष्ठितादाचरितातरधर्माद्‌ विजा- तीयसमाचारात्‌ भ्रेयान्परशस्यतरः। शाखविहतातिक्रमविहिताननुष्टानजप्रत्यवा- यदोषस्याभावात्‌ । यत एवं स्वधर्मऽनुष्टीयमने परारोकिकश्चमफरप्रातिरतस्त- सिमन्स्वधमे हि सति निधनं मरणमपि स्यात्‌ । तद्छरेयः पशस्यतरं तत्स्यात्‌ । परसेबन्धिनो धरमातस्वनुषटितात्सतो य उदयो राग्यरामस्तस्माद्पि, तस्य रोका- न्तरे विरुद्धफलहेतुतात्‌ ॥

एवमातज्ञाननिष्ठतया शाज्योदितस्वकमानृष्ठानमपवगरक्षण सिदिहेतुरिति

धो. ३८ । श्रीमद्धगवद्रीता । ६५

मगवत्पतिपादितसकटप्रकरणसिद्धान्तं श्रुता प्रतिपादितस्वधरमंस्याऽऽत्नः पारत- नत्यमेवंविधमनुपपनलं मन्यमानः, अर्जन उवाच । अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पृरुषः । अनिच्छमानोऽपि बलादाकम्थेव नियोजेतः ॥ ३६ ॥ [ शां. पा. १-अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः. |] अथव भगवता परतिपादितरक्षणोऽयमात्मा केन स्वामिनेव भृत्यः प्रयुक्तः प्रेरितः सन्‌ । कुकर्माकमह्पं पापं दुगंतिफलं किल्विषमनिच्छमानोऽनभिल- धनपि वलादाक्रम्य हटादिष्टविषयपवृत्ति निवायं॑नियोजिषो व्यापारित एव च्रत्यनुतिष्ठति ॥ तवोत्तरम्‌ । श्रीभगवानुवाच । काम एष कोध एष रजागुणस्रमृद्धवः । महाशनो महापाप्मा विद्धयेनमिह वैरिणम्‌ ॥ ३७ ॥ येन प्रयुकतोऽयमुक्तस्वरूपानाद्यविधादिङकेशपारपरव शः पुरुषः परापमाचरति, स एष कामः परिणामविरसक्षणिकसृखख्वसाधनमुतविषयोन्मृखः संकल्पः । एष एव॒ चेतनाचेतनरूपपरतिपक्षपरतिहन्यमानतवात्कोधस्तद्पघातप्रवृतिहैतु्देषः संपद्यते । सोऽयमिच्छद्षात्मको दोषो रजोगुणसमुद्धवो रजोगुणाद्विषयसखामि- टाषालकरागदवेषहेतोः प्ररुपतिधमात्समुद्धवति । अत एव महाशन उत्तरोत्तर- विवधैमानगवेत्वान्महदपयवसितमशनं विषयापहरणरक्षणो भ्यवहारो यस्यस तथा । ततश्च सर्वस्य तस्य भोगस्य दुःखेकविपाकत्वान्महापाप्मा गुरुतरपातकम- यो दुगंतिहेतुत्वात्‌ । पदेवंविधमिह ससारे वैरिणं दुरुतरदारुणदुःखदयितवादा- ततायेन विद्धि जानीहि ॥ तेन प्रयुक्तोऽयं पुरुषः परापमाचरति, तथा तस्य वैतत्येन सल्पं जिज्ञासः ^“ अजन उवाच । मवत्येष कथं छृष्ण कृथं चेव विवर्धते । किमात्मकः किमाचारस्तम्ममाऽऽचक्ष्व पृच्छतः ॥ ३८ ॥

^ ३७ तमश्लोकात्परं परशरोत्तरात्मकमिदं श्लोकपञ्चकं (३८-४२) काडमीरपाठे हश्यते, हांकरादिपाटेषु नास्ति. ९

६६ सर्व॑तोमद्राख्यरीकासमेता- [अ, ३

एष वेरितेन परतिपःदितः कामादयालमको दोषः कथं भवति, केन प्रकरण स्थिपिरक्षणसत्तामनुभवति । केन प्रकरेण विवधते, परसरापे। कश्वाऽऽतमा स्वरूपे, कश्वास्याऽऽचारः किमाचरतीति । तत्सर्वं मम सेशायं प्रच्छतो ब्रूहि ।

की

अथ प्रभचतुष्टये कमेणोत्तरं श्रीभगवानुवाच ।

एष सूक्ष्मः प्रः शायु्देहिनामिद्धियेः सह ।

सुखतन्तर इवाऽऽसीनो मोहयन्पाथ तिष्ठाति ॥ ३९ ॥

कामकोधमयो घोरः स्तम्भहषसमुद्भवः।

अहंकारोऽभिमानात्मा दुस्तरः पापकर्मभिः ॥ ४० ॥

हर्षमस्य निवरत्थष शोकमस्य ददाति च ।

भयं चास्य करोप्येष मोहयस्तु मुहुः ॥ ४१ ॥

एष रजोगुणप्रभवः कामक्रेधरूपतया प्रसुतो दोषः शरीरिणामतिप्रत्यासन-

त्वेऽपि दुरुक्षवातरः सुक्ष्म: शतुः । स चाहंकार एव पय॑वस्यति । यत॒ इन्दि याण पराण्याहुरितादिना तस्येव परमसृक्ष्मतवं प्रतिपाद्‌पिष्यति । किमालक इति प्रश्े किमासकत्वमेवस्यापुनेवामिधत्ते । स वैेवंविधः शाबुः परिवारमतिरि- न्दः सहितः कामकोधादिनिरातशखप्रहारिभिसतैरेवायं स्व॑पराणिनो विश- सति । तरय दुजेयत्वप्रतिपादनाथ सर्वशबरुविरक्षणमवस्थानमाह । सर्व॑दुःखेहतु- तवे सति सुखतन्ते सुखात्मके वगे इवाऽऽसीन उपविष्टो मोहयंसितष्ठति ,देहाद्यास- प्रत्ययलक्षणं विपययन्ञानमारोपयन्‌ स्थितिमनृमवतीति । भवत्येष कथपित्यस्य प्रश्नोत्तरे याख्यातम्‌। अथ कथं विव्ध॑त इत्यस्य व्याख्यायते । कृामक्रोधमयः कामकोधावुक्तरूपौ प्ररृतियस्य स तथाविधः । स्तम्भस्य गर्वस्य तथा हर्षस्य विषादपरिणामस्य प्रमोदस्य समृद्धव उत्पत्तिस्थानम्‌। अत एव घोरो दारुण एव कामक्रोधस्तम्भहषादिदोषासना विवर्धते, उच्छ्रायं भनतीद्युक्तं मवति । अथ किमासक इत्यस्य प्रश्नोत्तरं व्याख्यायते । एष सर्वदेहिनां रतररहंकारसं- ज्ञोऽभिमानातमाऽभमिमानो जात्याद्यवच्छेदमाजिगुणमयत्वादनित्यादिदेषेकसमाश्रये दारीरादौ “अहं बाह्मणोऽहं देवदत्तोऽहमभिजनवानहं वपुष्मानहं विदग्धोऽहमाढचः, हत्येवमाद्यनात्मप्रतिपात्तिनिबन्धनं मिथ्याज्ञानं, स आसा स्वमावो यस्य ताद्शः। अत एव पापकमभिदुस्तरः । सम्यम्तानाभावाद्धेयोपादेयविवेक शून्यत्वे सति पापमवमयं पोरसंसारनिरयनिषातनिमित्तमतं कम बेटितं यषां ताद्शेरासुरं सग

शो, ४३] भ्रीमद्धगवद्रीता । ६७

भज द्धिः पुरुषैदुरतिक्रमः । अथ किमाचार इत्यत्ोच्तरं व्याख्यायते । अस्य क्षे षज्ञस्येषोऽहंकाराख्यः रवर सत्यातमसंविदुपरभ्यमानानन्दं निवर्त्यापसारय शोकं शोचनं ददाति समपय॑ति । अनेन शद्ुणा व्यामोहितः रर्रीराद्यापतेन प्रतिपनलं व्याधिपरियविप्रयोगादयुपद्वोपहन्थमानमनुरोचति, कष्टं विनष्टोऽस्ीति परिदेवते । अत एवास्थेष राघरुमैयमपि करोवीष्टविषयोपघातहेतुभ्यः सृत्रासमृता- दयति । किं कवने वमाचरति, प्रतिक्षणं मोहयन्‌, यथाप्रतिपादितविपर्थयरक्षणं वेविग्यमावहन्‌ ॥

इत्यनेनाहकाराख्येन रातरु० न्द्ियपरिवारेण सुखवद यवास्थतेन कामक्रोधस्तम्भ- हषदिदोषात्मना विवधमानेन हर्षीप्हारादिकमाचरता प्रयक्तः सन्‌क्ेत्रज्ञः पापमा-

® ® _ ®^

चरतीत्यजुनपश्षं विनिर्णीय तस्थेवाहंकारस्य वितत्य स्वरूपं प्रतिपादयितुमाह ।

म एष कट्षः क्षद्ररिछिद्रपेक्षी धनंजय । रजःप्वृत्तो मोहात्मा मनुष्याणामुपद्रवः ॥ ४२ ॥

स एष यथाप्रतिपादितस्वरूपोऽहंकारः समस्तमत्यानामुपद्वः, सर्वदोषविधा- नससारहतुत्वात्‌ । यतः कड्षो गुणज्रयातसमकतवानित्यमटिनः, तत एव चानि- त्यत्वात्‌ कषद भङ्गुरः। तथा छिद्रपेक्षी बाधावकाशजागरूकः । रिष्टं स्ष्टार्थम्‌॥

तेनास्य कषेरज्ञस्य किं कृतमित्याह ।

धूमेनाऽऽवियते बाहियथाऽऽदां मलेन च । यथोल्बेनाऽऽ्वृतो गर्भस्तथा तेनायमावृतः॥ ४३ ॥ | रां, पा, १-तेनेदमावृतम्‌. | एतेनाहकरेणायं संसारिपुरुषाणामाला तथाऽऽवतो निरुदशक्तित्वमापादितः। उपमानेनेतत्पकंटयति । कथमावृतः । यथाऽ्द्रन्वनत्वादिदोषजन्मना कर्न धूमाख्येन वदह्धिरभिरात्रियते, निरुद्धमास्वरतादिस्व शक्रिः संपाते, तथेवाय- मात्मा मायापभवेणनिनेवाहंकारामना दोबेण निरुद्धस्वस्वरूपपत्यवमश।तमकस्व- शाक्तिः क्रियते । तथा, यथाऽददर्ो दप्णो रजोनिःासादिसबन्धजन्मना मटेनाऽऽवरियते, निरुद्धयथावस्थितमावस्फुरणटक्षणस्वशाफैः करियते । तथे- वायमास्माऽनेनाऽऽत्रियते । निरुद्धजगत्दाथपरमाथप्रथनसामथ्य; क्रियते । यथा गमौ जननीकोष्टवति्जीव उल्वेन गभ॑शय्ययाऽऽत्रियते, निरुदसर्वन्दियपरि- सन्द्नशक्तिः क्रियते । तथैवायमासाऽेन निरुदधसवकतुवरक्षणस्वराकतिः

६८ सर्वताभद्राल्यदीकासमेता- [अ, ३

क्रियते। इत्यनेनोपमानत्रयेणाहकारस्याऽऽमानं प्रति स्वमावसर्वज्ञतवसर्वकतंवरक्ष- णस्वधमत्रयनिरोधकववं प्रतिपादितम्‌ ॥ यद्यपि सवंशक्तिनिरोधकोऽयमासमनोऽहंकाराख्यो दोषस्तथाऽपि ज्ञानस्य प्राधा- न्यविवक्षयेद्माह । आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा । कामरूपेण कोन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ॥ ४४ ॥ एतेन यथाप्रतिपादितेन देहा्यातमप्रत्ययरक्षणेन शवुणा ज्ञानिनः स्वातमसं- वेदनमुख्यज्ञानवतश्चेतनस्य ताट्रदं मुख्यं ज्ञानमावतं निरुद्धम्‌ । यतः कामो बाद्या्थनिबन्धनोऽमिरापो रूपं यश्यात एवासां दुःपूरः, न केनविदिषयेण प्रापिन सता प्रयितुं शक्यः । यतोऽस्याऽऽषियमाणा विषय। रागं विवधेयन्त इन्दि- याणां चोत्तरोत्तरविशिष्टतरविषयरसन्ञतां पष्णन्तस्तेम्यो विरतिमापादृयन्ति । अत एवानो नास्याटभावो विषयेभ्यो निवारणमस्तीति । एवविधेननिन स्वभावसंवेदनरक्षणं मुख्यं ज्ञानमावृतम्‌। तसिमश्वाऽऽवृते सवाः शक्तयोऽस्याऽऽवृता इति तातरय॑म्‌ ॥ अथ किमविष्ठायायं ज्ञानमस्याऽववृणोतीत्याह । इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्यापिष्ठानमुच्यते । एतेर्विमोहयव्येष ज्ञानमावत्य देहिनम्‌ ॥ ४५ ॥ अस्याहंकारस्य प्रतिपादितस्वहूपस्थितिविवृद्धिविचे्ितिरक्षणचतुषटयस्थे- न्दियाण, चक्षरादिवागादीनि, तथा मनः, संकस्पातमकं, वुद्धिरध्यवस्तायासि- काऽथिष्ठानम्‌ । एतेषु हि रृतस्थितिरयं यथोक्तं ज्ञानमावृत्य देहिनं के्रजञं मोहयति, स्वरूपानभिज्ञतरकिचि.्जतवर्किचितकतूत्वकारिणा मोहेनाज्ञानेन युनक्ति ॥ यद्यमेवंविधः रात्रः कथं तिरस्कायं इत्याह ।

[4

तस्मत्वमिद्दधियाण्यादो नियम्य भरतर्षभ । पाप्मानं प्रजदहीद्येनं ज्ञानविज्ञाननारानम्‌ ॥ ४६ ॥ [ शां. पा. १-प्रजदिद्येन. ] यत ॒पएवैविधोऽसौ ततोऽस्यायिष्ठानमूतानि मनोवृदधिसहितानि वृदीनिि- कर्मल्दियाणि सवीण्येव प्रथमं नियम्थ यथोक्तसत्यासमस्वूपपापिष्ठासपत्यय- तया रागद्रेषादिदोषोन्मेषनिषेषेन निगृह्य, एनं पाप्मानमनज्ञानमयं महाकिस्विषव-

श्वो, ४८ } भ्रीमद्धगवद्रीता । ६९

पुषम्‌ । अत एव ज्ञानस्य राखादिद्रिण प्रमाथवोधस्य, तथा विज्ञानस्य स्वातमसाक्षात्कारटक्षणस्य विदष्टज्ञानस्य नारिने तिरस्कारिणं, परं वैरिणं, प्रजहीहि तिरस्कर ॥ = एष च प्रमसूक्ष्मत्रातरेणोद्योगेनापमादादिना च प्राजेथः शब्रुरित्यस्य तां सक्ष्मतां प्रतिषादथितुमाह- इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः। मनसस्तु परा वुद्धियं बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ४७ ॥ विषयाः शब्दादयस्तावदिन्दियद्वारेण सवस्य कस्यविदुपरम्यतामुपगच्छन्ति । अतस्तद्पक्षयेन्द्रिाणि प्राणि, तेभ्यः सूक्ष्माण्याहुः, कथयन्ति तच्वविद्‌ः । न हीद्धियाणि राब्दादिवत्साक्षादुपरभ्यानि कस्यचित्‌ । तेभ्यस्तथाविधेभ्यः सक्ष्मेभ्य इन्दियिभ्यो मनस्तत्पवृत्तिनिवृत्तिकारणं सूक्ष्मतरम्‌ । यथेन्दियाणि कथंचिद्रम्यन्ते न तथाऽतिचश्चरं मनः । तथाविधाच्च मनसो बुद्धिः परा स॒क््ष- तमेत्यथः । यथा हि मनः कथंिद्रम्यते, न तथा निर्विकल्पकपरत्यक्षक्षणव- त्येध्यवसायासिका बुद्धिः । तस्याश्चेवदिधाया बुद्ेयंः परतः प्रमसूषष्मवेन स्थितः, स पुवोक्तोऽहंकाराख्यः दत्रः । यथा हि बुद्धिः कथं विद्मियुकतेगेम्यते तथाऽयमविधय प्रथमाङ्कः केनविद्नुन्मिषितपरमेश्वरानुग्रहं प्रभवज्ञानचकुषा रक्ष्यीकपुमपि राक्यते ॥ तस्मात्‌, एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्याऽऽत्मानमात्मना । जहि दाञ्चं महाबाहो कामरूपं दुरासदम्‌ ॥ ४८ ॥ ॥ इति श्रीभगवहीतासपनिषत्सु तृतीयोऽध्यायः ॥ ३॥ एवं यथोक्तप्रकारेण बुद्धेः परमेनं श्रं बुद्ध्वा सुदु्टक्ष्यत्वासरमदुज॑यं मताऽ एवाऽऽमनेवाऽऽत्मानं संस्तभ्य धेयं ठम्भाधितवा दुरासदं दुःखेनाऽऽसादयितुं परिम- वितु शक्यमेने जहि घातय । कीदशं, कामहूपम्‌ । कामो विषयेष्वभिराषो पं यस्य स तथाविधः। पूवं हि कामक्राधाद्यात्मनाऽस्यावास्थतिरुक्ता । तेन यद्यप्यये सुसृक्ष्मतादृदुजयस्तथाऽप्यस्य पूर्वोक्तेन प्रकरेण कामालिकामवस्थितिं निघरंसत- द्विहनने समर्थो भविष्यस्येवेवयरथः ॥ एवं भगवता क्षत्रियोषितेनेव प्रकरिणाजुनः प्रस्तृपोपदेशफटपापिपतिददिनोऽ-

१ रारा १.२-जय्यः. २ राना १.२-निवृत्ति' नासति.

७9. सवतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ. ४

हृकार निबहैणे समत्ताहितः । तया हि महेन्द्रेणापि दुर्जया बह्वः दात्रवः पुह्मनिरक्षेण बहुशो निपातिताः । तदेनमपि राबुमासेकसहायो निपातयितु- पहसीत्योम्‌ | बिज्ञाचकत्व उपनीयगुणप्रकषपरख्यापनेकनिकषो निजकमभयेगः | अग्िनृणां पकटितः प्रमाथसिद्धो सोऽध्याय एष निवृतो विधिवतृतीयः॥ हति भामद्राजानकरामकविरयिते वाक्यार्थान्वयमात्रे सर्वतोभव्र- नाने गीतािवृतो तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

॥ अथ चतुर्थोऽध्यायः ॥

ॐ, एवमस्य समस्ताध्यासदाखसर्वस्वमूताथगर्मस्य प्रकरणस्य ज्ञानकर्मसम्‌- उवेषशृक्षभरममिषेयं परमात्मसमाप्िरक्षणे पयोजनं च प्रतिपायेदानीं संबन्ध- किकद्नयोः प्रतिषाद्नद्रारेणाजुनस्याऽऽत्मनि परुषत्वमा३प्रतिपाततेव्यामोहनिवत्तये फरक्षारणतामािष्कुर्वन्‌

श्रीभगवानुवाच एवं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम्‌ । विब्रस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽअ्रवीत्‌ ॥ १ ॥ एवं प्रम्पराख्यातापिमं राजषंयो विदुः । स कालेनेव महता योगो नष्टः परंतप ॥ २॥ स एव्रायं मया तेऽय योगः प्रोक्तः सनातर्नः | भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम्‌ ॥ ३ ॥

[ शा. पा. १-इमे. २-'पराप्राप्तम्‌. २३-कालेनेह. ४ पुरातनः राशा १ कोह विहायान्येषु कोरेषु “ पुरा” › इत्येव पाठः। ठीकायां तु ‹ नित्यं ` इति तस्य निव॑चनेन रीष्टङ्कृतोऽभिप्रेतः पाठः “ सनातनः › इति प्रतीयते । ]

एक्मनेनेव प्रकारेण यथा तुभ्यं पक्ता यो योगस्तथैव विवस्वते महायोगी- वसय सवित्रे योगमेनमहं परमेश्वर एव कसमिधित्काठे निजयोगेश््यपरिकल्ित- निरतिशयप्रभावमयाविग्रहः प्रोक्तवान्‌ , उपादष्टवान्‌। कीरे योगमन्ययम्‌। पर- भकारणवन कदाचिब्येति क्षीयते यः । स हि जगत्सगादिरक्षणे कमानुतिष्ठ- पि पररमश्वरः प्राक्पतिपादितादयविन्मा्र्वमावलक्षणेकीवमशनिष्ठतया ज्ञान- कर्मम्वमानष्टा नातकस्यास्य योगस्य प्रथमोऽनुष्टातेति, तद्यो गस्यास्याष्यय-

१ राना १.२-करुण'. २ राशा १.२-मतरैक-लक्ष णविमर्शेकनिष्ठ,

श्रो, ५1 भ्रीमद्धगवद्रीता । ७१

त्वमुक्तम्‌ । अनेन परमकारणादेव पव॒त्तेरस्य योगस्य प्राधान्येन सेबन्धयुक्त्वा कमेणानुष्ठानसांप्रदायतया तमेव संबन्धं विवणोति । विवरवान्मनवे परहिति । स विवस्वान्पु्राय मनुसेन्ञायाऽऽदिराजाय प्राह पोवाच । परहिति चिट्‌। छर आहोदेशः । सोऽपि मनुरिकष्वाकुरसंज्ञाय पूत्रायेवाब्वीत्‌ । एवं परेश्वरादेवं .परभूति परम्परया योग्यपुत्रादिरिष्यरूपपरबन्धपव॒त्याख्यातं रोके प्रथितं सन्तमन्ये जनक- पमृतयो राजषयो राज्यरक्षणं कमं कुवाणा अपि, यथोकञ्चाननिष्ठत्वादषयो मुनयः, इमं यथोक्तं विदुः । विदांचक्ररिव्यसिमिनर्थे छान्दसः प्रयोगः । महता काडिन युगसहस्ा्संख्येन ठोकस्य कमापचीयमानप्रज्ञािस्वगुणत्ाधोग्य- परतिपत्यभावानष्टाऽन्तधानमागतः, परमकारण एव ग्यवस्थित इत्यथः । स एवाभ्रषटरदर्मोऽधासिन्काठे मया परमेश्वरेणैव जगदुपकाराय याद्वकृरविती- णेन, ते तुभ्यं सनातनो नित्यो योगः परोक्तः । यतो मम॒ भक्तो रभूषुस्व, तथा सखा सृहत्‌। अतो माक्तेसोहादटक्षणमख्यशिष्यगुणसेपनाय मया तुभ्य- मुपदिष्टम्‌ । हि यत उत्तमं सवेरहस्यानां प्ररृष्टमेतद्रहस्यम्‌ ॥

एवमनेनास्य श्यालस्य संबन्धविषयावपि प्रतिपादितौ । निरुततरविज्ञानमयं- दिव्यवकषु्दानिन पुरस्तात्पत्यक्षीकरिष्यमाणपारमाथिकस्वरूपस्यार्जुनस्थ खंत्मनि यदुकुरोद्भूतमनुष्यमात्रप्रतिपात्तिनिराकरणद्वारेण भगवता परारमषर्थमातनः कथ- यितुं प्रस्तुतम्‌ । अत एव संजातसेरायः,

अजुन उवाच । अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः । कथमेधं विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥ ४॥ | शां. पा. १-एतदि . |

भवतस्तवासिमन्करिद्रापरसंधों संमूतत्वाद्परमपरृष्टं जन्मो तसिः । विषस्वत आसगौग््यवस्थितस्य प्रं परृष्टमित्थं कथमेतद्‌ वबृद्धयेय, त्वमेदेयुगीनभन्मा सुबिरातीतकाटजनमनेऽप्यस्मे सूर्य॑येनं योगं प्रोक्तवानिति ॥

अष, भगवानुत्तरमृवाच ।

श्रीभगवानुवाच । बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चाजुन । ताम्यहं वेद सर्वाणि न तं वेत्थ परतप ॥५॥'

[वि

१ राः १-'शानभरष्टसां . २ राना १-( प० डि० “ भह › शत्येतावदेव ).

१

७४ सव॑तोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ. ४

सत्यं मम तवं चापरिसंख्येयानि जन्मानि तत्तच्छरीरषरिग्रहेण व्यतीतानि, अतिक्रान्तानि । तानि पुनस्तव चाऽऽत्मनश्च समस्तान्येवाहं वेद जानामि । ववं तु मम नाऽऽत्नस्तानि जानासि ॥ अतोऽहम्‌, अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन्‌ । प्रतिं स्वामपिष्ठाय संमवाम्यात्ममायया ॥ & ॥ अजोऽव्ययालमा नित्यत्वाज्जन्मविनाशरहितोऽपि, तथा सवभूतानां स्थावर- जङ्कमानां सगेस्थितिविनाशादिषु यथे्टकततादीश्वरः प्रभुरपि सन्‌ । स्वां प्र- तिमासीयं परं स्वभावमद्यवचिन्मावटक्षणमधिष्ठाय ततैव स्थिता, तस्मात्सछमावा- द्‌ पच्युतः स्वमायया स्वासाधीनया मायया द्ेतावभासमाजपाणेन रक्तिविशे- षेण हेतुभूतेन सेमवामि, जन्मादिसत्तां परिगृह्णामि । अतो नित्यत्वादीश्वरत्वाच्च सवेच्छापरिगृहीतत्वाच्वेत्सवपादुभावांस्वादशां च सर्वदोहिनां मूतान्भाविनो वतेमानांश्च जन्मादिविकारान्सततमविप्डुतसवेज्ञत्व राकतिरहमेव जानामि ॥ इत्थं स्वजन्मपरिग्रहस्य प्रयोजनमाह ।

यदा यदा हि धर्मस्य ग्टानिर्भवति भारत। अभ्युत्थानमधमस्य तदाऽऽत्मांशं सृजाम्यहम्‌ ॥ ७ ॥ परिज्राणाय साधूनां विनाङ्ञाय च दुष्छताम्‌ | धर्मसंस्थापना्थांय संभवामि युगे युगे ॥ ८ ॥

| रां. पा. १-तदात्मानं. |

यदा यदा यत्र यत्र कठे । धर्मस्य वणीश्रमनियमविभक्तस्य सदाचारस्य ग्धानिरूपक्षयो भवति । ततश्च तद्विपरीतस्याधमस्य वणौदिन्यवस्थाब्युत्थान- हेतोदं्टाचारस्यामभ्युत्थानमुद्धवो भवति । तद्‌ा तव तत्रं काठेऽहं परमकार- णमूतस्याऽऽत्मनः कंचिक्कंबिदंशं राक्र सेच्छापरिकलिपतजगत्करीडापरिरक्ष- णाय सृजाम्युताद्यामि । अतो देवासुरसगंविभेदेन स्वयमवभासिते जगति देव सगेमाजां शाखोपदेशविषयमूतानां साधूनां सत्वगुणोत्कषनिमखपरजञानां परि-

ध्राणाय सत्कियाविघातहेतुभ्यो वित्रेभ्यो रक्षणाय । तथा दुष्कृतां शास्ीयनिय- मातिक्रमाञ्जगत्स्थितिविष्ावकदृष्टकेमेणामसतां विनाशाय प्रध्वस्ताय । अत एवं

१ राना १.२-तदा तत्र काले. २ राना १.२-' राक्ति-नास्ति,

श्लो. ११1 भ्ीमद्धगवद्रीता । ७६३

धर्मस्य जातिदेशकारादिपविभक्तविशेषस्य सदाचारस्य स्थापनाय सम्यक्परो- पणाय प्रतियुगं तेन तेनाऽऽकरिण समुद्धवाम्युतत्तिसत्तां ९शयामि। न तु वस्तुतः। नाहं जन्मविनाश्ादिभावविकारकरङ्कस्पशमनुभवामि ॥ अत एव, जन्म कर्मं च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्वतः त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नेति मामेति सोऽर्जुन ॥ ९ ॥ एवमुक्तेन प्रकरेण जन्म कम च यः प्रबुद्धो मे त्वतः प्रमा्थ॑तो जानाति । यत्र रारीरतेऽपि सति यथोक्तातरतः स्वमावाद्प्रच्युतिः " यत्र॒ तत्तक्ियाफ- खासंस्पशश्च, अत एव दिव्यमरोकसामान्यम्‌ । स तादशो यथोक्तविज्ञान- निष्णातमातिदृहं यक्ता देहेऽहंमतिपततिमुतसृज्य जन्म नेति । नित्यस्वमावाभि- व्यक्तेजन्मविनादावत्वम्यामोहं जहाति । अतो मामेति, भत्स्वभावमाप्ते ॥ यत एतेन, वीतरागभयक्रोधा मन्मया मद्धयपाश्रयाः। बहवो ज्ञानतपसा पता मद्धावमागताः॥ १०॥ | शां. पा. १-मामुपाश्रिताः, | यथोक्तज्ञानरक्षणेन निरतिरयशयुद्धहेतुना बतविरेषेण पुताः पवित्राः सन्तो बहवो योगिनो मद्भावं मामिकां सत्तामागताः । मद्मेदं प्राप इत्यर्थ; । यतो विज्ञानपरिरीटनाद्रीतरागभयकरेधा रागो विषयेष्वमिरुषस्तथा तद्विषात- हेतुभ्यो शक्यपर्वीकरेभ्यो भये चासः, तथा राक्यपतीकारेषु कोध इत्येते संसारदुगेदुरुच्छेद्निगडमता दोषा वीता विगतासुटिता येषां ते । अत एवं मन्मया मदेकस्वमावाः। मन्यपाश्रयाः। अहमेव व्यपाश्रयो निरपायताद्िशिष्टोऽ- पश्रयः स्थितिहेतुर्येषां ते तथाविधाः । ननु प्रबन्धतो मगवंतेकमेव तच्वं यथा- परतिपादितविशेषणविरिष्टं परमाथसच्येन प्रप्मपिाद्िति तदेव वेदानीमहतया व्यपदिश्यते । तत्कथम्‌ । केचिदेव मद्ध मागता इत्युच्यते ॥ इत्य जनस्य सम्यगगृहीतपारश्वरर्कडाविपेविकल्पमा शङ्क्याऽऽह । ये यथा मां प्रपयन्ते तांस्तव भजाम्यहम्‌ । मम वर्मानुवतन्ते मनुष्याः पार्थं सर्वराः॥ ११॥ सत्यमेवाहं समस्तानामन्योन्यमिननानाविधस्वूपाणां फेनवबुदबुदकल्लोखक-

१ राशा १.२-' नाहं › इत्यत्र “ अतोऽहं 7. रि १५

७४ सव॑तोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ, ४

थ कष्य (+

लापानामुद्धिरिवोदयास्तमयनिटय एक एव । तादृशेन च मया निजेमायाशक्त्या तत्तनियतसाम्यावच्छिनदेहादिप्रतिष्ठिताहंकारत्वेन नानाहपा ये क्षेषज्ञा अव- भास्सितास्तेषु मध्ये यथा येन प्रकृरिण यादृशेन संकत्पेन ये केचन मां प्रपधन्ते, माँ प्राथयन्ते, ततकारं मत्समापना भवन्ति । तानहं तथेव तत्तत्सकल्पोवित- फृखदानह्पेण प्रकरेण भजामि, संश्रयामि । यतः सवं एव मनुष्यास्तत्तदथीक्रि- यारंपादनार्थतावसरे मम स्वेभ्यः सर्व॑मनारथफटप्रसाधनेकविन्तामणेषभपापि- हेतुं निर्विकल्पोत्साहरक्षणं प्रन्थानमनुवतंन्तेऽनुकुव॑निति । यथाऽहं पररेणोत्साहेनेक ९बव सर्वे करोमि जानामि च । तथाते प्रतिनियतं कार्थं ज्ञेयं च कृषन्तो जान- नतश्च मत्समापतति सवेदनराक्तिदान्यत्वादहं करोम्पहं जानामीति वित्करतीरि किचिर्जञे च तादृशे रवानि कतेत्वादिकं मन्यन्ते । किमनेनोक्तं भवति । यथाऽकाटोकेनानुगृहीतदृ्टयास्तियंश्च बालादयश्च तत्तद्थक्रियानिष्ठा ते ते रवं स्वं विषयं पश्यन्ति न च तत्राकाटोकं कारणत्वेन मन्यन्ते । मृढत्वात्‌ । यतस्तादशेन व्यवहारेण प्युत्नाः | तथेव स्क्षवज्ञास्तत्तद्थक्रियार्थिनो मयेव ततक्षण प्रथितेन सपकाशानुगृहीतेन संविदो दृष्टपरयोजनमदृषटप्रयोजनं वा सव कुवन्ति जानन्ति च । मायामोहितत्वाद्‌ तानं तत्र कारणत्वेन मन्यन्ते, नच माँ तत्र कारणत्वेन मन्यन्ते ॥ अत एव फं वाज्छन्तस्ते मम॒ वसांनुवरवन्तं इत्याह । काङ्क्षन्तः कमणां सिद्धं यजन्त इह देवताः । कषिप्रं हि मानुषे लेके सिद्धि मवति कर्मजा ॥ १२ ॥ टृ्टपयोजनेन कर्मणा तत्तदभिमतप्रा्तिक्षणं सिद्धिं कमफरं प्रा्थयमानाः।

तथाऽदृष्टपयोजनेन यज्ञादिना तत्तष्ठोकान्तरभोग्यसुखपापिलक्षणफलटाभिरा- षिणः सन्तो देवता इृन्धरादिषूपा यजन्तो हविदानादिना पूजयन्तः । किमत्र तालर्यम्‌ । आब्रह्मणः कीटपरयन्तं यो यः कश्चिन येनाभिसंधिना यद्यक्किचन चिकीषति जिज्ञासते वा, वत्तत्फरसेपतेस्तत्तत्कारमवश्यमाविन्यः संचेत्यमाना मत्समापत्तिरवेकं कारणम्‌ । यसमात्‌-अस्मिन्मानुषे ोके सर्वस्य परतयक्षमृते कर्मजा वतत्संकत्पमखव्यापारसमृत्था सिद्धिः फटपरापिः कषिप्रं तकार्मेव मत्समाप्तिबरादेव संपद्यते । परमाथंतः कतु तुवाऽन्यस्यासंभवात्‌ ॥

१ राशा २-( प० छि० ) ' धर्म इत्यन ° क्म, २ राना १,२-पत्तस्तत्कारम्‌ ,

क्षो. १४.] भ्रीमद्धगवद्वीता । ७५

ननु त्वमेव बेदेकः कर्ता तसिवज्ञमवेन छ.: कमैमिरषमेव ततफठेन संब- ध्यसे । ततश्च कषेभज्ञवत्सुखादिसंबन्धस्तवापि प्रसक्त इत्यनुनशड्कां परहत- काम इत्याहू । चातुर्वर्ण्यं मथा सृष्टं गुणक्मंविभागतः। तस्थ कर्तारमपि मां विद्धयकतारमष्ययम्‌ ॥ १३॥ [ शां. पा. १- विभागशः. | सत्यं गुणविभागेनायं साचिकोऽयं राजसोऽयं तामस इत्येवंसत्मेण सेर्ग- मेद्मूठेन तथा कर्मविभागेन । ब्राह्मणेनाध्येतग्यं यष्टव्यं दृतव्यमित्येवमादि- पेण, मया यथोक्तस्वरेणेकेन कवा वतुरवरण्यं सृष्टम्‌ । चत्वारो वर्णां बाह्न- णादयो निर्भितासतस्येवविधस्य चातुण्स्य स्वगुणकमविमागसमुवितकरमानु- ह्पतत्तत्फटभाजः कतारं निमातारमपि मामकतारं तदत्तादकमफटसेवन्धाभा- वारकतंधर्मरहितं जानीहि । कुत इति हेतुगरभं॒विरेषणमाह । कीदशं सन्तम- केतौरं विद्धचव्ययं नित्यमेकसमात्वरूपायतोऽ्हं न व्येमि न व्यपगच्छापि। अद्धयचिन्मास्वभावतामेव न॒ जह्‌(म्येवं चा्ययं सन्तं मामकर्तारं॑विवि । षेषज्ञा हि मन्मायोद्धाविता नित्यद्हा्यहंकारमयाचिगणाः संकलयकारिणः सुखादिभिः फरेषुग्यन्ते । न त्वहं गुणातीतस्वमावस्तरजातु भज्ये ॥ ततश्च, नमां कर्माणि छिम्पानि नं मे कामः फलेष्वपि । इति मां योऽभिजानाति क्म॑मिनं स बध्यते ॥ १४॥ [ शां. पा. १-न मे क्फले सहा. |] कमणि पुण्यापुण्यरक्षणाः क्रिया न मां ठिमनिति । सुखदुःखादिटक्षण- स्वफट रूपेण कटङ्केन न मटिनयन्ति । यतो नित्यनिजानन्दृतृषस्य मम कमणां फटेषु तत्तदुत्तरोत्तरपदृ्टरवरूपेष्वपि न कामो नाभिखाषः | यथाप्रतिपादित- रवहूपेकमयत्वेन सरव॑मिदमनुप्श्यतः । यश्च यथोक्तेन ज्ञानाम॒तनिङ्षरेण निधौतस- कठविकल्पकरद्कःवानिमलप्रजञो योरगीप्येवे यथोक्तस्वहपं मामभिजानाति, पति-

प्यते । स मदुरकियमाणेः कर्ममिनं बध्यते | न रगादिवपारोनिपनिदु क्रियते ॥

१ राना १.२-माग'. २ चतुर्ष्वपि राम. करेषु ‹ युज्यते › इति प्रमादतो टिसितमिति भाति, ३ राना १.२ अभि-~- नास्ति,

७६ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ. ४

कंच, एवे ज्ञात्वा छृतं कमं पुवेरपि मुमुक्षुभिः । कुरु कर्मैव तस्माच्च पुरैः पूर्वतरं छतम्‌ ॥ १५॥ एवं यथा प्रतिपाद्य ते कतुव्वेऽप्यकतुत्वपयवसायितात्‌ । त्वे स्ञावाऽपिगम्य, परवैरपि मन्वादिमिरममृकषाभिः कमम शास्चचदितै छतमनुष्ठितम्‌ । तस्मा्चमपि बथो- क्ज्ञाननिष्त्वेन कृभव॒सवजादिविहितं युद्धादिव्यापारेवानुविष्ठ । पूर्वरतीतवि- पृ्टकाठजन्ममिररसतेः पूवैतरमादितिरमनुषटितम्‌ ॥ कतु, किं कर्म किमकमंति कवयोऽप्यत्र मोहिताः, तत्ते कर्मं प्रवक्ष्यामि यञ्ज्ञा्वा मोक्ष्यसेऽङाभात्‌ ॥ १६॥ किं कमानुष्ेय, किचाकमं परिहायेमित्यत्र प्रविभागज्ञाने कवयोऽपि दरश रोऽपि मुनयो मोहिताः। तेऽपि सम्यगेतयोर्न विभागं जानते । तस्माद्कमपरिहारेण तदनुष्ठेयं कमे तुभ्यं प्रकर्षणेदानीं कथयिष्यामि । यद्विदित्वा सेसारबन्धरक्ष- णादुद्भाद्कल्याणान्मोक्ष्यसे मुक्तो भविष्यसि ॥ यतः, कर्मणो द्यापि बोद्धग्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः, अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कमणो गतिः ॥ १७ ॥ सामान्येनानष्टेयतयोपिष्टस्य कमणो बोदधन्यं विरेषात्मकं वस्तु विद्यते । अकमंणश्च करमेपरिहारस्यापि बोद्धव्यं विद्यते । विकम॑णश्च विरुदस्यामि कम- णस्तथेव बोद्धव्यं विधते । यतोऽस्य त्िप्रकारते व्यवस्थितस्य कर्मणो गहना दुरवधारतत्वा गतिर्व्यापिः ॥ सा च यथाअवधा्थेते तथा प्रतिपादयितुमाह । कर्म॑ण्यकमं यः परयत्यकमंणि च कमं यः स॒ बुद्धिमान्मनुष्येषु स चोक्तः छृत्सरक मरत्‌ ॥ १८ ॥ [ शां. पा. १-पर्येत्‌. २-स युक्तः. | यथोकतनज्ञाननिष्ठतयाऽनष्ठीयमाने शाख चोदितस्वव्यापारे यस्तच्ववित्‌ । अकं कमाभावं ससारबन्धलक्षणकमं कार्याकरणातपु्रेऽप्यपुच्वतपश्यति । तथाऽक-

१ राशा १-“ किंच ` इत्यत्र तस्मादनया बुद्धया पवित्रीकतस्त्वमप्य- वक्यकर्तव्यानि कर्माणि दुवित्याह ?. २ राना १.२-किंच कर्मं परि

च्छो. २० ] श्रीमद्धगवद्रीता । ७७

@ क. अ केदः अ

मणि यथाविहितकमपरातिषेपे पर्वीकतोपपत्या रागादिदे।षानुषङ्कस्य दुरुच्छेदत्वाद्- न्धरक्षणकमं कार्यकरणाक्कर्मतवं पश्यति, ज्ञानदृष्ट्या निश्चिनोति । मनुष्येषु मध्ये प्रशस्यया बुद्ध्या युक्तः स एव च सपृणपुरषाथस्तपादकताव्छृत्सस्यावि- कटस्य कर्मणः कर्ताऽनुष्टातोच्यते । मोगमावरफरं हि कमं रत्लमविकलाङ्मप्य- नुष्टितेमपवगेटक्षणफरं प्रत्यहेतुत्वान छतं मवा । अतस्तद्नुष्टाता न रृत्ल- करमरदित्यथः ॥ एवमनेन शोकेन कमेणश्चाकमणश्च यद्वो द्व्यमस्ि तद्रयाख्यातम्‌ । अथ कमवाकमे भवतीययेततपवैमुक्तमपि दढ प्रतिपत्तये स्मारयन्विवृणोति । यस्य स्वँ समारम्भाः कामसकल्पवर्जिताः | ज्ञानाभिदग्धकर्माणं तमाहुः पाण्डतं बुधाः ॥ १९॥ काम्यन्त इति कामाः करमेफटवेन प्राथ्य॑मानास्ते ते मोगासतेषु संकर इच्छा, तेन रहिताः । सरवे समस्ता दृष्टानुश्नाविकविषयनिष्टाः समारन्भाः कमेपवृत्तयो यस्य तम्‌ । यथोदितयथेक्तात्मतचवन्नानह्पेणानटेन दग्धकर्माणम्‌ । दग्धानि ससाराङ्कुरपसवसामथ्यंहरणाद्धस्मीरृतानि कमरक्षणानि बीजानि येन ते ताद्दा पण्डितं विद्रापतमाहुः परमाथौषिदः । यतः सवौतमना रतरत्यतवप्थवसापिनी विद्रा । सा च यथोक्तनज्ञानवत एव संभवति । एवं कमेण्येवाकमं विद्रानपश्यति) इति व्याख्यातम्‌ ॥ तदेव विरिरनष्टि, यतः, त्यक्तवा कर्मफलासङ्गं नित्यतपो निराश्रयः । कर्मण्यमिप्रवृत्तोऽपि नेव किंचिष्करोति सः ॥ २० ॥

स एवैविधो योगी परमानन्द्मयपरमस्वमावसुव्यवस्थितवुद्धिनित्यतृप्ः सकठ- बाह्यविषयरसपरिक्षीणाकाङ्घो ऽत एव निराश्रयः, स्वरूपव्यतिरिक्ताद्वाह्मदारम्बना- निष्कान्तः । कमफठासङ्गं कर्मणां यज्ञदांनतपःप्मृतीनां फरं स्वगादिभोग- रक्षणमासङ्कमासक्ति, तदेव पृष्टं कटमिति तत्र॒ रीनवित्तवं त्यक्तवा सहजे कर्मण्यमिपवृत्तोऽनष्ठने व्यवसिोऽपि नेव किंचित्करोति । तथाविधस्य योगिनः सर्वस्य कर्मणो बन्धटक्षणस्वकार्थसेपाद्नासामर्ध्यात्‌ ॥

यथोक्तस्य योगिनः परशं साथमेवाऽऽह्‌,

९ राना १.२-कार्यत्वं.

॥ सर्वतोभद्राख्यकासमेता- [अ ¢

किरारी ईतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपारियरहः।

हारं केवट कमं कुवन्नाप्नोति किस्विषम्‌ ॥ २१ ॥ यटृच्छालामसतुष्टो द्रद्रातीतो विमत्सरः । सभः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वाऽपि न निबध्यते ॥ २२॥ पागेव व्याख्यातमेतत्‌ । यद्यपि कमाकमणोरेव बोद्धव्यं वस्तु व्याख्यातं, तथपि विकमेणोऽपि बोद्धग्यं' तद्व्याख्यनिनेवं व्याख्यातम्‌ । यतः कर्मपरि- हारस्य स्ञानश॒न्यस्य सतो यत्र बन्धत्वमृक्ते ततर वणाश्रमसमयविरुदस्य कर्मणो बन्धकतये का भ्रान्तिरिति तस्यापि सवात्मना परिहायंवटक्षणं बोद्धव्यं वस्तु ग्पाख्यातमेव । इदानीं कम॑ सर्वथा कतेन्यमिति सामान्येन कर्ममात्रमनुष्ठेयवे- नोपदिष्टम्‌ ॥ पाकस्य, ‹ यज्ञाथांतकमणोऽन्य्॑र रोकोऽयं कमेबन्धनः › इत्यनेन सूचितां यज्कटक्चणविशिष्टरूपतां मे शैकफरत्वं च योगिस्वरूपपरतिपादनदुरिणेव प्रस्ताव य्ह ५ बक्सद्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावास्थितचेतसः। खष्वादाऽऽरमतः कर्म समग्रं प्रविलीयते ॥२३॥ शां, पा. १-याऽऽ्चरतः. | पथोक्तज्ञानेऽवस्थितचेतसः प्रतिटग्प प्रतिष्ठपज्ञस्यात एष निवत्तविष्याघ्यासङ्क- स्य ततश्च मृक्तस्याऽऽ्मानालमविवेकसतमासिदि राभादेहाद्यातमप्रत्ययरूपान्महतो बन्धनाक्िषकान्तस्य सतो वक्ष्यमाणप्रमेदाय यज्ञाय यजनाय तदर्थं कम शाज्विहितां क्रिमामरभमाणस्य कृवेत एव । समग्रं कायिकवाविकमानसिक- मेदून रगहात्िप्रकारमवान्तरमेदेन त्वपरिसंख्येथम्‌ । विदीयते विगरति । नद्ुडिहेतुत्वाद्विनश्वरफ ठारम्भकतवरक्षणं स्वरूपमस्य नश्यतीत्यर्थः ॥ कथं क्रिसमाणमेव केम ॒प्रविटीयत इति विवेकसमाधिसिद्धिनान्तरीयकां नहृद्धेवसि{्दि कमपविरयकारणमूतां प्रतिषाद्पितुमाह । बह्मा्पणं बह्म हिर्बह्माभो बह्मणा हुतम्‌ । ब्रह्मेव तेन गन्तव्य बह्मकर्मसमाधिना ॥ २४॥

१ राना १.२“ बोद्धव्यं ‡ नस्ति. २ राशा १- एव › नास्ति,

छो. २४1] श्रीमद्धगवद्रीता । ४९

तेन गतसङ्गमादि विशेषण शिष्टेन योगिना ब्रहोव गन्तव्यमतः शमनं तस कमे प्रविीयत इति संबन्धः । तदेतभ्याख्यायते । तेन योभिना 'हत्कदि- धमयोगाद्‌ ब्रहमशब्दवाच्यपरमाथेत्वमेव योग्यतावशानिर्विकसषरया ऋकश- मानं गन्तव्यं स प्रदानतवेनोपरथातव्यम्‌ । न हि तथाविधस्य योमिनस्तत्ततफटाभि- संधिना तत्तदैवतान्तरं संप्रदानतया गन्तव्यत्वमर्हंति । कीदृशेन वेन ब्रहेव गन्तै- व्यम्‌ । ब्रह्मकमसमाधेना समुन्मिषिते विज्ञानात्के दिष्ये वक्षि यथोक्ता भेदेन प्रथमानं कमे, ब्रह्मकमं । स एव समाधिर्भिरत्तरो योगो यस्य स तथा । तेन तादृशेन कटश ब्रह्म गन्तव्यम्‌ । ब्रह्मणा ब्रह्लाभिनस्वहूपतया सात्मानं मन्यमानेन यजमानेन हूत तर्पितम्‌ । बहरूपतया प्रतिपनेऽप्री नातवेदति कटर ब्रह्म नह्लापणम्‌ । बरह्लरूपतयेव प्रतीयमानमप॑णमाज्यपयःसोमादि- यागद्व्योपकरणसाधनं हस्तादि यत्र तत्तादरम्‌ । तथा ब्रह्न हविः बरह्मतेनेव पतिप्यमानं हविहूयमानमाञ्यादि द्रव्ये यतर तत्तथाविधम्‌ । इदमनेन प्रतिप्र- दितम्‌ । यद्यदूरतु यथा यथ) प्कारते ततः प्रकारमानवद्वेव भकाशभि- नरवरूपं परमात्मप्यातिरिक्तं परमार्थतः पदाथनातं न किरित्समवति । शति तच्वविह्धिः रवरसवेदनसंवेद्यतनिष्परकम्पोपपच्युपलाभ्धिप्रददोनक्रमिण व्यषश्था- पितोऽप्ययमालमश्वयांदयमयो न॒ यस्य करयवित्पतिपततिगोषरपाभुपभच्छति । परमश्वरेणेव विहितनियमावात्‌ । तदयमेश्वरो नियमः । स्वेच्छाक्भासितान्क्रन्य- भिनसर्वरूपेऽप्यपरिसख्येयेषु प्रमातुषु कंचिदेव स्वेच्छावशाद्साषनुगृहणति । तस्य चानुगृहीतमात्रस्य तच्वावरोकव्यवधायकसंदेहमहागिरीन्छमिदटमदम्भीदिश्यरा भक्तिरुन्मिषाति । तत्पभावाच्च यथोक्तं तच्वनज्ञानं शाखालकवपीपदेशदि- नोपनमति । तसिश्च विददशुद्धासिद्सिन्पुनिर्धोतमिशिखविकत्ककषद्- या परमया प्रज्ञया निरन्तरमनुदीत्यमनि देदिदेहविवेकन्ञानरक्षणश्रैकरङ्घरम- पावृतं भवति । तत्र रन्धप्रवेशोऽरिमिनः ल्ापणविधानेऽपिटृतो यी भह्पत उक्तम्‌- ““ गतरङ्खस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः ।

यज्ञायाऽऽरमतः कमे समग्रं प्विटीयते ॥ ?

तेन च ब्रहेव गन्तव्यमिति । यज्ञाख्यस्य कमणः प्रापान्यद्द्ाषृ्टरिष- यसकलक्रियोपरक्षणाथतेन म्रहणमिह वेदृतव्यम्‌ । यतः प्श्यञ्शुण्वनिरत्यदिना सवासु करियासेतां बक्षादैतमावनामाभिधास्यत्येव ॥

१ राना १.२-यथा ( एकवारमेव ).

८० सर्वतो भद्राख्यदीकासमेता- [अ, ४

इदानीं वणौश्रमविभक्ताधि का्यवस्थादिविभेदायेषु यज्ञपमेदेष्वेषा भावना योगि- ना विधातभ्याऽनुष्टातमुखेन(ण) तां प्रतिपाद्यत्तेषां तावद्वाह्चान्तरसाधनपाधान्येन क 9 ४८ ५ प्कारदुयं तस्यैव ज्ञानयज्ञकारणमभूतपकारद्रयसहितं शछोकनेणाऽऽह्‌।

दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः संमुप।सते । बह्माभ्ावपरे यज्ञं यज्ञेनेवोपजुदवति ॥ २५॥ भ्राजादीनीष्धियाण्यन्ये संयमाभिपषु जुह्वति । राब्दादीभ्विषयानन्य इद्दियाग्निषु जुह्वति ॥ २६॥ सर्वाणीद्दियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे । आत्मसंयमयोगाग्नो जुह्वा ज्ञानदीपिते ॥ २७ ॥ [ शां. पा. १-पयुपासते. | ` अपरे केविद्योगिनः संप्रतयनुपनयथोक्ततंचज्ञानवाक्कियामात्समाहिता -देवमेव यज्ञं समुपासते । देवानामञ्चीपोमप्रजापतीन्द्रादित्यानां प्राधान्येनेज्यमा- नत्वाटैवस्‌बन्धिनं यागमनुष्ठानेन भजन्ते नान्यम्‌ । यत्र कतिगाज्यपयःसोमादि चेतनाचेतनं बाय दरव्यमुपकरणम्‌ । अपरे तेभ्योऽप्यन्ये तचखविद्स्तेनेवः यज्ञेन तत्तदुपकरणभावावस्थितात्ममयेन यनज्ञमालानमेवोपनुह्यति परीणन्ति । क्र, नज्ञामो । ब्रह्म तचज्ञान स एव प्रपकाशातकतवात्सकटगुमादभक्मफलदाहरेतु- तवाचचासिस्तसिमन्‌ । एतदुक्तं मवति । ब्रह्मापणव्रिधानविदो दैवमेव यज्ञं ज्ञानय- ज्ञत्वमापादयन्ति। अथान्ये केचन योगिनश्ित्तवत्तिनेरोधटक्षणसमाधिनिष्ठ अब- हिःसाधनसाध्यं यज्ञमनुतिष्टन्तः श्रो बादीन्यक्ष(णि तत्तद्धेयाथस्षमाधिरूपेषु सयमेष्वे- वाभ्मिषु जुह्वति । विषयेभ्यः प्रत्थाहत्य तेषुतेषु समाधिष्वाडीनानीन्द्रियाणि कुवेन्तो : यज्ञरंपत्तिममिमन्यन्त इत्यथः । अन्ये पनयागिनः रब्दादीन्विषयान्परिहारेण भ्रोादिष्विन्दियेषु जुहति। निषिद्धबरिष्प्रसरासिन्द्रियवाततिष्वेव ठब्धसंयमे चे- ता शब्दादीनामग्रहणमेवेन्द्रियेष्वधिकल्पेषु हवनं मन्यमानास्तथाविषं यज्ञमनुति- हन्तीत्यरथः। अपरे केचनेवेविधस्य योगयज्ञस्य ज्ञानय्ञत्वसपत्तय सर्वाण्यशेषाणि बाद्यानामाम्यन्तराणां चेन्दियाणां कर्माणि प्राणस्य च सामान्यरूपस्येकस्य पराणापानसमानोदानव्यानार्दमेद्परवत्तानि समस्तानि कर्माण्याससंयमयोगाभो जुहवत्यातममनि प्रतिपादितरक्षणे परस्मिन्कारणे यः संयमः सम्यक्वित्तस्य निब-

१ राना १.२ तत्वं ` नास्ति,

श्वो. ३० ] श्रीमद्धगवदरीता । ८१

न्धनं तदात्मको योगः समाधिः स एवािस्तव तानि विरीनानिः कुवते । की- दशे ? ज्ञानदीपिते । आलाद्रयरक्षणेन ज्ञानेन बोधेन दीपिते घ्योतिते । किमुक्त भवति । तेषु तेषु नानाविधेषु योगेषु मनःप्राणयोग्यीपारान्हविषरदामनिष्टे समा- घ्यप्नो निक्षिपन्तस्तादृशस्य योगयज्ञस्य ज्ञानयज्ञत्वमापादयन्तीत्य्थः ॥ एवं यज्ञानां व्यापारभेदेन चतुर्विधत्वं प्रतिपा्येदानीमाश्रममेदपरतिपादनद्रा-

रेण यज्ञमेदान्परतिपादयितुं छोकदुयं साधेमाह ।

द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञ।स्तथाऽपरे ।

स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संरितवताः ॥ २८ ॥

अपाने जहति प्रण प्राणेऽपानं तथाऽपरे ।

प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः ॥ २९॥

अपरे नियताहाराः प्राणान्प्राणेषु जुह्वति ।

® =

दुभ्येण हविरादिना यज्ञाः पकयज्ञादियागविधियेषां ते द्रभ्ययज्ञाः। तत्तदे- वतायजनप्रधानक्रतुक्रियानुष्ठायिनः, संमवन्तौति देषः । ते च गाहस्थ्याश्रम- वर्विजः प्राधान्येनात्राभिमेताः । यतो गृहस्थानामेव दरव्यसाधने देवयज्ञे मृख्य- तयाऽधिकारः । तत्र पाकयज्ञाः सववणे साधारणाः, यतः दद्रस्यापि ' पाकयज्ञः स्वयं यजेतैको विहितोऽस्य नमस्कारी मन्व: › इत्यादिना तेष्वधिकारो विहितः। तथाऽन्ये तपोयज्ञास्तपसा तेन तेन वणेवि दोषानिभक्तेन नियमेन यज्ञो यागविधि- पेषां ते प्राधान्येन वानपरस्थाग्रमिणोऽत गृद्न्ते, तेषामेव मुख्यतया तपोनिष्ठ- त्वात्‌ । आश्रमा विहिताः सवं वजयित्वा निरारिषमित्यादिना शद्रस्याप्यतरापि- कारात्तपोयज्ञेष्वधिकारः । तथा<न्ये योगयज्ञाः । योगेन यमानियमायङ्गानैव्यैन सुषीजनिर्बीजर्मेण वित्तवृत्तिनिरे पैकरक्षणेन समापरिना यज्ञो येषां ते योग- यज्ञाः प्राधान्येन चतुथाश्नमिणः । तेषामेव प्राधान्येन योगप्रतात्‌ । अत्रापि शुदरस्याधिकारो विहितः । यतो मगवता व्यासमुनिनेव पतुर्वणैसाधारणान्धर्मा- निर्दिदता तन्मध्य आसज्ञानमुक्तम्‌ । तथा च जनकपरा शरसंवाद,

“ विदोषधमान्व्णानां पतरहि भगवन्मम । तथा सामान्यपर्माश्च सवत कृशरो हसि ?' ॥ ११

<२ स्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ. ४

इति प्रश्रे विरेषधमानुक्ता भगवान्पराशरः “ आनरंस्यमाहंसा चाप्रमादः संविभागता । भ्राद्धकमातिथये च सत्यमक्रोध एव च ॥ सवेषु द्रेषु तोषः रोचं नित्यानसयता । आसमज्ञाने तितिक्षा च धमः साधारणो नप ॥ अतेवाम्यत. पन चापि राद्रः पततीति निश्चयो न चापि सरकारमिहाहतीपि। श्रतिपर्यत्तं न च धर्ममरनुते न चस्य धरमप्रतिषेधनं कृतम्‌ ॥

अक्रैवान्यत्रापि,

से वर्णां धर्मकार्याणि सम्यक्छृवा राजन्सत्यवाक्वानि चोक्ता । ` त्यक्तवा धम दारुणं जीवरोके यानि स्वर्ग नात्र कायां विचारः ॥ इति।

स्वाध्यायक्षानयज्ञाश्चापरे । साध्यायो वेदवेदाङ्कस्मृती तिहासपुराणतकंदण्डनी- विषातदेयथास्वं सखस्य राखस्याध्ययनम्‌। तत प्राधान्येन ब्रह्मचयौश्रमिणोऽधि- कृताः । यतो मुख्यतया तेषां स्वाध्यायनिष्ठत्व व्यवस्थितम्‌ । ततर च कसिमश्ि- दंशे कथविच्छुद्रस्यप्यधिकारः, यतः ' स्वयं यजेतेति” पाकयज्ञेषु तस्याधिका- राम्युपगमात्तदितिकतेभ्यतावेज्ञानहेतोः कस्यविच्छास्रावयवस्य केनावत्कारे- गाथ्ययनमवश्यमेव प्रसक्तम्‌ तथा ज्ञानयन्ञाः। ज्ञानेन प्रबन्धपरतिषाद्तामद्वित- बोथात्मना यज्ञो यागविधिपेषां, त्र सर्ववणोः सवाभमिणो गृद्न्ते । त्र इृष्र- स्याप्यधिकारः। तथा चो क्तमिंहेव, परब्रहव स्वरूपमात्मानं व्यपदिदाता भगवता-

¢ (®.

मां हि पाथं व्यपाभ्रेत्य येऽपि स्यः पापयोनयः । किमो वैश्यास्तथा श्रदरास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्‌ ॥

न चारयोक्तमा्मेतत्‌ । यतो मुनिनेवोक्तं मोक्षधमषु, पिङ्मटासुटमाधाः खियः, तुराधरादाश्च वेश्याः, धमव्याधादयः दृद्रा आविरूततच्वज्ञानास्तत्र हब्रोद्‌ाइताः । तदनेन ज्ञानयज्ञेन पूर्वोक्ता यन्ञमेदा ज्ञानयज्ञतामाप्नुवन्तीत्युक्तं मवति । स्वाध्यायज्ञानयज्ञानां, यतयः सेदितनता इति विरेषणम्‌ । स्वाध्याम- यज्ञानामत्यन्तानियमपरत्वाज्ज्ानयन्ञानां च प्रमाथनिष्ठतान्मुख्ययतिटक्षणयोगा- द्ैदिवव्यम्‌ । अथ पाणायामयन्ञस्य साधारण्या्पथक्स्वरूप प्रतिपादयनाह । अपरे केषिद्योगिनोऽपनि पूरकवृ्तो व्यवस्थिते शारीरे मरुति प्राणं रेचकवत्ति- स्मवरिथतवायं नुह्ति, प्राणाख्यं वायुं॑हविभोवेन कत्पयिवाऽपानं चाभितवेन,

श्वो, ३१ | श्रीमद्धगवदरीता । ८

यागविधिमनुतिषठन्तीत्य्थः । रेचितः प्राणो यदापानवृत्याऽऽ्मना परावतैमामः स्वरूपं जहाति. तदापानेऽसो हुतो भवतीति छृताऽपान जुति प्राणापितयुक्तम्‌ । अनेनैव करमेण प्रणिऽभिभावेन कस्पितेऽपानं हविगैतमन्ये तु जुह्वति । हृति रेच- कवुतपृवकत्वेन प्रकवृत्तिविभ्रानितूपं प्राणायामक्रमद्ुयं प्रतिपा कुम्भकवा्त- ह्पं क्रमं प्रतिपादयितुमाह । अपरेऽन्ये प्राणापानयेोद्रयोरपि गवी व्यापासे सद्ध्वा स्तम्भायेत्वा यावच्छक्ति प्राणायामपरायणाः तथाविधानां रुद्धानां प्राणानामाथा- सश्चिरकारावस्थानादीर्घीकिरणे प्रायणं निष्ठा येषां ते तादृशाः प्राणायामपरा- यणाः । अनेन रेचकपूरकवच्योरपि प्राणानामायाम एवोक्ता वेदितम्यः। ते वै- वेविधा नियताहारा मात्राकालावच्छिनहितपवित्रारिनः सन्तः प्राणानानाना- डीवाहिनो वायुनाज्यमूतान्मध्यमेषु प्राणिष्विमूतिषु जुह्वति तत्र ठनान्कवते, मध्यमप्राणवच्यवटम्बिनस्तिष्ठन्ति । अयं प्राणयज्ञक्रमः प्रतिपादितः । एषोऽपि पूर्वोकतन्ञाननिष्ठतयाऽनुष्ठीयमानो ज्ञानयज्ञत्वमापद्यते । यतः पूर्वयोद्योः प्रकारयोः प्राणोदयास्तमयसंधिसमाहितवेन परमात्मसमापत्तिहतुतामापद्यमानयोर्विज्ञानयज्ञना जायते । तृतीयेऽपि क्रमे मध्यमप्राणपरिणतवित्ततयाऽसो जायते । अस्य च पराणायामक्रमस्य योगाद्कगत्वेन व्यवस्थितस्यापि पुनर्वचनं केवरस्थेव यज्ञविदष प्रतिपादनार्थं वेदितव्यम्‌ ॥

एवमनुष्टातभेदेन यज्ञमेदान्पतिपाद्य सवंषामपवगफलतवं यथा भवति तथा प्रतिपादयितुमाह,

सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्पषाः ॥ ३० ॥ यज्ञरिष्टाम्रतभजो यान्ति बह्म सनातनम्‌ ।

® कनि ०५

एते यथोक्तविविधयन्ञानष्ठातारः सर्वेऽपि समस्ता एव निर्विशेषतया सना- तनं नित्यमक्षयं ब्रह्म परमालमतचवं यान्ति गच्छन्ति । तदेव संपद्यन्त इत्यथः । कीदशाः । यज्ञविव्‌ः सन्तः । यदि यथाप्रतिपादितबरह्लापणषिधानक्रमेण यक्षं यथोक्तं नानारूपं यागे जानन्ति, निर्विकल्पतया प्रतिप्न्ते, ततस्तथा ज्ञेन यज्ञविधिना क्षपितकत्मषा विनारिताज्ञानटक्षणम्‌छ्यमहापातकाः सन्तः तथाऽ- नुष्ठिताधज्ञाच्छिषटं तादटृग्यागविधानानन्तरमाहरणीयं यत्तदेवामूतं ब्र्लापंणवि- धानदृष्टया ब्रह्ममयत्वाद्मृतमन॒त्तरानन्दास्वादसुन्द्रं सृधारसं भुञ्ते । प्रसंवि- न्मयस्वालमपरिपोषाय चवेयन्ति ये तथाविधाः सन्तो यथोक्तं ब्रह्मरक्षणं पदं प्राप्नु

८४ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ४

वन्तीत्यथः। ब्रह्लापंणज्ञानव्यतिरेकेणे तान्यागविरेषाननुतिष्ठम्तसतेभ्यस्ततो नानाहपं प्रिणतेम्यस्तत्तनानारूपपरिमितं फटे प्राप्नुवन्तीत्यथात्पतिपादितं भवति ॥

यस्तु केवठेन क्रियामात्रेण ज्ञानक्रियासमृचयेन वा द्ूयेरेकतमेनापि विधिना यज्ञेन किविद्नुतिष्ठति तस्य,

नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम ॥ ६१ ॥

अयन्ञस्योभयरूपतयाऽपि यज्ञरहितस्यायमेव टोको दृष्ट एव नासिकतात्सर्व- जनद्रेषस्य सतो नास्ति । यदुक्तम्‌ ,

सत्यधर्मच्युतापुसः कृद्धादारीविषादिव । नास्तिकोऽपि दुद्विजते जनः किं पुनरास्तिकः ॥ इति ।

तस्यवेविधस्य परापर्ीटस्य कृतोऽन्य एतस्माह्ोकातरः खर्गापवगौत्मकफ- ठभोगास्पदमदृष्टसज्ञो भवति ॥

अथितेषां सवैयज्ञानां कम॑जत्वपरतिषाद्नेन ज्ञानयज्ञत्वापिं प्रतिपादयितुमाह ।

एवं बहुविधा यज्ञा वितता बरह्मणो मुखे । कर्मजान्विद्धि तान्सवनिवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे ॥ ३२ ॥ एवं यथोक्तेन क्रमेण मृरिप्रकारा यज्ञा ब्रह्मणो वेदादेः शाखस्य मुखे तदृहुरिणेत्यथः । वितताः स्वगविरोषपरातिपादुनक्रमेण विस्तारिताः । ताश्च सर्वान्कमंजान्वा ङ्मनःकायव्यापारनिवत्यक्रियासम्‌द्भवाविदि । नान्यथेषा- मातमलाभोपपात्तिरिति निश्चिनु । येऽपि हि वुद्धिमात्रसाधना यज्ञास्तेषु तादक्स्‌- ष्मबुद्धिव्यापाराव्यमिचारः स्थित एव । ततः सहस॒ष्टत्वाद्राक्यपरिहाराणां कर्मात्मकानां यज्ञानां यथोक्तन्ञाननिष्ठतया<नुष्टानमपवर्मसि दिहितुरित्येवं ज्ञाता सम्यकप्रतिपद्य विमोक्ष्यसे । स्वयमेव केवटी भविष्यसि । न निमित्तान्तरमपेक्षि- ष्यस इति समुच्चयज्ञानस्य मोक्षं प्रति सोकयंप्रतिपाद्नाय विमौक्ष्यस हति करम- कतरि प्रयोगः । अथेतस्य ज्ञानस्य प्रशंसार्भमाह,

भ्रयान्द्रव्यमयायन्ञाज्ज्ञानयज्ञः परतप । सर्वं कमांखिलं पाथं ज्ञाने परिसमाण्यते ॥ ३३ ॥ दरव्यमयाद्यज्ञादिति यथोक्तप्रतिपादतिपरमेदयज्ञपटक्षणार्थं॒वेदितव्यम्‌ ।

च्छो, ३५ | भ्रीमद्रगवद्रीता । ८५

तेन सर्वभ्यो यज्ञेभ्यो ज्ञानयज्ञः प्रेयान्परशस्यतरः । ज्ञानमयो हि यज्ञः सर्वा- नद्रव्ययज्ञादीन्मोक्षफडान्संपादयति । तेन ज्ञाने सति सर्वयज्ञा ज्ञनयज्ञा एव भवन्ती्यक्तं भवति । सर्वयज्ञनिष्ठतेन हि ज्ञानस्य ज्ञानयज्ञत्वं मोक्षफटम्‌ । ज्ञान नतु प्रथक्‌ । यस्मा्थोक्ते ज्ञाने दव्ययज्ञादिविभागेन सर्वं समस्तं कर्मासिरं स्वगतविशेषपिक्षया समग्र, ज्ञनि परिसमाप्यते प्रवियं गच्छति । रृतमपि दग्धवीजवत्स्वफपसवसाम्यं न भजते ॥

एवेविधं च,

तद्िद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्न सेवया । उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्वदर्हिनः ॥ ६४ ॥

तज्ज्ञानं तुभ्यं ज्ञानिनः परमात्मसमापत्तिटक्षणनिरुत्तरफटप्राप्त्युपायमतबो- धयुक्ता गुरव उपदेक्ष्यन्ति प्रतिषादृयिष्यन्ति । फ शासरमावज्ञानेनेत्याह- तत्वद्रनः। यथाप्रतिषा्ितस्य परमाथस्य स्वसंवेद्नेन द्रष्टारः । केन हेतुना- पदेक्ष्यनि । प्रणिपातेन, परद्प्रणामपूरवेण सवासना प्रहत्वेन । तथा परिपश्नेन, परितः समन्तात्सर्वसंशयच्छेदार्थं यः प्रषः पुनः पुनः प्राथैनापुवंमनुयोग- स्तेन । तथा सेवयाऽऽस॒नस्वसमपंणात्‌ । सर्वत्र निर्विकल्पया दृश्रूषया निष्याजमक्तिश्रद्धाराधिता गुश्व एवंविधं महोदयमथमुपदि शन्तीति विद्धि, निश्व- येन जानीहि ॥

कीटरां तज्ज्ञानमित्याह, यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव । येन भरतान्यरोषाणि द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मायि ॥ ३५ ॥ [ शां. पा. १-अरोषेण. |

यज्ज्ञात्वा सम्पक्परतिपद्य पनस्तत्मतिपततेरुत्तरकारमेवमवश्यानुष्टेये वैरिवध- रक्षणे स्वधमे एवाधर्मप्रतिपत्तिरूपेण प्रकारेण मोहविपयंयलक्षणमन्ञानं न पा- प्स्यसि । येन च ज्ञानेन कारणभूतेन सर्वभूतानि चराचरपाणमृतो मयि प्रम- कारणे तथाऽऽसमानि स्थितानि द्रक्ष्यक् ज्ञास्यि । किमुक्तं भवति । प्रमकारणा- मभिनास्स्वालनः स्व॑भूतानां वास्तवममे्दमनेन ज्ञानेन सक्षात्करिष्यक्ि। अत्र स्वयं ज्ञानमुपदिशनपि ज्ञानिनस्ते ज्ञानमुपदेक्ष्यन्तीति भगवान्यदाह वन्य साक्षा-

ल यय

१ राना १.२८ च नास्ति, २ राशा १-त्रष्टासि.(!)

८६ सवंतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ, ४

त चखानुभवटक्षणे विशेषज्ञनेऽजुनस्याभिकाङक्षोत्ादनं प्रयोजनम्‌ । यतः करमे- णोतनविशेषज्ञानजिन्नासातिशयं भगवांस्तत्वमनुमावयिष्यत्येव ॥ युद्टक्षणे स्वधर्मनुष्ठीयमाने कृत एव ते पापसंबन्धः । यतोऽस्य ज्ञान- स्यायं प्रभावः । अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वैभ्यः पापरृत्तमः। सर्व ज्ञानप्ुवेनेव वृजिनं संतरिष्यापि ॥ ६६ ॥ अपि वेदसि । यद्यपि त्वं सवेभ्यः पपिभ्यः समस्तम्यः पातकेभ्यो ज्ञातिगु- वादिवधादिदुष्छतकारिवातपापरुत्तमः। तद्पेक्षयाऽतिशयेन दुष्टकमकारी । तथाऽ- प्यस्य ज्ञात्यादिवधटक्षणस्य कमणः स्वधमतवे सति व॒जिनं तनं पापं समस्तं सागरमिव दुठंङष्यं यथोक्तज्ञानलक्षणेन वेन य(नपत्रेण ठङ्घयिष्यसि ॥ यतः, यथेधांसि समिद्धोऽभिभंस्मसात्कुरुतेऽर्जुन । ज्ञानाभिः सर्वकमांणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥ ३७ ॥ यथा काष्ठानि दीप्रतरोऽनछो मूतिमावरशेषाणि करोति, तथा तेनेव प्रका- रेण सर्वणि निःशेषाणि कर्माणि पनः फलदानस।मथ्यंक्षपणान्ज्ञानं निर्दहति । अनेन स्वधमैत्वेनावाश्थतानां परमघोराणामपि सर्वेषां कर्मणां नेष्फल्यापादन- समर्थं ज्ञानेमतदित्युक्तम्‌ । न तु शास्राविहितानां, यथोक्तं पराक्‌ " भ्रेयान्स्वधर्मो विगुणः ' इत्यादिनि ॥ किंच, अधोरस्यामि कमणो मोक्षटक्षणोत्तमफटप्रा्तिफटपयंवस्ायेनानेन, न हि ज्ञानेन सदर पविजरमिह वियते । तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनाऽऽत्मानि विन्दाति ॥ ३८ ॥ यस्माज्ज्ञानेन तुत्थं पावनमन्यद्रस्तु जगति न संभवति । तच्चास्य पावनत्वं योगसंसिखो ज्ञानसंस्छतेन यथोक्तेन कमेसमाधिना सम्यक्सिद्धः प्राप्तपरात्मस- मापरातिठक्षणप्ररृष्टफटः सन्योगी काठेनाभ्यासतीव्रत्वानुसारिणा शीषेणाचिरेण वा स्वयमेवाऽऽत्नेव ठभते स्वी कुरुते ॥ तस्य वेवेप्रभावस्य ज्ञानस्य ठाभक्रममाह, भ्रद्धावार्ैमते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः । ज्ञानं ठम्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥ ३९ ॥ १ राशा २ना १.२-'यिष्यतीव. २ राना १.२-दैह्यति,

श्रो. ४१] श्रीम द्रगवद्रीता । ८७

¢^ @0ि

शरदधाऽऽपतोपदिषटेऽ्थं निषिकत्पफरसंभावना, यद्शातमाप्फरस्येव वेतसः संप्रसाद उद्यते । सा च परमेशरपसादसुरपादपमञ्जयां भकतया सहेवो पद्यते । तदरस्तया युक्तः संरायासकघोरविघ्रविनाशात्तत्परो नान्यचेतास्तथा संयतेन्दियः, पाक्पतिषादितेन कमेण वरशीरृतसकलाक्षवगेः, परमं पावमं ज्ञानमाभियक्तः कृतधित्परमेश्वरेच्छापेरितात्साक्षाक्छषपरमाथाद्वाप्नोति । तच्च प्राप्य नित्या म्यासपरिशीलनाल्ृदृढपतिपच्या स्वीरत्यादिरेणास्पीयसेव कठिन परां निरुत्रां दान्ति सकटविष्ुवविनाशनिश्वरं शमं स्वात्मोपरुन्िजनितां निव॑तिमधिगच्छति प्राप्नेति ॥

एतद्गुणविहीनस्तु,

अन्ञश्चाभ्रदधानश्च संरायात्मा विनश्यति नाये लोकोऽस्ति न परो न सुखं संरायात्मनः ॥ ४० ॥

®

अज्ञो ज्ञानरहितो नश्यति, प्रापरफटपाप्त्यभावात्वंत्तार एव निमजति । कीटः स विनश्यति । अभ्रहधानो यः परमेशवरानुप्रहाद्विना न किचिच्छरट्‌- धाति संमावयति । यतः श्रद्ध विरहात्सेशयात्मा सर्वत्र निश्वयप्रतिपच्यभावा- त्सदेहमयवुद्धिः । अतश्च तथाविधस्य सवत्र संदिग्धवुद्धरनायं दृष्ट एव रोकोऽ- स्ति, नच प्रः स्वगौपवगेलक्षणोऽृष्टः । ततश्च सुखमपि तस्थ नास्ति । संशपितस्य 1६ वेद्यादिनाऽस्षेनोक्तं व्याध्याद्विपतीकारं हेतो मेषजादौ संदि- दयमानमतेव्यांध्या्िनाशाभावाद्यमेव ठोको नास्ति कुतः परः । सुखं वा लोकद योपभोग्यमिष्टफटं भविष्यति ॥ यतः पुनरेतदव्यतिरिक्तसक्षणस्तत, योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसंछिन्नसंरायम्‌ । आत्मवन्तं न कमाणि निवध्नन्ति धनंजय ॥ ४१ ॥ योगेन यथोक्तेन क्समाधिना संन्यस्तानि, अनित्यसुखासकफलार्मसंपिषै- रहाच्यक्तानि क्रियमाणान्येव तिरस्छतानि कै्माणि येन, तादशं तथा ज्ञनिन सद्‌- स॒त्पद्ाथनिश्चयप्रतिपतिरूपेण यथोक्तेन बोधेन संछिनो निरृत्तमूः संशाधः संदेहो येन तं तादृशम्‌ । अत एव सत्यातमप्रतिपत्तिवरादातवन्तं न कर्मणि शमा शुभानि निबध्नन्ति सृखदुःखफटदानेन स्वतन्त्र कुवन्ति ।

<< सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ, ५

यत एवम्‌ , तस्मादज्ञानसंमृतं हत्स्थ ज्ञानासिनाऽऽत्मनः। छितं संदायं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥ ४२ ॥ ॥ इति श्रीभगवद्वीतासूपनिषःघु चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥ [ १-( राना १.२ आत्मना. ) शां. पा. २-चित्वैनं. | तस्मात्पबन्धप्रतिपादितात्कारणाद्योगं शाखविहितेषु कमस यथोक्तन्ञानसं- रतेषु समाधिं यथोक्तमातिष्ठ समाचर । अच्रोत्िष्ठ परोदयुक्तो मव । किं छवा, एवं सरवेदोषेकरेतुं संशयं यथोक्तेन ज्ञानखट्गन च्छिता मृखादेव निपात्य । कीदशं सायं, हःस्थं हदयगतमन्ञानसंमूतं मोहप्रभवमनेन हद्यगतेन मोहप्रभ- वत्वेन चादूरवरतित्वमसारमखत्वं च सृच्छेदत्वप्रतिपाद्नाथमेतदुक्तमित्योम्‌ । कस्याणेकनिकेतनस्य जगतां घोराषविध्वंमिनो धममस्यास्य सरापगाम्भस इव ब्रह्लामकस्यो द्वम्‌ । आख्यायाऽऽमन एव यत्र भगवान्पाथीय मायाति स्वं माहातम्थमसचयत्स विवुतोऽध्यायश्चतुथंः कमात्‌ ॥ श्रीमद्‌।जानकरामविरादिते वाक्याथान्वयमाते सव॑तोभद्रनाम्नि भगवरदरीताविवरणे चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥

॥ पश्चमोऽध्यायः ॥ अथ द्वितीयाध्यायपरिसमापो बुद्धिपरशंसावाक्यानि प्राव कम॑योंगवच- नानि श्रत्वा तेषां च परस्परविरुदधत्वं मन्यमनेनानुनेन ` ज्यायसी वचेत्कम- णस्ते मता बुद्धिजैनारदेन › इत्यादिना प्ररो यः रतोऽमूत्‌ , स भगवता यद्यपि निर्णीत ९व तृतीये, तथाऽपि चतुथौध्यायपरिसमापतो ˆ योगरन्यस्तकमाणं ज्ञान- संछिनसंदायम्‌ › इत्यत्र योगसंन्थासरन्दो शरुत्वा संन्यासं त्यागं मन्यमानः पुनरुत्पनसंशयः अजुन उवाच ।

संन्यासं कर्मणां रृष्ण पुनर्योगं च हससि ।

यः श्रेथानेतयोरेकस्तन्मे रहि विनिश्ितम्‌ ॥ १ ॥

[ शौ. पा. १-यच्छेय एतयोरेकं तन्भे. २-सुनि.. |

१ राहा २, ना १-सवीतिगं. २ राना २~ च › नास्ति,

श्वो. ३ 1 भ्रीमद्धगवद्रीता । ८९

हे छष्ण कर्मणां त्यागं प्ररंससि स्तौषि । पुनश्च तेषामेव योगमनुष्ठानेन स्वीकारं स्तोषि । तदेतयोर्षरुद्धयोः करमत्यागस्वीकारयोः सन्यासयोगरान्दे- नोक्तयोयोगपचेनानृष्ठानं तावन्न संमवति । अतो दयोम॑ध्यदिक, संन्यासो वा योगो वाय एव भ्रेयान्परशस्यतरस्तन्मे निःसंदेहतया त्राहि ॥

अथ रब्दविशेषमात्रजनितं संरायमर्जुनस्य परिहत

(क

श्रीभगवानुवाच ।

्

संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभो । तयोस्तु कर्मसन्यासात्कम॑योगो विरिष्यते ॥ २॥ सत्य द्वावप्येतौ कमणां संन्यासयोगो व्यागस्वीकारो मिनानुष्ठातुपुरुषानुष्ठी- यमानापवगैटक्षणाम्युदयसंपाद्‌को मवतः । यतः केवटज्ञानवादिनः सर्वासना कमेणां व्यागेनाप्वगेमिच्छन्ति । समृचचयवादिनः कमणामत्यागेनानृष्टानेन । दयोरपि फरश्रुतिरस्ति । किंतु तयोः सन्यासयोगयोमंध्यात्सेन्यासाच्यागात्‌ , तमपेक्ष्य कमयोग विह्तिकमाचरणं विशिष्यते, उक्तवक्ष्यमाणहेतुप्याखोचनया परृष्यते ॥ यथा विरिष्यते तथाऽऽह्‌ । ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न काङ्क्षाति। निद्रा हि महाबाहो सुख बन्धाद्िमुच्यते ॥ ३॥ समुच्चयान्‌ष्टाता क्वपि कर्माणि नियं सन्यासी सदा त्यक्तकर्मा बोद्धव्यः । कोऽसौ यो न किंबिदुदवो,न िचिकाङक्षति । कस्मात्स नित्यसंन्यासीत्याह । यरमानिद्वदो देषाकाङ्क्षाराब्दपरतिपादिताद्‌ द्वैषरागलक्षणाद्‌ ददरानिष्कान्तः कर्माण्यपि कुर्वन्‌ सुखमङ्केरं बन्धात्संसारटक्षणाद्‌ दुरगान्मुच्यते, स्वयमेव पोक्ष- मापोति । तदिदमत्र तावरम्‌ । संसारकाराकृहरस्थानां रागेषविव दुरवच्छेदौ बन्धनपाशो । तवेव यथोक्तासज्ञानासिना येन छिनो तस्थ क्रियमाणान्यपि कर्माण्यङृतकल्पानीत्यसो नित्यसेन्यासीन्युक्तः । यस्तु परिहरनपि कर्माणि रागेषो छेत्तुं न प्रभवति, स संम्यस्तक्माऽपि कमेषृदेव । तत्कृतस्य तत्फस्य बन्धस्याविरामात्‌ । यथा च सवेकम॑णां परित्यागाननुपपाततः, केषांचन वा त्यागे बन्धकारणमृतरागद्वेषानुपरमस्तथा प्रागेव भूयो भूयः प्रतिपादितं प्रतिपादापे- प्यते घ ॥

९० सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ. ५

इत्थं च समुचिते ज्ञामकमणी प्राक्सांख्ययोगशब्दाम्यां ये प्रतिपादिते ते एव संन्यासयोगशम्द्‌ग्यामुक्ते | ततः फ ते संशयकारणमित्याह ।

सांख्ययोगो पथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः । एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोवषिन्दते फलम्‌ ॥ ४ ॥ सांख्यं यथाप्रतिपादितात्मतचज्ञानम्‌ । योगस्तदविरहविधानविहितबन्धसा- ` मथ्यमां विहितानां कमैणामनुषठानम्‌ । तो नित्यमन्योन्यावियोगपाषिरम्यसंपूर्ण- स्वरूपवाद्‌भिनो । वारास्त चज्ञानग्यवहारब्युतत्तिरहितत्वाद्वाटिशाः प्रथम्‌ मिनपुरुषानुष्ठेयतया विविक्तावस्थानौ प्रवदन्ति ग्यादक्षते । न तु पण्डिताः पर- कथबिदः। यत एकमपि सस्यं योगे वा सम्यग्यथापरतिपादितेन स्पेणाऽऽस्थितः समाभ्निवः पुमान्‌ उभयोदेयोरपि सांख्ययोगयोः फं कैवल्यरक्षणं विन्दति रभते । किमुक्तं भवति । यथोक्तसंख्यापरसंज्ञविज्ञानसमाश्रयणं प्रबन्धप्रतिपादि- तोपषच्या यथाैहितकमामृष्टानरूपं योगमन्तरेण यथोक्तफटपर्यवसापि न भव- त्येष । योगोऽपि सांख्यराहितस्तथेवेति ॥ वदेव द्रढयितुमाह, यत्सांख्यैः प्राप्यते स्थानं तयोगेरेनुगभ्यते । एकं सांख्यं च योगं च यः प्यति स पर्यति।॥ ५॥ [ शा. पा. १-गेरपि म. ] सांख्येन ज्ञानेन रेवद्धाः पुरुषा रक्षणया सांख्या इव्युक्ताः । वद्ु्योगसं- बन्धाधोगः । तेरेवं विधैः सास्येय॑थोक्न्ञानवाद्भयेतस्थानं विभ्रान्तिपदं पराप्यते, निरुत्तरोपेयतया समाश्रीयते, तदेव योगेरनुगम्यते प्श्वात्कारतथा खी क्रियते । ्ानपुषैतवादनुष्ठानस्य यत्सास्यैः प्राप्यते तद्योगेरनुगम्यत इत्यक्तम्‌ । न पुनः केषृत्य टक्षेणेकफ टरंपादने तुर्यहेतु्वा तयोर्भेदो ऽरित । ततः सांख्यं योगं चैक- मेवं यः प्श्याति जानाति स एव पश्यति ॥ तस्येव सभ्जञानालिका दशनशक्तेः, न तु यो ज्ञानिन केवहेनेव मोक्षः, क- ममोगेण सर्वेणापि बन्ध इति पश्यति । तदाह,

संन्यासस्तु महाबाष्टो दुःखमाप्तुमयोगतः ।

योगयुक्तो म॒नि्बह्य न चिरेणाधिगच्छति ॥ & ॥ अयोगषोऽयोगाधथोक्तनीत्या कमीनुष्ठानसमाधानाद्विना सेन्यासः पृनवेन्धरः

श्लो, ७ ] श्रीमगद्धबदरीता । ९१

वन्थामावफलः कर्मत्यागः प्राप्तुमासादापितुं दुःखं रच्छं नाप्त इत्यर्थः । यस्मा्चोगय॒को योगे' करमसमापौ युक्तो यथोक्तज्ञानेकतानतया नित्यसंबन्धः सन्मुनिभत्वा शीघ्रमेव ब्रह्न प्रमालमलक्षणं परं तचमधिगच्छति, आत्मतया समासाद्यति । किमुक्तं भवति । ज्ञाननिष्ठतेन स्वकमानृष्टानं मुनिवकारणम्‌ । शह प्रापिरक्षणस्य फटस्य छटाविसेवाद्युपायमूतत्वात्‌ । न तु केवटं ज्ञानमात्र सर्वात्मना कमत्यागानुपपत्तेः, तस्यानुपायतवात्‌ ॥ कस्मा्योगयुक्तस्येव ब्रक्ष सुप्रापमित्याह । योगयुक्तो विराद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः| सर्वभूतात्मभरतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते ॥ ७ ॥ यतो योगय॒क्तः कुर्वलपि कमीणि न दिप्यते ततो न पिरेण ब्रह्लाधिगच्छ- तीति संबन्धः । तेदेतद्याख्यायते । योगे ज्ञानकभसमुच्चयानष्ठानसमापो युक्तस्त- तरतया नित्यसमाहितो योगी सेसारिपुरुषाविरेषेण समाचरनपि सवकमं बन्धहे- तुना तत्फठेन सुखाद्यात्ना न चिप्यते, न मदिनालतां नीयते । यतोऽसौ बिदा द्ात्मा । अहंपत्ययेकरक्षणोऽयं निसगनिभमैटविन्माचस्वरूप आत्मा । तस्थेतावत्यश- दियैदनाधविधावशाद्वैयेकस्वरूपे जात्यादिविविधावच्छेदभाजे नियते देहमात्रे स्वात्मप्रतिपरत्तिः । तदभावमामेवास्य विद्राद्धिः | इत्थं विद्ध आसा यस्थस॒ तथाविधः सत्यस्वभावप्रतिष्टताहुभावतया प्राप्तस्वाभाविकपरसाद्‌ इत्यभः । तत- श्च विजितात्मा जितेन्दियश्च। अताऽऽनमोद्धियरब्दाभ्यां ज्ञानक्रियाप्पश्चो विवक्षितः। स॒ उमयात्माऽपि विजेतः स्वशाक्तेपेन स्वेच्छाविधेयप्रवृत्तिनिवृत्तिवद्ररीरती येन स पदृदयेन तथोक्तः । एवं हि योगयुक्तः कर्मयोगी हाद्धात्मा साक्तियास प्रवषैमा- नोऽपि मन्यते । येयमरत्िमप्रकाशात्मकस्वमावपरापोेकरूपा ममाग्यतिरिक्ता शक्तिः, सा एव सेच्छार्निमतेज्ञयकयिस्वमावीवषयपकाशनाय प्रसरन्ती ज्ञान- क्रियाभेदेन द्विपरकारतयाऽवभासत । तस्याश्च ज्ञानरूपो यो मेदः सोऽन्तःकरण- वगेः, यः क्रियारूप स वहिष्करणवगं इति । सूर्यस्य यथा प्रमाह्पा शक्तिः किरणचकरातनाऽवमासते तथेवेयं मम राक्तिरेवान्तःकरणबारिष्करणमवेन िनु- म्भते। न च धरकाहामानवेन सेबद्धेराभ्यन्तरबादयह्येविषेयेरेषा कट्षीकर्तं पार्षते । न हि दिनिकरङिरणाः प्रकायेनीटपीतारिमिभोवमेदैः चमासेनोपरञ्जयितुं श- क्यन्ते, स्वतन्त्रा एव तान्पकारयन्ति। तथिवेतेऽन्तःकरणवहिष्करणरूपाः शक्ति- ` १ राना र्-योगी. २ राना १.२ कर्मे? नास्ति. ३ राना १-स्वाभसिन. ४ राना १.२-तथेवते,

९२ सवेतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ५

(अक (>

भेदा मम हत्येवं विजितात्मा जितेन्द्रियश्च । न सेवमपि विशद्धालमतादिव्याच्यातवि शेषणविरिष्टत्वं नोपपद्यते । कमयोगिणो यतो विषये प्रवृत्तिस्तेभ्यश्च निवृत्ति- रुपदेयवं हेयत्वं च विना न संभवति । तत्सभवे च रागद्रषकलङ्े दुर्निवारः । तस्मि- न्सति कृतो विद्राद्धामत्वादन्यत्र परिहारा हेतुगमे विरेषणमाह, सवेभूतातमता- तमेति । सर्वाणि भूतान्यशेषाणि स्थावरजङ्कमा विषयमावमापनाः पदथास्ते- पामातममूतः स्वरूपत्वं प्राप्त आला स्वभावो यस्य स तथाविधः । किमत्र तात्पयंम्‌ । कर्मयोगी किल येषु विषयेष्वन्तवाहिष्करणवतिद्वारेण प्रवत्तिनि- वृत्ती भजते, तेषु तस्य यथोक्तन्ञाननिष्णातपरज्ञतवादवंविधासु स्थिरा प्रतिपात्तिः। यथा य इमे वेतनाचेतनरूपाः पदाथा दिषयभावमापनासे संवेधमानताभ्यति- रेकेण न तत्त्वरूपं प्रतिटभःते । पतः स्वसंविदेव पेन तेन सूपेणावभास्ते । तत्वतो नेतद्रस्तन्तरं किंचिदिति, परमेश्वरपसादापनीतिमायातिमिरतादेकसि- नपरमाथसत्यात्मतत्वे निवत, निवृततद्वित्वावभासविभ्रमया सम्यग्शा सर्वमन्तः- करणबहिष्करणविषयात्कं पदाथेजातं प्रमासस्दरूपादत्यन्तममिनतया विभा- वयन्योगयुकतः सहजासु शाखविहितासु क्रियासु प्रवतमानो न शुद्धामतारिवि- रेषणव्यभिचारं भजते ॥ तमेतं कमयोगिनः समाधिमासन पाणजयप्रत्याहाराध्म्यासपरिकमनिरक्षं यथोपस्थितविषयसंसपदाऽप्यविदुक्तपरेराग्यं सव॑दा सर्वथा सर्व॑स्य सुखभपरमा- तमप्रतिष्ठाटाभरक्षणनिरतिहयरूपं फटे वितत्य प्रतिपादयितुमाह । नेव किंचित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित्‌ । परयजञ्दाण्वन्स्पृराञिघन्नश्ननगच्छन्स्वपञ्ग्वसन्‌ ॥ ८ ॥ प्रटपन्विसृजन्गहनुन्मिषन्निमिषन्नपि । इन्द्ियाणीन्द्रियार्थंषु वत॑न्त इति धारयन्‌ ॥९॥ अतोऽसो युक्तो व्याख्यातस्वरूपः कर्मयोगसमाहितः कर्वनपि न रिप्यते । यतो नैव कंवित्करोमीति मन्यते । सर्वा क्रियासु रोकवदरतैमानोऽपि नेष्क- म्यफटमेव प्रतिपद्यत इति संबन्धः । किं कुवेनेवं मन्यते । पर्यनित्याद्ना सर्वेन्दियवत्तीः प्राणवृत्तीश्च प्रवतेयलपि, इति धारयनेवविधामस्य कमयोगस्य यथोक्तफटप्राप्ययुपायम्‌तां धारणामृदहन्‌ । कथं धारयन्‌ । दशनादिक्रियासु

१ रारा १.२-अशेषा. २ रारा १--टम्बन्ते, शा २ ठलभन्ते. ३ राना १.२- “ रूपं ` नास्ति,

श्लो, १० | भ्रीमद्धगवद्रीता । ९६

पवृत्तान्यषीन्धियाणि प्राणाश्चन्द्ियार्थेषु स्वेषु स्वेषु विषयेषु वतन्ते, रवन्धमवरं तैरनुभवन्ति । नतु तेषु स्वविषयसंबद्धेषुं नित्यनिरतिहयाचेत्पकाशभावस्य मम टोकवद्रागादिकटड्ु-सपर्शोऽन्तः संम्वतीति । पश्यनित्यादिना निमिषनित्य- न्तेन ग्रन्थेन स्वेहद्रयप्राणव॑त्तयः संगृहीताः। तथा च वुद्धीनदरियवृत्तयः भवण- रपदोनद्‌शनरस्नधाणरूपाः करममनपेक्ष्य प्श्यनित्यादिनाऽ्ननित्यन्तेन पदपश्च- केन प्रतिपादिताः । एवमेव वचनेयरहणगमनविसगंप्रजननह्पाः कर्मन्द्ियवत्तयः प्रटपमगृह्णगगच्छन्विसंजनिध्यादिपदचतुष्टयेन प्रतिपादिताः । यतो विसुजनिति पदेन विस्गंपरजननर्पे द्वे वत्ती प्रतिपादिते । स्वपननिव्यनेन मनोवृत्तिः प्रतिपा- दिता । स्वापावस्थायां हि मन एव वृत्तिमनुभवति नेन्द्रियाणि । उन्मिषनि- मिषाननिति पददयेन बुद्धिवृत्तिः प्रतिपादिता । निश्वयासिका हि बुद्धिवृत्ति- रिति। सा रवभावविषयत्वेन भवन्त्यन्मेषराब्दनोक्ता, अभावविषयत्वेन भवन्ती निमेषशब्देन | भावाभावो हि बद्धिवत्तिरेव निश्चिनुते । अहंकारूपा त॒ वत्तिः प२यञ्दाण्वान्निति कमतया व्यप्दिष्टे पुरुष एवं वतेते । इत्येता अन्तबरहिष्कर- णवृत्तयः । शसनित्यनेन प्राणवृत्तिः प्रतिपादिता । प्राणधारणमेव हि धस्तन- पमिति । तदिदमस्य वाक्यरय तापयम्‌ । यसमिन्सवेमिति व्याख्यातस्वरूपस्य प्रस्य तच्वस्याऽऽमन एव परमेश्वरस्य ताद्क्स्वमावपरामदीमा्राभिका या राक्तिरव्यतिरिक्ता । सेव तदिच्छावमासितज्ञेयकायांतकज गक डनकापरिषय- त्वन प्रसरन्ती तनमायाजनितविपयंयद्‌ दानानां सांसारिकपृरुषाणां संग्रहेण ज्ञान- क्रियारूपा अध्यन्तेर्हिष्करणप्रवत्तिमदेन चतुद॑रमागप्रसतत्वेनावमासमाना संसारबन्धेहेतुतवेन परयैवस्यति । प्रमेश्वरानुग्रहादेव तुन्मिषितपरिमृष्टदेतकरङ्- निमैटनिजज्ञानचक्षुषां सरवव्यवहारव्याप्रतानामपि यथोक्तस्वभावमातपरामर्शेक- रूपतया यथोक्तकमयोगिनामवमासमाना परमात्मसमापत्तिरक्षणा मोक्षफटप्रा- प्त्यथमेव केत्पत इत्यतो युक्तं नवे किंचित्करोमीति मन्यत हइत्याद्यक्तम्‌ ॥ दृदानीमेतदेव प्रकटयितुमाह्‌ । ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः। टिण्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥ १०॥

ब्रह्माणि परमात्मानि सर्वाणि क्रियमाणानि कमीण्याधाय तच्छक्तितेन विनि-

ॐ

१ राना १.२-' गरह्णन्‌ ` नास्ति. २राशा १ ना १.२-पायते (! )-३ राना १.२-स्वभाव' (!). ४ राशा २-मष. ५ राशा १-प्राणवर्ति",

९४ सर्वतोभद्राख्यदीकासमता- [ अ, ५

वेश्यात एव सङ्खस्वहपव्यतिरिक्ततेनावमासमानेषु विषयेषु मभापित्ततं रोषिकं य क्तवा यथोक्तया ज्ञानदृशा परमश्वरभावानुप्रविटो यः करोति, सर्वाः क्रियाः समाचरति, स ठौकिकवत्पापेन कमैफटरूपेण सखाद्यातसना न रिप्यते न कट्षी क्रियते । कथम्‌ ! अम्भसा स्रिरेन निम्येदधानतया सुसेलिष्टमपि कमटखश्खमिव ॥ यत एवमतः, कायेन मनसा बुद्ध्या केवकेरिन्दियेरपि । योगिनः कमं कुर्वन्ति सङ्ग त्यक्लाऽप्मसिद्धेये ॥ ११॥ [ शां. पा. १-जुद्धये., | कायग्रहृणेन कर्म्द्रियाणि, मनोवुद्धिम्रहणेनान्तःकरणम्‌ । इन्दि ग्रहणेन ुद्धीन्दियाण्यत्र गृदन्ते । एतैः केवटेस्तद्विषयादहंकारा्यपरिगरहाद्दिशुदः एथ गतव कमै. यथासं व्यापारं चोदनया शरीरादयव्याभिचारितया च दुस्त्यजं योगिनः कर्मयोगसमाहिताः कुरवन्त्यनुतिष्ठन्त्येव । किंतु यथोक्तस्य सत्यस्याऽऽ- मनः सिद्धयेऽहपतीतिनिष्पत्तये सङ्क त्यक्ता कुर्वेन्ति । किमुक्तं भवति । सङ्ग त्याग एव संन्यासः, न कर्मत्यागः ॥ स॒ च सङ्कत्यागः कमफटत्यागात्मबन्धप्रतिपादिताद्भवतीत्याह । युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा रान्तिमाप्नोति नेषठिकीम्‌ ।

क कि

अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निबध्यते ॥ १२॥ साननिषठतया कमणि युक्तः समनमिसधनेन कर्मफठं त्यक्वा, नेष्ठिकीं, निष्ठायां परस्यां काष्ठायां स्थितां रान्ति दतप्रत्ययरक्षणक्षोभरहितसत्यातस्व- हपविश्रामातकं प्रशमं, आपरोति समधिगच्छति । यस्तु निसगेदुस्त्यजे कर्मणि सवदा प्रवतः सन्युक्तो न मवति, यथोक्तेन कमेण समाहितो न भवति, सोऽव- श्यमेव फटसाङ्कतवाद्वध्यते संसारे नियम्यते ॥ अथेवेविधयोः कर्मसंन्थासयेोरध्यायेऽसिमन्परबन्धपरतिपादितयोरुपसेहाराबसरे स्वरूपानुवादपू्वं तदनुष्ठातुनंटिकीं फटसिदि स्फुटीकर्तुमाह । सवकमा! मनसा संन्यस्याऽऽस्ते स॒खं वर्षी । नवद्वारे पुरे देही नेव कुर्वन कारयन्‌ ॥ १६ ॥

९ राशा २-राच्रचोद्‌ः. २ राशा ९१.२-अहतया,

श्लो, १५ ] श्रीमद्धगवद्रीता । ९५

इह मनःशब्देन बद्धिरेव विवक्षिता । तच्च द्विविधं मनो टोकिकं योगि- 1 @ ् ॐ +~ संबन्धि च । तत्राचिन्त्येशवरमायारक्तिवरादुद्मृतदैतपरत्ययतिमिरमयं रोकि-

®

कम्‌ । येन टोक एकमेव प्रार्थ सत्त्वं नानात्वेन मन्यते । योगिरसंबन्धि तु येन मगवद्नुप्रहाविर्भावितविद्याशक्तिविमटीरुतेन योगिनः सर्व॑भावान्यथोक्त- परमामिकह्पतया मन्यन्ते । तदेवेविधमुभयात्मकत्वं मनसो मुनिनेवानुगीतासु भगवदवसैवारजुनबोधयेवेति वत्तिषिरचनक्रमेण प्रदाक्षतम्‌ । यदाह,

“ उमे वाङ्भनसी गत्वा मूवाऽऽसानमपृच्छताम्‌ ।

4 र, $

आवयोः शरेष्ठमाचक्षव च्छिन्धि नो संशयं विमो |

मन इत्येव भगवांस्तदा प्राह सरस्वतीम्‌ ।

अहं कामदुघा तुभ्यमिति तं पराह वागथ "॥ स॒ तामाह, “ स्थावरं जङ्गमं चेव विद्धयेते मनसी मम ।

स्थावरं मत्सकाशे वे जङ्कममं विषये तवं » ॥

इत्येवं विधेन सृरिथिरपरमामखरूपेकनिषठत्वात्‌ । स्थिरतया स्थावरशब्दोकतेन परेशवराम्यासवर्तिना मनसाऽन्तःकरणेन सवकमांणि, चित्तवाङ्कायनिरषरत्याः सर्वाः क्रियाः शाखचोदिताः ररीरा््यमिचारि्ण) श्च संन्यस्य बन्धहेतुना फला- भिसंधित्यागाद्‌ ब्रह्मण्येव निक्षिप्य तेनेव क्रमेण वरी जितात्मा खीरूतसभावः सम्कर्मयोगी सुखमास्ते जोषमवतिष्ठते । निस्गनिवृत्तानैखिरङ्केशसंपकनिरुतरा- नन्द्मये स्वातनि विश्ाम्यतीत्यथंः । काटः सनास्ते | अस्मिन्नेव परे । देह एवाधिष्ठान्तामान्याद्‌ गृहृष्वेन निरूप्यते । अत एव कीटे ! नवद्वारे चक्षःप्रोज- घाणच्छिद्राणि षड्‌ दाराणि द्शनश्रवणव्राणक्रियापवृक्तिवतमांनि, तथा मुखपा- युपस्थानि तरीणि रसनविसगंक्रियाप्रवृ्तिवतमानि, इति नवद्वाराणि, यस्मिन्‌ तत्राहुयवचिन्मा्रपरमात्मरवभावविश्रान्तवात्सवांः क्रियाः सर्वाणि स्वरूपमात्रतयेन प्रतिपद्यमानो न कुवन्‌ इतररारी रिवत्कमामिमानमननुभवन्‌ । केवित्किर प्रति करीरं भिनान्‌ शरीरिणः स्वाभाविकेन प्रतिनियतेन कतेन युकतानमन्यन्ते । तथा न कारयनान्यान्पयोजयन्‌ । अपरे हि केचन संनिधिमात्रेण जडायाः प्रतेः क्रियाप्रवत्तो पयोजकमासानं मन्यन्ते । अस्य तुमयथाऽपि कतत प्रतिषिध्यते । अयं हि परमासमसमापनतवान करोति न कारयति ॥ अत एव परमात्मस्वरूपं स्मारयनाह ।

९६ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [ अ, ५

न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवतेते ॥ १४॥

यस्माद्दुयचिन्मत्रिकस्वमावप्रतिष्ठत्वत्मुरीश्वरः परमात्मा वास्तवेन हपेण लोकस्य तन्मायामाहूमोद्धावितपरस्परमेद्स्य जीववगंसय न॒ कतुतवं, तास तासु क्रियाम परतिनियतासु प्रतिनियतफरास्वनुष्ठातृतवं सजति । नापि पुण्यपापलक्ष- णानि कर्माण्यसो कस्यवित्सजति । न॒ च सुखाधास्कैस्तकवेः संबन्धम्‌ । अतस्तत्स्वहूपसमापनः कर्मयोी ताद्ररा एव भवतीति पृव्छोकेन संगतिः । ननु यद्येवं यथोक्तस्वरूपमात्रनिष्ठत्वादीश्वरो न करोति न कारयति दक्कृतो्यं जगन्धवहार हत्यत आह " रवमावस्त॒ प्रवत॑ते › इति । स्वभावरब्देन प्रर्त्य- परपयाय मायाशक्तिरेवाचिन्तयस्वरूपोच्यते । सा प्रवतेते, अनन्तभावभेदोद्रू- तविचिजरजगद्न्धरव॑नगरावमासनाय प्रसरति । सा हि वास्तवसवंभावामेदाख्या- तिमात्रजीवितता प्राक्पतिपादितिया नित्यया सवमिद्माभासयाति । एवमवभासमा- नमप्येतत्तच्वन्ञानटशा परामुश्यमानं यथोक्तपरमात्मस्वरूपानन व्यतिरिच्यते । ततः परमेश्वरस्य प्रतिनियतकायंकतंत्वादिनं वास्तवो धर्मः ॥

तस्मान्मायाछत एव बन्धमेक्षविभ्रमोऽयामति प्रतिपादयितुमाह । नाऽदत्ते कस्यचित्पापं न चेव सुकृतं विभुः अज्ञानेनाऽऽवतं ज्ञानं तेन मृद्यन्ति जन्तवः ॥ १५ ॥ ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नारितमात्मनः। तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकारयति तत्परम्‌ ॥ १६॥ विभर्थथाप्रातिषादितस्वहप ईश्वरो न कर्याविभ्जन्तोः परमार्थतः पापं वन्धकारणमृतं कल्पषमादृततेऽपहरति येनासौ जन्तुस्तदपहरणाद्पवर्गरक्षणं भ्रयः प्रामोति। न च मोक्षकारण सुतं कस्यविद्दत्ते येनासौ तदादानास्स॑- सारबन्धरक्षणमश्रेयः प्रामोति । कस्तर्हि बन्धहेवुजन्तूनां मोक्षहेतरवेत्याह । अज्ञानेन पारमार्थकपरमासामेदाप्रथनमात्रस्वरूपेण ज्ञानाभावेन मिथ्याज्ञनिन संतमसेनेव पदाथेस्वहपं ज्ञानं यथाप्रतिपादिततच्वपधानालको बोध आवतं संप- ति तिरस्छृतम्‌ । तेन हेतुना सवपाणिनो मृद्यनिति, शरीरादावासप्रतिपर्तिप्रहण- टक्षणविपययज्ञानदृष्टयो बन्धमनुभवन्ति । येषां पुनस्वद्यथाप्रतिपादितमज्ञानं

१.८

यथोकतेनाऽभमनो ज्ञेयस्य तखस्य ज्ञानेन नारित ध्वंसितं तेषां परोश्वरानुप्रहाध-

शो, १८ 1 भ्रीमद्धगषदीता । ९५७

थोक्तकेमयोगसंन्यासानुष्टानाधिदधतानां मोगिनां वानं परं व्ष्टष्ठमुपेयं पर- मातमरवहपरक्षणं वस्तु प्रकाशयति प्रथयति । कथमादित्यवत्‌ । यथाऽऽदित्यो भगवान्समयाभ्युदितः सन्दु्निवारमपि सान्द्मन्धकारं प्रभामात्रेण ष्थस्यन्‌ दृश्यं वस्तु सर्वं निःसंदायतया प्रकटी करोति, तथेव ज्ञानमेतदीश्वरानुयहेव्ा- वसरीन्मिषितं सत्वरूपतिरोधानकारणमन्ञानं तिरस्करोीत्युपमानारथः ॥ तदेवविधं यत्परवस्तुप्रकारकमज्ञानप्रध्वंसकं च ज्ञानं तद्भ्यासफदपि-

पादनायाऽऽह्‌ ।

तदबुद्ध यस्तदात्मानस्तजिष्ठास्तत्परायणाः ¦

गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं ज्ञाननिर्धोतकल्मषाः ॥ १७ ॥

[ शा. पा. १-' निर्धूत ^.-हतः परं ' श्राडर › पठे, ' अभि. -{ मुदित ) पष्टे च अधिकः श्टोकः-स्मरन्तोऽपि महृस्त्वेतन्प्श्न्तोऽपि स्वक््माणि । स्रा अदि न सज्जम्वि प्के रविकरा इव ॥ |

वुद्धिनीनायेोध्यवस्तुसाधनम्‌तं कारणं, प्राधान्याचया समस्तै; करणव उपरक्षितो बोद्धव्यः । आत्मशब्देन च॑ बोद्धा परुष उच्यते । इति त यथोक्ते ज्ञान एव ॒प्रयवसिता बुद्धियषां ते । तदात्मानो यथोकतनज्ञानानिष्ठाह- प्रतीतय इति सकटरोकप्यवहारानिबन्धनं बुद्धयामटक्षणं दयमदवेतज्ञानमयं येषां ते तथाविधाः । तथा निष्टारब्देन परमोपेयवस्तुसीमाऽजोच्यते । पसरो यत इति तञ्ज्ञन यथोक्तं निष्टा येषां ते तनिष्ठाः । प्रायण शब्द च वत्पश्छुषायो विवक्षितो येन तदेव प्रायणं यषां ते तत्रायणा इत्युपयोपायरक्षणदूयं योणिश्पव- हाराषयं यथोक्तज्ञानात्मकमेवेषां त॒ पवेविधास्तखज्ञाननिवण्यमपकठसंसा- रापवगविषयपदाथसाथौः । अत पएवेव॑विधेन ज्ञानेन निर्घत निःरेषेण परक्षा- तमज्ञानह्पं कल्मषं पापं यषां ते तथाविधा योगिनोऽपुनरावृ्तिं गच्छनि, अमू- यःरभवं मोक्षमाप्नुवन्तीत्यथेः॥ अथदशानां यागिनां सकरलोकषिरक्षणानां चित्तवृत्तिं प्रतिपादयितुमाह । वि्याषिनयरपनने बाक्षणे गवि हस्तिनि । शुनि चेव श्वपाके च पण्डितं समदारिनः ॥ १८ ॥

चस, ५९

[ रा. पा. १-इत उत्तरं रा. पाठे वियमानः ° इहैव तर्जितः › इत्यादि ९९ तम श्टोकः कारमारपाठे षष्ठाध्याय ९ श्टोकानन्तरं हश्यते । |

~~~ -~--------~- = +~ -----

१ राशा १-नानामूत. २ राना १-* च 2 नसि. ३ राना रपरे परमो. ४ राना १-२-तःपरमगम्यते यत इति (7). ५ राना १-तुथाविधाः. १३

९८ सवंतामद्राख्यर्टाकासमेता- ( अ. ५

विद्या शाख, विनयस्तदथानुष्ठाने विनयो नियमविकेषरताभ्यां सेपनः सबे- दो यो बराह्लणस्तर्िमर्तथा गवादिषु तिथक्ष मयाहारमेथुनमात्पय॑वसितसवव- ततिषु, तथा शरपाके मनुष्यमावेऽपि तियेक्पराये, १०ता यथोक्ततत्वज्ञानप्रवृदधाः समद्‌श्चनः। समं सामान्यमेकरेषविशषणासेस्पृषटस्वभावे चिन्मात्रे द्रष्ट प्रतिपत्तं दीखे येषां ते तथाविधाः । किमनेनाक्तं भवति । ये समुज्जम्मितदिव्यज्ञानचक्ष- धस्ते मायोपहतदृष्टिमिनोनात्वेन परिदृश्यमानं समस्त भावजातं गह्षिकहपतया नित्यमाटोकयान्ति । न चैवं मन्तव्यं यथा ते ब्राह्मणादौ विहितं समाचारं श्वष- चादिषु प्रयुञ्जते, श्वपचादिषु विहितं ब्राह्मणादिष्विति विकर्मणि स्थिताः सन्तः पारमेश्वरं जगदुचवस्थां व्युत्थापयन्ति । ते हि यथास्थितमेव नगद्धाव- विस्तारं ब्रह्नात्मकं पश्यनि । न तु व्युत्थानमाचरन्तीति ॥

तामेव संमद्‌ाश्चतां विवणोति ।

न प्रहष्येत्वियं प्राप्य नोद्विजत््ाप्य चाप्रियम्‌ ।

वे

स्थिरबुद्धेरसंमढो बह्मविद्‌ बह्यणि स्थितः ॥ १९॥

यो बरह्ञविदागमतो यथोक्तबरह्मतत्ववेदी स्थिरबुद्धिः परबदेरपि विकसरपक- म््यमातिरत एवासमूटो हयोपदियवस्तुनोऽसेदिग्धवु दैः संस्तस्मिन्‌ शाखराधिगते नह्लणि परमात्मनि स्थतः सततपारेशीखनाद्ठेभानतः स प्रिथापियप्राप्त्या प्रह

पद्रेगो विषमदशत्वपिदानो सेसारिपृरुषोचितो न भजते । ततो ब्राह्मणगवादिषु पण्डिताः समदूर्धन इत्युक्तम्‌ ॥ ईट च बरह्माणि स्थितिः सवथा बाह्यविषयपरिहारेणेव भवतीति केवल- ज्ञानवादिनां पक्षः । स पुव।क्तोपपत्या न सेमवति । कथविद्रा समवनपि स- च्छट हति दासखविहितविषयनिष्ठतेव तह्लाणि स्थिप्निर्विम्टवेति समचयपक्षमेव निवौहयितमाह । वाद्यस्पराष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्माने यत्छखम्‌ ।

स बह्मयोगयुक्तात्मा सुखभव्ययमरनुते ॥ २०॥ [ शा. पा. १-अक्षय( स्यम्‌. | असनि परसिस्तचे स्वभावभेदं पर्सखं नित्यानन्दटक्षणो वमस्तद्वाद्चस-

~~~ ~~~ ~ ~न ~~~ ---~------- --- जन जम ० ०-00-०

१ राना २-( प० हि० ) समृद्धा. ९ राशा १-तत्वबुद्धिः,

श्यो, ९२ | भ्रीमद्धगवदरीता । ९९

दण्विदतावधर्यिषु रब्दादिष्वविरुदधेष्वसक्तात्मा सम्यश्ञानवशादालेकाभिष्तव सत्यनियमान्तःकरणो योगी विम्दत्युपटभते । स योगयुक्तासा योगे कर्मस्माधो युक्तासा ज्ञाननिष्ठया नित्यावहितान्तःकरणो योगी सुखमक्टेठोनाग्ययमव्रिच्छिनं रत्वा ब्रह्न परमकारणमक्षुते स्वासमतया व्याप्नोति ॥

®

कथं बाह्यसपशष्वत्मवार् सुखं योमी विन्दतीति प्रतिपादयितुमाह । ये हि संस्पश्ंजा भोगा दुःखयोनय एव ते ।

क

आघन्तवन्तः कोन्तेय न तेषु रमते बुधः ॥ २१ ॥

हिशब्दो हेतौ । यस्माये ससरश॑जाः शब्दादिविषयसेपरकजन्मानो भोगाः कामास्ते जन्मविनाशयुक्तत्वाद्नित्याः सन्तः प्राप्तेषु सत्सु वियोगजस्य दुःखस्या- व्यभिचारादुप्रापिषु च प्राथैनात्मकदुःखस्याग्यभिचाराद्‌ दुःखयोनय एव दुःखमेव ते जनयन्ति । ततस्तेषु भोगेषु बुधो जञानवान रमते न प्रीतिमनुभवति । किमनेनोक्तं भवति । कर्मयोगी सत्यं संसारिपृरुषवदिन्दरियेपिषयान्भजते । न त॒ तञ्जानितेन सुखेनासो सखितो मवति । स हि स्वाभाविकातमवर्षिसुखमन भवतीति ॥

बुधस्येवं विधस्येव योगित्वं च सुखित्वं च प्रतिपादयितुमाह ।

दक्रोतीहेव यः सोहं प्राकडरीरविमोक्षणात्‌ । कामकोधोद्धवं षेगं सयमी सर सुखी मतः॥ २२॥ [ दा. पा. १-स युक्तः स सृष्म नरः. |

य॒इहैवास्मिन्‌ शरीरे तिषठस्तदव्यमिचारविषयसेबन्धवशाद्रागदरेषादिजं सद्भमात्मेकनिष्ठतया सोढमवधीरयितं देहत्यागादागेव राक्नोति प्रभवति । स॒ योगी समाहितः, स च सुखी निरुत्तरानन्दछक्षणसमाधिफटयान्‌ । यतस्तच्चविदोञन्ये हि केवरज्ञानवादिनो विषयेभ्यः पडायमाना योगमम्य- स्यन्ति । तेषामन्तरपरप्सुष ॒तेष्वाततायिषु सच्छिहैव देहे दुरभो योगस्तकलं चेति । यदि प्रं ते देहत्यागे तद्वाप्स्यन्ति । यस्तु कमयोग सत्स्वेव विषयेष्वविङुप्रासस्थितिः स जीवनेव मुक्तं इति, स एव यागी च सुखी-

त्युक्तम्‌ ॥

१ राशा १- हितनिमग्रान्तः. २ राशा १-२-' योगी › नास्ति.

१०० सब॑तोभद्रास्यदीकासमेता- [ भ, ५

भत एव तत्स्यक्तपमाह । अंन्तःचुखोऽन्तरारामस्तथाऽन्तन्योतिरेव यः । सं पार्थं परमं योगं बह्म गूतोऽधिगच्छति ॥ २३ ॥

[ शां पा. १-योऽन्तः". ˆ २-स योगी बरहमनिर्वाणे. ]

सुखं तक्तत्कियाफृलभूता निरवंतिः । आरभ्पतेऽसिमिनित्यारामः सृखानुभवा- धिकरणम्‌ । भ्योतिस्तदुभयव्यक्तिहेतुः प्रकाशः । ततितयमप्यन्तरातमन्येव यस्थ स तादृशः स्रव संवेयमाने वस्तुनि विगाडितानालपत्ययोऽत एव ब्रह्मभूतो भह प्ररमात्मस्वहपं भाषः, प्रमं योमं निरुत्तर समाधिमधिगच्छति भापोति ॥ स्मात्‌ ,

लमन्ते घष्य निर्वाणगमषयः क्षीणकल्मषाः । छिक्नदेषा यतात्मानः सर्वभतहिते रताः॥ २४॥ मे महातानन्छिनदैधासुटितदवेतपत्ययात्मकसेसारबन्धगृहखठा यतः क्षीण- कर्मषा विनष्टाखिङा्ानमयमहापतका कषयः सम्पग्दारिनः, अत एव स्वरूप- व्यतिरिक्ं वस्तजार्वमपश्यन्तः सर्वमूतानामालमन इव हितेऽनुकूठे वस्तुनि रता अभिमिविष्टस्से निर्वाणे षापत्रयेणासंसृषटं प्रशान्तं ब्रह प्रं तवं रमन्ते प्राप्नुवन्ति । मतु ये व्यतिरिक्तत्वेन विषयान्मन्यमानास्तेभ्यः पडायन्ते | तै हि दवेतबन्धादनि्मा एव ॥ एतदेव विरिनष्टि, कामको धविभुक्तानां यतीनां यतचेतसाम्‌ । अभितो घद्म निर्वाणं वतते विदितात्मनाम्‌ ॥ २५॥ [ शां. पा. १- वियुक्ता" | ये रागद्रेषादिदोषविरहितत्वेन यतचेतसो निगृहीतान्तःकरणाः । न तु बिषयविमुक्तत्वेन तेर्षां विदितात्मनां विज्ञातपरमकारणस्वू्पाणां मुख्य- सक्षणयुक्तानां यतीनां परमयोगिनां यथोक्तं निर्वाणं ब्रह्लामितः सांमृख्येन पतेते ॥ , ततो नेष्कम्य॑योगिनः सकाशाकम॑योगिनो विरेषं प्रतिपादपितुमाह । स्पान्कत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षश्वेवान्तरे भ्रुवोः । प्राणापान समो छृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ ॥ २६॥

श्वो. २७ ] भ्रीपद्धगवदीता । १०१

यतेन्दरियमनोषुद्धिमनिर्मोक्षपरायणः । विगतेच्छाभयकोधो यः सद्‌ा पृक्त एव सः ॥ २७॥

य एवैविधो मुनिय॑तिमक्षपरायणः, मोक्षं पराभिति तत्माप्रिकामो न तु मृक्तः। हेयोपादेयवस्तवाटम्बनाचेत्ततया रागद्रेषादिदषावियोगात्‌ । यस्य विच्छामय- कोधाः पएर्वैव्याख्याता दुरवाराध्ित्तदोषाः सदा नित्यमेव निसगेनिदषस्वास- मावप्रतिषठत्वाद्विशेषेण पुनरावृत्तिटक्षणन गताः प्रध्वस्ताः स तादृशः कमयोगी मक्त एव । यतोऽस्याऽऽत्मनः सामान्यसंविक्षणस्वमावशुद्धा राक्ति्थदा च माया- वदातवरूपाविमर्िनी सती नानादेहाशह्‌प्रप्ययनिरुद्धा हृयोपदियवस्त्वनुसारिणी विषर्िवमनुमवति, तदा रागादिदोषोपरक्तं चित्तमिति सेवोच्यते । यदातु तेदृपिरष्यावकाहयज्यते तदा नित्यानन्तनिरूपमनेगेत्येकरक्षणं स्वरूपं परति-

पद्यमाना संविन्मात्रह्पेवौऽवरिष्यते । यदुक्तम्‌ |

^“ चित्तमेव हि संसारो रागादङ्किरदुषितम्‌ । तदेव तेधिनिर्भक्तं भवान्त इति कथ्यते ॥ तदेवं सत्स्वेव विषयेषु रागादिदोषोमेषरृन्यत्वात्रमात्मसमापनः कमयोमी जीवनव मुक्तः । यस्तवेतन्धतिरिक्तरक्षण एवंविधो योगी प्रं मोक्षपरवण एव नतु मुक्तः । कीदृशः । यतेन्दियमनोबुद्धिः, यतानि गृहीतानीन्दियाणि करणानि, मनधित्तं संकत्पासक, वुद्धिरध्यवस्तायातिका, येन स तादृशः । किं रववेवंविधः। बाद्यान्‌ प्राद्यत्वेन प्यतिरिक्तान्‌ शब्दादीन्‌ संशनिन्दिेः रपृ्यमानत्वातस्श्रब्दवाच्यान्विषयान्बहिः रुदेन्दिरग्रहणिन वेतसो व्यति- रिच्येत्यनेन विशेषणेनेन्द्रियाणां विषयेभ्यः प्रत्याहारटक्षणं योगाङ्खःं प्रतिपा- दितम्‌ । तेन च पृवमावीन्यासनप्रणजयादीन्यद्खन्याक्षप्रानि । अन्यक छता, भ्रवोरन्तेरे भ्रमध्ये चक्षुदशनशक्ि छतवेत्यनेनापिे धारणारक्षणं योगाङ्ग- मृक्तम्‌ । भ्रूमध्यलक्षणे देशे तेजोमात्राटम्बनतया चित्तस्य बन्धो ्यनेनोक्तः । किंच, नासाभ्यन्तरचारिणी, नासायाः सम्यापसम्यनाडीद्रयातमकस्य मृखावयव- स्याभ्यन्तरे चरितुं शीटं ययोस्तो तथाविधो प्राणापानसंज्ञो शारीरो मारुतो समो योगपेन तुस्यरूपतया वहनात्समानो संपायेत्यनेनेकायवुद्धेसंपायं ध्यान- टक्षणयोगाङ्खमृक्तम्‌ । एकवरस्त्वाटम्बनं हन्तःकरणे ध्यानरंपत्तिस्तद्वराद्ि- १ राशा ९ -ग्दोषाविभवावि; राशा २-ग्दोषाभिवि. २ राज्ञा १.२८ च › ` राशा २-'दोषाभिवि. २ राशा १.२ च ' नास्ति. ३ राशा १-विषयत्वम्‌. ४ राना १.२-संसारे. ५ राशा २-भावान्त. ६ राना १.२-बाह्य .

१०२ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ५

किः कि ॐ.

पुयद्रकं पराणापानौ समाभरयत इति भिविधेन कर्मणा यतेन्दिमनोबुदधिर्योगी प्रत्याहारधारणाध्यानपयन्तं योगाङ्कं क्मपापो भवति । नतु वृद्धेरत्यन्तविरोधाभा- वात्समाधिमसावधिषूढः, स यस्य देहविमक्तिं विना सिध्यत्यदेहस्थितेवुद्िव्‌- तिसंस्कारशेषस्य सच्वम्युपगमात्‌ ॥ एवं चित्तवृत्तिनिरोधरक्षणयोगाभ्यासनिष्ठस्य योगिनः सका शात्सदा खरू- पप्रतिष्ठसंवित्कमयोगी विरि्टः प्रतिपादितः । सहि, भोक्तारं यज्ञतपसां स्वखोकमहेश्वरम्‌ । सुहृदं सवभृतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति ॥ २८॥ इति श्रीभगवद्रीताश्रपानेषत्षु पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥ मां निर्वाणं ब्रह्मश्ब्देनोकमनत्तरमुपेयं परमात्मानं ज्ञालाऽऽतमत्वेन परतिपद्य दान्ति निःरेषविकत्पक्षोमविरतिलक्षणां निवृतिमृच्छति गच्छति । मत्स्वरूप- ज्ञानादेव मृच्यत इत्यथः । कीष्टदं मां ज्ञाता। यज्ञतपसां भोक्तारमिह नानाय- ज्ञतपःप्रमतयः किंयाः शास्रेणानृष्टेयतया चोदितास्तासामन्ञानमोहिता अनु- टातारः प्रस्परमिनमात्मानं तत्त्करमोक्तारं मन्यन्ते । प्रमाथविद्स्तु कतमे- दाभावात्सरवक्रियाफखानामहमेषेकः कतां मोक्ता चेति यज्ञतपसां भोक्तारं तथा सवंटोकमहेश्वरं तासु तासु क्रियास्वेकविनियोक्तत्वात्परमं प्रभं सवस्य कस्यवि- उजन्तुजातस्य ऋीडामात्रपयोजनतया खेच्छामत्रेणेव नानाविन भासितस्य महेश्वरं तासु तासु क्रियास्वकविनियेक्तत्वात्परमं प्रभम्‌, तथा परमार्थतो मेदा- भावात्स्वेषां भूतानां सृहदं सव॑दा निसगनिदषस्वालमावरप्रतिष्टिषत्वान कस्य- चिद्‌ द्विष्टं नाप्यनुरक्तम्‌ । एवेविधं मां ज्ञाता मद्देव कमसु प्रवतैमानः कम- योगी शान्ति मृक्तिमामोतीति पूवस्माद्योगिनो विरिष्टतवमेवास्य परतिपादिति- मित्योम्‌ ॥ यत्रैकृतां यमुनया गगनाप्गेव संन्थासधीरुपगता सह योगबृद्धचा । अध्यायमेनमभिगच्छत सर्व॑तीर्थ- स्‌।रं प्रथागमिह्‌ पश्चममालसिदधये । इति भीराजानकरामविरचिते वाक्थाथौन्वयमाते सवेतोमद्रनाम्नि मगवद्रीताविवरणे पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

१ राहा १-आङ्ु,

श्वो. १] भ्रीमद्धगवद्रीता । १०६

॥ अथ षष्ठोऽध्यायः ॥

ॐ आसमज्ञानविहितकमसमुचयानुष्ठानहपस्य सकटप्रकरणसिदान्तस्य प्रथ- मेमाध्यायेन परस्तावनामातरमुपक्रन्तम्‌ । दितीयेन ज्ञानकर्मणोः स्वूपमुपद- द्वीतम्‌ । तृतीयेन तयोरेव ज्ञानकर्मणो्िनानुष्ठतुविषयत्व भ्रान्तिरपारूता । चतु- नेवेविधसमुच्चयानुष्ठानहूपस्य योगस्य प्रस्मात्ारणात्पवृत्तिरपदश्िता । कर्मणश्च नानारूपत्वं पश्चमेन । ते एव ज्ञानकमणी सन्यास्योगाषिति प्रद्‌ शितम्‌ । इदानीं तयीज्ञानकम॑णोः समृच्चयेनानुष्ठातव्यतयोपदेषटयोः #ि सर्व- वर्णाः सर्वाश्नमाश्चाधिक्रियन्त उत नियताः केचनेति संशयनिरासार्थं सव॑सा- धारण्यमस्य प्रतिपादयितुमध्यायान्तरेणाऽऽह्‌ ।

श्रीभगवानुवाच । अनाधितः कर्मफलं कायं कमं करोति यः । स संन्यासी च योगी च न निरि चाणियः।॥१॥

© ® _

कर्मफलं तस्य तस्य यज्ञादेः क्रियमाणस्य करं स्वगादिभोगात्कमनभितऽ नमिसंधानादनाटम्बितः सन्‌, यः पुमान्का्यं शास्ेण कतेव्यमिति वर्णाश्रमनिय- मेन चोदितं केम, करोत्यनुतिष्ठति, स सन्यासी त्यागवान्‌ , योगी च समाहित उच्यते । तेन सर्ववर्णाः सर्वाभ्रमिणश्वात मेक्षफटसमृच्चयानष्टानेशवैकरता इत्यक्तम्‌ । कर्मफरनमिरसंधानमातं च रन्यासखक्षणम्‌ । तदु च्च विहितकमानष्ट - नं च योग इति सग्रहेण सकदप्रतिपाध्ाऽथः सिद्धान्तीकतः । ततश्च यथाप्रति- पादितालन्ञानेकता । नान्तःकरणतया व्यतिरिक्तसुषासकं फरनिरभिकाङ्कः सन्‌ रागादिदोषनि्क्तस्वभावत्वादधिकारकारात्मभाति प्रस्तुत कष योऽनुतिष्ठति स ब्राज्ञ- णोऽ्स्तु क्षत्रियो वेश्यः रद्र वा, ब्रह्मचारी गृहस्थे वानपस्थो यतिर्वा, सवं एव सन्यासी योगी च भवति। न पननिरधिरेवाक्रिय एव वा| निरग्नयाकरयरान्द्‌भ्यां ब्रह्मचारी यतिश्च रक्ष्यते । यतः केचिद्नयेरिवाऽऽश्रमयोरपय।टोचितपरमाथता- नेष्कम्यांभिमानिनो मोक्षहेतुत्वं मन्यमाना ब्रह्मचारियत्योरव सेन्यासितां योगिनां च प्रतिजानते । यो हि ब्रह्मचयादेव प१रिवाजकधममाधितः सदाचारपरिग्रहाभा- वाद्नाहिताथिः सन्मूखदेव परिष्टतयज्ञादिक्रियो ब्रह्मचार्येकः सन्यासी च योगी च तेषां मतः। यो वाऽऽभरमत्रयानुष्ठिताः सखाध्याययागदानाध्यापनयाजनपरि-

किक ० ~न ~~ ~न न

भयानका भको ०७००-०

१ राना १.२-' क्म › नास्ति.

१०४ सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [- अ. ६

ग्रहादिकाः सकलाः क्रियाः परित्यज्य निरारिषमाश्रममाधितः स यत्िद्िती- यः । सन्यासी योगी च तेषां च मतः| द्रयोरप्यनयोरेव बन्धहेतूनां क्रियाणां त्यागे सति मोक्षफलभोगित्वात्‌ ॥ तदेतत्केवलनज्ञानवादिमतमनुपपलमेवेति प्रतिपादयितुमाह । यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव ¦ न द्यसन्यस्तसषकस्पो योगी भवति कश्चन ॥ २॥ एते ज्ञानमात्रवादिनः सेन्याससेज्ञया नेष्कम्थूपं यमथ कथयन्ति त योगे कमानुष्ठानमेव तं जानीहि । यस्मात्तन्यासे विना योगस्तेषु नासि । कितु स सन्यासः सेकत्पस्य फखामिराषरयेवोपप्यते, न तु कर्मणः । सर्ववर्णेषु स्वा भ्रमेषु च कमविरहात्‌ । यो किठ यतित्रह्मचारिणो परिवाजको करमैत्यागिले- नाभिमतो, तो गृहस्थवानपर्थोवितं कम त्यजतः । स्वै तु यतिवादिपिद्धिका- रणं कंवित्करम॑वि रोषमनुतिष्ठत एव । यथेष्टाचरणे हि तयोक्रिकरमस्थतेव परय॑वस्य- ति । तस्मात्सकस्पमात्रसन्यासितात्सन्यासित्वं सिध्यतीति ॥ | यः सवदा सव॑था स्वानन्दामृतनित्यतृप्परमातमरक्षणे ब्रक्षाणि प्ररूढाह- प्रत्ययतया संन्यासकर्मफरसेकत्पः स योगी कयं कम॑णि समाधिमान्भवति नान्य इति यथोक्तयोः संन्यासयोगयारकपरुषानुष्ठातनिष्ठयोः सवै वर्णा; सर्वा- भमिणश्वाधिषता अनेन छोकेन प्रतिपादिताः । किंतवनुष्ठातुर्यथोक्तयोगवि- विषयारुरुक्षावस्था च संभवति च तक्छृतं तस्य मेदं प्रतिपादयितुमाह | आररक्षोमुनेर्यागं कम कारणभृच्यत। योगारूढस्य तस्येव रामः कारणमुच्यते ॥ ६॥ मनेक्षंगिति प्रापमाजज्ञामत्वान्मनननिष्ठतवाद्नृष्ठातुयथोक्तं योगमाररक्षो- रारोदकामस्य तत्र निधिषवां निष्ठां दिप्समानस्य कमं व्णाभ्नमक्रमागता सा सा क्रिया कारणं योगारेहहेतुः । तस्येव तथाविधस्येव कारणभूतं कमौजहत एव पयन्‌ दाण्वन्‌ स्पृशञ्जिषन्ित्यादिना पव।पदे्टनिन्येवधाननित्याभ्पासवशाद्‌ योगारूढस्य योगे छब्धप्रतिष्ठितचि्त्वे सति प्रमातसमापनस्य रामः सकलप- विकस्पक्षोभक्षथः कारण प्रयोजकं निमिम्‌ । किमुक्तं भवति । आगममत्रेण प्रप्ोपदेशस्य भथमकलिपकस्य योगिनो योगपरतिष्ठाटमेत्सकस्यापि तत्णधिका-

-~++~-~-~---------------~----~--~--~- --~ [र कज 9 +~ ----*----- हन~-~--------~------

९ राना १.२-प्राथप..

श्वो, ७ | भ्रीमगद्धवदीता । १०५

रणं कमैवोपायतया वते । तर्सिमश्च भ्रद्धाद्राभ्थां सम्यगनुष्ठिते ज्ञाने च प्रसादका- ष्टां प्राते ततकमीत्यजत एव शमपरमोपेयत्वात्छारणं सप्ते ॥ अत एव प्रशान्तस्य योगारूढस्य ठक्षणमाह्‌ ।

क

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कमस्वनुषन्जते | सर्वस्तकत्पसंन्यासी योगारूटस्तदाच्यते ॥ ४॥

श

यद्‌ हि यस्यामेवावस्थायामिन्दियार्थष्वविरुदेषु विषयोषि न्यिः स्पृ्यमा- नेष्वपि कमेसु वा तत्पापिहेतुषु यज्ञतपः प्रभृतिषु क्रियमाणेष्वापि नानुषज्जते । स॒हजानन्द्‌तुपतिवा नाऽऽसाक्तँ भजते । केवरं पदाथ॑जातं पवन इव स्पृशनपि स्व- भावव्योमप्रपिष्ठ एव मवति । तदा सवेषां सकतस्पानां फलाभिसंधीनां संन्यासि- त्वाच्यागित्वा्योगारूढो योगी कमस्माधावारूढो रन्धप्राविष्ठ उच्यते | तदेवं- विधस्य परमपररान्तत्रक्षसमापात्तकारणस्य यागाहूढत्वस्य नाऽऽतन्यतिरेकेण बाह्यं किचित्कारणं भवितुमहति ॥ अतः

उद्धेरेदात्मनाऽऽत्मानं नाऽऽत्मानमवसादयेत्‌ । आल्मेव द्यात्मनो बन्धुरात्मेव रिपुरात्मनः ॥ ५ ॥ बन्धुरात्माऽऽत्मनस्तस्य येनाऽऽत्मेवाऽऽत्मना जितः | अजिताप्मनस्तु राते वर्तेताऽभत्मेव सन्नुवत्‌ ॥ ६ ॥

जितात्मनः प्रान्तस्य परात्मसु समा मतिः।

रीतोप्णसुखदुःखेषु तथा मानावमानयोः ॥ ७ ॥

[ शा. पा. १-अनातममनरतु. २ परमात्मा समाहितः. ३ मानाप. ]

दुवौरदतप्रत्ययपवनपरिक्षोभितभीपणविकलपकष्ठोटसहसरसेकृरापारगम्भीरभ-

वसागरनिमञ्नमात्मानं र्वमावमासनेव यथोकतज्ञानोपदेशपत्युतोत्ताहनोदधरेत, यथोक्तयोगरक्षणं तीरदेरामारोपयेत्‌ । न त्वेवं विस्मृतस्वबटतयोपेक्ष्यं॑ततरै- वावसादुयेन्मन्जयेत्‌ । यतोऽस्याद्धरणावतादहेतुतयोपकारी प्रतिकूटश्वाऽऽत्मव, नान्यः । कथमित्याह । तस्य पुरुषस्य सेवन्धिन आलसनं आसव स्वभाव एव बन्धुः सवापत्पतीकाररृत्सछजनः । यदुक्तम्‌,

नी नि 7 क ~~~ ~~~ ~~ "० ० 4 0-०-०० ०

१९ राशा १.२-' पवनं इव › नस्ति. २ राक्ञा १.२-'वित्साधनं, ३ राशा १,२-उपेक्षिते, ४ राना १.२ ‹ आत्मनः › नास्ति, १५

५०६ सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ. ६ आस्मेव यदि नाऽऽ्मानमहतेभ्यो निवारयेत्‌ । कोऽन्यो हिवतरस्तस्माद्य एनं वारायेष्यति ॥ इति । कस्थाऽऽपमेव बन्धुः । येन पुरुषेण स आत्मा स्वस्वमाव आन्मनेव ज्ञाना- मृताभ्यवहाराम्यासरन्धबटेन जितः प्रत्यवमशगोचरापादनाद्रसीरूतः । येन व्वस्तावात्मा प्रस्तादपेरेण सतोपेक्षितः सन जितो न वशीरतस्तस्य तथाविध- स्थाय दानत सर्वच्छाग्याघातकारिते वर्तते | तथा चोक्तम्‌- न त्कृयोदुसिस्तीक्ष्णः सपो वाऽथ विषोल्वणः | अरिवां नित्यसंकद्धो यदासा दुरधिष्ठितः ॥ इति । यथोक्तस्याऽऽत्मजयस्य फटमाह । जितो यथोक्तेन प्रकरेण षरीरृत आला येन तस्य जितात्मनः। अत एव प्रशान्तस्य स्वस्वभावनिदृषिपरमात्मसमापत्तिवशा- निवृत्तविकेस्पविप्टवस्य परेषु व्यतिरिकतेन प्रतिपनेषु सर्वदेहिषु तथाऽऽसन्यह- तया प्रतीयमाने तुल्या सामान्य्तंविदेकस्वहपग्राहिणी मतिभवति। तथा शीतो- ष्णसुखदुःखादिषु बाद्वाभ्यन्तरनिमि्तजेषु दवद्रोपप्टवेषु तथा प्रेण प्रयुज्यमाने माने पृजायां तथाऽवमाने पराभवे समाना मति॑वति । न तस्य सवंगतादेकस्मा- त्सवभावानीर्विकारा्रमात्मनोऽहपतीतिर््यतिरिच्यते । नानाविधेषु विकारकारणे- पूपस्थितेष्वमि तस्य सत्ये स्वालन्यनुसधानं रोकवन विच्छिद्यत इत्यथः ॥

क क

स चैवंविधो योगारूढ उच्यत इत्याह-

ज्ञान विज्ञानत्रपात्मा कूटस्थो विजितिद्धियः। युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टारमकाञथ्चनः ॥ ८ ॥ ञानं शाखरतः स्वरूपावगममां, विज्ञानं शाघ्ञावगतस्य तत्वस्य साक्षा-

कारः । ताभ्यां तृषरो निराकाङ्क्ष आसा स्वभावो यस्य स तथाऽत एव कूट- स्थः प्राप्तप्रमाथनित्यातप्रत्ययत्वात्‌ । कूटस्थः शेखादिवनिष्पकम्यः, यतो विजितेन्दियो वदीरतबाद्यान्तभकरणो न तु तदृशः। एवं ठोभादिदोषरहित- त्वात्‌ समो ठोष्टा्मानो मृतिण्डपाषणो काञ्चनं च हेम यस्य स तथाषिपो युक्तो योगारूढ उच्यते ॥

सुन्मित्रायुदासीनमध्यस्थदवेष्यवन्धुष्‌ ।

साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिरविंशिष्यते ॥ ९॥

~ नीषि णि वा क ^ |

१ राशा १~आत्मज्ञानस्य,

श्वी, १०] श्रीमद्धगवद्रीता | १०७

यरय रुहद्रिपमृतिषु प्रीतिद्षहेतुषु नानाविधेष्वन्योन्यभिनर्पेषु जन्तुषु समा ब्रहमरक्षणनिर्विरेषेकतच्वद्ितत्वादेकरूपा बुद्धिः स विशिष्यते, नेष्कम्ध- योगिनः सकाशा्पकर्षे टमते। स हि यद्रुरतु समािप्रतिषक्षत्वातारिहरति, यञ्च तदानुगृण्यातस्वी कस्ते, ताभ्यां तस्य दरुष्यप्रियाम्यां रागदरेषो प्रकाशेते । यस्तु सर्वसाम्यं प्राप्तः स त्रियास वतमानोऽपि समर्बुद्धत्वाद्‌ बक्मभृत एवेति विरिष्यत इत्युक्तम्‌ । स॒हदादीनां मेदो व्याख्यायते । सुहयः स्वभावतः शोभ- नहदयः। मित्रं मेत्रीकरणनिर्त्सोददं, अरिः दात्रुः कारणवशाद्‌ दरष्टा देष्यश्च । द्विष्यस्तु विनाऽपि कारणमप्ियः। उदासीना न मितं रानुः; मध्यस्थो यः केनापि प्रकरेण मित्रत्वममिवत्वं चाऽऽश्रापितुमहति । बन्धवो ज्ञातयः, साधवः शाच्रो- चितसदाचारानरेताः। पापास्तदिपरीता दृष्टाचाररुकत्पाः । ठेषु सवेषु समवु- द्वित्वमरय कमयोम्नि एव बोद्धव्यम्‌ | यच्छवरभावं प्रतिपन्नेषु शाञ्चादिति- तवान्याय्यवधादिकर्मपवृत्तावपि निर्विकारेकासनिष्टत्वम्‌ । न तु शत्रो शाख विहित्वादन्याय्या मित्रप्रतिपत्तिः । यद्यवमभविष्यत्तत्तव्ाऽऽमन्ञानमजुनस्योप- दिश्य तस्मारुध्यस्वेवयुपसंहारेणाम्यधास्यत । तस्मात्कमयागिनस्ततत णौ भरमक्रमा- गतां तां तां शाख्चोदितां क्रियामनतिक्रमत एव सर्वसताम्यभावनाऽत्र विवक्षिता ॥

अत एवाऽऽह्‌ ।

इहेव तर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः| निदोषं हि समं ब्रह्म तस्माद्रह्माणि ते स्थिताः ॥ १०॥

[ शा. पा. १-अयं श्छोकः शां. पठे ५ अध्याये १८ श्लोकानन्तरं हश्यते. |

इहेवारिमिनेव विविधक्रियाकारिणि शरीरे वतैमानेस्तेः सर्गः ुनर्मवो जितोऽषः- छृतः। येषां यथाप्रतिणादिति साम्ये सवभावामेदे मन्तं स्थितं टन्धप्रतिष्ठम्‌ । बरहलेकं हि वेषम्यकारणमृतरागादिरहितत्वानिरदोषमतस्तदेव समं सर्वदा सर्वथा सर्वत्र विशुद्धसंविन्मरेकस्वरूपं, तस्माय साम्ये स्थितास्ते ब्रह्मण्येव स्थिता इत्युक्तम्‌ ॥

अथ यथोक्तसाम्यानतिक्रमस्तमाहितस्य चित्तवृत्तिनिरोधरक्षणमपि योगमि- तरक्रियावदहोरामध्ये म्यवस्थिताभ्यासकारं विशिष्टेतिकरतम्यतानिवितमपि कमे योगिनः खछोकषट्‌केनाम्यनुजाननाह्‌ ।

१ राना १.२-नियताः, २ रना १.२-गरहित. २ राशा १-ज्यवस्थापिता,

१०८ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ६

योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः|

एकाकी यतचित्तात्मा निरारीरपरिभ्रहः ॥ १३ ॥

सुचो देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः ।

नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चेलाजिनकुशोत्तरम्‌ ॥ १२॥

तन्रैकाग्रे मनः छृत्वा यतचित्तेद्दियकियः।

उपविर्याऽऽसने य॒ज्ञ्या्योगमात्मविरुद्धये ॥ १३ ॥

समं कायहिरोथीवं धारयन्नचकेः स्थितः ।

संपर्यन्नासिकाथं स्वं दिशश्चानवलोकयन्‌ ॥ १४ ॥

प्रशान्तात्मा विगतभी्ह्यचारिवते स्थितः।

मनः संयम्य म्चित्तो यक्तं आसीत मत्परः ॥ १५॥

युसन्नेवं सदाऽऽत्मानं मद्धक्तोऽनन्यमानसः।

रान्ति निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति ॥ १६ ॥ [ शा. पा. १-अचलं स्थिरः. २-संपर्ष्य ना. ३-योगी नियतमानसः.

क्रमेणेतभ्धाख्यायते । योगी प्रबन्धपरतिपादितप्रतिपादपिष्यमाणस्वरूपेण प्रसतुतव्याख्यानयोगान्तरविरटक्षणपरिकमणा सर्वकारदेशाविरोधिना समाधि- विदोषनिरपक्षेण समस्तान्तवहिष्करणप्राणवृ्तिष्वप्यनिरुद्ध प्रसरेण कमेयोगेण योगवान्‌ , राख विहितत्वात्‌ । आ्मानमन्तःकृरणं जीवात्मानं वा सततं प्रत्यहं व्यवस्थापितनियतकाटानतिक्रमेण रहस्येका्रवाधक्रहिते देशे स्थितो यत एकाकी केवरस्तथा यतवित्तसा, यतं निगृहीतं चित्तं मनो येन तादृश आतमा क्षेषज्ञो यस्य स तथाविधः सन्परमात्मानि समाद्धीत, चित्तवृत्तिनिरोधट- क्षणमपि योगमनुतिषटदित्यथंः । कितु निराशीः, आशिषः फटारंसातो निष्कान्तो मोक्षटक्षणेऽपि फठे प्रार्थनादेन्यरहितः । तथाऽपरिग्रहः सर्वत्र ममत्वामिमानरहितः । तथा मचित्तत्वादिवक्ष्यमाणधमयुक्तो युद्धीतेत्यनेन कर्म योगस्माधावप्रमत्तेनायं योगोऽभ्यसनीय इव्यक्तम्‌ । अस्येदानीं परिकमा- भिधीयते । किं छृत्वा युज्ज्यात्‌। आत्मनः शचौ देशे यत्यादयपेक्षया पण्यसरि- तरिसरगिरिगहादो, गहस्थवेक्षया सुपरिपरविविक्तसदनादो विराद्ध स्थान

१ राना २-पुस्तकं इतस्ुटितम्‌--षृषठस्यान्ते ' चित्तवृत्तिनिरोधि ` इति रिसित्वा तच ‹ वृत्तिनिरोधि › इति उत्कोरितम्‌

श्लो, १६ ] भ्रीमद्धगवरद्रीता । १०९

आसनं समाधिविष्टरं प्रतिष्ठाप्य स्थितिं प्राप्य । कीदृशं स्थिरं निश्वटं, तथा स॒खितारथमुच्छायनिम्नतातिशयरहितं, तथा वेरं वं, अजिनं मगाहिवम । कुरा दभास्तदुत्तरं वत्यधानम्‌ । तन गृहस्थस्य चेखाजिनोत्तरम्‌, यत्यदिः कुरोत्तरम्‌ । एवं तत्र स्थिरसुख आसन उपविश्येकाप्रं ध्येयतेन परिगृहीपेक- वस्तुनिष्ठ मनश्चत्तं रृत्वाऽतत एव यतचित्तेन्दिक्रियो, यता निषिद्धबहि- पप्रसराश्चिततेन्दियाणां मनसोश्षाणां च क्रियाः सकलसविकसरब्दा- दिग्रहणरूपाणि कर्माणि येन तथाविधः सन्‌ योगं वित्तवत्तिनिरो- पालकं युज्ज्यात्समादधीत । किमथमासविशुद्धये, आलनोऽन्तःकरणस्थ बाद्योपरागरक्षणमलक्षाखनाय, क्ेवज्ञस्य वा देहाद्यहुपत्ययरूपकरडपरिमाजं- नाय । एवं वित्तसमाधानमाभिधाय तत्साधनभूतं कायसंस्थापनमाह । कायः कण्ठाद्धःशरीरं, िरो मूर्धा, ग्रीवा कंधरा कायाशिरोग्रीवम्‌ । तत्सममवक्रमृज॒ धारयन्विभ्रत्‌ । तथारूपोऽप्यचलो निष्पकम्पोऽपगमेऽजयत्वादिवित्तविक्षपकार- णरहितः स्थितः । तथा ख नासिकाग्रं घाणप्रान्तं संपश्यन्‌ । अत एव च दिशः काष्टा अनवलोकयन्‌ अपेक्षमाणः । दिक्षु हृगिवक्षेपपरिहारार्थं नासि- का्रसेद शनमुक्तं, नतु तहक्षीकतव्यमित्यभिपायः । इत्थं विहितसमस्तसमा- धिपरिकरस्य परमात्मसमापत्तिरक्षणमोक्षप्रापिहेतुं विशेषणं प्रतिपादयितुमाह, प्रशान्तासा । प्रशान्तः संदृहादिविकस्पक्षोभरहित आमाऽन्तःकरणं यस्थ स तथा | सरवमातत्वेनावगम्य सवतश्वराचराद्धूतजाताद्विगतभीनिवृत्तसाध्वसः, बह्लचा- रिवरतेस्थितः। ब्रह्मचारिणः कामसंकत्पवजनं वतम्‌, तस्मिन्स्थित इति । सर्वाथवि- पयप्राथनारहितत्वमनेन विहेषणनोाक्तम्‌ । इत्थं मनः संयम्य सवतश्चत्तं निगद्य मय्पेव परमासमन्येकरिमस्तत्वे चित्तं संवेदनं यस्य स तथाविधो युक्तः समाहितः संस्तत्रस्तथाविधाद्योगादनन्याविषयमना आसीत तिष्ठत्‌ । एवमेतद्विशेषणविरिष्टः ' संदा प्रत्यहमात्मानमन्तःकरण युञ्जन्समाद्धानः सन्मद्धक्तो मामेवाऽऽत्मतेन समाभ्रितोऽत एवानन्यमानसोऽन्यासिान्विषयान्त्रे नियम्य मानसं मामेव भक्तो मत्समापर्तिमेव च समाधिफरतेन प्रतिपनः सन्मत्संस्थां मयि वतेमानां शानि स्वामाविकस्वविकाररहितत्वलक्षणं परराममधिगच्छति खी कुरूते । कीदशी शान्तिम्‌ । निवाणप्रमां, निर्वाणं शरीरादावनातन्यात्मपत्ययादक्षभविरातिरूपा निर्वृतिः) परमं प्रकृष्टफटतया स्थितं यस्यां सा तथोक्ता, ताम्‌ ॥

११० प्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ६

हत्थमस्य योगस्य कर्मसमापिरक्षणमहायोगान्तरवर्तिनो यथोकद्वितातज्ञान- निष्ठतयाऽनुष्टयतयाऽभ्यनुज्ञातस्यान्यद्‌पि परिकमं प्रतिपादयितुमाह । योगोऽस्ति नेवात्यरातो न चैकान्तमनश्रतः। न चातिस्वप्ररीलस्य नांतिजागरतीऽजुंन ॥ १७ ॥ युक्ताहार विहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्म॑सु । युक्तस्वप्रावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ १८ ॥ [ शां पा. १-नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति. २₹-जाग्रता नेव चारन. ] एष यथोक्तो योग ॒पएवविधस्यानुष्टातुर्नैवासि, नेव संभवति । कीदृशस्य । अत्यथमश्नपः सोहित्यपयेन्तं भुञ्जानस्य तथैकान्तं सर्व॑थाऽनरनतोऽपि नासि । तथाऽतिस्वम शीटस्य नित्यं निद्रारतस्य, तथा संदेवातिजागरत उनिद्रस्थापि नास्ति । अत्यदानाद्धि कायगोरवशूलामिष्यन्दाद्यो दोषाधित्तमकरमैण्यं संपादयन्ति । अत्यन्तानरनाचच धातुक्षयादयः शक्तिहानिमावहन्ति । अति- स्वमादाटस्याद्य उच्ोगमङ्कम्‌ । अत्यन्तनिद्रापहारादजीर्णादयो दो्म॑नस्या- दिकमापाद्यन्ति । अतो युक्ताहारविहारस्य युक्तो हितमा्त्कारावच्छिनता- दुपपन हारो भोजनं विहारश्रक्रमणादियंस्य तादृशस्य । तथा कर्मसु दृष्टादृष्टविषयेषु व्यापरेषु युक्तवित्त शररीरानवसा दित्वपयवसापिनी चेष्ठा मनः कायव्यापारो यस्य तस्य तादृशस्य । तथा युक्तो यथाकाटमावित्वान्याग्ो स्वप्नवोधौ निद्राजागरो यस्य तस्य तादृशस्य योगिन एष योगो दुःखहा भवति, अभ्यस्यमानः केशं हनति, सुखेन संपद्यत इत्यथः । विकरणानियमोऽत छान्दसः, संर्छतंमन्थास्तु पाढान्तराणि योजयन्ति ॥ एवमाहारविहारनियममुक्त्वा सिदिटक्षण योगस्याऽऽह । यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावापिष्ठते । निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥ १९ ॥ यदाऽस्य योगिनः समाध्यम्यासकाष्ठां प्राप्तस्य चित्तं विनियतं निगृहीतं

® कि

सत्सपज्ञातसमाधिभूमिका वितरकविचारानन्दास्मितानुगता अतिक्रान्तं सत्स्थल- सक्षमेषु॒ध्येयेषु ठज्यसेयमत्वात्तानि त्थक्वैकस्मिन्ध्येय आसन्येव स्वमा एवावतिष्ठते, अवस्थितिप्रतिष्ठां संयमं रभते, तदा तस्यां दृशायामासेकाराम- तात्सषैम्यो व्यतिरिक्ेभ्यो भोगेभ्यः स्पहाराहितो निरमिकाङ्क्षः सनसौ

युक्तः संपनानर्बीजप्तमाधिरित्युच्यते ॥

श्वो. २४ श्रीमद्धगवद्रीता । १११

तस्थाऽऽमध्याननिष्ठस्य योगिवित्तस्येव योगशब्द्वाच्यस्योपमानमाह ।

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता । योगिनो यतचित्तस्य युतो योगमास्मनिं ॥ २० ॥ [ शां. पा. १-आत्मनः. |

आत्मनि निरुचरे ध्येये योगं समाधिं युञ्ञानस्य योगिनः स्वेतः प्रत्याह- ततवाद्यतं निगहीतं चित्तं येन तादृशस्य सा उपमा तदुपमानं तेचक्ैः स्मृतम्‌ । यथा दीपः प्रद्योततको निवृत्तवापदेशे स्थितः सननेङ्घते न प्रकम्पते तथेवाऽऽमा-

क ¢, ¢

म्बन समाधो स्थितं योगिवित्तं न प्रकम्पत इत्युपैमेयवाक्यमध्याहार्म्‌ ॥

अनेन दीपोपमानेन प्रत्यासन्नप्रबटविपक्षत्ाद्यलनसेरक्षणीयतवं योगिवित्तस्य प्रतिपादितम्‌ । अथास्य परस्य योगस्य उक्षणमाह्‌ ।

यञ्नोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेषनात्‌ । यञ्च चेवाऽऽत्मनाऽऽत्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥२१॥ सुखमात्यन्तिकं यज बुद्धिथ्राह्यमतीन्धियम्‌ । वन्ति यत्र न चेवायं स्थितश्च्यवति त्वतः ॥ २२॥ यं लन्ध्वा चापरं टामं मन्यते नाधिकं ततः। यस्मिम्स्थितो न दुःखेन गुरुणाऽपि विचाल्यते ॥२३॥ तं वियाद्‌ दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम्‌ । स॒ निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥२४॥ [ शां. पा. १- सेवया. २-यत्तत्‌ . ३-चरति. | तं योगसंज्ञितं समाध्याख्यमर्थं विद्याजनानीयात्‌ । कं ! तं, यत्र यासिनि- रुद्धं निवृत्तबहिष्परचारतया नियमितं निधतं योगसेवनायोगस्य समाधेः प्राप्य- स्यान्यस्य सेवनाद्‌श्रयणादुपरुम्धपरमोऽपि यलना्तत्ैव विश्रान्ते सद्योगान्तर- विषयं प्रयतनमुत्सृजति, तस्थेव योगस्य निरु्रत्वात्‌ । अत एव तस्ापवस्था- यां योगी यत्राऽऽमनेवाऽऽ्मानं पश्यन्‌ , स्वसंेद्नेन स्वरूपमनुभवन्नात्ानि स्वभाव एवाधिकरणमभूते तुष्यति परां प्ररि प्रतिपद्यते तं योगं वि्ादिति संबन्धः| पदानीं हि निवृत्तसकखबाघ्योपरागवित्तमात्मसमपिनं सच्छद्दसंवेदनरक्षणतदरम-

१ राशा र“ना१-९-उपमान. २ राशा १ परमोपेयत्वात्‌,

११२ सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ. ६

पवेनावतिष्ठते । तथा यत्राऽऽ्त्यन्तिकमनन्तं निरुपमस्वरूपानुभवचमत्कारमयं सुखं सहज आनन्दो ऽभिव्यज्यते । कीदशं सुखमतीन्दियं श्रोत्रादीनि बाद्वानीन्दिया- ण्यतीतमतिक्रान्तम्‌ , अत एव बुद्धिग्राद्य, बुद्धचा तात्काहेकया बोधटक्षणयाऽऽ- तनः स्वशक्तेग्राद्यं संवेद्यम्‌, अयं योगी वेत्ति जानाति तं योगं विधात्‌। तथा यत्र स्थितो यसमहन्धविश्नान्तिरिये योगी त्वतः प्रमालरूषात्‌ परमाथान च्यवते न वियुज्यते । तथाऽयं योगमासाद्य ततोऽधिकं तस्मादुर्छृष्टमपरमन्यं उामाभिष्टप्ा्िं योगी न मन्यते, न वृध्यते । अत एव प्रागुक्तं-यत्र स्थितस्तचतो न च्यवत इति । अत एव यास्मान्स्थितः संरूढो निवृत्तेतरब्याप्रतिः सन्‌ योगी गुरुणाऽपि प्रबरेनापि केनविन्मानसेन शारीरेण वा दुःखेन न विचात्यते, न ततो व्युल्थाप्यते । तं योगसंज्ञितमर्थं॒विद्यात्‌ | कटर दुःखसंयोगवियागे! दुःखं विषयेष्विन्दियप्रवत्तिजनितो राजसः कशः। तेन रुयोगः ससारिद शायां सबन्धः । तस्माद्वियोगो विरहस्त हेयवस्तुपराथनाजन्मना दुःखेन रेबन्धामाव एव वियोग इत्यथः । स एवंटक्षणो योगः परः समा- धिनिरु्रानन्दटभटक्षणमहाफठहेतुर्निश्ययेन निःसंदेहतेनानिर्विष्णवेतसाऽन्‌- दि्ममनसा योक्तभ्यः समाधातव्यः । अदब्धभूमिकस्य हि योगिनः प्रथमं सदेह आरुरुक्षतश्चाभ्यासद्शायां ङ्केशः सभाव्यत इति निश्वयेनानिर्िण्णवेतसा स योक्तम्य इत्युक्तम्‌ ॥ एवे वाद्यविषयपरिहारक्रमेण वित्तवत्तिनिरोधरक्षणां समाधिसिदिममि-

धाय पुनरपि प्रहृतकमयोगक्रममेव समाश्रयंसतत्िदिं प्रदशैयितुमाह ।

संकत्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानरेषतः।

मनसेवेन्छियामं विनियम्य समन्ततः ॥ २५ ॥

दाने: शानेरुपरमेद्‌ बुद्धया धृतिगृहीतया ।

आत्मसंस्थं मनः छृत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत्‌ ॥२६॥

यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम्‌ ।

ततस्ततो नियम्येतदात्मन्येव वरं नयेत्‌ ॥ २७ ॥

प्रहान्तमनसं येनं योगिनं सुखमुत्तमम्‌ ।

उपेति शान्तरजसं बरह्मभ॒तमकल्मषम्‌ ॥ २८ ॥

युन्जनेवं सदाऽऽत्मानं यामी नियतमानसः ।

सुखेन बद्यसंयाभमत्यन्तभाषिगच्छति ॥ २९ ॥

[ शां पा. १-निश्चर्ति ( कुत्रचित्‌ ). २-विगतकल्मषः. ३-°संस्परम्‌. ५-नन्तं

खमश्ते, |] -

शो. २९] भ्रीमद्धगवदरीता । ११६

कमेणेतदचाख्यायते । शनेः दानेरुतरोत्तरविरेषारोहणक्रमेण, न तु सहसेषो- परमेत्‌। वाद्येषु विषयेष्वासक्गात्तथादेहादावातमामिमानानिवर्तेत । केन साधनेन ! बुद्धया सम्यभ््ञानेन । कीदृश्या ! धृतिगृहीतया, धृतिः प्रमातमन्यहंकारावषटम्भ- रक्षणं धेर्थ, तया गृहीता स्वाहृता यौ बुद्धस्तया वाद्या । साततिकी हि ध्र- तिर्या बुद्धि धारयति । सा योगे साधनत्वमहति । तस्या धतेखक्षणं वक्ष्यति ।

पत्या यया धारयते मनःपराणिद्दियक्रियाः । योगेनाव्यभिचारिण्या धतिः सा पाथं साचिकी।

पूर्य कं छृतोपरमेत्‌ । मनसेव परेण मोक्षविषयेणेव चेतसा पाकस्थावरसं- ज्ञयो क्तेन सेकल्यप्रमवान्‌ विषयग्रहणम्यग्रजङ्गममनःसमृत्थान्‌ स्वान्‌ दष्टान॒भा- विकमेदेन समस्तांस्तथा प्रत्येकमरेषानवि्यमानसस्कारमातान्‌ कामान्भो- गांसयक्तवा प्रहत्य, तथा तेनेव मनसा न तु विषयविषयेणेन्दियग्ामं करण- वर्ग समन्ततः सर्वेभ्यो विहितेभ्योऽपे रब्दादिभ्यो वेनियम्य रागादिदोषपरि- हारात्मना विशेषेण । निगृदचेत्यनेन भस्तुतसमुच्चयानष्ठानसाध्यकम॑योगादिषयं कर्मत्यागस्येन्द्ियनियमस्य च पुवोक्तक्रममेव रमारयति। एवमनेन क्रभेणाऽऽत्मसंस्थं मुख्य आसमानि तब्रह्मपरनान्न सम्याकेस्थतं रग्धविश्रान्ति मनोऽन्तःकरणं कृत्वा सेपा्य तद्रयतिरिक्तं वरवन्तरं न किविद्धयायेत्तदानं हि सवं बह्महूपत- येव प्रकारते । एवैविधेनाभ्यासक्रमेण यतो यतो यस्मा्यस्मात्कृतिद्धन्धनम्‌- ताद्ाम्यन्तराद्वाह्चाच्च मनश्चेतो निश्चरति निगच्छति, तस्मात्तस्मानियम्य प्रवि-

षिध्याऽऽस्मानि परमकारण एव वश्च नयेत्तनैव निबध्नीयात्‌। यतः स्वभावत एत-

॥

® = _ ® @

चश्चरं चपर, तथा प्राधतेऽपि विषयं न चिरमवापष्ठत इत्यास्थरम्‌ । यस्मा- तरिमिनात्मवरं मीति स्येनं योगिनं प्रशान्तमनसं पिषयसुसोनमूख्यक्षोभविरति- निवतचेतसं सन्तं स्वयभवोत्तमं नित्यनिरवद्यस्वमावव्वादत्छृष्टं सुखं सहज आन- न्द्‌ उपेत्युपगच्छति । कशं योगिन॑१ शान्तरजसं शान्तं विधानं रजो विष- यप्रवत्तहेतुगुणो यस्यात एव ब्रह्मभूतम्‌, परमातमसमापनं यस्मादुकतस्मषमवि- ्यमानाज्ञानलक्षणाकैलिबषकट्ड्कम्‌ । एवमनेन यथोक्तेन कमेण पवन्धपरापिषारि- तेन नियतमानसः प्रयतान्तःकरणो योगी -सवंदा सवौस्ववस्थासु पश्यजञ्गृण्व- १ राना {~ प्रस्तुत ' नास्ति. २ रासा १ प्रबन्ध › इत्यत्र ' पूर्वमेव ›, १५

११४ सर्वसोभद्रास्यटीकासमेवा- [अ. ६

न्नित्यादिना प्रतिपादिता स्वासानं युञ्जन्समाद्धानः सुखेनाऽऽसनप्राणायामपष्या- हारध्यानारणादिङ्केराभावादनायासेन ब्रह्नणा परमात्मना संयोगममेद्मत्यन्त नित्यमेवाधिगच्छति प्राप्नोति ॥

® ® ®

इत्थं हि निरुत्तरसमधेः कमयोगिनो टोकोत्तरं व्यवहारं पतिपादपितमाह ।

सव॑भृतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चाऽऽत्मनि ।

पश्यते' योगयुक्तात्मा सव॑न समद्रोनः ॥ ३० ॥

यो मां परयति सर्वत्र स्वे च मयि प्रयति ।

तस्याहं न प्रणयामि स चमे न प्रणरंयाति ॥ ३१ ॥

सर्बमूतस्थितं यो मां भजव्येकत्वमास्थितः।

सर्वथा वर्तमानोऽपि स योभी मयि वर्तते ॥ ३२॥

आत्मोपम्येन स्ष॑भ्र समं प्यति योऽजुन ।

सुखं ्रायदड्िषादुःखंस योगी परमो मतः॥ ३३॥

[ रां. पा, १-श्षते, | यथोकतेऽस्मिन्कर्मयोगे युक्तः समाहितः सर्वव सर्षवा सर्वथाऽवहिताचिनो

योग्यालसानमहुयचिन्मातरैकटक्षणतयोकस्वहूपं सर्वभूतेषु प्रस्पराभिनतेना- वरिथितेषु चराचरेषु पाणिषु स्थितं पश्यतो यदातलनः सामान्येविन्मां रूपमके तदात्मकाम्पेव मृतानि पेक्ष इत्यथः । तैथोक्तस्वरूपे स्वातमानि सर्व॑भूतानि विग- दिवान्वन्योन्यमेदानि प्श्यतीत्यात्मनः सर्वभूतानां चामेदद्शेनं प्रतिपादितमे- वामेदददंनपतिपादनपरमेतद्यथा सेतत्संमवति तथा प्रतिपादितमेव भाक्‌ । तथाऽपि स्त्यर्थं पुनरुच्यते । आत्मा नामायं सृखदुःखमाद्ग्राहकम्‌ढत दन्य तवादिसकरविकत्प विरहविदयद्धसं वित्पकाशेकटक्षणस्तस्य संवेदितुतवं नामाभ्य- भिचारी गुणः। तेन यद्यत्संवोतते तत्तत्सवेद्यमानमेव तेन तेन स्पेणाऽऽत्माने ठभते | संवेद्यमानता ष॒ निधिकत्पावस्थापूर्विका भवति । तेन य्यक्िविद्यदा यदा यभ्र य्व येन येन प्रमा्ा सँवेदयते, तत्तदद्रयानन्दानन्तविन्मातरस्वरूपमित्यालनः सेवेदितुरवेानां च सर्वभूतानां नास्ति वास्तवः कश्िद्धेदः। केवटमचिन्तयपरमेश्वरमा- योद्धावितो वेद्यवेदकविकस्पः सवंमिदमन्योन्यं विभिनतयाऽवभासते । स च परमेश्वरपसादादुन्मिषितया विश्याष्यया दिव्यया शशा तचविद्डिस्ताष्शो

| रिणी पिपिष नीषि यिषा िमम्

१ रना १- न्यमाघ्रचि, ९ राहा १.९ ( प० ठि० )-यथोक्तं",

क्ली. २३५] श्रीमद्धगवद्ीतां । ११५

विभाव्यमानो विगखिततदामिनसेतुसागरसटिटवत्सर्मिद्मात्मतयेकेयेनावमा- स॒ते । ज्ञानक्मसमुच्चयानुष्ठानात्मनि चासमिन्महायोगे प्रत्युदितविद्यारा- किरेवाधिरूत इति कर्मयोगी सर्वव स्थावरे जङ्गमे च मृतग्रामे समदसंनो रै तातमकतचेकदर्दीत्यक्तः । यश्वाऽऽत्मा सोऽहमेवेत्यभेदं भगवान्परतिपाद्यितुमाह । यो योगी सर्वत्र भावजति मां यथोक्तासतचेकरूपमुक्तयोपपच्या पर्ति, मयि च सूर्वं॑तथेव प्यति, तस्य तच्वदरिनोऽहं न प्रणश्यामि बादश्ो भवामि । सोऽपि मे स्वहपमृतत्वान प्रणश्यति, नादरश्यत्वमापद्यत इति कम- सिदस्य योगिनः स्वात्मनश्वामेदृप्रतिपाद्नपरमेतद्धगवदचनम्‌ । किंच, यो योगी सव्र सवैसिमन्देहप्रभति सुखं दुःखं वाञन्यं वा केवित्पाणिधर्ममृक्तयो- पपत्या सवे्यमानस्य संविदात्मकत्वाप्तिहपएतया समं संविन्पत्रैकस्वमावं पश्यति बुध्यते । कथम्‌ ! आत्मोपम्येनातानमुपमानीङत्य स्वानुमववदिव्य्थः । स सर्वथा सवेण केनविषोकसाधारणेन प्रकारेण वतमानोऽपि मापे वतेते, मदमि- नोऽहमेवास्ावित्यथ॑ः । स एवैबिधो योग सवास्ववस्थासखविदुप्रानिरुत्तरसमाधि- फखास्वादो दुर्वारविप्रवन्दानुबन्धदुःसादयोगाङ्कानुष्ठाननिष्टोपरम्यसमाधिफरमूर्वा- कयोग्यपेक्षया परमो निरत्तरातिशययुक्त दश्वरवत्सवंसाम्यदरापिरूढताग्नी- वन्मुक्तं इत्यथः ॥

अथ संप्रत्यननुमूततादस्य सरव॑साम्यप्रतिपरततिफरस्य समाधेरसंमाव्यतां मन्यमानोऽजंन आह ।

अर्जुन उवाच ।

योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुस्रदन ।

एतस्याहं न परयामि चश्चलत्वास्स्थतिं पराम्‌ ॥ ३४ ॥

चश्चलं हि मनः रृष्ण प्रमाथि बलवद्‌ इहम्‌ ।

तस्याहं नियहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्‌ ॥ ३५ ॥

शां पा. १-स्थिराम्‌. | हे छष्ण, योऽयं समनन्तरं कर्मयोगरक्षणोऽन्ययोगविरक्षणो योगस्त्वया

परोक्तः, एतस्य परां स्थितिं प्रष्टं प्रतिष्ठां न पश्यामि, न तकंयामि । चल- त्वाद्नवस्थितत्वात्‌ । यस्मात्तत्साधनं मनश्चश्वटं प्रुतिचपटमतः परमाय

माना म-~र क

१ राशा १-^तयेवेक्येन,

११६ स्वतोभद्राख्यदीकासेमेता- [ अ. ६

पमथनरीठं, यतः रुच्छरृरुन्धामपि मूमिकामुन्मागंपवणत्वादा विनाशयति । नच तव्द्यावतयितुं शक्यं, यतो बरवत । अस्य विषयान्प्रत्यभिधावतः, रेदेन्दशिखरविशशीयैमाणसटिटोघवत्‌ । दुर्धरं बलं यपो जन्मसहस्चाभ्यस्तेषु विषयरसेषु टृढासक्तेषु दृढासक्तताद्‌ दृढम्‌ । तस्थेवविधस्य मनसो निग्रह- मुत्पथात्पतिषेधं सुतरां दुष्करं दुःसाध्यं संभावयामि । कस्येव वायोरिव । यथा वायुः स्वाच्छन्धेन दिक्षु प्रसरनिम्रहीतुमशयक्य एवमेतन्मनः ॥ अथेतद्भ्युपगमपुव॑मुत्तरं भगवानाह । ्रीभिगवानुवाच । अरसंकयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम्‌ । अभ्यासेन तु कोन्तेय वैराग्येण च गह्यते ॥ ६६॥ नास्त्यत्र संशय इदं चरं स्वभावचपरं मनो दुःखेन नियरहीतुं राक्यते । किं तवमभ्यासेन वैराग्येण चोपायद्वयेन गृह्यते, नियम्यते । अभ्यासश्रात्र कर्मयोगे परयज्युण्वानित्याक्ष्पागुक्तक्रमेण सर्वनद्ियवृत्तिषु विहितविषयोन्मुख्येन प्रवर्त- मानासु सर्वैपाणवृत्तिषु च ररीराव्यमिचारितषात्तथेव प्रवतंमानाख्वप्युपदेशान्‌- सारिणा कमेण यथोक्ते स्वात्मनि निवेदानात्मकस्थितिखामविषयो यलनः। वैराग्यं चानिषिद्धविषयस॑नभयमाने स॒ते सहजानन्द्निरुपमास्वादाविस्परणा- द्नासङ्कः । ताभ्यमिवेविधाभ्यां करमयोगादिरूतपुरुषेकगोवराम्यामम्यासवेरा- ग्याभ्यामतत्सुचश्चरमपि चित्तं नियन्तुं शक्यमेव ॥ अत एष, | असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः। वरयात्मना तु यतता इक्योऽवाप्तुमपायतः ॥ ३७ ॥ यतो गव्याख्याताभ्यासवेराग्यरक्षणसाधनाभावाद्सेयतासनाऽनियतान्त;- करणेन पुरुषेणेष योगो दुष्प्रापो दभः । वश्यात्मना विधेयान्तःकरणेन पुनः पुरुषेण यतता नित्यमृत्साहतया पयते कृवतपायतो यथोक्तज्ञानटक्ष- णादुपायात्स्वीकर्तुं शक्य एव ॥ अथोपायस्य ज्ञानरूपस्य भरुतिमात्रावगतत्वादभ्यासवेराग्ययोश्ान्त्यतदुःसाध्य- त्वादासनश्च संसारिधममानुपरमाद्योगस्य दुरवापत्वं मन्यमानः श्रद्धामातस्येक- कारणस्य योगं प्रत्युपायत्वं स्यान वेति संरायानः,

१ राशा १-यथेतद्‌.

शो, ४१] भ्रीमद्भगवद्रीता । ११७

अर्जुन उवाच । अयतंः श्रद्धयोपेतो योगाच्चाछितमानसः । लिप्समानः सतां माग प्रमूढो ब्रह्मणः पाथे ॥ ३८ ॥ अनेकचित्तोऽविश्रान्तो मोहस्येव वरां गतः । अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥ ३९ ॥ | शां. पा. १-अयतिः. २-“ लिप्समानः ` इत्यादि † वरं गतः › इत्यन्तं विद्यमानं पङ्क्तिद्यं शां. पाठे नास्ति. | आप्तोपदिष्टादुपायानिःसरायतया कटस्य संभावना श्रद्धेति किलोक्ता । तयोपेतः श्रद्धावान्‌ । अत एव सतां सतपुरुषाणामुत्तमफलार्थनां पुंसां पन्थानं प्रप्सुरपि यद योगादुक्तलक्षणात्समाधेश्चटितमानसो विच्युताचेत्तवात्तिः। अत एवायतो यलनदन्यस्ततश्च ब्रह्मणः परस्योपेयस्य त्वस्य पाथ प्राप्तयुपायस्तपे मर्गे प्रमूढः प्रकर्षेण मूढः सम्यम्जञानरहितः, अतश्वोपायानिश्वयादनेकावित्तः । विकत्पाकुरलात्पाविक्षणं चञ्चल ताद्भहुविधमनोवृत्तिः, अत एवाविभ्रानतो न केचिदछन्धस्थितिः । यतो मोहस्थेवाज्ञानस्य वदे गतो विधेयतां प्राठः स्यात्‌ तदेतया दोषसामम्या योगसिद्धि समाधिलाभमप्राप्तः सन्‌ कां गतिं गच्छति | तस्थेवविधस्य भरद्धामात्रैकाटम्बनस्य परिरिष्टोपायरहितस्य देहादृर्व कदे योन्यन्तरे गमनामित्यथः ॥ तदेव प्रच्छति । कचिन्नोभयावेभ्रंहाच्छिन्नाभ्र इव नर्यति । अप्रतिष्ठो महावाहो विनाशं वाऽधिगच्छाति ॥ ४० ॥ एत मे संरायं छृष्ण छेत्तमहंस्यरोषतः। त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपयते ॥ ४१ ॥ [ शां. पा. १-'विभरष्टश्छन्नाभ्रमिव. २-विमूढो ब्रह्मणः पथि. २-एतन्मे. | कचचिदित्यभीष्टप्शरे । अपि नामेवं भरदृधानः पुरुषः स्वगौपवगंक्षणस्य गतिदयस्यापि भ्रंशादभावदिकतरगैं प्रत्याशासेभवे छिनाभमिव, पवनवि- दीर्णो जदो यथा विनश्यति वदत्‌ पुनः संधानमापद्यत उत गतिद्रयोपायनि- श्वयाभावादुप्राषष्ठो निरवरम्बनः सनात्यान्तिकमेव विनाशं प्राप्नोति, अपृनरुत्थानायेव ससारशवम्रे पततीयितमेवंविधं सदेहं मम विनाशयतुमहेपि ।

® ७ ५

यतस्स्वत्तः सर्व॑संसारिगतिवेदिनः सरव॑ज्ञादन्योऽस्य यथोक्तस्य सेशयस्य परिहता

१ राना १- गति ` नासि. २ राशा १-“ अस्य: नास्ति,

११८ सवतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ६

न सेभाव्यते । यत उक्तं भगवता, ' बहूनि मे व्यतीतानि › इत्यषर शोके सर्व- जन्तूनां नानागतिषेदित्वम्‌ ॥ अथेवंविधसेरायच्छेदाय,

श्रीभगवानुवाच ।

पार्थं नेवेह नापु विनारस्तस्य विदयते । न हि कल्याणरृत्कश्चिद्‌ दुर्गतिं तात गच्छति ॥ ४२ ॥ तस्थेवंविधस्य मोगापवर्गरक्षणकिदेवीजमृतश्नद्धागुणसंस्छतचित्तस्य पुंसः क्रचिद्‌पि विषये विनाशः सवदुगतिहेतुज्ञानभ्रंशलक्षण तिरोभावो न विद्यते । क्र न विद्यते ! इहामुत्र वा। इहेति दृष्टानुश्राविकभोगाधिकरणे ससार इत्यथः । अमुत्ेत्येतस्मादन्यत्र स्वात्मपतिष्ठाहेतावपवगे इत्यथः । यतः कल्याणवान्‌ कृश- टाभिनिवेशी न किद्‌ दुगैतिमन्ञानदूषितताद्‌ दुष्टां योनिं प्राप्नोति । भ्रद्धाव- तश्च कल्याणकरित्वमवक्यमेव स्थितम्‌ । श्रद्धा हि नाम परमेश्वरप्रसादकलयद्रम- स्य वीजकाणिका, तं मोगपवगेलक्षणफलसंपातिसमृदधमरूत्वा न निवर्तेते, केवरं सृदुमध्यादिमा्रत्वादितारतम्यात्तारवि शेषपिक्षिणी स्वकार्यं निवरैयति ॥ यत एवमतः,

प्राप्य पुण्यरूतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः । राचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥ ४३ ॥ अथवा योगिनामेव जायते श्रीमतां कुठे । एतद्धि दुलंमतरं लोके जन्म यदीदशाम्‌ ॥ ४४ ॥ तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदैहिकम्‌ । तो भूयोऽपि यतते संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥ ४५ ॥ पूर्वाभ्यासेन तेनेव हियते ह्यवरोऽपि सन्‌ । जिज्ञासुरपि योगस्य शब्द्ब्रह्मातिवतते ॥ ४६ ॥ प्रयत्नायतमानस्तु योगी संऱाद्धकिल्विषः। अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिर ॥ ४७ ॥ [ शा. पा. १-कुठे भवति धीमताम्‌ . २- देहकम्‌. ३-यतते च तते भूयः. ४-सः] योगभ्रष्टो यथोकतज्ञा्ननिष्ठतया शास्विीहितस्वकरमानुषठानरक्षणात्समाध र्टः, पेश्वरसमापतिलक्षणं फरमप्राप्येव विच्युतः सन्‌ । भद्धावीजे सत्यपीश्वरच्छ-

श्लो, ४७] भ्रीमद्धगवद्रीता । ११९

वशदेव सप्रति तीवरसंवेगामावाधयलादिसहकारिसामभीवेकलत्यादि कारन्तसे- क्षिफलः सन्पुण्यरतां प्ररुष्टयज्ञदानतपःपमतिरुमकमकारिणां संबन्धिनो रो- कस्तत्कमोितभोगाकिकरणमूतानि मृवनानि पराप्याऽऽाद्य, तत्र च तत्कमीनु- ह्पाः शाश्वतीः समाः सहससंछ्यानि वषौण्युषित्वा निवासमनुभूय ततस्तादरक- मफलोपभोगान्ते कमेमूमावस्यां दाचीनां श्रीमतां दद्धामिजनकर्मणां रक्ष्मीवतां कुलेऽन्वयेऽभिजायते जन्म ठभते । येन मोगाभिवाज्छाठे शक टुषाचित्तत्वादृसम्य- गनुष्ठितात्कम॑यो गाद्‌ भ्रंशः प्रापस्तस्येषा गातिरनिर्दष्टा । यस्य त्वपवगप्रवणतवऽपि साति कुताश्चत्पातिबन्धाक्रमंयोगः सम्यई न निवृत्तः स इमां गतिमाप्नोतीति पक्षा- न्तरोपन्यासेनाऽऽह । अथवा योगभ्रष्टो योगिनां यथोक्तकमसमापिनिष्ठानामत एव धीमतां प्ररृषटज्ञानयुक्तत्वात्शषस्यवुदधिमतां कुठेऽन्वयेऽभिजायते समुतद्यते । ईैटृशमेतदेवंविधानां योगिनां कुठे जन्म दुठंमतरम्‌ । कर्मयोगग्रष्टमन्तरेण न कै- नवित्पाप्तुं शक्यम्‌ । तस्मिश्च जन्मनि ते बुद्धिसयोगे तादृश बुद्धया ज्ञानसं- स्तया धिया संवन्ध ठमते । कम्‌ ? तं पेषदेहिकम्‌ । पूर्वसिमन्देहे भवम्‌ । यत्र ज्ञानक्रियासमुचयानुष्ठानरूपो योगसनाऽऽभ्नितः सन निवाहितः ततर किल तथा- विधयोगसमाभयणहेतुमृतज्ञानसंस्थितया बुद्धया सेवन्धोऽस्यामृदेव । स च पर- मेश्वरानुग्रहं विना न भवति । स च परोश्वरानुग्रहो नादत्तफटो विरमति | अतः कृतधिद्वि ्ररेाकवित्काल विरम्ब्य पुनरमभिग्यज्यत एव । ततस्तद्वृद्ध- योगमाहालम्यादभूयः पुनरपि प्रयत्नमारभते । संसिद्धानैमित्तं योगफटावाप्त्य्थं परयतनविशेषमेतत्‌ । यस्मात्तेनेव पूर्वजन्मसंबद्धेन मन्देनाप्यभ्यासेन योगिषयेण सस्कारातमनाऽवास्थतेनावशोऽप्यानिच्छनपि हियतं आल्मस्ता्कियते । कसमात्ते- नाभ्यासयोगेन हियत इत्याह । यस्माःकमंसमाधिरक्षणस्य योगस्य जिज्ञ।सर- पि स्वरूपं ज्ञातुकामो हि शब्दब्रह्म दाखात्मके तत्वमतिवतेतेऽतिकामति । नि- श्वयाभावाधोगविषया प्रवचिरेव न संभवति । संशयितस्य च शाखमुपकारकम्‌। अतो योगाजेन्ञासुः शब्ुब्रह्मातिवतैत शत्युक्तम्‌ । स पुनर्योगी प्रयलादुद्योगा्य- तमानो योगमवतिष्ठस्तदनुष्टानसंस्कारवशाच्च सदुदकित्वषः प्रक्षाखेताज्ञानम- यकर बहुभिर्जन्मभिः परां काष्टामापिहढे तादृशे ज्ञाने ततोऽनन्तर संसिद्धः सम्यक्पराप्तप्रापणीयः परां गतिं परमालसमापत्तिलक्षणां प्रष्टं मूमिं प्राप्नोति । यतः प्रं गम्यान्तरं न विद्यते॥

१ राका १- संस्कृतया,

९२० स्वंतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, १

ए्वविधस्य कम॑योगिनः प्रशंसाथंमाह ।

(कृ

तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः । कर्मिभ्यश्चाधेको योगी तस्माययोगी भवाजुन ॥ ४८ ॥ सुतीव्रर्यापि तपोमात्रस्यान्तवःफरत्वा्तपयिम्यो योगी नित्यनिरत्तरान- न्दमयसमाधिमानपिकः प्ररृ्टः । ज्ञानिभ्योऽपि केवलन्ञानमा्ररारणेभ्यस्तथा कर्मिभ्यो यज्ञादिकेवखकर्मवद्धचोऽधिकः । तस्माखं यथोपदिष्टं योगं स्वीरृत्य सरवार्छृष्टो योगी भव ॥ ये केचन योगिनो दशनमेदात्संभवन्ति तेषामप्ययमेवंविधो योगी प्रु्ट- तम इति प्रतिपादयनध्यायमुपसंहरति । योगिनामपि सवषां मद्रतेनान्तरास्मना । श्रद्धावान्भजते यो मांसम युक्ततमो मतः॥४९॥

इति श्रोभगवद्रीतासूपनिषत्सु षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ समस्तानां योगिनां मध्ये स योगी युक्तमोऽतिशयेन युक्तः समाहिता मम मतः । कोऽसौ । यः श्रद्धावान्‌ सवौसिदिहेतुमूतयां भद्धया युक्तः सन्मद्रतेना- न्तरात्मना यथाप्रतिपादितङ्ञनगत्या मां परमास्मानमीश्वरमेकं तत्वं परपरोपेय- तया गतेन प्रपनेनान्तरासमनाऽन्तःकरणेन भजते, वाङ्मनःकायव्यापारान्मत्- रानेव कुतेन्मद्धक्तो मवति । यथोक्तज्ञानविधिना यथोक्तमत्सवरूपावगमपूर्व मामेव य उपास्ते स एवं समाहिततम इत्योम्‌ ॥

याता यस्याङ्कभावं दधति यदि परं योगतामन्ययोगा- स्ते योगं ज्ञानकर्मव्यतिकरसकराभ्यासंवेराग्यगम्यम्‌ । सुम्यक्सेपाप्रकमिः परमगुरुरिति श्रद्धया पर्युंपास्यः पष्ठोऽध्यायोऽयमारयैरवहितमतिमिस्यक्तसर्वान्यकरयेः ॥ भ्रीराजानकरामविरविते वाक्यार्थान्वयमाते सव॑तोभद्रनाम्नि मगवर्त- विवरणे षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

श्लो, ३1] श्रीमद्धगवद्रीता । १२१

॥ अथ सप्तमोऽध्यायः ॥

ॐ एवं यदङ्खमावमापनानां योगान्तराणां योगतवषिद्धस्तस्य ज्ञानकरमस- मु्चयरपस्य निरतिशायस्य योगस्यानुष्ातुमद्धक्तस्य कममंयोगिनोऽपि सपस्तव ज्ेयशेषो विद्यत एवेत्यात्मन एव जगत्कारणत्वादि पराकंसषितप्रायं ज्ञेयान्तरं प्रतिपादयितु,

श्रीभगवानुवाच ॥ मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्नन्मदांशितः । असंराये समथ मां यथा ज्ञास्याके तच्छृणु ॥ १ ॥ [ रां. पा. १-मदाश्रयः. |

पष्ठाच्यायपरिसमाप्ो मद्रतेनान्तरासना यो मां भजति स युक्ततम इति यदुक्तं, तदेव मय्यासक्तमनाः समाभ्रितश्रेत्यनेन पदद्रयेनेहानूदितम्‌ । ततश्च मत्स्वरूपं ज्ञात्वा मां भजंस्त्वं यथा येन पकारेण संदेहरहितं छृत्वा समग्र संपृणस्वरूपं मां ज्ञास्यसि प्रतिपत्स्यसे तदिदानीं शृणु । अयं , हि जगत्म- पश्चः स्यतःसिद्धनित्यपधानपरिणामतया केश्ित्मतिपनोऽन्येः परमाणुपाक- प्रभवतवेन, इतरः क्षणिकन्ञानसंतानभ्रमजन्यतया परेथान्यथा चेति किम तत्वे स्थादित्यस्ति संशथस्यावकाराः । तनिश्वयार्थं चेदं वक्ष्यमाणमवधारय ॥

तदवधारणादेव च समरं मत्स्वपन्ञानं भविष्यतीत्याह ।

ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यरोषतः। यज्ज्ञात्वा न पुनः किचिज्ज्ञातग्यमवरिष्यते ॥ २॥ [ शां. पा. १-नेह भूयोऽन्यत्‌. |

इदं समनन्तरपरस्तुतं जगत्पपश्चपरमाथपतिपत्तिविषयं मत्स्वह्पं साकत्थ- संवित्तिविषयं च ज्ञानमुपपच्युपन्यासरूपं शास्रं तदुभयसाक्षात्कारहेतुना विरि- टेन कानेन सहितमशेषतः कथयिष्यामि । यत्पतिपद्य भूयो बोद्धव्यं वस्वन्तरं न रिविदव। शेष्यते । यद्वगमाद्विदितसकटवे्यः छृतरूत्यो भविष्यसीत्यर्थः ॥

एतयोश्च ज्ञानविज्ञानयोमंत्संवेदनमेव फं पयेवस्थति । तच्च प्रमरहस्यत्ान सवव सुरुभम्‌ । यतः, मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चियतति सिद्धये । यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्वतः ॥ ३ ॥

योना मोका

१ राशा १-ॐ स्वस्ति प्रजाभ्यः, १६

१२२ सवेताभद्राख्य्टाकास्मता- | अ, ७

इह निरवधो प्राणिसगेपपञ्चे मनुष्यतवमेव तावद्‌ दुलभम्‌ । ते हि मनुष्याः कममृमिरन्धजनानश्चतुवंग॑सिद्धयधिकारिणः । वेषां मनुष्याणां सहसेषु मध्ये कश्चिदेव तथाविधकर्मपरिपाकवशदुत्नसंसारविरागः सिद्धये पनजन्मामावठ- क्षणफरपाप्तये यतते, तत्तदुपायाहृरणप्रयत्नपरो भवति । न तु तावत्सिदधि परामोति । तेषामपि यतमानानां सिद्धानां तैत्तहशंननिशितरक्षणां सिरि प्राप्तानामपि मध्ये कश्चिदेव प्ररष्टपुण्यपरिणामवशाद्वापमदनम्रहाविमावित- यथोक्तनिरतिरयश्नद्धामक्तिपसापितदिवकजज्ञानप्रमावाद्यथाप्रतिपा्ििस्वरूपं मां वेत्ति, आत्मत्वेन प्रतिपद्यते ॥ तज्जगत्स्वहपप्रतिपादनपूरवमुपदे्टमाह्‌ । भूमिरापोऽनलो वायः सं मनो बुद्धिरेव च । अहंकार इतीयं मे मिना प्ररुतिरटधा ॥ ४ ॥ अपरेयमितस्त्वन्यां प्रतिं विद्धि मे पराम्‌ । जीवभतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत्‌ ॥ ५॥ योऽह सतचिन्मा्रस्वरूपाप्रच्य॒त एबाचिन्त्यनिजमायाशक्तिमाहात्थानड- चेतनाविभागेन दिरूप इवाऽऽभास्षमानो जगत्कीडामिमां निवेतयामि, तस्यमे सुख- दुःखमोहातमकतया सवेभावानुगतस्वादिगुणत्रयहूपा जहा या पतिः सेय- बष्टा-अष्टामिः प्रकाररभिना विभागं पापा । के तेश्ट प्रकाराः ? भूमिरि त्यादि । तश्र मृम्या्िभेः प्श्वमिरप्ययं कम्निदिष्टेः प्रकरः कारणमतानि सृकष्मणि निर्दिष्टानि वेदितव्यानि । तैश्च कायैमूतानि पृथिव्यादीनि पश्च स्थ॒ठ- मेदान्येकेकापायपश्चादिगुणानि संगृहीतानि । बु्धिकरमन्द्ियवगंश्च दशसंख्य इति मम्यादिभिः पञचमिस्तत्वविंरशतिराक्षिपा । मनश्च स्वेन्दियनायकम्‌, बद्ि- ्निश्वयासिका। अहंकारो देहादिष्वनात्ममूतेष्वात्मपरत्यय इति बिविधमन्तःकरण- मिति भयोषिंरतिसंख्यः काथकारणवर्गस्तद्नुगणं उ तरेगुण्यात्कं प्रधानं कारण- मिति तचतुर्वशातिरूपा जडइत्वेनावमभासमाना प्रतिः । हयं चापरा वक्ष्यमाण - जीवमतपरृत्यपेक्षया स्थृटा । यतोऽतो जहा वेद्या परतन्बा विनश्वरी सती ेतनाद्वेदकात्सतन्ानित्याच्च- जीवतच्वादृपरृष्टा । अत एवाऽऽहं । इत उक्तायाः

जकष्यपुररणवातायताणोरयोिोतकदतियाननाा मनक

१ राना १~तक्वदृ्षीन,

च्छो; ७ ` श्रीमद्धगवद्रीता । १२३

प्रतेः पुनरन्यां विरक्षणां परां प्रष्टं जीवभूतां मामावशदन्योन्पामिनववेना- वमासमानक्षेषरननत्वं पातां विदि जानीहि । कीदशं ! यपा कतुमृतयेदं यथोक्तं तत्वत्रातमयं जगद्धारयते । जीवटक्षणपरपररृतिनिबद्धा जगत्दा्थीर्थतिः ॥ एवे मायावभाकससितपरापरमेदेन जइचेतने द्र प्रती । एतयोनीनि भ्रतानि सवांणील्युपधारय ।

एते यथापरतिपादितस्वरूपे मदीये प्रती योनिरुतत्तिकारणं यषां तादंशि सवाणि मूतानीत्युपधारय निश्वयेन बुध्यस्व । जीवभता हि पररतिधित्छहू- पतवाव्याभेचारात्‌ । वस्तुतः परमकारणात्रमातमनो मत्तः परमेश्वरादामिनाऽपि मन्मायावशाद्धेदमिवाऽऽपना जडया प्रकत्याऽनादितवेन संबद्धा सती तामेव गृणा- सिकां प्रतिं महदादिभावेन परिणतामासवेनाभिमन्यमाना स्वसुखादिप्ताधन- भविन वेतनाचेतननानाभावरूपे विषयमक्ष्मत इत्यादिप्ररतिपुरुषसंबन्धो जग- त्कारणमित्येते प्रती सवभूतानां योनिरि्युक्तम्‌ । तथा च वक्ष्यति । यावत्किचित्संभवति सच्चं स्थावरजङ्गमम्‌ । षेवक्षेवरज्ञसंयोगात्तद्विि भरतषभ ॥ इति । एवं जगत्कारणमृतयोरेतयोमत्संबाश्वन्योः प्रत्योमिन्मायेवेवमबभासने कार- णमिति । अहं रृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ॥ & ॥

रृत्स्नस्य सर्वस्य निरवयिचराचरमूतमेद्मयस्य जगतः प्रभवः प्रल्यश्चा- हम्‌ । मत्त एवेतत्पभवति, मय्येवेतत्पखीयत इत्यथः । संकस्पमात्रोद्धावितया माययेव ते जडाजडे परती आभास्थेते | तन्निबन्धनो स्व्सहारावित्येतयो- जंगत्पभवप्ररययोरहमेवमूकारणमित्यथः ॥ अत एव ममेव प्रमकारणतवात्छल्परामे कारणान्तरपिक्षा नास्तीत्याह ।

मत्तः प्रतरं नान्य्किं चिदस्ति धनंजय । मयि सर्वमिदं प्रोतं सत्रे मणिगणा इव ॥ ७ ॥ जडा प्रकतिरपरेतयुक्ता । तदपेक्षया जीवभूता परा, इत्येतयोस्तु कारणमभूतोऽहं प्रतर इति मत्तोऽन्यकिंचिद्रस्तन्तरं न संभवति । यन्मत्कारणत्वेन परतमं स्याद्‌- हमेव कारणं निरुत्तरापित्य्थंः । यत ददं ॑सर्वे भावजातं मपि सवाभ्रयभूते

१९ राका १.२- “स्वः नास्ति.

१२४ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ७

पोतमनुस्य॒तम्‌ । कथमेकाकिस्तन्तो यथा प्रस्परण्थग्मता अपि मणिगणा ग्यव- स्थितिमनुमवन्ति, तथा मन्मायामादितान्पोन्यमेदाश्वराचरभावा मय्येवेकसिनाभरये तिष्न्तीत्यथः ॥

नुमे एते जडाजडे प्षती । प्ररुतिश्च स्वभाव उच्यते । ततथमदय- चिन्मात्रस्वषूपस्य जडात्मकत्वािनश्वर॑चेतनोऽपि परम्परावच्छेदानानारूपस्वभाव उपपदयेतेति वास्तवं प्रमातरदतं प्रतिपादयितुमाह ।

रसोऽहमण्छु कोन्तेय प्रकाराः शरिसूर्ययोः प्रणवः सर्ववेदेषु राष्द्‌ः खे पौरुषं नषु ॥ ८ ॥ पुण्यः पृथिग्यां गन्धोऽस्मि तेजश्चास्मि विभावसौ । जीवनं सवभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ॥ ९ ॥ वीजं मां सवभूतानां विद्धि पार्थं सनातनम्‌ । बुदिबंद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्‌ ॥ १० ॥ वटं बलवतां चाहं कामरागविवर्जितम्‌ । धममांविर्द्धो तेषु कामोऽस्मि भरतषभ ॥ ११ ॥

[ शां. फ. १-प्रभाऽस्मि. २-पुण्यो गन्धः प्रथिन्यां च. ३-'वतामस्मि. ]

@ क

रवेघमानाः सन्तः सवेभावारतं तमातमानं ठमन्ते संवेधमानतान्यतिरेकेण ध्रकारान्परेण करयांचिद्वस्थायां केषामप्यनुपलम्भात्‌ । इत्थं वास्तव एक एव संवेदिता संविदेव भवान्सृजति । ततो मावरूपा संवोदैतुरेव रक्तिर्षिजुम्भते । नान्यत्तव्यतिरिक्तं किंवचिदिदम्‌ । अतः पराऽपरमे प्रती स्वभावमूते हति सखतः- सिद्धं परमाद्वैतं गर्भीरर्योपक्रम एव यदुक्तम्‌-तद्रसोऽहमित्याकष्ना श्षोकच- तुष्टयेनोपपाद्यति । तत्र यो यस्य प्राधान्येन वतेते गुणः स एव तस्याऽऽसत्यपां रस एवाऽऽमा स चाहं, यत उक्तेन न्यायेन रस्यमानतयाऽऽपो रसरूपमातमानं लभन्ते । ततो रशथितुरेव रसासिका राक्तिभमेव चानुमवितृत्वलक्षणस्वभा- वाव्यभिचाराद्रसपितत्वम्‌ । ततोऽप्स्वहं रस इत्युक्तम्‌ । यथाऽप्स रस आत्मत्वेन व्यवस्थित एवं परथिव्यां गन्धः । ररिरविविभावसुषु तेजोठक्षणमूतभेदेषु प्रका- रास्तेजःशब्दाभिहितो हपगुण आत्मत्वेन व्यवस्थितः । तथा खे नभसि शब्दगुणः । एवं वायौ सरश॑गुणोऽप्यत्र प्रिसंख्येय इति मृतपश्चकफे गन्धादि-

९ राशा १-सर्व,

शनो, १२ ] श्रीमद्भगवदीता । १२५

प्रधानो गुणास्रना पृोक्तेन न्ययेनाहं प्यवस्थित, इति पूर्वोक्तेन विभागेन भूतपश्चकेसंगृहीततत्वर्विं शतिरूपजहप्ररुति विभागे मम स्वमाव इत्युपपादितम्‌ । पण्यराब्द्श्वा् प्राधान्यपिक्षया सवगुणेषुं॑विशेषणववेनानुवतनीयः । एवं मृतेषु पाणिषु धर्माविरुदः कामः संकल्पो मनोऽहृम्‌ । तथा नृषु जीवंषु पोरुषमह- कारात्मकं पुरुषत्वमहमेव । तथा बुद्धिमतां बुद्धिरहमेवेति मनोरैकारबदिछ- कषणमन्तःकरणं पुरषाणां प्रधानं धर्म्यं पूर्वोक्तेन न्पायेनाहमेवेति बिभिरेतै स॒हितश्योविंशतिमेदः कायकारणवगंश्वतुर्षेरोन प्रधानेनानुगतो जडइप्र- तिप्रपश्वो ममेव स्वभाव इति व्यवहितः प्रदिः प्रतिपादितम्‌ । एवमेव सर्वभूतेषु जीवनं प्राणनं प्रधानं तदप्यहमेव । तथा सर्ववेदेषु प्रणव ओंकारः । स्वोदितविकृतर्ववा्यासकोऽहमेव । स हि प्ररुतिमृतत्वात्सर्वेदेषु प्रधानम्‌ । तस्य विकारमृता हि सवे वेदाः । तथा स्वक्रिया तपोमयी करिया प्रधानमत- स्तपस्विषु वतमानं तपोऽहमेव । कामरागविवार्जतं बलं बरूवतां पधानं, तदपि ्वोक्तेन न्यायेनाहुमेव । तथा तेजस्विनां प्रभावातिशययुक्तानां तेजः प्रभावो मुख्यस्तदप्यहमेव । एवमनेन करमेण सवभूतानां बीजं हेतुरहमेवेति जउचेतन- देन दिपरकारा परृतिर्ममेव स्वभाव इत्यनेन प्रकारेण बिप्रकष्टसमन्वयेः पदैः प्रतिपादितम्‌ । एवं रसोऽहमित्यादि प्राधान्यविवक्षयोपलक्षणत्वेन प्रतिपादितम्‌ ॥

परमार्थतस्तु पुवेक्तिन न्यायेन तत्पदाथजातं किचन न संभवति यत्राहमिति प्रतिपादयितुमाह ।

ये चेव सात्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये, मत्त एवेह तान्विद्धि न त्वहं तेषु ते मपि ॥ १२॥ [ रां. पा. १-एवेति,. |

अपर्यन्ते भावप्रपञ्चे प्रकुतिपरिणामरूपतात्सर्वस्य भावस्य त्रेगुण्ये स्थिते केचित्सच्वप्रधानगुणीमूतरजस्तमस्काः । केविदेवमेव रजःप्रधानाः, केवित्तमः प्रधाना इति तारतम्यभेदानन्त्यमपेक्ष्य त्रित्वेन संगृहीता इति । ये केचन साचिका राजसास्तामसाश्च भावाः संभवति तान्पर्वोक्तेन न्यायेन मत्त एव परमकारणाज्जातान्‌ जानीहि । किंतु तेषु मत्कायंजञेयहूपतया उन्धात्मकेषु भवेषु

१९ राका १-कृतध्वन्यात्मको, २ राना १-'पदेः नास्ति. ३ रादा १- “ प्रकाडारूपात्‌ › इत्यधिकम्‌.

१२६ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [ अ, ७

सत्सु नाहं भवामि, न तत्सत्ताधीनसद्धावता मम ॒स्वभावसिद्धनित्योपटम्ध- मात्रधर्मकरय विद्यते । ते तु तथारूपा मथि सति भवन्ति । उक्तोपपत्या मत्स- ताधीनसद्धावाः सवं एव भावा इत्यथः ॥

नन्वेवं स्वशक्तिमा्ोपादानतया स्वैकतौ परश्चर एक एवायमासमा, वत्कु- तोऽयं जीवानां व्यामोहो यदेते कारणान्तररन्धात्मकं किविदेव स्वविषयमूतं वस्तु जानन्ति कुवन्ति वेत्यत्र वक्ष्यमाणं स्वमायाशाक्तेवेभवं गर्भीरत्यो- तमाह । तिभिगुणमयेभावेरोभिः सर्वमिदं जगत्‌ । मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम्‌ ॥ १६३॥

सर्वं जगत्सकटो जीवछोक एभिः साचिकारिभिः पर्वं प्रतिपादितैगंणमयेः सखदुःखमोहपय॑वसायिप्रतिपत्तिभिभंविः रवेः पदर्थेयथास्थितस्वभावपत्यव- मरोभ्यवधायकतया मोहितं जनितान्योन्यमिनदेहा्यातप्रत्ययरक्षणाज्ञानतिमिरं सर्वेभ्यो भविभ्यो वेधेकस्वरूपत्वादनित्येभ्यः प्रं व्यतिरिक्तस्वमावमत एवाव्य- यमविद्यमानयथाप्रतिपाद्तस्वरूपप्रच्युतिलक्षणक्षयं मां परं तवे न जानाति न प्रतिपद्यते ॥ ननु प्रबन्धतो यथाप्रतिपादितेन प्रकारेण त्वमेव परमेश्वरः परमात्मक ततं विजुम्भ॑से । तत्क एते गुणा नाम यन्मयेभौवमोहितं जगन्मां न जानावीत्युक्तम- बाऽऽह । दैवी येषा गणमयी मम माया दुरत्यया । मामेव ये प्रपयन्ते मायामंतितरन्ति ते ॥ १४॥ [ शां पा. १-मायामेतां तर | यदूत्रवीषि क एते गुणा नाम । एषा हि गुणमयी देवी माया । इत्थं देवना- की डनादहिवस्य सतो मम सेबन्धिन्यसत्यमपि सत्यवदामासयन्ती मदीया शक्तिम किर पारमाधिकी प्रा शाक्ेरेकेव, साऽहापिति यथोक्तं पैत्स्वरूपं प्रामृशन्ती विदयत्युच्यते । इदमिति तु परामृशन्ती, मम माया ईति व्यवहियते । इदमिति तु प्रामशो व्यतिरिक्तवे्याथोँद्धावनेन स्वरूपं उमे । तच्च वेद्यत्वं जडचेतनभे-

१ राशा १-परतक्वं. २ राना १-संबन्धम्‌; राशा १.२-असत्यपि. ३ राशा १-' मत्‌ › इत्यत्र ‹ मम . ४ राना १- इति › नासि,

क्ली, १६] श्रीमद्धगवद्रीता । १२७

देन सग्रहतो द्विपकारकमेवावान्तरभेदकल्पनया तं तमपि सुखदुःखमोहमेदात्रिवि- धप्रत्ययरूपतया वेद्यत्वेन पथ॑वस्यन्सचादिगुणतयात्मकतया सर्वं संगृहीतम्‌ । अतो विश्वमावमयी गुणमयी मम मयेव्युक्तम्‌ । अतः कीडेकपयोजनस्यापि मे- च्छयेव गुणमयत्वेन विजुम्भमाणा न केनवित्परेणातिक्रमितुं शक्येति दुरत्यये- त्युक्ता । ननु यदयेवमेषा न केनविदन्यथाकतु पायते, तत्सवथा संसारवि भ्रमाप- रमे प्रसक्ते निरथकेमेवायमपवगमागिपाप्त्ुपायोपदेरा इत्यत्राऽऽह । मामेवेकं यथो- क्तस्वरूपं परमेश्वरं परमात्मने मदनुग्रहेच्छाप्रबोधिताः सन्तो ये प्रपद्यन्ते, मदभे- दृसमापात्तिपयेवसापिना यथोक्तेन ज्ञानेन समाश्रयन्ते, त एनामतितरन्तयपिकर- मन्ति । अहमेवैकः सततविकस्वंरपरकाशास्ा प्रभाकर इव तमिस्लयाऽनया न कदावित्सस्पष्टं शाक्यः । ततो मत्स्वहूपसमापनतवाद्ररितदेहाद्यहमत्ययतयाऽह- मेव सेपनः । ईव परमा्थानःसवमावभावमेदामाससंतमसमयीं मायामतिराङ्धतुम- टम्‌। न तु तस्यास्तदितरे मोहनिद्वानिमीट्ितिनिनदृ्टयः स्वरूपमपि रेवदितु शक्ताः। ननु कस्माच्वां सवः किन प्रपद्यत इत्याह । न मां दृष्छतिनो मढाः प्रपयन्ते नराधमाः । माययाऽपहतज्ञाना आसुरं भावमाध्रिताः ॥ १५ ॥ मदिच्छयेवाऽऽसरं रजस्तमोबहुखं भावं सतां समापना अत एव मायया यथो- कतस्वरूपयाऽतद्ययापद्टतज्ञाना आक्षिप्तपरमाथवोधास्ततश्च दुष्कतिनः, ससा- रश्च भ्रपातपयंवसायिज्ञानशन्यदुष्टक्रियावन्तोऽत एव मूढा विचेतसो नराधमाः परु- षेषु मध्ये निष्टा मां परमात्मानं न प्रपद्यन्ते नाऽऽभ्रयन्ते ॥

¢ ® [१९

ये तं मदिच्छावशादेव देवसगंमाजः सन्तो मदनुग्रहेच्छाविभौवितविधाशक्ति- परयोधिताः केवत्यपरापिफटपृण्यक्रियायुक्ताः प्रबुद्धास्ते,

चतरविंधा भजन्ते मां जनाः सुरतिनः संद। । आर्तो जिज्ञासुरथांर्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ॥ १६॥ [ शा. पा. १-'कृतिनो ऽरजुन. | । अनुग्रहीततच्वसाम्येऽप्यनुग्रहेच्छातीवादितारतम्याच्च चतुर्विधाः पर्तुतविभा- गेन चतुष्पकारा जना मां भजन्ते, मद्भक्ता भवन्त्यत एव ते सुरृतिनः । तेषां

९ राशा १-त्ययेत्यर्थः, २ राना १-मदेकपथः व. २ राका १-“स्वरपरप्र, ४ श्चा २-एतां. ५ राशा १.२. ठद्ूवयितुम्‌, ९ राना १.-यत्त.

१२८ सर्वतोमद्वाख्यटीकासमेता- [अ. ७

चातुर्विध्यं कथयति-जातौ इत्यादिना । तज्राऽऽतां मां मजते यो मृदुतरमदनुग्रह- पथेन वि शी्ैमाणससारमोहसंनिपाततया विरात्संवेधतापननदुःखयवेदनाकदथ्यं- मानमानसस्तानवतिपिच्छन्सकरखोकपामीदतचत्सज्ञकारादिस्थूखपियसमाश्नय- गेन मद्भक्तो भवति । ततः कमेण वधमानसमविशटेशवरानिन्ञासुयंः समुप- जायमानजगद्धावहेयोपदेयविचारः सन्कोऽहे, किमिद ररीरोष्ियाविषयादिमयं महामोहजारम्‌ , कथमतो बन्धनालरिमुच्येयेति तच्च ज्ञातुमिच्छुनानाशाख- दुशरूषाभवणाद्यभियुक्तमातिः सशायापन एव मत्सपयापरो भवति । अत एव त्वजिज्ञासामिनिेशपकण्दा विरभवद्ििकवासनाटोकविरीयमानाेपययपरत्यय- तीवरिमिरतवासथमानयथास्थिपेहेयोपदेयपदाथपविभागोऽथोर्थीं मां भजते । यः राखाम्यासवश्यादुत्ननिश्वयः सनिदमेव प्रमं फ पित्युपादेयतयाऽऽततत्वरक्षण- मर्थं वस्तर्थयतेऽभिकाङ्क्षयति । ततो ज्ञानी मां भजते । यः सकरुविचिकित्सावि- च्छेद विश्वस्तमतिः खीरुतयथोक्तज्ञानरक्षणपरमोपायः सन्यथोक्तस्वरूपमन्यवधा- नेन मामेवोपासते ॥

इत्येषां चतुर्णां मध्ये ज्ञानिनः परकषं प्रतिपादयितुमाह । तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकमक्तर्विरिष्यते । परियो हि ज्ञानिनोऽत्य्थंमहं स च मम प्रियः ॥ १७॥ तेषामातीदीनां मध्ये ज्ञानी यथोकतज्ञानवाव्वाशिष्यते । यतोऽतो सर्वतः सथूरात्सकमाज् विनिवृत्तोपादेयपरविपतिः प्रामुपायकाष्ठामधिरूढोऽत एव वेद्‌के- कस्वभाव एकसिमिन्मापि प्राभस्तचे भक्तिमानत एव नित्ययुक्तः सवास्ववस्थास्व- पिच्छिनसमाधानो यस्मात्‌ । तस्येवविधस्य ज्ञानिनोऽहमित्यथः । अचि- उजगत्पदाथत्ताथैपरिहरिेण पियः परीपिकारणम्‌ । स चापि तथेव मम ॒परयः। इत्यन्वयव्यतिरकप्रतिपाद्नपरमेतत्‌ ॥ ननु ज्ञानिन एव प्ररृष्टवे सत्यातादयः किं बहिष्छता एवेत्याह । उदाराः सर्वं एतैते ज्ञानी त्वासमेव मे मतः| आस्थितः स हि युक्तात्मा ममेषानुत्तमां गतिम्‌ ॥ १८ ॥ [ शा. पा. १-मतम्‌. २्-ममेवानु. |

किमीदिना

१९ राना १-संवेक्च. २ रशा १ 'बोधवानू,

श्वा, २३] भ्रीमद्धगवद्रीता । १२९

त॒ आरताद्यो यद्यप्युत्तरो्तरविरिण्टवेनान्योन्यभिनरूपास्तथा पपि मक्ति- त्यां छतोद्यया परेयेकया मच्छक्त्याऽधिषठिताः सन्तः सवं एवोदारा उदारचे- तस॒ ओदार्थरक्षणेनेकेन गुणेन य॒क्ताः । िवार्षिजज्ञासाथांधितादशासु ये वर्वन्ते ते व्यतिरिक्राथाटम्बिनो ज्ञानवान्पुनरहपित्यमेदेन मत्छवरूमैकाटम्बन इत्यालेवासो ममाभिपेतः । एतदेव प्रकटर्याति-- यस्मात्स ज्ञानी ममेव नान्यस्य व्यतिरिक्तस्य वस्तन्तरस्यानुचमां निरतिरयगापं प्रापिहैतुमभेदज्ञानसक्षणं पन्थानमास्थितः समाधितः ॥ । यतो युक्तात्मा मय्येव समाहितान्तःकरणोऽयमतः, बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रप्ते । वासुदेवः स्वमिति स महात्मा स॒दुलभः ॥ १९॥ आरत्वा्यवस्थाजुषां भयसं जन्मनां ररीरपरिग्रहाणामन्ते परिक्षये सर्व॑- मिदं चराचरं भावजातं परमाथंसततनिर्विकारसामान्यसेविद्रपो भगवान्सर्व् वसनास्सर्वस्य वा तत्र वसनाद्वासुदेव ईति सवादुयत्वानिथयेन मां परमकारणं प्रतिपद्यते । स चेवंविधः सवे्िष्टस्वभावः सुतरां दुमो दुष्प्रापो मनुष्य- कोटिष्वपि कदा वित्तादरो महानुभावो ठउभ्यतेनवा॥ कसात्तथाविधः सदरम इत्यत्र सेच्छामात्रभव कारणं प्रतिपादयितुमाह । कामेस्तेस्तेतज्ञानाः प्रपथन्तेऽन्यदेवताः । तं तं नियममास्थाय प्रर्त्या नियताः स्वया ॥ २०॥ योयोयां यां तनुं मक्तः श्रद्धयाभर्चेतुमिच्छति। तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम्‌ ॥ २१ ॥ स॒ तया श्रद्धया युक्तस्तस्या राधनमीहते । लभते च ततः कामान्मयेव विहितान्हि तान्‌ ॥ २२॥ अन्तवक्त फलं तेषां तद्धवत्यल्पमेधाम्‌ । देवान्देवयजो यानि मद्धक्ता यान्ति मामपि॥२६३॥ इह यथाप्रतिपादितेप्रकरिण नानाजीवभूता मत्परृत्यासकाः पुरुषा मदि- च्छो द्वावितकायकारणमावया गुणालिकया प्रत्या स्वया तत्ततुरुषमेदेन प्रतिनियतकायंकारणात्मना प्रयेकं स्वत्वमापनया नियताः प्रविभक्तशररेन्दि- ९ राशा १-उदात्त. २ राना १-~- गुणेन: नास्ति. ३ राशा २-ना १- कदाचित्‌ ” नास्ति, १५७

१३० सर्वतोभद्राल्यशकासमेता- [ अ. ७

यविषयाद्यासमकृतया प्रस्परभेदेन नियन्विताः सन्तः स॒खाद्यातमकं प्राकृतं ह्प- मेवाऽऽत्मतेन प्रतिपनाः । अत एव खत्वापनतत्ततपरप्युचितेसेसैः करियाफल- तथा प्राप्यवेन काम्यमानैः कमेर्मोगेस्तत्तषठोक न्तरमोग्येहतज्ञाना मुषितपरमा- थटक्षणेकतचचविषयवोधाः सन्तोऽन्यदेवता अन्या आत्मरक्षणपरमदेवतव्यतिरि- तहरिहराहिरण्यगमादित्यपमृतीस्तत्तत्स्वामिमतनानाफट्दायितभुतप्रमावाः, पर- स्परमिश्नात्मतयाऽवगम्यमानाः प्रतिपद्यन्ते भजन्ते | कथम्‌ । ते तं तच्दशेनप्र- सिद्धं नियमम्‌ । इतिकतव्यताविरेषहपां व्यवस्थामा्नित्यावटम्म्य । इत्थं स्थिते यो यः कषे्रज्ञः फटामिराषानुगुण्यन यां यां चतुमृजतिनेबत्वादिविभक्तविशेषां तनुं मूर्ति भक्तः समाधितः सन्‌ । भद्धया तावन्मा्रफख्दायिभिनदेवताविषयया तलत्फटप्रपय पूजयितुं वाञ्छति । तस्य तस्य तामेव तावन्मा्रफट्दायिभिनद्‌- वताविषयां भ्रद्धा, नान्यां प्रामिकतच्वविषयामचखां तद्विषयत्वेन स्थिरामहं ददामि। मतत एव साचिकादिसवंमागोद्धवस्य प्राक्परतिपादितत्वात्‌ । स तया महत्तया भरद्धया तस्य तत्तदारृतेर्दवतापिरेषस्याऽऽराधनं पस्ादनमीहते, मनोवाकायेशरे्े। तथ्य देवताविरेषादाराधिताःसतः पूर्वोक्तोपपत्या मयेवेकेन पारमाधिकेन कतर विहिवानिसृष्टान्हितानर्नुकूटन्कामान्मोगाहृमते । कितु ममेकमीश्वरं सर्व॑मनो- र्थप्रद्‌ं सम्यग्ज्ञानाभावादृजानंतामत एकास्पपज्ञानां तेषां परिमितं भोगरक्षणं फखमन्तवद्‌नित्यं भवति । ते धनज्ञानमोहिताः सन्त आसमान देव्ता फे च ना- नातिन प्रतिपद्यन्ते । ततश्च ये देवानानात्वेन प्रतिपनान्यज्ञादिभिरन्तवद्धिः क्रियाविरेषेर्यजन्ते प्रीणयन्ति ते देवान्यान्ति, तत्तदेवताधिकरणमूतं तं प देव- टोकं गच्छन्ति । येतु मां यथोक्तस्वरूपमेक तं यथाप्रतिपादितेन करमेण मदिच्छयेव पेयमाणाः सन्तः करमेण ज्ञानितद्‌ शापिरोहपन्तन भक्ताः समाभि- तास्ते मामेव परमं कारणं यान्ति, अह मित्यमेदेन समाप्यन्ते ॥ अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः । पर भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम्‌ ॥ २४ ॥

[ शां. पा. १-अयं टकः राम. पाठे नास्ति । २३ दलो. गकानन्तरं २५ शलोक एव प्रस्तूयते । भेन्यच्च, एतेन समानार्थः इलोकोऽन्यत्र ९ अध्यये ११ तमः दश्यते, यत्र शां. पाठे वियमानश्चतुथश्चरणः मम भूतमहेश्वरम्‌ › इत्यत्र ˆ राम › पठे ' ममाव्यय- मनुत्तमम्‌ › इति संगहीतः। कार्मीरीयपाटानुसारिणावभिनवानन्दवर्धनो चिम २४ तम इलोकं स्वटीकया समर्थयन्ति । तेनास्माभिरयं श्टोकोऽत् संगरहीतः ।

(न अणीय रिषि

९ राशा १-“ कमेण › नास्ति,

षो, २७] श्रीमद्धगवदरीता । १६१

तदित्थमासुरं दैवं च सग मयेव खेच्छयाऽऽपादितो ठोको मायाख्यया-

विद्यया शक्त्या च प्रवतिनिवृस्योरधमयोनियुज्यमानः सेसारापवगरक्षणं फं प्राप्नोतीति संग्रहेण प्रतिपादयितुमाह ।

नाहं प्रकाशः सवस्य योगमायासमावृतः । मूढोऽयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम्‌ ॥ २५॥ वेश्वर्पेऽप्यदूयाचिन्मातस्वरूपावस्थापरिच्युतिलक्षण रेशवरसमाधि्यौगरन्दे- नोक्तः । तथाविधयोगमहि घ्नोत्ादिता माया मत्छहूपान्यथाप्रतिपाततहेतुः रक्ति- स्तय समावृतो व्यवहितः सनहं सर्व॑स्य मत्परूतिमोहितस्याऽऽसुरस्वमावस्य जन्तोनं प्रकाश आत्मतया न प्रत्याभज्ञेयः । ततश्च सर्वा मृढो टोकोऽयमजम- प्ययं नित्यत्वाज्जन्मविनाश्रहिते मां नाभिजानात्यातमतिन न प्रत्यवमृशति ॥

यतः, वेदाहं समतीतानि वतंमानानि चार्जुन । भविष्यन्ति च भतानिमांतु वेद्‌ न कश्चन ॥ २६॥ [ शा. पा. १-भक्ष्याणि. |

दरीराण्यनित्यप्रतिपरिणामपर्यवसिताहै परत्यथतवात्सवंतोऽच्छेद्वतीं वेध- दृशामापनानि । अत एवातीतवतमानमाक्षष्यतदविदषणानि मतानि सर्वशरी-

॥

रिणोऽहं परभाथेवेदकस्वमाव एक एव वेद्‌ जानामि । मां पुनर्नित्यतात्काटक- ठनाधवष्छेद्विरहितमाहमानं न कश्िच्छ शरीरी वेद जानाति । इत्यनेना- नन्यसाधारणवेदकेकस्वभावतवं प्रस्य कारणस्य क्षिकायस्य च॒ भगतस्तद्रयति-

रिक्तस्वरूपस्य वेद्यत्वमेव प्रतिपादितम्‌ ॥ कृस्मा्वां न वेद्‌ कथिदित्यत्राऽऽह । इच्छादेषसमुत्थेन द्रदमोहन भारत । सर्वभतानि संमोहं सगे यान्ति परंतप ॥ २७॥

यत॒ एतानि सर्वभूतानि मन्मायावशादन्योन्यभिनान्यनित्यशरीरामक- तवाज्जन्मावेनाशमाञ्चि सर्गे सृष्टो सत्यां पारमाथकखहपाविमर्शरूपमन्ञानं

[ती

१ राना १-शरीरे,

१६२ स्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ, ७

यान्ति, परतिपद्यन्ते । केन ! द्रद्मोहेन । दद्रानि सृखदुःखाद्यातसकानि, स एव मोहस्तच्वाप्रतिपतिस्तेन । कीटशेन ? इच्छ द्विषसमुव्थेन रागदरेषप्रभवेण । इद्‌- मतर तातर्यम्‌ । मन्मायोद्धावित्गुणमयप्ररतिरूपसगंसंमोहिताः स्वपाणिनः पर- स्परभिना नित्यगुणपारणामात्मकमेव जगदिदं मन्यमानाः कविद्रज्यन्तः किंचिद्‌ दिषन्तः संसारचक्रपारेव्तनमनुमवन्तयतो यथाप्रतिपादितस्वूपं मां नित्यातीर्वि- करिकविरस्वमावं परमात्मानं न भजन्ते ॥ के पुनस्तां भजन्त इत्यत्राऽऽह । येषां त्वन्तं गतं पापे जनानां पुण्यकर्मणाम्‌ । ते द्वद्रमोहनिमुंक्ता भजन्ते मां दृटवताः ॥ २८ ॥ | शां. पा. १-त्वन्तगते. ] येषां पुनजनानां मदनुग्रहादेव प्रत्युदिता शक्तीनां सतामत एव पुण्यक- मणां सुरृतिनां पापमज्ञानरक्षणमन्तं गतं विनाशे पाप, ते यथोक्ता ददरमोहान- मुक्ता दृढव्रताः स्थिरनियमाः सन्तो मामेकं देवतं भजन्ते, मदभेदपरतिपतिष्थ- न्तया सपर्यया समाश्रयन्ते ॥ इत्थं च, जरामरणमोक्षाय मामाधित्य यतन्ि ये । ते बह्म तद्विदुः छत्स्नमध्यात्मं कमं चाखिलम्‌ ॥ २९॥ साधिगभरताधेदेवं मां साधियज्ञं चये षिदुः। प्रयाणकालेऽपि च मां ते बिदुयुक्तचेतसः ॥ ३० ॥ इति भ्रीमगवद्वीतासुपनिषत्सु सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ मां यथोक्तस्वहपमाधित्य चतुर्वधया भकवःयाऽऽटम्बनीषृत्य ये जरामरणादि- देदरदोषविमृक्तये यतन्ते ते सततमषटुप्तोद्योगा भवन्ति । ते च युक्तचेतसो यथोक्तसमाधिसततसमाहितमनसौ बरह्नसवरूपाद्मिदेन, समनन्तराध्यायव्यास्या- स्यमानसप्तविधविज्ञानदृशा मां विदुर्मा जानत इत्योम्‌ ॥ गीताध्याये स्थितिमुपगताः सप्तमे सत्यरूपे सन्त; सम्यक्फटितसुरूताः केऽपि रोके यथाऽस्मिन्‌ ।

शो. ५] भ्रीमद्धगवद्रीता । १६३

निःसदेहाः सकलमवनाभोगभावव्यवस्थां हस्तान्यस्तामलकफल्वन्धयक्तमाटोकयन्तु ॥

इति भीराजानकरामाक्ररा्ते बाक्याथान्वयमत्रे सर्वतोमद्रनान्न भगवद्रीताविवरणे सप्रमोऽध्यायः ॥

॥ अथाष्टमोऽध्यायः ॥ अथ सप्तमेऽध्याये प्रतिपादितज्ञानविदो भक्तिटक्षणविन्ञानविरारदा बल्ला दीन्पकारान्विदुरिति यद्धगवतोक्तं ततस्तेषां प्रकाराणां संजातस्वरूपजिज्ञासुः। १

अजन उवाच । किं तद्रह्म किमध्यात्मं फे कमं पुरुषोत्तम । आधिभृतं च क प्रोक्तमधिदेवं किमुच्यते ॥ १ ॥ अधियज्ञः कथं कोऽ देहेऽस्मिन्मधुसदन । प्रयाणकालेऽपि कथं ज्ञेयोऽसि नियतास्ममिः॥ २॥ [ शा. पा. १-कारे च. ] प्रशचवाक्यार्थान्देतानि गताथांनि । किंतु किं तदिति वच्छब्द्स्यायममिप्रायो यद्धगवतोक्तप्रायेष्वेतेषु प्रकरिषु कि तद्‌ बल्ल ! कः पकारो बह्लसवरूपः कश्वा- ध्यात्मस्वरूप इति विभागजिज्ञासारूपः प्रयाणकारे, कथं ज्ञेयोऽसीति पुवमनु- ्ताथावेषयः प्रथक्प्भ्नः ॥ यथोक्तपरभ्रव्याकरणार्थं मगवानुत्तरमाह्‌ |

श्रीभगवानुवाच । अक्षरं बह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते । भतभावोद्धवकरो पिस: कर्मसंज्ञितः ॥ ६॥ अधिभूतं क्षरो मावः पुरुषश्चाधिदेवतम्‌ । अधियज्ञोऽहमेवाज देहे देहभृतां वर ॥ ४॥ अन्तकालेऽपि मामेव स्मरन्मुक्त्वा कृटेवरम्‌ । यः प्रयाति स मद्धावं याति नास्त्यत्र संशयः ॥ ५॥ [ शां. पा. १-'कल च. ] तत्र ब्रह्न किमुच्यत इति प्रभे तावदुत्तरम्‌ । परमक्षरं ब्रह्न, न क्षरति न संच- ठयाति, न रवरूपाच्च्यवतीव्यक्षरं चिद्रूपमुच्यते । तच्च द्विपकारं संभवति ।

१६३४ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ,८

ब्रह्मरूपं जीवरूपं च । यद्‌ ब्रह्मह्पं तत्परमम्‌ । तस्य न कदावित्स्वरूपात्सचटनं भवति । यतस्तस्य प्बन्धतः स्वरूपं जन्मविनाशादिभावविकारासंपषटेकाष- नमावटक्षणं सहजनित्यानन्देकधर्मकं सकरिश्वभावावभासकतवादविश्वरूपमपि षि- श्वभाववदवच्छेद्यत्वेन कथंविदसंगतत्वात्तेभ्यो व्यतिरिक्तं प्रतिपादितमेव । जीव- ल्पंतु कृटस्थत्वे सत्यक्षरं भवति । किंत्वपरं परं बह्लवतपरतवेनावस्थितं, यतस्तस्य मायवशातक्षरस्वमावप्राकतमावाहुप्रत्ययाटम्भने साति देहादिपारतभा- ववतपरयोद्यो जन्मपरणारिकं वा तत्खहूपमनुविद्धानस्य स्वरूपपच्युतिसंबन्धे सत्यपरमक्षरत्वम्‌ । यदरक्ष्यति ।

दराविमो पुरुषो सोके क्षरशवाक्षर एव च ।

क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥

यस्मातक्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ।

अतोऽस्मि छोके वेदे च प्रथितः पुरुषोचमः ॥ इति ।

इत्थं ब्रह्मपेक्षया जीवानां नित्यत्वेऽपि प्रतिपादितोपपच्या निरृष्टमक्षरत्वं परमं

त्वक्षरं ब्रहषेति प्रथमप्रभ्नस्योत्तरम्‌ । अध्यात्मं किमुच्यत इव्यवोत्तरम्‌ । स्वभा- वोऽध्यात्ममिति । स्वमावदब्देन मृमिराप इत्यादिना, ययेदं धार्यते जगदित्यन्तेन ग्रन्थेन प्राऽपरा च प्रकृतिभगवता प्राक्पातिपादितेहोच्यते । एव प्ररृत्यात्मकः स्वभावः परमकारणलूपसत्यात्मावभासितनानालमाधीनत्वाद्ध्यातममित्युक्तः । आत्मा हि परमेश्वरो जडवेतनविभागेन स्वेच्छयाऽऽत्ानमेवावमासयति । यदुक्तम्‌ ।

कत्पयत्यात्मनाऽऽत्मानमात्मा देवः स्वमायया ।

स एव कुरते भेदानिति वेदन्तनिश्वयः ॥

एवं द्विपकारप्रृतिलक्षणस्वभाव आत्ाधीनत्वाद्ध्यालममुच्यत इति द्वितीय- प्र्रस्योत्तरम्‌। अथ कि कर्मत्यत्रोत्तरम्‌। विसगेः कम्॑सोज्ञित इति । विसर्ग विसृष्टा परबरलव्यतिरिक्ता सुटः कर्मतिसंक्षितः । तस्य हेतुगर्भं विशेषणमाह, मृतभावो द्‌भवकरः । भरतानां जडाजडप्ररत्यातमकानां यो भावः सत्ता । जडानां प्रवा- हनित्यतारूपाचेतनानामन्योन्यविभक्तवेऽपि कृटस्थनित्यतारूपा । तस्य भावस्यो- द्रवं तथावभास्तनरूपामभिव्यक्तिं यः करोति स तथोक्तः, ईश्वरेच्छयाऽनादिना

१ राना १--समये, २ राना १-' “लक्षणः › नास्ति,

श्वी. ५ 1 भ्रीमद्धगवद्रीता । १३५

प्वन्धेन जडवेतनयोः प्रू्योयः सेयोगस्तेन छतो यः स्वपपश्चमयः सर्गः स तयोः कमम उच्यते | यत उक्तं पराक्‌ |

' एतद्योनीनि मृतानि सवाणीत्युपपारय › इति ।

एवं बुद्धयादिपरथिवीपयन्तप्रपश्चलक्षणो जडायाः प्ररूतेयो विविधः सगं- स्तथा चतुदृशाषधप्राणिपपञ्चलक्षणो यो जीवमृतायाः प्रतेर्विविधः सर्गैः स तयोः सेयोगजत्वात्तयोः कमत्वेन विग उक्त इति तुतीयप्र्नस्योत्तरम्‌ । अथाधिभृतं किमुच्यत इत्यतोत्तरम्‌ । आधमूतं क्षरो भाव इति । क्षरः परि- णामवदूपतया स्वरूपसंचङनप्रो यो भावः प्रतिपुरुषं विभक्तकार्थकारणकराप- मत्कः पदाथः सोऽधिमूत उच्यते । तस्य मरताधीनतवात्‌ । मृतषूपा प्रर- तिः कायैकारणास्मना विपरिणमत इति क्षरो मवोऽधिमूतमिति चतुथपर्च- स्योच्तरम्‌ । अथापिदवं किमुच्यत इत्यत्रोत्तरम्‌ । पुरुषोऽधिदैवतमिति । पुरुषः षेतज्ञ इति जातावेकवचनम्‌ । अतस्ते ते पुरुषास्तततद्रासनानुगण्येन परिणतपर- विभक्ततत्तत्काय॑कारणात्कक्षरमवि रूपेऽथऽधिष्ठातृतयाऽवापिष्ठमाना अधिदैव- तत्वं भजन्त इति पृरुषोऽधेदैवतमिति पश्चमप्रभस्योत्तरम्‌ । अथा देहे कथं केन प्रकरेण कश्चाधियज्ञ इत्य्रोत्तरमाह । अधियज्ञोऽहमेवात्रेति । परस्परविभक्तकतंभिमानाविष्टनानाकषेषज्ञाधिष्ठितेऽस्मिन्देहे यद्यपि क्षेत्रज्ञा एवाधियज्ञमहंन्ति, तत्तफलाभिसंधिना ते ते योगविधिमनुतिषठन्तस्तादरमवच्छि- नमात्मानं कतेत्वेनामिमन्यन्ते, तथाऽपि पारमार्थिकस्य कततस्यानन्यसाधार- णत्वाद्हमेव मुख्यः कर्तां सर्वयज्ञानामित्यहमेवाधियज्ञो नान्यः । कथमिति प्रकरे परकषेऽ्येतदेवोत्तरम्‌ । अहमवाहमित्यनेनेव परकारेणाहमधियज्ञः । इदम तातम्‌ । योऽपि क्षे्ज्ञानां शरीराद्यारम्बनानिमित्ताहकारो, योऽपि परमस्व- हपनिष्ठो मम, तयोरहंकारते नास्ति कथिद्धिदः । केवटे मायावशान्षेबरन्ना- नामवच्छे्याटम्बननिष्ठतवादुच्छिन इवासो । मम ॒तु स्वमावनिष्ठतवादनव- च्छि इत्यहूमेव नान्यो मृख्याहकारनिष्ठतयाऽपियज्ञो न प्रकारान्तरेणेति । सरवैयजञेष्वधिरूतः प्रभुरहमेष । यदुम्‌ , अहं हि सरवंयज्ञानां भोक्ता च प्रमुरेष चे । हति षष्ठस्य परभ्रस्योत्तरम्‌ । अनेनेव न्यायेनाधिमतमहमेवेति बेोदधभ्यम्‌ मतभावेन परमार्थतोऽहमेव स्थित इत्यर्थः । तथेवाधिदेवततेन पुरुषाख्यो यः प्रकार उक्तस्तत्राहुमेवापिरृत इति परभषटूकस्थ सैक्षेपतो व्याकरणमेव

१६६ सवतोभद्रास्यटीकासमेता- [ अ. ८

वेदितम्यम्‌ । यदुत ब्रह्लालकर्मसंज्ञं परमालक्षेजज्ञपररतिपरिणामकूपं सप्तमे त्वयं निर्णीतम्‌ , तत्र यथाक्रममधियज्ञाधिदेवताधिमूतमविनाहमेव तत्वतो व्य- वस्थितो न मद्ुयतिरिक्तं किचित्संमवतीति तातपयम्‌ । तथा स्मे (ते बहन तद्विदुः रुप्लमित्यादिना तच्वयमेतदुक्वा, ° साधिमृताधिदैवं मां साधि- यज्ञं चते विदुरिति तद्ुचापकववेनाऽऽममानं मगवानिर्दिषटवानैति | अथ प्रया- णकाठे देहादृहान्तरसंक्रान्तेसमये नियतातभिर्निगृहीतान्तःकरणेः कथं ज्ञे योऽसीत्यतोत्तरम्‌ , अन्तकारेऽपि मामेवेत्यादि । अन्तकाछेऽपि तत्तत्कर्मक्षया- तस्थ तस्य शरीरस्य प्क्षयसमये मां यथोक्तविदेषणे प्रमानं स्मृता संचिन्त्य, मतस्वपप्रत्यवमरापूवं॑कठेवरं शरीरं त्यक्ता स्वातन्त्येण विमुच्य यः प्रयाति, तती देहादुत्कामति, स मद्भावं मदीयां सत्तां यात्यहुमेव सपद्यत इत्यत्र सरायः संदेहो नासि ॥

तथा युक्ते प्रद्रायितुमाह्‌ |

ये य वाऽपि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कटेवरम्‌ ।

० थ क सरे,

तं तमेवेति कोन्तेय सदा तद्धावभावितः ॥ ६ ॥

य॒य सािकं राजसं तामसं वा भावं पदार्थं स्मरन्‌, साचिक्या राजस्या तामस्या वा बुद्धा ध्यायन्पुरुषोऽन्तेऽवसाने देहं जहाति तं तमेव देहान्तरं प्रतिपद्यते । अत्र हैतुगरभं विरेषणमाह, सदा तद्भावभावितः । सदा नित्यकारं तिमस्तादशि साचिकादो भवे भावितः, संजातभावनो यतः । किमुक्तं भवति । वतमाने देहे यदेव साच्िकाकं वस्तु पृरुषोऽभ्यासेन भाव- यति तत्तद्धावनाभ्यासप्रकषांहितसंस्कारस्तमेवान्तेऽवश्यं स्मरति । यमेव च स्परस्तस्माहैहादुत्कामति तमेव ततसमनन्तरे टमते । यद्वक्ष्यति । यदा सच्चे विवृद्धे तु प्रटयं याति देहमृत्‌। तदूत्तमविदां टोकानमलान्प्रतिपद्यते ॥ रजसि प्ररयं गत्वा कमसङ्किन्पु जायते । तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥ इति । यत एवम्‌, तस्मात्सर्वेषु कषु मामनुस्मर य॒ध्यच। भदापितमनोवुदधिर्मामिवेष्यस्यसंरायम्‌ ॥ ७ ॥ रां पा, {-मय्यपित", र~ सशयः, 1]

खो. १०] श्रीमद्धगवदरीता । १३७

तस्मादुक्तातकारणादापोषदेद प्रारिक्षणास्पम्‌ति सवषु करेषु । कारशब्द्‌ उपटक्षणाथः । तेन सवेषु दृशेषु, सवष्वाकारेषु, सवांस्ववस्थासु यथाप्रति- पादितस्वरूपं मां परमासने परमश्वरमनुरमर्‌ संचिन्तय । मस्वहूपध्यानान परत निविहावधानो भ्व । युध्यरव स्वद्मौनुतिष्ठ च । येन मयि यथोक्तेन प्रकरेण नित्यविनिवेदितान्तःकरणो निःसंशयं ममिवेष्यक् । मदमेदं प्राप्स्याधि, अहमेव भविष्यसीत्यथंः ॥

क क

प्रतिपत्तिदाढर्याथमेनमेवाथ विवरीतुमाह ।

अभ्यास्योगयक्तन चतसा नान्यगामिना । प्रमं पुरुषं दिव्यं याति पाथानुचन्तयन्‌ ॥ ८ ॥ नित्यानुस्मरणयलनरक्षणे समाधौ युक्तेन संबद्धेनात एवानन्यगामिना यथो- क्ततरवव्यतिरिक्तवस्वन्तरविरतगतिनाऽवःकरणन चिन्तयन्‌ सदा ध्यायन्‌ । सैरकारबलापपरमं सवभ्यः प्त्ज्ञभ्य उत्टृ्टमकं पुरुपमासानं दिव्यं दिवि प्रम- व्योम्नि सवमावमय मवं, याति प्रतिपद्यते, तादास्यमुषेति ॥ ९वमवापितोपपच्युपन्यासपद यथापरतिप्यादितानुत्तरज्ञानमा्रसाधनं परमुत्का- निक्रमं प्रतिपद्यदार्नी प्राणजयादुसाप्ययागसाधनमप्र्‌ तं प्रतिपादयितुमाह ।

कविं पुराणमनर्ाक्षितार- मणोरणीयांसमनस्परयः सर्व॑स्य धातारमाचेन्त्यरूप- मादित्यवर्णं तमसः परस्तात्‌ ॥ ९॥ प्रयाणकाठे मनसराऽचटेन भक्त्या यक्ता मोगबलेन चैव । भरुवोमध्ये प्राणमावरय. मम्यक्‌ सतं परं पुरुषमपापि दिव्यम्‌ ॥१०॥

स एवंविधो योगी तं दिव्यं दिवि परमन्याम्नि भवे, अत एव परं सर्वा तृष्ट प्रूषमीश्वरमातमानमपैति प्रामोपि । कोऽसौ ! यो भक्त्या भगवदनुग्रह- दिवसारोकप्रभातरंध्यया सुकटपुरषाथासिद्धिवीजमुतया तथा प्रस्ततस्वूप- निरूपणसमापिसामर्थ्यन _ युक्तः संरपस्यामवर्थायामचठेन स्थिरसमाधनेन- मनसाञन्तःकरणेन सवस्य धातारं प्रमकारणमनुस्मरेदन्तकाटेऽनुविन्तयेत्‌ । कथं

१८

१६३८ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ८

कीटृशं च ? भरुवामध्येऽ्यासस्वतन्बीहतं प्राणमाःतरं मारतं, सम्यग्‌ मध्यमेन मागण, निवेश्य सधाय। अ] दित्वे स्वतेजोव्यतिरिक्तव्योतीहपमत एव तमसः पृ(प)रस्तात्‌ , अज्ञानस्य प्रथक्तया वतमानम्‌। कीदृशम्‌ ! सर्वरय धातारमनुस्मरत्‌। परावरथायां केविमित्यादिविेषणविरि्टतवाद्चिन्तयं पारमाथकज्ञात्स्वभाव- तवाच्विन्तनक्रियायाः कृमेत्वं नेतुमदक्यम्‌, यतः पुराणं कृविमनादिं द््टार तथाऽनुकासितारं सवस्य चराचरस्य सगेस्य तेन तेन नियमेन नियन्तारमतः सवज्ञं सवेकतारं चेत्युक्तं भवति । तथा स्वहूपतोऽणुः सूक्ष्मः कषेषज्ञादिस्तसमा- दप्यणीयांस्मतिदायन।णुम्‌ । दद्म तावरम्‌ । यः परावस्थायामेद्ैतज्ञानेक- विषयत्वारमरणव्या१।२।वे९य भत स्त.र्येगह्पायामवस्थायां नियतडेदात्वेन निय- त।क।रतवेन यो योगी यथक्तेन क्रमेण स्मरति, स तमेव पुरुषमपेति, तत्स ५।५ गच्छति ॥

धो

यागक्म्‌ एव प्रमपदृपराम्तिफटो यदा भवति तद्‌] सम्यग्वक्तं प्रतिजानीते ।

यदक्षरं वेदविदो वदन्ति विरान्ि यद्यतयो वीतरागाः । यदिच्छन्तो बक्षच्यं चरन्ति तत्ते पदं संयहेणांभिधास्ये ॥ ११॥ [ रा. पा.-'ण प्रवक्ष्ये. |

तत्पदं योगिभिः प्राप्यं धाम रहण संक्षेपेण ते तुभ्यमाभिधास्ये कथपिष्या- मि। कि तद्धाम । यद्दाधिदो वेध्थतिशारद अक्षरं नित्यं विद्वांसो वदन्ति, पवचनेन पततिपाद्यन्ति । यच्च यतयं इमे निष्ठा विरागि २५।१दन्ते । यचेच्छन्तः प्राप्तु कामा ब्रह्नचर्यं बरह्मणो वेद्स्याध्ययनभ्रवणादिना चयमाचारं चरन्ति गच्छन्ति समाश्रयन्ते । केचिद्िदन्तीति पादं १६नति । एवमेतन्याचक्षते । यथा वेद्विदूय्- हणेन गृहस्थवानप्रस्थाः प्रतिपादिताः । यतस्ते शा्ोक्तक्रियानुष्ठाननिष्णाताः स॒न्तस्ततपदं विद्न्ति जानान्ति प्रोप्यतयाऽध्यवस्यन्ति । यतयस्तु छतछृत्यत्षा- द्विशन्ति, तादा्यमाप्नुबन्ति । ब्रह्मचारिणस्तु तसरप्तुकामाः सवाध्यायकाक्ञाथं- बोधादिनिष्ठा वतविरेषं भजन्ते ॥

इति यथाप्रतिज्ञावममिधातुमाह,

[॥ + चिकि ाक-केि-वकनधन अिीषिििदयीनिि्येिनिषीिधयक ०००२४ ~

१ राना {-तथा,

छो. १५1] श्रीमद्धगवद्रीता । १६९

सर्वद्वाराणि संयभ्य मनो हदि मिरुष्य च । मध्याधायाऽऽत्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम्‌ ॥ १२॥ आओमिव्यकाक्षरं बरह्म व्याहरन्मामनुस्मरन्‌ ।

यः प्रयाति त्यजन्देहं स याति परमां गतिम्‌ ॥ १३॥

स योगी परमां गतिं पर्वोक्तं प्रष्टं पदं याति प्रतिपद्यते । कोऽसो १य एव देहं शरीरं त्यजन्‌ विमुञ्चन्‌ याव्युत्करामति । कीराः ? मामनुस्मरन्‌ योगधारणा- मास्थितो मां यथोक्तस्वरूपं प्रमकारणमकारवाच्यं ब्रह्मरत्वमनुध्यायन्‌ । योगस्य कस्यचित्समाधेरारम्बनीमूतेऽथे चित्तनियहां धारणां मूमिकामाभितः। कथमास्थितः ? प्रथमदरं स्वदराणि चक्षरादीयि वित्तवृत्तिप्रसरवत्मानि संयम्य यथास्वं विषयेभ्यः प्रत्याहत्य मनश्रोपदृशधिगते हदि सवसंविरृषिकरण- भूते देहैकदेशे निरुध्य प्रतिषिद्धेन्दियविषय प्रचारं छला, तथा पराणमन्तश्वरं मारुतं मूध्नि ब्रह्मरन्ध ब्ह्मपुरागलमृतभ्रमध्यग्नन्थिमेदा छग्धमार्ग सन्तमादाय रुत्वा, तथोमिति प्रसिद्धेकाक्षरलू्पं नक्ञ शाब्दतचदाच्यं प्याहरनुच्चारयन्‌ । शवं प्राणस्य मूध्नि प्ररणं प्रणवस्योच्चारणं प्रणववाच्यस्य च मास्वरूपस्यानुस्मरणं वेति सर्वेद्धियमनोनियमपूरवकं युगप्रितयमेतत्संपादयन्‌ यो देहविसर्गे कराति, स॒ योगी परमं पदं प्राप्नोतीति तात्पयेम्‌ ॥

तसिमन्पयाणकाठे तात्काटिकवस्थाविततस्थखचित्तो योगी कथमत्र समाधि साद्येदित्यत्र पूर्वोक्तं कारणमाह ।

अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः तस्याहं सुलभः पाथं नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ १४ ॥ तस्य नित्ययुक्तस्यावषच्छिनसमाधेर्योगिनोऽहं नित्यशः सवांस्ववस्थासु, सुखा- सिकास दुःखात्मिकास॒ वा, सुलभः सुपापः । कस्य ! यः सततमन्यवधानेन मां यथोक्तयोगाभ्पस्तस्वरूपतयेकं वच्च परमात्मानमनन्यचेता अन्यतो मन््यतिरिक्तादरस्तुनो निव॒त्तान्तःकरणः स्मरत्यात्मत्वन प्रत्यवमृशति । यं यं भावं स्मरन्वाऽपीत्यादिनोक्तोपपत्य सवात्मकमत्स्वरूप प्रत्यवमशाम्याससुदढ संस्कारस्य योगिनस्तस्यामप्यवस्थायामहमात्मम्‌तत्वात्कथं दुष्प्राप इति तात्य॑म्‌॥ ये चानेन क्रमेण मां प्पनास्ति, मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमरश्वतम्‌ । नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धं प्रमां गताः॥ १५॥

१४० सवेतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ. ८

महात्मानो यथोक्तज्ञानपरिशीखनमावान्महान्‌ सर्वातिशायी परश्चर एवाऽऽतमा येषां ते तथा, अत एव मां यथोक्तया मक या समाध्रित्य परां सिद्धिमभे- दसमापत्तिरक्षणां प्रमां फटसेपत्तिमितः समाराद्रताः सन्तः पुनभूृयो जन्म देहा- न्तरपािं नाऽस्प्नुवन्ति न ठभन्ते । कीटं जन्म ? दुःखानामाध्यासिकादीनां सैर हत्रिप्रकाराणां विस्तारतो ऽनन्तमेदानामासयमास्पद्म्‌ । तथाऽशाश्वतमवश्यमनुसक्त- दारीरेन्दिथादिसवस्वविनारम्‌ । अनासन्यत्पप्रत्ययनिबन्धना स्॑दुःखयोगिता जन्मविनारादिविकारसंवन्धता च जीवानां सामान्यं प्रमकारणमेकमासानं मामहतया प्रतिपनानां पुननं संभवतीति तातम्‌ ॥ एवे च यथोक्तेन येन मत्समाश्रयणमकमुपायं वर्जयित्वा नान्यक्किविदपुनरा- वृत्तिकारणं संभवतीत्याह । आब्रह्मभूवनाष्टो काः पुनरावर्विनोऽजजन । मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न वियते ॥ १६॥ परमप्रकृष्टतपोयज्ञदानादिपुण्यकर्मप्राप्यो ब्रह्मणः प्रजापतेटको बक्षरोक- स्तमवा्धं रत्वा यानि' कानिवितुण्यकरमपराप्याणि टोकाम्तराणि संभवनिि तेषु छोकास्तत्तक्कियानुष्ठातृतवाहन्धोपपत्तयौ जनास्ते यथोकज्ञानगरन्यत्वात्तासां क्रियाणामनुष्ठितानामन्तवच्वे सति पुनरावर्तिनो भूयः संसारव्मीनि परादु्भाविनो, मां यथोक्तज्ञाननिमंखमक्तेमातरकोपायगम्यं परब्रह्मस्वरूपपरमश्वरमुपेत्य तादात्मय- प्रतिपर्तिपयन्तमाभ्रित्य पुनर्जन्म संसारमूमादुतपत्तिनं विद्यत एव । मामुपेत्य भूयो न जायन्त इत्युपायजननक्गिययेरिककै कत्वमत्रावगन्तम्यम्‌ ॥ अथ कथं ब्रह््टोकवासिनोऽपि पुनरावतन्त, न पुनरमस्मपना इत्यत्र केमेण कारणमाह । सहस्रयुगपयन्तमहर्यद्रह्मणो विदुः | रातिं युगसहस्रं तां तेऽहाराञ्रषिदो जनाः ॥ १७॥ जागरस्वभाद्यवस्थाहैतुमतसुयोदयास्तसमयोपरक्षितमेव काटविशेषमहोरात्र- तया मन्यन्ते । तेन ते तत्वतोऽहोराव्रस्वहूपज्ञाः । ये त॒ ब्रह्मणः प्रजापते व्यया संख्यया चतुयुंगानां सहस्रपयंन्तो विधिर्यस्य, तावत्ममाणमहवां सरं विदु- जनते, तावत्मरिमाणामेव च रार, ते तचन्ञा अहोरात्रविद्‌ उच्यन्ते । किमनेनाक्तं मवति । यथा म्यानां नाडिकाषष्टयवच्छिनः कारोऽहोरा्र- स्तथा ब्रहमटोकनिवासिनां चतु्यंगसहसद्रयावच्छिनः काटोऽहोरात्रः । तत्र

शो, १९] शरीमद्भगवद्रीता | १४१

यथा मत्याः स्वाहोरात्रपरिकटिते वषदातं पुरुषायुषमतिवाद्च देहान्तरं भजन्त इतीह ्यवस्था, तथा ब्रह्लटोकनिवासिनोऽपि यथोक्तपरिमाणावच्छिनाहोरा- नेकठनया वर्षदातं पुरुषायुषमतिवाल्य पुनदृहान्तरं भजन्तीति कममूमिमाजां म्यानां ब्रहनरोकनिवासिनां च पुण्यकर्मणामहोरात्रदिः पृरुषायुषपर्थन्तस्य कारस्य हैसदैष्यरृपो विशेषः, नतु संसारिषे तेषां कथिद्िशेषः। ततो यथा मत्याः पुनरावतेन्ते, तथा बह्मसाकृनिवासिनोऽपि सवकाटपारिमाणेन पुर- पायुषमतिवाह्य ॒पुनरावतेन्त इत्याब्रह्मुवनाहाकाः पुनरावर्विन इत्युक्तम्‌ । तेनेद्मतर तातयम्‌ । यथोक्तज्ञानशून्यपुण्यक्रियाविरेषानुष्ठानटभ्ये काटावच्छे- दतुच्छभोगसबन्धात्संसार एव युगसहसरपरिमाणमपि काददे्यमन्तवच्वान्म्या- होरात्रानातिरिच्यत इति यथोक्तं युगसहसरदयपरिमाणं काटमहोरा्रतवेन ये मन्यन्ते, तेऽहोरा्रविदो जना इत्युक्तम्‌ ॥ इदानीं तु तस्य ब्राह्मस्याहोरात्रस्य स्वरूपप्रतिपादनदरिण मर््याहोरा्र-

तुल्यवृत्तान्ततामुपदेश्यानां विवेकनेम॑ल्यायोपेष्टमाह ।

अग्यक्तार-चक्तयः सर्वाः प्रमवन्त्यहरागमे !

रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तमेवाव्यक्तसंज्ञके ॥ १८ ॥

भूतग्रामः स एवायं मृत्वा मृत्वा प्रीयत ।

रात्यागमेऽवरः पाथ प्रभवत्यहरागमे ॥ १९॥

अन्यक्तादीश्वरोद्धावितजगत्कारणमभावाद्‌ गुणस्ताम्यातनः परधानापराभिधाना-

तदाथांद्‌ युगसहस्रपरिमाणव्र्मदिवसाविंभीवे सति सर्वां व्यक्तयः सर्वभावानां सर्वे विरोषाः पमवन्ति प्रादुमेवन्ति । यथा सूर्दयात्पवृतते दिवसे सर्वप्राणिनां सवक्रियाविरेषाः प्रमवन्ति तथेव युगसहसरपरिमाणे तरहनिशागमे तत्रैव यथो- केऽव्यक्तसंज्ञतत्वे प्रीयन्ते, व्यक्तरूपतां परिः्य्य शक्तिमाचत्वनावति्नते । यथेह सवप्राणिमतां सूर्यारतमयात्संजाते निशागमे सरवद्रयप्रवत्तयोऽन्तरेव प्रटी- यन्ते । किमत्र तात्पर्यम्‌ । इहोदयास्तमययोः सर्गप्रटययोश्च पययेण प्रवह- तोरनित्यत्वे नास्ति कथिद्धेदः । केवटे कटवरादिविनश्वरभावाहं एव संकलि- तनिसगेनिरवच्छेदृसंविदां मायाङक्तिमोहितानां हासेदेध्य॑कस्पनाङतो विरेष- विभ्रमोऽत तर्द यथोक्तज्ञाननिष्ठतया कारानवाच्छने सत्ये स्वासन्यहंम-

"~

-~------~"~~-------

१ राना १-' यथा › नास्ति. २ राना १-हरवदर्ष्य. ३ राना १-' कल्पना" › नास्ति, ४ रारा १-तेन,

१४२ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ८

तिपतिषिवेकिमिदरदीकायति । एतदेव निगमयति-मूतमरामः स एवायमिति । स एवायं चतुदंशविधेन पपञ्चन पविभक्तो मृतम्रामश्वराचरपाणिवर्गो यथोक्तेन करमेण सर्गादो मूता भूत्वा पुनः पुनरमिन्यक्तिमासाद्य राच्यागमे ब्र्नरातिसंज्ञ प्रटथकलि प्रीयते न्यग्भवति । अहरागमे सगदो तु प्रभवति व्यक्तिमा- सादयति । इत्येवमाब्रह्नमृवना खोकाः पृनरावतेन्ते ॥

इत्येत्मतिपादनप्रसंगेन सगेपरयस्वरूपं प्रतिपा, इदानीं मत्पतिपना येनं कारणेन न पुनरावतंन्त इव्येत्पतिपाद्पितुमाह ।

परस्तस्मात्तु भावोऽन्यो भ्यक्ताव्यक्तः सनातनः । यः स सर्वेषु भूतेषु नर॑यत्सु न विनश्यति ॥ २० ॥ अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम्‌ । ये प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम।॥२१॥ [ शां. पा. १-व्यक्तोऽव्यक्तत्‌. ] तस्माद्त्यक्तसंज्ञानगत्कारणववेनावभासितात्पदाथात्धानाख्यात्वरः पुनरन्यो विलक्षणो भावः परमाथसतदाथों विद्यत इति शेषः । कीदशः ! व्यक्ता- व्यक्तः, व्यक्तं कारणत्वेन प्रधानापनमव्यक्तं प्रधानात्मकं वस्तु यस्मात्‌ । तथाविधाविवक्षितेश्वरलक्षणमभाववशाक्किलाग्यक्तव्यवहारोऽयं प्रतीयते । यदि वा व्यक्तश्वाव्यक्तश्वेति विशेषणसमाश्रयणेन व्याख्येयं तत्पदम्‌ । स हि भावो नित्योदितपरकाशात्मकतयेव सर्वमिदं प्रकाशयन्‌ व्यक्त एव । मायावशा- तु सवस्य तथाप्रतिपत्यमावादव्यक्ततया सनातनः सदा सवका भवतीति सनातनो नित्यः। कीदरोऽसो ? समश्तेषु जडवेतनभेदेन द्विप्रकरिष्ववा- न्तरभेदाद्पयंन्तपपश्चेषु भरतेषु प्राणिषु नश्यत्सु, उक्तेन प्रकारेण पधनि प्रर्य- मनुभवत्स॒ न नश्यति, नित्योदितद्वितवित्मकाशासकल्ात्टीनतादिष्यपदेशं न याति । कृतोऽत्यन्तौमावता | तत्कस्मानोपरम्यत इत्याह । अयिन्त्यस्वमा- याशाक्तमोहितान्परति यथांस्थितेन नित्येन कह्पेणाप्रथमानत्वादृन्यक्तः । पर- माथेतः पुनरक्षरो न क्षरति, स्वासमहूपान सेचटति । यश्वेवंविधो भावनां परमां गतिमनुत्तरां पािमाहृस्तखाषेद्‌ः। अत एव कीदशं त य पराप्याऽऽसाद्याऽऽ- तत्वेन प्रतिपाद्य प्रशान्तपाप्यान्तरस्पहा यथोक्तयोगिनो न निवतन्ते, पुनः

# „+

९ राका १-इत्येतदर्थप्रति. २ राना १-भावतः.

शो, २३ भ्रीमद्धगवदीता । १४३

सेसारसरणि नावतरन्ति । यतस्तथाविधो यो मावस्तन्मम परस्य ब्रह्मणः परमकारणस्य परमेश्वरस्य धाम नित्योदितः प्रकाशो निरुत्तरस्थानं वा ॥

तत एवेविधं मां ये प्रपनास्ते न पुनरावतेन्त इति तथाविधानां योगि- नामपुनरावृत्तिकारणं प्रतिपादैतम्‌ । तस्येव यथोक्तस्य मावस्य खरूपं नि- गमयंस्तताप्तयुपायं स्मारयनाह ।

पुरुषः स परः पाथं भक्त्या लभ्यस्तवनन्धया । यें प्राप्य न पुनर्जन्म लभन्ते योगिनोऽर्जन । यस्यान्तःस्थानि भूतानि यज सर्वे प्रतिष्ठितम्‌ ॥ २२॥ [ शां. पा. १-इयं पड्क्तिः ई. पाठे नास्ति. २ येन सव॑मिदं ततम्‌. | य एष यथाप्रतिपादितस्वूपो भावः स परः सरव्ेत्रज्ञातिरिक्तप्रभावतवा- निरतिशयः पुरुषशब्दवा च्यः । स्वंशरीरान्तःशायित्वात्‌ । पुरुषः प्रमा- त्मा । कीदशः । उक्तवक्ष्यमाणप्रकारेण ये प्राप्याऽऽसमत्वेन प्रतिरभ्य योगिनः स्वीकतनानाविधसमाधिमेदाः पृनभृयो जन्म ससारितयोतात्ति नाऽऽप्नुवान्ति न ठभन्ते । तथा यस्थकस्यान्तः सामान्यरविक्षणे हदये स्थितानि स्वाभि चराचराणि मृतानि । न हि वेषामेवमन्योन्यावेमनरूपतया रफरतामदरय- चिन्मावरहपानुप्रवेरामन्तरण सत्ता सद्भावः । अत एव यन्न यसिमिन्सकस्ज- गत्पदाथसाथसामान्याधारे सर्वमिदं प्रतिष्ठितं छतम्यवस्थानम्‌ । स पुनरित्थं भूयो भक्त्या प्रतिपादितो्तरोत्तरपरृष्टं तच्वादिज्ञानपयन्तचतुरवस्थाह- पतया सेवया ठभ्यः प्राप्यः । केद्र्या । अनन्यया, तत्स्वहूपाव्यतिरेकेण सवावस्थास्वविदयमानमन्यद्‌ाटरम्बनं यस्यास्तया तथाविधयेति ॥ अथान्यम्‌त्करान्तिविषयं योगीपदेश्च प्रस्तावयनाह्‌ । यन्न काले त्वनाव्॒तिमावृत्तिं चेव योगिनः। प्रयाता यान्तितं कटं वक्ष्यामि भरतषभ ॥२६॥ य॒त्र यदिपिन्वक्ष्यमाणे काटे प्रयाताः सन्यरवदेहाः सन्तो योगिनीऽनावाततं तथाऽव्वृत्ति विदिष्टमोगापिकरणयोग्यश्चरीरारईरेबन्धं यान्ति, स्वातन्त्येण भजन्ते, त तादृशं वक्ष्यमाणं क्रमेण योगिनामेव सुखम काटमुपदेक्ष्यामि ॥ तमाह ।

१ राना {प्रभवत्वात्‌

१४४ सर्वतोभद्रास्यदीकासमेता- [अ, ८

अभिन्यािरहः शक्कः षण्मासा उत्तरायणम्‌ ।

तन्न प्रयाता गच्छन्ति द्य बह्यविदो जनाः ॥ २४ ॥

धमः रष्णस्तथा राजिः षण्मासा दक्षिणायनम्‌ ।

तन्न चान्द्रमसं ज्योतियोंगी प्राप्य निवतैते ॥ २५ ॥

[ हा. पा. १-धृमो रात्रिस्तथा कृष्णः, ] इहा्रीषोमो प्रकारातमसी । तदुपरक्षितदिनरात्री, शुकररष्णो पक्षो, तथा

पण्मासपरिमाणेनोत्तरदक्षिणे अयने इति स्थष्टृ्टया कारविभागमारक्षते । तस्य देवपितुमत्यावैषयतवेन प्ररृ्टमध्यमनिरृष्टपरिमाणतां च । इत्थ स्थितेऽ- भिर्ज्यातिः सूथप्रकारस्तदुपलक्षितमह्ि शनाडिकावच्छिनपरिमाणो दि- वसाख्यः काठांशः । आपृयमाणस्तोमोपरुक्षिताः पञद्शाहोरात्राः । चुङ- पक्षः, दङ्कुरशब्देन निर्दिष्टः । तथा मकराद्रारिषटूकसंचारिविराचनचारोपट- कषिताः षण्मासा उत्तरायणम्‌ । इत्येते काटविरेषाः प्रसिद्धास्त्रैवविधायां काटविरषसामण्यां ये ब्रह्मविदो विज्ञातपरमकारणस्वहूपाः प्रयान्त्या मनति रारीरमुत्सजन्ति, ते ब्रह्न १२ गच्छन्ति । अपुनरावृत्ति मेोक्षगतिं प्राप्नु वन्तीत्यथंः । तथा धमो जलासकतत्सोमः । तथा च तदुपलक्षिता रात्रिः प्रसिद्धा । छष्णः क्षीयमाणसोमोपटक्षितः पश्चेदराहारा्राः कृष्णः पक्षः । स॒ च कमापेक्षया यथाप न व्याख्यातः । तथा केकैटादिरारिषट्कसचा- रिसू्यापलक्षिताः षण्मासा दृक्षिणायनम्‌ । त्तरैवविधायां कारसामग्यां पुनर्ज- नमहूतुभतं चान्द्रमसं ॒ज्योतिस्तेजः प्राप्य योगी समाधिमावतेते पुनः संस्तारमाग- मवतरति । अत्र केविद्वचक्षणा एवं विचारमारभन्ते । ईह तावद्‌ ब्रह्मणी यथो- क्तस्य परमस्य कारणस्य द्विविधं वेदनम्‌ । स्वसंवेद्नेन साक्षात्कार आपोपदि- टस्य वा स्वरूपावगममात्रम्‌ । तजाऽध्येन प्रकारण ये ब्रह्मविदस्तेषां प्रापपरा- पणीयत्वादुक्तकाटसामग्री न ब्रह्नपरापिहेतुतवमहति । द्वितीयेऽपि पक्षे स्वरू- पावगममत्रेण ये ब्रह्नविद्स्तेषामसाक्षात्छततच्ानां यथोक्तकाटविरेषप्रापि- मात्रमपुनरावृत्तिहतो ब्रह्मणः प्रापनिकारणपिति न शक्यते वक्तुम्‌ । एवमुभय- हूपाणामपि ब्रह्मविदामन्तकाचे यथोक्तकारप्राप्यधीना ब्रह्प्राधतिरिति न युक्त्या संगच्छते । योऽपि योगी खीरतसमाधिविरेषस्तस्य तद्धलानपोहेन यथोक्तकाखविरेषप्रातिमा्रदिव पृनरावतंनमयुक्तिमत्‌ । यं यं वाऽपि सर-

। भवी "ककय

१ राना १-~ ने ` नास्ति,

श्वो. २५] श्रीमद्धगवद्रीता। १४५

न्भावं त्यजत्यन्ते कटेवरमित्यादिना प्रतिषादतोपपच्या सुदृढभावनामाश्तस्य ` भादस्याग्यमिचारान्मन्थरं भावितस्य तत्काटमसस्मरणे सति पुनरावा्ैः स्थितैव । किमुक्तः काटः करिष्यति । तदेवं योगी यथोक्तकाटविशेषप्रामिः पुनरावतेत इत्येतदपि न हद्यावजकम्‌ । यदप्युच्यते, यदेष यथोक्तः कारो बह पराप्यादिहेतुनं मवेत्तःकथं ब्रह्मविदोऽपि रान्तनवस्य तनुसंन्यासाथमृत्तराय- णपतीक्षा श्रयत इते । सत्यं शूयते, तु बक्षप्रापरिहेतुत्वेन तेनासौ काटो न प्रतीक्षितः । यदि हिस एव ब्र्पराप्तिहेतुः स्यात्तदा सवबे्विद्िद- होत्सगे स एवपिक्षयेत । तप्कारोत्सृष्ेहाश्च स्वं॑एवानावृचिमावं भजेयुः । न ॒वेवमस्ति । न चेवैविधे कारे भ्रियेतेति विधिरुपप्यते । सर्वस्य मरणे स्वातन््यामावात्‌ । भीष्मस्य तु खतन्वमूृत्युप्वात्तादश्षारप्रतीक्षणे निमित्तान्त- रमनुमेयम्‌ । तच्चेदं, यक्किर स्थृखया दृशा यथोक्तः काठः कणेवरसंन्यासा- वस्र समुपनतो गतिविरषाधानहेतुभेवतीत्यागमवचनपमाणीकरणार्थं भीष्मस्य ताटकाटपरतीक्षोधयमः । तस्मा्यथोक्तस्य. कारस्य मुख्यतया नाहोत्रादिरूपतम्‌ ! ततश्च बरह्मविदां योगिनां च यथाक्रमं ब्रह्मपाप्तेः पुनरावृत्तेश्च कारणम यदेष- तकालगतिद्रयमुक्तं तत्रावश्यं कथिद्विरेषो बे दधम्यत्वेन वृर्ेते । शक्ष्यति हि, नेते सृती पाथं जानन्योगी मृद्यत कश्चन । इति ।

न चैतयोः स्मृतयोर्वाद्काटविरेषरूपयेदेवयानपितृयाणसंशञामा्स्य ब्रह्म दिपाम्तिहेतुभेषेत्‌ । अतः कथिद्धिरोषा यथोक्ताथसेगतिहैषुरभानुमेय हइत्या- चक्षते । काठटर्य हि बाद्याभ्यन्तरमेदेन रहस्यशाखेषु द्विपरकारता प्रति- पादिता । तत्र परसिद्धसूयेन्दुचरोपखक्षितो बाघ्मपकारः, प्राणापानरक्षण- सथम्दुवारोपरक्षितस्वाम्यन्तरः । तत्र मुख्यस्य वाद्यस्य पेतिपादितबाधक- सद्धा वाद ण अ।भ्यन्तरः समाश्रीयते । तेनागन्यादय उत्तरायणपर्यन्ताः शब्दाः पराणगतिप्रतिपादितत्वेनात्र प्रयुक्ताः । यतः प्राणगतिरेव दिषसादयत्तरायण- काडावयवविन तत्र त्र रहष्यशाेषु तत्तद्विशि्टशरीराधपेक्षया प्रसिद्धा । हव्यं स्थित येषां यथोक्तज्(ननिष्ठतया बरह्नविदां सतामन्तकाटे स्वरसेन मूर [च्छद्राख्यत्रक्षद्वारवाहिनि प्राणचारे - नियमितं सेवित्धोतः प्राणोप॑शान्िक्षणे सर्वतो निरवच्छेदनिस्तरङ्गनिसरगनिर्मठततामान्यरसदिन्महोदयां परविश्य समरर^-

९ राना ९१-' इति ` न। १९

१४६ सर्वतोभेद्राख्यटीकेासमेता- [अ. ट

मावमापद्यते । तेषां ब्रह्नपापिरव्यवधानेनोपपना । स हि बरक्षविदां देवयानः पन्थाः | एवैका तद्विषया शाश्चतिकी गतिः । यस्तु यथोक्ततचज्ञानव्यतिरेकेणा- भ्यासस्वीरृतकेवखयोगस्तस्य योगिनो यथोक्तप्राणगातें नियमितमपि संवित्सोतः प्राणोपशान्तिक्षणे ब्रह्मवेदिताभावादहाद्यहपत्ययपवंतप्रतिहतपरसरं सत्रावतते । परावतैमने' च धृमादिदक्षिणायनशन्दान्तपतिपादितामपानवृत्तिमेव पितयाणड- षणां गिं समाधरित्य योगाभ्यासप्रकषीनुसारोकिषं विशिष्टं शरीरान्तरमावि- रति । यत्र पूर्वाभ्यासहियमाणधित्ततया प्रृष्टतरेणोत्साहेन यतमानः परां सिञ्च ॑पराप्स्यतीत्युक्तम्‌ । तदयमत्र रसकषिपाथः । ये ज्ञानिवाद्‌ ब्रह्मविदः सन्तोऽन्तकाठे यथाप्रतिपादितेन कमेण प्राणाक्त्याटम्बनवित्तवृत्तयस्तत्पशान्ति- क्षणेऽप्यषिङुप्तपरत स्मृतयो देहमुत्सृजन्ति, ते निम्य॑वधानन्रलप्रापिविशान पुनरावनते । ये तु केवरयोगिनः सन्तः प्राणवृ्तिमेवाऽऽभित्य देहमत्सृनन्तो ज्ञानित्राभावात्परतखस्मृत्यमवि सव्युत्तामन्ति, ते देहाधनुपरताहपरत्ययत्वादपा- नबृततं संसारमार्गमाभित्य विरिष्टं देहान्तरमाप्नुबन्ि। यतः सवस्य कस्यविच्छ- रिणः सरवसंसारिसाधारणपाणवृत्याश्रयणेन वतैमानाहेहादृत्कान्तस्यापानवृच्या- भ्रयणेन मविष्यदृहसेकरान्तिभवति ॥

म्क्षविदां योगिनां देहृपरकरणे विशेष एवं प्रतिपादितः । अत एषं पराणापरानटक्षणान्तरविरिष्टमागेहुयतेनेतत्तं महीतुमाह ।

शृह्ककृष्णगती ह्येते जगलः द्ाश्वते मते । अनयोर्यात्यनाव्तिमेकं याऽवर्तते<न्यया ॥ २६ ॥ [ शा. पा. १-'दरष्णे गत. २-एकया याति. इ-अन्ययाऽ4वर्तते पुनः. ]

एते यथोक्त द गती, पाणापानवृत्तिरपौ देवयानितृयाणसंज्ञो द्रौ मर्गो, जगतः सर्वटोकस्य । शाश्वत इति छान्दसः पाठ; । तेन नित्येन सर्वः कृश्चिज्जन- स्तियवाहिपाणमागौभ्रयणेन देहादुत्कामति । अपानमार्गभ्रयणेन देहान्तरे सं. क्रमति | गरह्मविदो योगिनश्चायं तु विदेषो यद्नयोगत्योम॑ध्यदेकयोध्ववाह- पाणह्पया शुककुया गत्या यथाप्रतिपादितेन प्रकारेणान्वकारठे समाभितया ग्ह्- विद्नावृतिं याति, गहन प्राप्नोति । योगी तु तंयेवोतामनान्ययाऽपानकपया ष्णयोक्तेन हेतुनाऽऽवतेते विरिषटदेहान्तरे संक्रामति ॥

यतः,

कयादिभ्यः

१ राहा ९-माम, २ रामा १-उत्कामेन्नान्यया,

क्षी, २८ ] भीमद्धगदरीता । १४७

नैते सृती पार्थं जानन्योगी मुद्यति कश्चन । तस्मात्सर्वेषु कटेषु योगयुक्तो भवाञ्ञन ॥ २७ ॥

एते यथाप्रतिपादिते सृती प्राणापान्पे गती जानन्‌ । यथोक्तया महत्तया प्रतिपाद्यमानो येगी प्राक्पतिपादितस्वीरृतम्ख्ययोगो न कशचिन्मुह्यति । सवं एव तद्रतिक्षः सन्म प्ािहेतुगतिसमाश्रयणेन नक्षेव प्राप्नोति, न तु संसार- मितरगतिपरिहारात्‌ । एतयोश्च गत्योरेवविधां महत्तां ग्क्षविदां जेमन स्थितां तच्वविदो वदति । सवंदेहेषु मनःप्रसरसहचारोष्यं प्राणपरसरो यत उदेति, यत्र चास्तमेति तत्काटकरनासकलपरपञ्चविरहितनह्मतचखोपरन्विपदम्‌ । ततश्च यथोक्तप्राणप्रसरनिबद्धः सकः काटादिप्रपञ्चस्तदुदपास्तमयद्‌ रावि- मराक्षमसंविदां ग्रह्नविदां प्रीयते । तादृशीं च दृशामासाय मो स्रक्षविवर- योगी देहमुत्सजति स ररक्लण्येव परिणतो न पुनरावर्ैते । यस्तु केवरखयोगी तां दृशां प्रत्यवमार्टे न कुशः स चान्द्रमसं ज्योतिरपानप्रसरहूपामाधित्पोत्का- महेहान्तरे संक्रामति । यत्र करमेण सिद्धिमाप्स्यतीत्येवमनयोगंत्योः सिचिहेतु- विभागविज्ञानमत एवोक्त, नेते सृती पाथं जानन्योगी मुद्यतीति । यत एषं तस्मात्सर्वेषु काठेषु बाद्मदृष्टो चरायणदक्षिणायनादिबहूभेद्‌प्रतिपादितेषु योगयुक्तो भव, यथोक्तेन प्रकारेण पाणापानगतिज्ञामाके योगे समाधौ युक्तोऽवहितो भव ॥

यतोऽस्य योगस्यायं परभावः,

वेदेषु यज्ञेषु तपश चेव दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम्‌ । अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्यानमुपेति चाऽऽयप्‌ ॥ २८ ॥

इति श्रीभगवद्रीतामूपनिषत्स्वष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

हदं सपरपरभ्रकग्याकरणरूपं वस्तु ॒विदित्ा ज्ञाता पथोक्तसमाधिस्तत्सर्व वेदाध्ययनयन्ञतपोदानाद्यन्तवतुण्यक्रियाफरमत्येति, अतिक्रामति । पत आद्म- नत्तरमत एव परमनन्तानन्दमयतवादत्युष्छष्टं॒स्थानं धमोपेत्ि प्रापोति, परमासनि स्वाभाविकीं प्रतिष्ठां टमत, इति यधप्येवं केथिद्यमर्थो व्याख्मातो यथाऽमुयेव वृत्योत्तरायणकारसामग्नयां प्रयाता बक्षविदोऽर्विरादिसंशरोकान्त-

१४९४ सषतामद्राख्यटाकृसम्रता- | अ, ई

राक्रमणकरमेण ब्रह्न गच्छन्ति । योगिनश्वात एव योमिशब्देनोक्ता दक्षिणायन- काठसामग्न्यां प्रयाताः सन्तश्वान्दुमसं ज्योतिः प्राप्य धृमादिज्ञठोकान्तराक्रमण- कमेण संसार आवर्त्त इति पूरवोक्तयुक्तया ेतदपि म्याख्यानं न संगच्छते । यथोक्तयुक्तया चायमपि क्मोऽमेयोरेव गत्योरन्तभवतीति केचिन्मन्यन्ते, तद्ब्र परमार्थवेदिनः प्रमाणमित्योम्‌ ॥ गम्भीरपुर; स्वमावविमलेः श्रीमतदार्थोज्ज्वसैः स्फीतां सपभिरम्बुरारिमिरिव ब्रह्लादिभिव॑स्तूमिः । अध्यायस्य नरोऽष्टमस्य विवृतिं प्रथ्वीमिमामञ्जसा यः स्वीकतुमलं स॒ एव विदुषां सा्राज्यमेकोऽहंति ॥ भरीराजानकरोमविरचिते वाक्याथोन्वयमातरे सरवतोमृ्रनाम्नि भगवद्रीताविवरणशटमोऽध्यायः ॥ € ॥

॥ अथ नवमोऽध्यायः॥ अष्टमाभ्यायपरिसमापरविष्टमपर्ननिणये तु कटे शुङ्करुष्णगविदुयज्ञानं ब्रह पराप्त्युपायतेनोपादिष्टमतस्तावन्माते एव ब्रह्मपाप्तयुपायस्त्वथा मा वेदीत्यजुंनम- माध्याये प्रतिपादितमेषोप्देशं स्ारयन्संग्रहेण श्रीभगवानुवाच । दं तु ते गृह्यत प्रवक्ष्याम्यनसनयवे । ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्‌ ॥ १ ॥ तुशब्दो व्यतिरेके । अष्टमाध्यायोक्त एव लक्षणोपायव्यतिरेकेणेदं स्वब- दिनित्यसेनिशतं ज्ञाने ब्रहमपराप्तयुपायमृतं विज्ञानेन सखसवित्साक्षात्तारप्यन्तेन विशिष्टेन ज्ञानेन बोधेन संयुक्तं तुभ्यमहं पकर्पेण संक्षिप्तः सारप्रतिपाद्नह्मे- णातिशयेन वक्ष्यामि कथयिष्यामि । कीदृशाय । अनसूयवे भ्रद्धाविशदधवुदि- त्रायसे ज्ञानायानसूयसि यथोक्तस्य फटस्य संभावनावरादङ्ञानवद्गहंण- मारमसे । कीदशं ज्ञानं वक्ष्यामि ‰ गुह्यतमम्‌ । गं ग्रं च पू्वेष्वध्यायेषु ानगुक्तम्‌ 1 इदं तु तद्पक्षयाऽतिगु्म्‌। अनाविमृतविवेकजज्ञानानां गुहायां दृरत- रेऽध्वनि स्थितम्‌ । रहस्यतया वा गुद्यमत एव त्वं यद्विदित्वा जन्मजरामरण- चकरपरिवतंमानलक्षणादशुभादशरेयसो मोक्ष्यसे, स्वयमेव मोक्षं प्राप्स्यसि ॥ १ राना १-“ अनयोः › इत्यत्र ‹ तयोः ` २ कोरोषु-रामकण्ठ, ३ राशा १-°त्वादयतोऽस्मे. ४ राना !-्तरं तु.

क्रो. ५] भ्रीमद्धगवद्रीता । १४९

(धि ७. क

यतो वक्ष्यमाणक्ञानोपायनिषठस्यान्तकाङे गतिद्यज्ञानाभ्युपायव्यतिरकेणापि ब्हप्रापिरनिदिटेव, अत एवास्य ज्ञानस्य परंसाथमाह । राजविथा राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम्‌ । प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कतुमग्ययम्‌ ॥ २॥ इदं वक्ष्यमाणं ज्ञानमुत्तममनन्यसामान्यं पवित्रं पावनम्‌ । सवंकिंस्विषक- रङ्प मतक्षारनंहेतुमन्ति हि पवित्राणि तीथेमन््रतपोयज्ञदानादीनि तु ज्ञानरहि- तत्वादम्तवन्ति । यदि प्रमे तज्ज्ञानसैस्छतान्यनन्तफरमश्ुवीरनत एवोत्तमं पत्रमितयुक्तम्‌ । यतो राजविैषा राज्ञां जनकाश्पतिपमृतीनामुप्रं स्करमा- ण्यनुतिष्ठतमिषा विद्या ज्ञानमपवगंफटतवेन भ्यते । ततश्च तेषां राज्ञां रहस्य- मेतत्‌ । पतः प्रत्यक्षावगमं, पत्यक्षः स्वसंवेदनवेदयोऽवगमो बोधो यस्य तत्तथा- विधम्‌ । अन्येषां हि पवित्राणां काराम्तरे देहान्तरे टोकान्तरे च फङावगमो भविष्यति । तथा धर्म्यं, धरमाच्छाञ्ोदिताद्रणा्रमक्रमविभक्तात्सदावाराद्नप- तमत एव कर्त संपादयितुं सुसुखमत्यन्तसुखक्रं सहजस्वभावकमेमातरसाधनवतात्‌ । तथाविधं सदप्यम्ययमविद्यमानक्षयं तसाप्यस्य फरस्य मत्समापत्तिरक्षणस्य नि्तात्‌ ॥ एतच्च मदनुरहोद्रतमाकिश्रद्धादिगुणसं्पद्भिरेव सुखभम्‌ । यतः, अश्रहधानाः पुरुषा धममस्यास्य प्रतप । अप्राप्य मां निवर्तन्ते गत्युसंसारवत्मनि ॥ ३॥ अस्योक्तस्य वक्ष्यमाणस्य च ज्ञानरूपस्य पर्मस्याश्रद्धाना यथोक्तफरासं- भावनापराः पुरुषा मां यथोक्तखह्पं परं ब्रह्न प्राप्य मतमाप्तिमनासाधेव मृत्यसंसारयेर्भतेषु नित्यपरिवतैतोभरणजन्मनेोरवत्मौनि निवतैन्ते पुनः पुनरापतन्ति । किमुक्तं भवति । मदनु्रहसुधासागरसमृद्रतभद्धासुरतरमञ्ञरीसकरारकिपस- वैकेतुैरुपास्यते तैरेवानेन ज्ञनेन सुखो, नन्धेरिति । तदिदानीं ज्ञानं प्रतिपादयितुमाह । मया ततमिदं रृत्स्नं जगदव्यक्तमूर्तिना । मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ॥ ४ ॥ न च मत्स्थानि मूतानि पश्य मे योगमेश्वरम्‌ । मरतभूृन्न च मृतस्थो ममाऽऽप्मा मूतमावनः॥ ५॥ [ शां. पा, १-स्व. ] १ राशा २-्रहोत्थित,

१५० सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ, ९

मम सषन्धिनिश्वरमीश्वरे सर्वथा स्वामिन्येकस्मिन्भवं योगमनन्याधिक- रणं समाधिं परय, प्रतिप्स्व । यत इदं वेधत्वेन सव॑पमातृणां रत्नं सर्व रक्षिपतथवराचरमावहूपमवान्तरभेदपरिकल्यनया निष्पयन्तं वस्तु मयोपादानसह- कायादिकारणान्तरनिरपेक्षेण मित्यनिर्विकारसामान्यसंविन्मावरस्वमावाप्रच्युतेनान- न्यानुकायैनिरतिशयनिजकीडामत्रैकपरयोजनेन खेच्छेकसाधनेनेकेन कतरा ततम्‌। इत्थमनन्ताश्चयीवभासरूपतया विस्तारितं जगद्भुवनमव्यक्तमूर्तिना मन्मायोत्था- पतैः सवैः प्रमातापिरिदतया परिच्छेततुमशक्यतादव्यक्ताग्यप्देश्यव्यक्तिविर- हिता मूर्तिराष्तिः स्वहूपं यस्य स तथा, तेन तादृशेन । किमुक्तं भवति । ब्रहमदिरारभ्य परमक्षदजन्तुपयन्तस्य स्वस्य प्रमातुय॑त्सवे्ं वस्तु येन येन प्रका- रेण यदा यदा यतर यत्र प्रकाक्ते तत्सेदे्यमानं सन्तमात्मानं मते । सवेध- मानता च सैवेदितुः कमेमावापत्तिः सेवेदिता च परमार्थतः सदैक एव मवि- तुमहुति । यो न कथंचिन कृतर वित्संवेदयतवटक्षणविरेषणसंपकं संहते । ततो मत्स्थानि मस्यकसिमन्सेवेदितरि स्थितानि रस्वाणि निखिखानि स्थावराणि जङ्खमानि च सेवेद्यानि मृतानि । एवं सवका सवंराक्तेहेतुरहम्‌ । न च तेषु मृतेषु व्यवस्थितः । यथा नित्यं सेवेदितुत्वमान्नस्वभावाव्यभिचारिणो मम व्यवस्था सेवे्यानां सवैभृतानां व्यवस्थितिहेतुनं तथा सवेमूतव्यवस्था मदुथव- स्थितिहेतुरित्यथेः । सर्वाणि हि मृतानि सेवे्यत्वादेवोपादविनाशादिषमंसं- वन्धादृित्यानि । मम तु संवेदितृतमेकं टक्षणिति कथं मम मूतस्थित्यधीनाऽ- वस्थितिभवेत्‌ । इत्थं मद्धीनभ्थितिकान्यपि मृतानि न मत्स्थानि मपि संवे- दितरि मदूपतथैव न स्थितिं मजन्ते, वेद्यतया स्फुरणात्‌ । पतस्थितिहेवैरहं यथा रंवेदितृतयेव नित्यं स्फुरामि न तथाऽन्यान्यि भृतानि, सवेयतेनेव तेषां प्रतीतैः ॥

एवं यथोक्तेन प्रकरेण ममाऽऽत्मा स्वभावो मृतमेद्भूतानि बिमर्ति धारयति, तेन तेन ह्पेणावस्थापयति । न च भूतस्थो न भरतस्थित्यधीनस्थितिक इत्यु- तमेव । अतश्वनिन कमेण मतभावनो भूतानि भावयति सृजतीत्यथंः । अर केनवितसाष्या शेन दृ्टान्तमाह ।

यथाऽऽकाङस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान्‌ तथा सर्वाणि भ्रतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥ ६॥ १ राना १-हेतुः ` नस्ति.

श्लो, < 1 भ्रीमद्धगवद्रीता । १५१

एवमनेन प्रकरेण मथ्यनवच्छिनमहिम्नि स्थितान्याधेयत्वमापनानि ततहै- रागतानि सूक्ष्माणि महान्ति च मृतानि, उपधारय वुध्यस्व | कथम्‌ । यथाऽऽकाशे निरवच्छेदव्यापो नित्यं सदैव स्थितो वायुः । कीदशः । सर्वगस्तन्न तत्र देशे गतः छत्यातिः, महांश्चान्यपिक्षया व्यापकः । एवं मत्स्थानि मृतानि बुध्यस्व | अत्रेदं तातयम्‌ । यथा वायोः; सवत्र सवगत्वमहच्वादयो धमा अपयेन्ताकाराव- करेकनिबन्धनास्तथा सर्वमतानां सव॑धर्मा मतस्वभावानुप्रवेेकनिबन्धना इति ॥ तदेतनिगमायथेतुमाह । एवं हि सवभूतेषु चराम्यनभिलक्षितः । मरतप्रकृतिमास्थाय सह चेव विनैव च ॥ ७ ॥ [ १-अयं श्टोकः शां. पाठे नास्ति, ¡ एवमनेन वाय्वाकाशसंबन्धोपम्येन पकरिण स्मृतेषु चराभि, तानि व्याप्नो- मि । अनभिरक्षित इदंतया केनाचद्प्यनवधारितस्वरूपः। किं रत्वा चरामि । मृतपा प्राक्परतिपादितवेतनासकमूतलक्षणां प्रतिं स्वभावमास्थायाधिष्ठा- य । कथं चरामि । सह चेव षिनेव च । नित्यमन्योन्संबन्धत्वात्सह वेधवेदकल- क्षणस्वहपभेदाद्विनेवान्योन्यपृथक्तयेवान्यो हि वेदृकस्वहूमो मम॒स्वभावोऽन्य- च मदिच्छोद्धावितं वेधयस्वरूपम्‌ ॥ मदिच्छोद्धावितत्वमेषां प्रतिपादयितुमाह । सर्वभूतानि कोन्तेय प्रतिं यानि मामकीम्‌ । कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विशुजाम्यहम्‌ ॥ ८ ॥ ति [ शां. पा. १-पामिकाम्‌ . ] एतानि चेतनाचेतनानि सर्वभूतानि महाकस्पावसनि मदीयां प्रतिं स्वभावं यानि । मदिच्छयेव माये प्रटीयन्त इत्यथः । तानि च कल्पादौ कृल्पान्तरा- रम्भेऽहमेव विसृजामि । चतुदृशाविधेनेव भेदेनावमासयामि । नतु यान्येव प्रटीनानि तान्येव पुनः सुजामीत्य्थः । ईश्वरेच्छयाऽपयनुयोज्यत्ारस्वात- नत्येऽपि चतुद शविधमेव भृतसरगं प्रठयोतादावस्थयोः संहरति सृजति च पर- मरेश्वर इति तात्यम्‌ ॥ एतदेव निगमयति ।

१९ राना १-पगमेन,

१५२ स्वतोभद्राख्यटीकासमेता- ` [अ.९

प्रतिं स्वामवष्टभ्य विसजामि पुनः पुनः । भूतभ्रामामिदं छृत्स्नमवरौ प्रकृतेवरात्‌ ॥ ९॥ [ शा. पा. १- गरामम. ] स्वां प्रतिं निजस्वमावं नान्यत्किवित्कारणान्तरमवष्टम्यावटम्न्येद सर्व भूतमामं प्राणिसमूहं पुनः पुनमभरयोऽनादिपवन्धप्रव्कत्पादिकाखकत्पनया सृजा- म्येवमृद्धासयामि । प्ररतेरेव वरान्मत्स्वमावपारतन्त्यादेवावश्षमस्वतन्बम्‌ । कल्पन्ते च तथेव संहरामीत्यतवानुवपैनीयम्‌ ॥ किंच, नच मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय । उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ॥ १०॥ तानि सगैसंहाररू्पाणि कर्माणि न पुनम बध्ननि मन्मायोद्धावितनाना- षेवज्ञवलियमितविपाकारम्भकत्वादिना न परतन्तीकु्व॑न्ति । यथा क्षे्ज्ञानां कर्माणि जात्यायुरभोगरक्षणविपाकारम्भकत्वेन सेसारवन्धकारणत्वमापन्ते, न तथा सर्गादिकर्माणि ममेत्यर्थः । कीदशं सन्तं पां न निबध्नन्ति | हेतुगभ- विशेषणमाह । तेषु कमस्वसक्तत्वान्ममत्वादिगरहाभविनानिमद्ननित्ततादुदासीन- वत्तटस्थवद्‌सीनं स्थितम्‌ । यथा परकीयकर्मस॒ परो नेतानि मम तत्तफरदा- नीति मन्यमानस्ताटस्थ्यमनुमवंसेस्तैः कमभि; खफटमोक्तताकना न निय- म्यते, तथा सगौदिभिः कमभि निवध्यो, यतस्तानि सगादीनि कममीण्याषै- न्यवैभवस्वमायोद्धावितान्योन्यमेदन्कषेवज्ञान्पाति मम॒ सर्वतः खेच्छामत्रेण तथावभासकत्वमेव कततवम्‌ । केघज्ञा एव हि मन्मायामोहिताः सन्तोऽन्योन्य- मेदेनावमासमानानां भावानां सर्गाद्यवस्थायोगित्वं प्रतिपद्यन्ते । मम पुनरेते स भावास्तत्तत्सगाधवस्थाजुषोऽप्यदुयविन्मात्रलक्षणात्सछमावान भिन्ते ।

इत्यनेन प्रकारेण तेषु कमसृदासीनवदासीनं मामेतानि न निवध्नन्तीत्यु- क्तम्‌ । एष चाथः प्रागेव पुन पनः ' तस्य कतारमपि मां विद्धचकतारमन्ययम्‌ › हत्याषिना, (न मां कर्माणि टिम्पन्ति न मे कामः फरेष्वपि, इत्यादिना च प्रति- पादितः । यदेवे वरतुध्थत्या परमेश्वरो नेदं जगत्साक्षात्सगादिकमीणि युनाक्ते तत्केनेदं जगत्सुज्यत इत्याह ।

१ राशा १.२-संहारादि.

प्ली. १३1] श्रीमद्धगवद्रीता । १५६

मयाऽध्यक्षेण प्रतिः सूयते सचराचरम्‌ । हेतुनाऽनेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ॥ ११ ॥ मया परमेश्वरेण नित्यं स्वभावमात्ावस्थितेनेवाध्यक्षेणापिष्ठात्रा हेतुभूतेन पतिः सप्तमेऽध्याये चेतनाचेतनविभागेन प्रतिपादितपरापरस्वरूपा स्वभाववु- त्िरेवापयैन्तस्थावरजङ्कममेदयुक्तं जगत्सृयते, -जनयति । अनेन हेतुना निमि- तेनेदं जगद्विपरिवतते, सगेस्थितिसेहारप्रबन्धचकरे परितपति ॥

एवमनदुतेशवरयेकास्पदम्‌ ,

अवजानन्ति मां मढा मानुषीं तनुमास्थितम्‌ । प्रं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम्‌ ॥ १२ ॥

[ शां पा. १-आभ्रितम्‌ . २-मम भूतमहेश्वरम्‌ -- अव्र रा. टीकायां वियमानः “ ममा- व्ययमनुत्तमम्‌ › इति चरमचरणपाठो यद्रा उत्तराधमेव शां. पाठे ७.२४ श्लोके हर्यते । स तु राम. पाठे तत्र नास्ति । ]

मृढा मायामुषिततचज्ञाना मां यथाप्रतिपादितस्वभावमवजानन्ति निलयो- दिषनिरतिश्यप्रकाशचप्रद्योपमानस्वभावमपि मोहबरोत्ताहविच्छेदान्मजिज्ञासाया- मप्यवज्ञामाश्नयन्ति । कीदशं सन्तं मामवजानन्ति । मानुषीं तनुमास्थितम्‌ । मानुषीग्रहणमुपरक्षणाथम्‌ । तेन मनुष्यादिमेदेनान्योन्यभिनानन्ताङूषिवि रेष- मेदृरूपां पारमाथिकस्वूपतिरोधानतिरस्करिणीमाश्चितम्‌ । अत एव तै मढाः । कीटशाः सन्तो मामवजनन्ति । एवविधया मन्मायया मदीयं परमेतसा- नानचेतनाचेतनमावरक्षणालपश्चादन्योन्यविरक्षणं, तथाऽग्ययमविनश्वरमत एवानुत्तमम्‌ । उत्तरोचरविचायंमाणप्रकषं सत्यविद्यमानोऽन्य उत्तमः प्रकृष्टो यस्माच तथाविधं भावं पारमार्थिकीं सत्तामजानन्तः सन्तो मामेव विमश्यांभा- वाद्बुध्यमानाः ॥

यतस्ते मूढाः सन्तः,

मोषारा मोषकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः । आसुरीं राक्षसीं चेव प्रतिं मोहिनीं भिताः ॥ १३ ॥ [ शां. पा. १-राक्षसीमासुरीं चेव. ] मोहिनीं स्वमावाज्ञानकारिणीं पूति गुणमयं स्वभावं धरिता देहासकाह- कारनिबन्धरनीस्थितयोऽत एव कीटरीं प्रतिम्‌ । आसुरीं रजोटेशनुगततमः- २०

१५४ सवतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ. ९

पानां, तथा राक्षसीं केवखतमःपधानामृत्तमाधमासुरसर्ममेदतवेन प्राक्पस्ताव- नायां प्रतिपादितिरवहपाम्‌ । यत एवंविधां पतिं भरिताः, ततो मोषाशा मोषाः ` फटशुन्या भा येषां ते तथाविधाः । ते द्वासुरराक्षसपररुतितवाद्रजस्तमसो- रुमयत्वे सति कामात्मानो मोगविषयं संकृतपमेव कुर्वन्ति, न तु तत्फरपाषिहेतु शाख्ोदितं कमोऽऽरभन्ते । ततो मोधाशा श्यम्‌ । तथा मोघकर्माणो यदपि कमोाऽऽरभन्ते तच्छास्लीयोपायनियमामावान्मोषं निष्टं येषां ते तथाविधाः । बक्षयति ।हि राजसतामसयोः करमणोरक्षणम्‌ । तथ्यथा,

यत्तु कमिप्सुना कम साहैकारेण वा पनः । क्रियते इ्ेरबहुर तद्राजसमिति स्मतम्‌ ॥ अनुबन्धं क्षयं हसामनवेक्ष्य च पोरुषम्‌ । मोहादारभते कमं यत्तत्तामसमुच्यते ॥ इति । तथेवंविधं कतैरक्षणमपि, रागी कम॑फरपेप्सुदुन्पो हिसातकोऽशुषैः । हषे गोका न्वितः कता राजसः परिकीत्यते ॥ तथा- अयुक्तः प्रातः स्तन्धः इटो नेष्कतिकोऽखसः। विषादी दीरष॑सूगश्च करतां तामस उच्यते ॥ था मोपन्ञानाधिकीर्ितकमनिष्पत्तिहितुतात्कमोरम्भपूैताविज्ञानमपि मोषं निष्फरं येषां त तथोक्ताः । ज्ञानपुवक हि करम । ज्ञानस्येव चाऽऽसुरादिप्ररुत्याभि- तज्ञातुसंबग्धिनो विप्थेयप्रतिपत्तिदोषरसंबन्धातककर्मफठेन विसेवादात्‌ निष्फटता स्थितैव । तथा वेवविधज्ञानरक्षणमपि वक्ष्यति, पृथक्सेन तु यज्ज्ामं नानामावान्पृथग्िधान्‌ ॥ वेत्ति सवेषु मतेषु तद्राजसमिति स्मृतम्‌ ॥ वथा- यखवरूत्सनविदेकासमन्कर्थेऽसक्तमहेतुकम्‌ । अतच्वादथंवदल्पं च तत्तापसमुदादतम्‌ ॥ इति । मोधन्ञानतवाद्विवेवसस्त चाथनिष्ठतवाभावास्सदपि विगतं सम्ग््नानरक्षण- स्वकायौकरणादविद्यमानमेव चेतोऽन्तःकरणं येषां ते तथाविधाः ॥ एवमेकान्ततो मायाक्रोदीरूतानामासुरप्रत्याधितानां वत्ति प्रतिपाय विद्या- नगृहीतानां प्रबतिनिवातितिषयश्चासलोपदेशमात्रमूतानां देवपरुत्याभितानां पति- पिषादयिषुः परदेवपरृत्याभितानां दावत्तां प्रतिपादयितुमाह ।

श्वी, १८९ ] श्रीमद्धगवद्रीता । १५५

महात्मानस्तु मां पार्थं दैवीं प्ररातिमाभिताः । भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा मृतादिमभ्ययम्‌ ॥ १४ ॥ प्रस्तावनाप्रदिपादितपरापरस्वरूपमय्याः परस्या दैव्याः प्रतिं देवीं सम्यज्ञान- विवेकधेतनशीटप्वहेवशब्दवाच्यानां संबन्धिनीं प्रति स्वभावमाधितास्वत एव महासान उष्छृष्टस्वमावा मां परमातानं भजन्ते । चतुर्वेयया सेवयाऽनन्यमनसो मद्व्यतिरिक्तवस्वन्तरामावपरूढप्रतिपर्तित्वानमय्येवेकाकषस्तच्वे मनो येषां ते तथा- विधाः । ज्ञाता सानुष्ठानमिति स्थितेः कीदशं मां विदित्वा मजन्वे ! मृतारिं मृतानां वेतनाचेतनानां मध्य आदिं प्रथमं तथाऽव्ययम्‌ , नित्यत्वान मम क्षयो विद्यत इत्यथः । सर्वमृतान्याचन्तवन्तोऽहमारेव, नान्तवानित्यत्र तातम्‌ ॥ किच, सततं कीर्तयन्तश्च यतमाना यत्ताः । नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ॥ १५॥ [ शां. पा. १-"यन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रताः. ]

त एव देवप्रष्ठत्याभिताः प्रबुद्धाः सततमन्यवधानेन कीतयन्तो मन्बजपस्वसत्या- दिनोदषोषयन्तस्तथा ध्यानादिना यतमानाः, तथा नमस्यन्तः प्रहीमवन्तो मा भक्त्या हेतुभूतया नित्ययुक्ताः सन्त उपासते, वाखनःकायम्पाषारान्पदेक - विषयान्‌ कुर्वाणाः परिचरन्तीव्य्थः ॥

किच,

ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते ।

एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम्‌ ॥ १६॥

परवभ्थः प्रसिद्धमक्तिपरकाराश्रयणेन मद्यजनपरेभ्योऽनये विटक्षणज्ञानेन वि

दसविन्माक्रमत्स्वहूपविन्पनेक लक्षणेन यत्तेन यागविधिना यजन्तः पूजयन्तश्च मामुपासपे सेवन्ते । कथं ॒मां ज्ञानयज्ञेनोपासते ! एकत्वेन सकटपपश्चपरिहा- राद्भिनेकसेविन्मानमत्स्वरूपतया, तथा प्रथक्येन नानातेनात एव बहुधाजे- कधा ज्ञानेन करियादयुपचरणीयविचिव्रारृत्यादिभिनरपतया । वस्तुतः कीदृशम्‌ ! विश्वतोमुखं सवतः सवं एवोपासनीयामेदाम्मुखं प्रत्यभिज्ञाकारणं यस्यतं तादृशम्‌ । इदमत्र तातपय॑म्‌ । दिविधः पारमाधिको मतस्रूपोपासनाक्रमः। एकः सेविन्मातैकतच्चविषयज्ञानसाधनः 1 अपर एकस्येव तत्वस्य नानाजगद्धावनाना- दक्तिसमृहत्वात्तदूदरेण तस्य॒ तस्योपासनमिति ॥

१५६ स्वेतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ९

तदेवेकस्य तत्वस्य सर्वशक्तित्वं प्रतिपादयितुमाह । अहं कतुरहं यज्ञः स्वधाऽहमहमोषधम्‌ । मन्त्रोऽहमहमेवाऽऽन्यमहमभिरहं हतम्‌ ॥ १७॥ कतुयज्ञयोयद्यपि पयायत्वेन स्यवहारो दश्यते तथाऽपि यज्ञश्ब्द्संनिधाने १दासोमाद्िसाधनाविशिष्ट एव यज्ञः क्तुराब्देनात्ोक्तः । ततो यथापरतिपादित- ब्रह्म दवेतस्थित्या सर्वो यागविधिर्नानादेवतासंप्रदानोऽहमेव । तथा स्वधा पि- तृतर्पणमन्त्रोऽप्यहमेव । तथा नानोषपिविकारामकमौषधं यागोपकरणद्रव्यम- हमेव । तथा संप्रदानमृतदेवतासेमुखीकारादिविविधाथ॑वाचकशब्द्‌षिशेषरूपो मन्बो यज्ञोपकरणमन्धवि शोषोऽप्यहमेव । तथाऽऽज्यं घृतं त्पणद्भ्यं तथाऽभच्याग- क्रियाधिकरणम्‌, तथा हृतं हवनं होमकमोति यज्ञादिरूपतया बरज्ञापंणविधि- न्यायेनाहमेवं स्थित इत्यत्र तात्परयम्‌ ॥

पिताऽहमस्य जगतो माता धाता पितामहः ।

वेयं पवित्रमोकार ऊक्साम यजुरेव च ॥ १८ ॥ गतिर्भर्ता प्रभुः साक्षी निवासः रारणं सुहत्‌ । प्रमवः प्रलयः स्थानं निधानं बीजमव्ययम्‌ ॥ १९॥

अस्य जगतः समस्तस्य चराचरस्य विश्वस्योतत्तिमृखकारण तापिता मात चाहम्‌ । यदि वा पितरो यथाऽपत्यस्य समस्तयोगकषेमोद्रहननित्यावहितौ तथाऽ- हमस्य जगतः । तथा धाता धता स्थितिहेतुस्तथा पितामहो बरह्लादीनां जगतः सष्टवेन स्थितानां जनकत्वातितामहः । पवित्र प्रमं पावनं यदं जञेयं वस्तु । तर्थोकारः परब्रह्मवाचकः प्रणवाख्यो वेदादिः राब्दुविरोषस्तत्भवाणि च कक्सा- मयजंषि । तथा गम्यते ज्ञायते वा परं तत्वमनयेति गतिरूपायः । तथा भां पोष्टा, तथा पमूरय॑येष्टपिनियोगेकस्वामी । तथा साक्षी शुभादुमकरमाध्यक्षः, तथा निवासः सर्वभूतानामेकमावसथं, तथा दारणं सर्वेपिद्रवपरमायाऽऽश्रयः | तथा सुहत्सर्वभावेनोपकारी । तथा जन्मविनाशस्थिपिहेतुत्वातमवः प्रख्यः स्थानं च । तथा प्ररीनं सद्यत्रावतिष्ठते तत्पधानासकं निधानं, तथा यतः प्रभवति तत्मधानस्याप्यन्ययमक्षयं बीजं कारणमिति न तक्किचिद्स्ति बदह- मस्य जगतो न भवामीत्यर्थः ॥

१ राशा २ना १-९हश्यते ' नास्ति. २ राना १-एवाऽऽस्थितः,

श्लो, २२ श्रीमद्भगवदीता । १५७

तथा च, तपाम्यहमहं वर्ष निगृहाम्युत्सजापे च । अग्र॒तं चव प्र्युश्च सद्सचाहमजुन ॥ २० ॥ स्यो भूत्वा भ्रीष्मादो रसमाद्दानोऽहं तपामि, यतस्तदा द्यहमेव वर्षं निग- हामि निरुणध्मि । वर्षाकाले चाहमेव जन्यो भत्वोत्सजामि । तपनवर्ष- णक्रिययाऽनाद्युत्ादनेनाहुमेव जगद्रतयामीत्यथः । तथाऽमृतमव्रिनारि यद्रस्तु, मृत्युश्च विनारहेतुरहुमव । फ बहुनोक्तेन । यक्किचित्सद्वि्यमानं जोभनं वा यद्सत्तद्विपरीतं किंदिन्नगति संभवति तत्सवैमहं मच्छक्तिरेका सदसश्चवि- नावभासते ॥ इयेवं परदेवप्रकत्याभितसगेमेद परतिपादनपरसङ्गेन ब्रह्मस्वरूपं संग्रहेणोक्वे- दानीमपरदेवप्ररत्याभितानां पुरुषाणां प्रवृत्ति प्रतिपादयितुमाह ।

विया मां सोमपाः पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते । ते पुण्यमासाय सुरेन्द्रलोक मश्रान्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान्‌ ॥ २१ ॥ ते तं भुक्त्वा स्वगलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विरान्ति । एवं जयीध्ममनुप्रपन्ना गतागतं क।(मकामा लमन्ते ॥ २२ ॥ ज्ञानरहितक्रिया मा्ोपदेरापयैवसिताथा कण्यजुःसाषटक्षणास्तिस्लो विद्या अधीयते विदन्ति वा तेविद्याः, मुख्यतया ब्रा्मणाद्यसैवणीकाः । धृतपापा आनिषेकाच्छाखविहितसंस्कारसंपनत्वादुतकस्मषाः । तथा निवृत्तयथोक्तत्- हचर्याद्याश्रमनियमाः सन्तः सोमपा नित्यनेमित्तिकस्वकरमानुष्ठाननिष्ठा इत्यर्थः । तथाविधा; सन्तो देवतान्तरयजनविधिह्पैयंतसतेसेः राखचोदितरयागविरेषैः स॒म्यग््ञानाभावाद्विदन्तोऽपि मामेवेष्टवा पृजयित्वा स्वगतिं देवटोाकपाप्विकामा- सानः सन्तः प्राथैयन्त उपयाचन्ते । यतसेसतेयैज्ञविधिभिस्तांस्तन्देवविरेषा- न्यजन्त इति विश्वतोमुखमेकं त्वं मामेव यजन्ते । केवरं संप्रति विधा-

दाक्त्याऽननुगृहीताः प्रं भदीयं भावमाषेदन्तो भोगमात्र यज्ञादिक्रियाफलं मन्यमा-

१५८ सर्वतोभद्राख्यदीकासंमेता- [भ, ९

नाः स्वगैमभिकाङ्कक्षन्ति । ते तथाविधासैविधा देहान्ते स्वकरमोपनतं सव्ग- टोकं विशाखं विपुखं देवकं गत्वा, तदटवान्मोगान्भुक्वोपसेव्य स्वकममोपाभि- ते पुण्ये तदनृहपकाठातिवाहना्षीणेऽन्ते गते मत्य॑टोकं कर्मभूमिमिमां स्वकमा- नुहूपजातिविरेषाश्रयणेन विशन्ति प्रतिपद्यन्ते । एवमनेन कमेण बथीधर्म वेदो- क्तं सवं स्वमाचारमनुप्पलाः समाधिताः सन्तः कामकामाः स्वगादिमोगामिका- दक्षणश्चातुव्॑णिका अपि गतागते स्वगादिभूमो गमनं आगतं, ततो भूयः कमभूमावागमनं रभन्ते पराप्नुवन्ति । ससारबन्धमागिनः पुनः पुनभवन्तीत्यथः ॥ एतदन्तेन ग्रन्थेन ज्ञानं कथयित्वा धिज्ञानकथनमाह । अनन्याश्च विरक्ता मां य जनाः पयुपासते । तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेम वहाम्यहम्‌ ॥ २३ ॥ [ शां. पा. १-न्याधिन्तयन्तो मां. |] ये जनाः परां दैवीं प्रकुतिमाभिता दष्टानुभ्राविकगुणात्मकेभ्यो भोगेभ्योऽशु- दयतिशयक्षयादिदोषवदद्धयो विरक्ताः सन्तो नित्यनिमटनिरतिशयानन्तानन्दसु- धासागरं मां परमकारणे ब्रह्मत्व पयुपासते, यथाप्रतिपादितज्ञानानिष्ठतया स्वक- माण्याजनितः समन्तात्सेवन्ते | कीदशः सन्तः। अनन्या अविद्यमानमन्यन्मम्यति- रिकतं वस्तु येषां ते तथाविधाः । मन्मयमेव सर्वमिद्मनुभवन्त इत्यथः । तेषा तादृशानां नित्याभियुक्तानां यथोक्तज्ञनिकतानतया सततोधुक्तानां सवास्वव- स्थास॒ यथोक्तमत्सखरूपस्मरणेकषरायणानाित्यथंः । अहं परमेधरो योग- क्षमं वहामि । योगं प्रागनासादितेन मत्सवरूपरवेदनातकेन फेन संबन्धं क्षेम- मासादितस्य पृनरपरिटोपरक्षणं धारयामि । ये नित्यं मन्मयास्तेषां कृतो योगक्षेमक्षपिरित्यथः ॥ एवं यथोक्तोपायनिरपायनिवेशितान्तःकरणतया मत्सवरूपानुमेवहूषां परा काषटामापिरूढा भ्रव विज्ञानमिति तात्ययैम्‌ । ननु विशवतोमृखसवमवेकं वत्व- मिति देवतान्तरयाजिनोऽप्यनन्था एव, तत्कथमुक्तमनन्या ये मामुपासते तेषां योगक्षेमं वहामीत्यत्राऽऽह । येऽप्यन्यदेवताभक्ता यजन्ते भ्रद्धयाऽन्विताः । तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वंकम्‌ ॥ २४ ॥

१ राशा १-पराः, २ राना-निरपाय ` नास्ति,

शली. २६1 भ्रीमद्धगवदरीता । १५९

सत्यं येऽपि जना अन्यदेवताभक्ताः परस्परं भिनसरवरूपांरताम्सयम्द्रादिपम्‌- खान्देवविशेषान्भक्तास्तेऽप्रि परमाथतो पदयतिरिक्तद्विीयवस्तभावान्मामेव श्रद्धया तत्तत्कटामिनसेभावनया यजन्ते पूजयन्ति । किंतवविषिपएृ्वंकम्‌ । मध- जन एवेविधविधिरुक्तो वक्ष्यते च, यथोकतन्ञाननिष्ठतया सवेषु य्टव्येषु देवता- विरेषेषु तास॒ तासु यागक्रियासु यष्टरि च स्वालन्यद्रयचिन्मा्रटक्षणमत्सवक- पानुभवः | स च तेषां ज्ञानदुन्यकेवछक्रियामात्रशरणानां विधिनं सेभवति । तस्माद्‌विधिपूर्वकं मां यजन्त इत्युक्तम्‌ ॥ एतदेव प्रकटयितुमाह । अहं हि सवंयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च। वै तु मामभिजानन्ति तच्वेनातरच्यवन्ति ते ॥ २५ ॥ सर्वयज्ञानां नानामेदनां यागानामहुमेव भोक्ता, एक एव प्रेश्वरः फटस्य स्वीकता, तथा पभुरनुष्ठानक्रियाधिष्ठितः सवं यज्ञा अह्मवेति । न पुनस्तथा- विधं मां त्वेन परमाथेन यथेोक्तेनाभिजानन्त्येकत्वेन प्रतिपद्यन्ते । अतो हेतोस्ते तादृशा अनुष्ठातारशच्यवन्ति मत्तो वियुज्यन्ते नानातेन सर्वे परयन्तीत्यथः॥ ततश्च, यान्ति देवता देवान्पितृन्यान्ति पितृता: । मूताने यान्ति भ्तेम्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम्‌ ॥२६॥ देवेभ्यो देवता बतं नियमो येषां ते दाक्रादिदेवाराधका देवव्तास्तत्सपर्यासिद्धौ देवानेव यानति। तषठोकमाजो भवन्तीत्यथः । एवं पिबता; पितृन्यानिि । तथा मृतेभ्यो यक्षरक्षःपिशाचादिभ्यस्तद्थमिज्या यागो येषां ते तादृशस्तान्ये- व पुववद्यानति । देवपितृयाजैनः साचिकाः, मूतयाजिनस्तु राजसाश्च तामसाश्च । यदुक्तम्‌ । यजन्ते साततिका देवान्यक्षरक्षासि राजसाः । प्रेतान्भूतपरिशाचांश्र यजन्ते तामसा जनाः ॥ इति ॥ ये तु निदवैगुण्यास्ते मधाजिनो मामिव शरगुण्यातीतस्वहूपं यष्ट रीठं येषां ते तथाविधमेष मत्स्वरूपं परब्रह्म यानि समाप्यन्ते ॥

स॒ च मध्यागो देववतादियागवत्तत्तनानाद्रव्यसम।रप्ताधनो नैवेत्याह ।

९ राना १-परवमां,

) &° सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ९

पृ पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति ।

तदहं भक्त्य॒पहतमश्रामि प्रयतात्मनः ॥ २७॥ भक्तिरदयचिन्मा्रस्वह्पब्रह्ञत च्वभावनयाऽऽतमन एव, तस्य तस्य वा नाना- देवताविरेषस्योपासने, तथा साधनभूतया यस्तचवित्त्रा्यपि यक्किचिन्मदं प्रयच्छति तत्तस्य ॒प्रयतात्नस्तथाविधादूयविज्ञानसमाहितान्तःकरणस्य ताद श-

® क क

भकत्युपहतमश्नाम्युपमुञ्धे । यादृशभावनाविरेषेणोपहतं तथेव तत्सखी करो- मीत्यथः ॥ । यत एवं ततः, यत्करोषि यदश्राक्े यन्जुहोपि ददासि यत्‌ । यत्तपस्यसि कोन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम्‌ ॥ २८ ॥ यत्करोषि, तत्तफलाथतया यत्कमानुविष्ठसि, यच्चाश्नासि तत्तत्कम॑फर- मूतमपमङक्षे, तत्सवं मद्पणं कुरु, मयि ब्रह्मस्वह्पेऽप॑णं मदास्कप्रतिपच्या निवेदनं यस्य तत्तादृशं कुर्‌ संपादय । तच्च कार्यं ज्ञानरहितानां नानाफट- हेतुत्वेन ग्यवस्थितं विवणोति । यज्जुहोषि तेषु ॒तेषु यज्ञेषु तत्तदेवतातपंणार्थ यद्रो हवनक्रियया क्षिपसि । यच्वान्तर्दे्यादो ददासि पत्रेभ्यः प्रयच्छ । यत्तपो नियमविशेषं चरसि, तत्सवं मद्प॑णं कुरु । यज्ञदानतपोरक्षणासु करिया- स्ववश्यकमैव्यासु तत्ततफलामिकाङ्क्षाकमैण्यपरिहारेण मत्सवरूपानुभवमेवेकं फटमवटम्बस्वेत्यथंः ॥ अस्या भावनाया; फटमाह । साभाशुभफलेरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः । संन्यासयोगयुक्तात्मा विम॒क्तो मामुपेष्यसि ॥ २९॥ एवमनेन प्रकारेण यज्ञादिकाः स्वाः करिया अनुतिष्ठनपि दमादाभफलेः यमेः सुखातमकेरदुमेदःखात्मकैः क्रियाणां फलेमेक्षिसे, त्यक्ष्यसे । तानि ते बन्धनाय न कत्पयिष्यन्त इत्यथः । कीदृशे; । कमेबन्धनेः कर्माणि ज्ञानशू- न्यानि बन्धनं नियमहेतुर्थषां तथाविधैः । कम॑निबन्धनानि हि फलानि ज्ञान- द्यं बध्नन्ति, न यथोक्तज्ञानस्तपनम्‌ । अतस्तं संन्यासयोगेन फेन संक- स्पसमाधिना युक्तात्मा संबद्धस्वभावोऽत एव मुक्तः सवेबन्धनेभ्यो विनि- ऽकान्तो मामके परमकारणमुपेष्यस्यहमेव संपत्स्यस इत्यथः ॥ ननु केषांविध्यज्ञादिक्रियाभिरप्युपसेवमानानां बन्धनहेतुभेवान्‌ । अन्येषां तु

® ¢, 9

पथादयुपहरतां मेोक्षहेतुरति फ तवापि राग्ैषानुषङ्ग इत्यत्राऽऽह ।

शा, ३२ ] भ्रीमद्धगवद्रीपता । १६१

समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः । ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्वहम्‌ ॥ ३० ॥ सपमतेषु चतुद शविधेन प्रपञ्चेन प्रसृतेषु परमाथतस्तचेकत्वात्रतखात- कोऽहं समो नििशेषवृत्तिः । अतो व्यतिरिक्ततवाभावान मे कश्चिद्‌ द्वेष्यो दरेष- दोषहेतर्नापि पियो रागदोषहतुः संभवति । एतो मेद्दाशनामेवानुषक्तां । ततश्च ये पुनमहासमानो मदिच्छयेव विद्यारक्त्यनुग्रहदेकतचद्‌ा शनः सन्ता मा यथोक्तस्बरूषमेव यथोक्तया भक्त्या भजन्ते सेवन्ते, यथोक्तया भाक्नया- पासते, ते मथि तिष्ठन्ति, तेषु चाहमभेद्‌ एव तिष्ठामि, मत्तस्तेषां दुभदभेद्‌- प्रत्वयसेतुविदखनात्‌ । ब्रह्ामृतसागरसमरसीमूतत्वातद्वोधस्य ॥ एवं यथोक्तया भावनया भगवद्धक्तेः स्तुतिमाह | अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक्‌ । साधुरेव स मभ्तव्यः सम्यग्भ्यवसितो हि सः ॥ ३१ ॥ यद्यपि युष्मत्पतिपादितेदृ्टया युद्धादिषेरकमानुष्टानात्सुतरां दुषटवेटितः सननन्यभाङ् मदेकाटम्बनो मां भजते उपास्ते, स तादृशः साधुः सदा- चार एव मन्तम्यो बोद्ध्यः । यतः सम्यगविपयस्तज्ञानत्ाचथावत्स तादग्मक्तो व्यवसितो गृहीतम्यवसायः । एतावदेव सदाचारदुरचारयोरक्षणम्‌ । योऽन- न्यतया मद्भक्तः स सदाचारः, तब्यतिरिक्तस्सु दुराचार इति । तावद तात्प्थ॑म्‌ । अपर्नुयोन्येच्छस्य हि भगवतः शक्तिरवती्णां छविदप्यनुग्रा्च विनष्टं च निमृखमखिलं दुराचारत्वम्‌ ॥ एतदेव प्रकटयितुमाह ।

कषिप्रं भवति परमात्मा राश्वच्छानमिि निगच्छति । कौन्तेय प्रतिजानीहि म मद्भक्तः प्रणयति ॥ ३२ ॥ [ शां. पा. १-मे भक्तः. | क्षिपमनुप्रहरक्षणसमकाटमेव धमासा भवति, प्रतिपादितज्ञानयोगवक्षणः प्रमो धमं आला स्वभावो यस्य स तादृशः संपद्यते । तथासंपनमाजः शश्व- नित्थकाठं शान्ति यथाप्रतिपादितातमानातादिज्ञेयवस्ुज्ञानमावटक्षणक्षोभक्षय- ह्पं प्रशमे यथोक्ततत्वसमापाचतिरूपं नितरां गच्छति प्राप्नोति । नियच्छतीषि पाठ आत्मनि तां नियच्छति नियतामन्यमिचारिणीं करोति । ततश्च हैवास्य ४२

१६२ सवतोमद्राख्यदीकासमेता- [अ. ९

तुभ्यं परतिज्ञां करोमि, यथा मद्भक्तो यथोक्तेन हृपेण मदुपासको न प्रणश्यति, मत्सवहपव्यतिरेकपरतिपतिरक्षणं नारं न प्राप्नोति ॥ अत एवाऽऽह । भां हि पाथं व्यपाित्य येऽपि स्युः पापयोनयः)

क ॐ न, र्‌

श्ियो वेइयास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्‌ ॥ ३६॥ कि पुन ब्राह्यणाः पण्या भक्ता राजर्षयस्तथा ।

पापाः पापकर्मजा पापकरमदिपाकजा योनिरुसत्तिकारणं येषां ते सीशद्रवे- श्याद्यो येऽपि केचन भवेयुस्ते मां प्यपाभ्ित्य यथोक्तमदेकशरणा भृत्वा परा- मनुत्तरां गतिमपुनरावृक्तिपद्वीमाप्नुवन्ति । न चेतदतिदयोक्तिमात्रमेवेति व्याख्या- तमेष प्राक्‌ । किं पुनर्य पुण्याः पुण्यकर्माणः पुण्यकर्मविपाकाहन्धोतछृष्टयोनयो ्राक्षणा राजषयश्च राजत्वे सत्यपवग॑भागितान्मुख्या कषयो द्रष्टारो मक्ताः सन्ः परां गतिं यास्यन्ति । तदेतेन सवरोकसाधारणत्वमासन्ञानस्य भगवता प्रतिपादितम्‌ ॥

यतं एवमुर्छृष्टफङा मद्धकि सतः ।

अनित्यमसुखं छोकमिमं प्राण्य भजस्व माम्‌ ॥ ३४ ॥

र्म ठकं कमभूमिरक्षणे मुषनं पराप्य, अत्र भन्म टण्ष्वैतयर्थः। कीदृ ठोकृम्‌ ? अनित्यं शरीरस्य मोगसाधमरय भोगानां चान्तवच्वाद्स्थिरम्‌। असुखं च यदप्यत्र किचित्सुखभन्त्या गृह्यते तद्पि विवेकेवुद्धया विचार्यमाणं दुःखमेव । यदुक्तम्‌ । प्रिणामताहूपसस्कारदुःखेगृंणवानैविरोधाच्च सर्वमेव दुःखं विवेकिनः । यथा जखपिमध्यपतितस्य रल्नातिशयलामः कथंवचित्संभा- व्यते तथा दुःखेकरेतुकमममिपापितस्य मद्धक्तिटामः संभाव्यत एवार्सिह्लोक इव्यथः ॥

गुणवति विरोधाच्च सवं दुःखं विवेकिन इत्येषंरूपमीमं टोकं उभ्ध्वा माम नुशरसुखहेतुं भजस्वेत्याह्‌ ।

मन्मना भव मदद्धक्तो मयाजी मां नमस्कुर्‌ । मामेवेष्यसि युक्ेवमात्मानं मतरायणः ॥ ३५ ॥

दाति भीभगवद्वीबासूपनिषरसु भषमोऽध्यायः॥ ९॥

श्वो, १1 श्रीमद्धगवद्रीता । १६६

एवंविधः सन्मद्भक्तो भव । कीदशः ! मन्मना मद्याजी तथा मनमस्कारपरः। एतेन विरेषणत्रयेण चित्तकायवचनक्रियाणां मगवस्स्वहूपरक्षणेकतचविशेषणा- त्को मुख्यो भाक्तप्रकारः प्रतिपादितः। मां नमरकुर्वित्यनेन हि मन््रजपनमर्कारः प्रतिपादितः स्तुत्यादिरूषा भगवत्प्रणतिरुक्ता । एवमनन प्रकारेणाऽऽत्मानमन्वः- करणं युक्त्वा समाधाय मत्परायणो मदेकारम्बनः संव्॒तः सन्‌ ममिवेष्याभि मद- मेदसमापनो भविभ्यसीत्योम्‌ ॥ व्योश्न ज्योतिगण इव घनध्वान्तरान्तिप्रसने सूयेन्द्रादिद्विगुणविकसानिमंरस्वप्रसाद्‌ः । यत्राथोषः स्फुरति सुतरां ज्ञानविज्ञानपूर्व- स्तत्राध्याये तरतु नवमे राजहंसीव गर्वः ॥

इति श्रीराजानकरामकविरिते वाक्याथीन्वयमात्रे सर्वतोमद्रनाननि भगवदद्रीताविवरणे नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥

॥ अथ दृक्ञमोऽध्यायः ॥ एवं नवमाध्यायपयन्तमन्थग्मथितप्रसनगम्भीरमणतिमेदाभिहितन्ञानविज्ञानादि- परमरहस्यहूपाथश्रवणादुपजातपरितोषविदोषतामत्यन्तदुरवधारपरमार्थत्वादस्यार्थ- स्यासंतुष्टहदयतां चाजुनस्योपलक्ष्य प्रसादातिश्ययमनुकम्पां चोपगच्छ नेकेदे शपर- तत्वसाक्षात्कारकारणमूतनिरतिशयानुग्रहविकीर्षाविष्कारि वाक्यं,

भ्रीमगवानुवाच । भूय एव महाबाहो इणु मे परमं वचः । यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥ १ ॥ यद्चपि प्रायेण निरवशेष्यमुपदेश्यं वस्तु वितत्य प्रतिपादितं तथाऽपि तदपि सू- ष्मत्वातरमपरृषटप्ज्ञानामपि हदये क्षगिति प्रतिष्ठां न रमत इति मयो बहु- तरमेव पूर्वोक्तं तन्मदीय परममुत्तमाथर्पातिपारकत्वात्परृष्टं वचनमिदमाकर्ण्य बहुतरवचनकथने कारणमाह । यदुचनं प्रीयमाणाय परितोषे भजते हितकाम्ययाऽऽत्यान्तकानुकूल्यकरणेच्छया तुमभ्यमिदानामहं कथयिष्यामि । किमनेनोक्तं भवति । यावतमकारान्तरदुहुरमोहविषविषादहारिणा परतिपादिताथप- रमार्थापूर्वपीयुषपरमरेशस्पशोनेन नाहृखादितं हदयं ताबत्कुतः पीयमाणवम्‌ |

१६४ तैवतोमद्राख्यदटीकासमेता- [अ, ११

अतथाषिधस्य हि पृनरुक्तकथनादुद्रेग एव रथात्‌। अतः प्रीषमाणववेनाऽऽविष्ट- तविरिष्टशिष्यगुणिरेषाय तद्धितादिकीषैणा दृयाविष्टहदयेन देरिकोत्तमेन विविबोक्तेपरकरिस्तावदुपदेष्टव्यम्‌ । यावदसो सुगृहीताथतया निराकाङ्क्षता- माप्त इति भूयो वचनकथनेन भवता नेद्विजनीयमिति मगव्ोऽभिप्रतम्‌ । अथवा, निद्रां मोहमयीं हरत्छसहशेवान्तःप्रगोधभियं तन्वतस्वधिषु वाल्छिताथविषयावन्ध्योधमाधायिषु । सूर्याशुष्िष पोनरुकत्यजनितेद्वेगत्वमापत्स्यते तेष्वेवाभिनवीभवत्सु भगवदुाक्येषु कश्वेतनः ॥ इह पत्सरूपविज्ञानटक्षण एवाथं उक्तो वक्ष्यते च । तच्च मल्स्वहपं गृद्य- तमत्वााल्पेन प्रयत्नेन प्रतिपत्तभ्यं प्रतिपाधं च । अतो बहुतरवचनाकणेनेऽव- हितो भव ॥ यतः, न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महषयः । अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ॥ २ ॥ मम प्रमार्थत एकस्येव सनादनस्य तस्य प्रभवमत्पाद्म्‌ । प्रभावमिति वा पटे माहाल्यम्‌ । सुरगणा ब्रहेनद्रसूर्यादयो ददेवसमृहा न विदुन जानते । मह्षेयो मृग्वाद्योऽपि तथेव । ते हि मन्पायाशकरयु द्धाविततततत्स्वहूपातिश- कत्यादिभेदास्तं तं स्वाधिकारमनतिष्ठन्तः प्रतिकल्पं सर्गप्रटयाद्यनित्यभावसंब- न्धावस्थाजुषः । अहं तु नित्यत्वात्तेषामादिः प्रथमः । एवं प्रकषेगत्या कल्पा- दिदीर्घकाटस्थापिनोऽपि देवादयो मदीयपरमसचपिक्षयाऽन्तवन्तः। ते च मदीय- मायामोहिताः सन्तः खाधिकारनिवतनमा्रपर्याप्सामथ्यास्तत्वतो मां संप्रति न विदन्ति ॥ ततः, यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम्‌ । अरसंमूढः स मर्त्येषु सर्वपपिः प्रमुच्यते ॥ ३ ॥ यः कृिद्ैरो महाता बदनुम्रहादेव प्रत्युदितसम्यग््ञानशक्तिः । अजं नित्यत्वाभ्जन्परहितमत एवाभादिमविद्यमानपएर्वपरुषान्तरम्‌ । तथा लोकमहेश्वरं, रोकानां ब्रह्लादीनां, रोक्यन्ते दृश्यन्ते विद्यन्त इति ठोकशब्दवाच्यानां जनानां महान्तं सगस्थितिप्रखयाधवस्थाविधानस्वतन्वर शक्तत्वादुत्तमं स्वामिनम्‌ । तेषा- मपि हि ब्रह्मादीनां स्वविषयं यावन्मातरमेशर्य तत्र करणमित्यर्थः । एवविषं

श्वी, ५] ध्रीमद्धगषदरीता । १६५

मां वेत्पालत्वेन प्रतिजानीते स मर्त्येषु मायाक्रोडीकृततान्मरणधरम॑संबदेषु देवादिषु सवंजन्तुषु मध्येऽसंमृढः, सप्यासनि पस्येव प्रहढालपत्ययवाश्वि- पथंयरक्षणः | संमोहोऽज्ञानं तस्य न विद्यत इत्यर्थः । अत एव सवैधिरवशे- पर्मनोवाक्ायनिवर्यैः पपिनानायोन्यन्तरविरे हेतुभिः किल्विमैः परमुच्यते, परिवज्यते । देहाघयनित्यवस्तुव्यवस्थिताहंकारमात्रं हि सरवपापानामलाततिका- रणम्‌ । सम्यग््ञानवस्तु तत्रास्तीति स एवासेमूढ इट्युक्तम्‌ ॥ संमतानां सववस्थहितुत्वे ठोकमहेश्रवं यज्दाख्यातं तदेव विवृण्वनाह ।

बुदिज्ञानमसंमोहः क्षमा सत्यं दमः रामः ।

सुखं दुःखं भवो भावो भयं चाभयमेव च ॥ ४॥

आहसा समता तुष्टिस्तपो दानं यदोऽयराः ।

भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ॥ ५॥

इहाहमेवेकं तं परमार्थसदिति बहुदः पतिपादितमेव । अयं च देवासुरमेदेन दिपरकारः केत्ज्ञवगों मन्पायथेवेत्थमवमस्यत इति प्रतिपादितमेव । तदस्य षवरज्ञवगस्था अपि तदहंकारावलम्बनेन प्रसरन्तो वृद्धयादयः परथग्विधा नाना- रूपा भावा मत्त एवैकस्मात्कारणाद्धवन्त्यसदन्ते । एते हि विविधा मावमेदाः प्बुद्धस्तचवज्ञानदशा परामृश्यमानाः परमालस्वपान्मनागपि न व्यतिरिच्यन्ते । ततो मायामाजमेवेतद्धेदेनावभासमानता भावानाम्‌ । सा च मच्छक्तिरेवेति मत्त एव ते भावा मवन्तीत्युक्तम्‌ । के ते भावाः ? बुद्धिमृख्यमन्तःकृरणं यया बुध्यते निर्विकल्पतया निश्चीयते बोद्धव्यं वस्तु, ज्ञानं तु मनःसंज्ञाऽन्तञकरणविशेषो येन बोद्धभ्यं विकर्प्यते । एतो सरव॑पमातुसाधारणो बुदधि्ञानसंज्ञो भवो । असंमोहः परमार्थनिष्ठं ज्ञानम्‌ । ततोऽन्यविषयं सर्वमेव ज्ञानं विपय॑यादिदो- पसवन्धात्समोहातकम्‌ । स ॒चातमाहलक्षणो मावो मुमृक्षणामेव संभवति । क्षमा वाचा मनसा कमणा वा निर्विकारत्म्‌ । सवात्मना शकिमचेऽपि पराप- राधरसहिष्णुतम्‌। एषोऽपि यत्याद्यवस्थायां मुमुक्षुणामपवरगोपायमृतो धर्मः । अव- स्थान्तरे हि ज्ञाननिष्ठतया स्वकमापरित्यागस्य मोक्षपसाधनत्वादक्षमाऽपि शाखचो- दिता सती मोक्षसाधनं भवत्येव । सत्यम्‌, आत्यन्तिकमूतहितपयंवसायि यथा- हृष्टाथकथनम्‌ । एतत्स्वगौपवर्गफङार्थिनां च साधारणम्‌ । द्म उतथप्रवृ्तानां

~~~

१ राशा १-भासित एव ( “ इति प्रतिपादितम्‌ ` नास्ति ); श्चा २-इत्यपि प्रति-.

१६६ सर्व॑तोभद्राख्यदीकासमेता- [ अ. ११

सरेन्दिथ।श्वानां वैराग्यभावनादिकशश्ाभिषातात्ततः प्रतिषेधनम्‌ । शमः सिदध- सिद्धोर्मिषिकारान्तःकरणता च । तो योगविषयो । सुखं तत्तदिष्वस्तुपरपिरमिका- इक्षानिव्तो संतुष्टवित्तपा । एते सुखादयः सरव॑प्राणिसाधारणा भावाः । अर्हिसा सर्वभतामिद्रोहात्सवात्मना विरतिः । सा च यत्याद्यवस्थायमिव मोक्षसाधनम्‌ | हिंसाया अप्यस्मादवस्थान्तरे मोक्षसाधनत्वात्‌ यतः राच्चचोदितं यज्ञे वधादि, संग्रामे रिपुव्यापादनं दृ्टनिग्रहश्च, हिंसात्कववेऽपि तथाविधस्वक्मनिष्ठानां सतां मोक्षसाधनम्‌ । समता सृहन्मितायुदासीनेत्यादिना प्राक्पतिपादितस्वरूपैकदार्श्ता ममुक्षुणमिव धर्मः । तुष्टिः सर्वभूतविषया प्रीतवित्तता । मुमुुतिषयेव सुखस्येव सर्वसाधारण्येन प्रतिपादितत्वात्‌ । तपो वाक्चित्तकायनिर्व्यो नियमविदोषः । दानमिष्टापुतविभागेन स्वद्रव्यस्य प्रद्रभ्यत्वापादनम्‌ । ज्ञानादीनां स्वत्वनिवृर्ति विना परत्र संक्रमणमदानम्‌ । एतत्स्वगौपवगफलाथिनोः साधारणम्‌ । यदा राखचोदितानां शुभानां कर्मणां साचिकंबुद्धया समाचरणात्‌ सवंजनविषया प्ररोसा । अयश्चस्तद्विपरीताचरणाद्प्रहसा ॥ इत्येवंविधानां धमांणामाश्रयमूता धर्मिण अआपरजापतिभ्यो मत्त एव भवन्तीत्याह । महषयः सप्त पुव चत्वारो मनवस्तथा । मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ॥ ६ ॥ पव कल्पारम्भमाविस्वायेमुवमन्वन्तरहपपुवेकाठभावितात्मथमे, सप्त महृषयो मरीच्यादयो ये पुराणप्रजापतयः प्रोक्ताः । केचित्तु बुद्धिमनसी महामृतपश्चकं चेति सप्त महूर्षन्किथयन्ति । प्रजासर्गहेतुत्वात्तेऽपि प्रजापतय इति चाऽऽहुः । चत्वारो मनवः परजासगं प्रतिवणं चातुवण्यस्य परथमे पुरूषाः, येषां ब्रा्मणादि- वणेसगहेतुत्वान्मनुत्व प्रजापतित्वं च । एते मद्भावाः प्ररमकारणद्व भाव उत्पत्तिर्थषां ते तथाविधाः । कीदशाः सन्तो मद्भावा मानसौ जाताः । संकस्प- जा इत्यथः । येषां प्रजापतीनां सतां संबन्धिन्यो छोके भवनेष्विमाः प्रजाः | ये प्रजासर्गकर्तारः कल्पारम्भे प्रजापतयः श्रुयन्ते ते मदिच्छाम्रोद्धाविताः सष्टमावा इत्यथः ॥ एविधसेश्वयंज्ञानफटमाह । एतां विभूतिं योगे च मम यो वेत्ति तत्वतः । सोऽविकम्पेन योगेन युन्यते नाज संरायः॥ ७ ॥ १ राशा १.२-क्याबु.

श्लो. ९1] श्रीमद्धगवदरीता । १६७

एतां यथोक्तां विभूतिं जगतकतैतवादिहूपमेशर्यं तथा योगं नानामावपरपञ्चा- वभासनरूपकतुत्वादिसेबन्धेऽप्यद्वयविन्मात्रस्वभावाप्रच्य॒तिरक्षणमत्य द्भुतमनन्यसा- धारणे समाधिं मम यस्तत्वतः परमाथतो वो जानाति, स मदीयेनेवाविकम्पेन सव॑दा निरूपषटवेन योगेन समाधिना युज्यते संबध्यते । नातार्थे कथित्सदेहः संभवति । यतो मदनुप्रहाविर्भुतसम्यग्जञानतया ममेवेकस्य त्वस्य जगहक्षणं विभवं सम्यग्यो विभावयति, स मत्स्वहूपसमाविष्टतवान्मदीयेन समाधिना तेबध्यत इति कोऽत्र संश्ययस्यावकाशः ॥ यत पएवेविधाः, अये सर्वस्य प्रभव ईतः सर्वे प्रवर्तते । इति भत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ॥ ८ ॥ | शां. पा. १-अहं. २-मत्तः. | बुधा मां भजन्ते मदिच्छयेव देषप्रत्याश्रयसगैमावतवान्मद्‌नुम्रहपात्रमूततया समाविभृतबोधाः सन्तो मृख्यविपाधितो मां यथोक्तहूपम॒पासते । अन्ये वासुर- सगंमावास्ततो मत्समाधिना युज्यन्ते । तेव किंता समुपासते १ इति मतवा एवे मत्स्वह्पं निधरित्य । कथमयं परमेश्वरः परमातमा सर्वस्य भावजातस्य प- भव उत्पात्तिकारणं यरमाद्वहुशः प्रतिपादितोपपत्तिवशदेषदयतिरिक्तकारणान्तर- भावादिव एतस्मादेव हेतोः सव॑मिदं प्रवते प्रसरतीति । इदमत्र ताप्यम्‌ । दि- विषं ज्ञाने, निधिकल्पपरमाथपतिपाद्कक्ाख्नोपदे शष्ठ परतिपत्तिजनकमेकम्‌ । तदु- राच्च कमेण तचखसाक्षाकारप्रमवमपरम्‌ । तद्रन्तो बुधा अपि द्विविधास्ततो यथोक्तमद्विमूतियोगज्ञा मत्समाधिना युज्यन्ते ना सशय इत्युक्तम्‌ ॥ येतु मां भजन्ते तेषमेवविधं चे्तमित्याह । मित्ता मदतप्राणा बोधयन्तः परस्परम्‌ । कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमलन्तिच॥९॥ मच्चित्ता माथे वित्तमन्तःकरणमेषां ते तथाविधा मदेकनिषटज्ञानक्रियाप- सराः सन्तोऽन्योन्यं बोधयन्तः स्वानुभवसेवादेन ज्ञापयन्तः, तथा कथयन्तो यथागोधमागमवचने; कीतैयन्तस्तुष्यन्ति सेवादात्स्वयं प्रीयन्ते । परस्परं रमयन्ति रापिमनुभवन्ति ॥ एवंविधानां च,

१६८ सवतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ. १०

तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीपिपुवकम्‌ ।

ददामि बुद्धियोगं ते येन मामुपयान्ति ते ॥ १०॥

तेषामेवानुकम्पाथमहमन्ञानजं तमः |

न्‌(रायाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ॥ ११ ॥

तेषां बुधानां बुधत्वादेव प्रीतिपुवकं तच्वज्ञानजनितपरिपोषपुरःसरं सेवमाना- नाम्‌ । अत एव नित्यो्येतानां बुद्धियोगे. पर्ञासंबन्धं॑वितरापे येन हेतुभूतेन बुधा मामृषयान्ति, मदीयं योगं समापद्यन्त इति भक्तानां स्वयोगपाप्तावसदरायस्य कारणं प्रतिपादितम्‌ । यतस्तेषामेव देवसगमाजामनुकम्पार्थं ससारङरुशविश्वे- पणेन कषां कतुमहमज्ञानजं मौहसम्‌दूतं तमस्तत्वापरतिप्तिमयं तिमिरं नाश्या- मि प्र्वंसयामि । केन ? भासवता परसंविदास्मकदीपियुक्तेन ज्ञानदीपेन । यथो- क्तज्ञानदीपेन प्रवोधकेन । कीदशः स॒न्‌ ! आत्भावस्थ आत्नः सेवेदितुमाव आत्मवच्वम्‌ , पेन स्थितः। यद्यपि सवगत एक एवाहमाता, तथाऽपि स्वेच्छया यनिवानुगृह्णामि तेषमेवाहमालत्वेन स्थितः । अन्येषां तु देहादावासप्रतिपा्- रित्यथः। एवं परमेश्वरोऽहं यानेवानुगृह्णामि त एव यथोक्तेन प्रकारेण मां भजन्ते, मद्विमूतियोगयोस्तच्वविद्‌ः सन्तो मदीयमेव योगे समाप्यन्ते । मद्मेद्रक्षणं मो- ्षमासादयन्तीत्यथः । यदाहृर॑जञविद्‌ः, “ मायमात्मा प्रवचनेन भ्यो न मेधया नो बहुना भरतेन। यमेवेष वृणुते तेन रम्स्तस्थेवाऽऽत्मा विवृणीत तनु स्वामिति' ॥ अथ मगवद्रचनाद्विरेषितभ्रद्धादि गुणतया भगवम्मुखादेवाधिगतं भमवत्छरूप- मनुवद्तद्विमूतिविरेषजिज्ञास्ताथम्‌ , अजुन उवाच ।

प्रे बह्म परं धाम पविन्न परमं भवान्‌ ।

पुरुषं रश्वतं दिव्यमादिदेवमजं बिम ॥ १२ ॥

आहस्तरामृषयः सवं देवर्पि्नारदस्तथा ।

(4

असितो देवटो प्यास स्वयं चेव बवीपि माम्‌ ।॥ १६३॥ | शा. पा. १-मे. | परं निरुत्तर परमामलक्षण नेरतिरयवहवादि योगित्वं मवान्भगवानेव परमाथतो बक्प्यतिरिक्तवस्वन्तराभावान्मायावमासितस्य प्रृत्यदिरवैधस्यापि

[यवि पि पीपर ममम

१ राज्ञा १-नित्योदितानां. २ राशा २ नातु नास्ति.

छा, १६] श्रीमद्धगवद्रीता । १६९

स्थूलस्य । ब्रह्मशब्देन व्यवहारातरत्वेन बह्म विशेषितम्‌ । तथा वक्षयति-उक्तं च तासां गह्ञ महद्योनिरित्यत्र प्ररूतेबक्षरब्देन व्यवहारः । तथा `" शब्द्‌ ग्रह्लातिवैते › इत्यत्र शाल्ादिराब्दरूपस्यापि सगेस्य तथा परं सामान्यसंवि- दामकं निरतिशयं धाम ज्योतिभवान्‌ । मेद्विषयक्षेन्ञसबन्धिसविदयपेक्षया ध भने(ऽपि प्रतेन विशेषणम्‌| तथा परमनुत्तमं पवित्रं पावनं भवान्‌ । मोहटक्षणम- हापातकविना रहेतुत्वात्‌ । उक्ताथावगमस्याऽऽगमं भगवहुचनं च कारणं प्रतिषा- दयितुमाह । यस्मात्त्वं कषयः परावरद््टारो मुनयः शाश्तं नित्यं पुरुषं परमा- तमानं त्वामाहुः कथयन्ति । कीदशं ! दिव्यं परमव्योमस्थम्‌, तथाऽऽदिं सर्वेषां पर्व देवं परधकाशासतया द्योतनशीरं, अत एवाजे जन्मराहतं, विभु व्यापकम्‌ । न के- वटं सरव॑षयो यावनारदासितदेवखाभिपाना महषैयस्तवामेवेविधमाहः । स्वयं च साक्षाद्‌ व्रवीषि ॥ सर्वमेततं मन्ये यन्मे वदास केशव । न हि ते भगवन्व्याक्तं विदुर्देवा महर्षयः ॥ १४ ॥ स्वयमेवाऽऽत्मनाऽऽत्मानं वेत्थ स्वं परुषोत्तम । भ्रतभावन भूतेरा देवदेव जगत्पते ॥ १५॥ | शां. पा. १-यन्मां. २्‌-देवा न दूनवाः. | एतत्सव यथापरतिपादितस्वविमूतियोगादिरूपं वस्तु यत्साकषाद्वदि, तदहमूतं सत्यं मन्ये, यतो देवा अपि तव व्यक्तिं पारमार्थिकीं न विदुरमहर्योऽपि षथेव न विदुः । ततो महर्षिभ्यः श्रुते मम प्रत्ययो नाऽऽसीदिदानीं तु मगवदचनाद्त्रारथे निःसंशया प्रतीतिः कृतस्तवां दवा कषयश्च न विदुरित्य्र हेतुमाह-स्वयमेवेत्यादि। जगत्पते विश्वेश्वर, तथा मूतमावन भूतानां चराचराणां सानां भावन, वे्य- तवापाद्नमाबेणोतादेक। तथा तेषमिव यथेष्टविनियोगेकस्वतन्वतयेर स्वामिन्‌ । स्वयमेवाऽऽ्मनाऽऽमानं स्वरूपं त्वं वेत्थ । वेद्केकस्वभावत्वात्कथं वे्यपदवीमन्यस्य देवदिरवतरसि । सर्वं हि वेकस्य सर्वज्ञस्य वेद्यम्‌ । न तु तं कस्यदिद्रे्यः ॥ ततो हेतोः, वकतुमहंस्यरेषेण विभृतीरात्मनः शाभाः । याभिर्विभूतिभि्लांक।निमांस्तवं व्याप्य विसि ॥ १६॥ | शां. पा. ?-दिग्या ह्यात्मविभूतयः |

९ राना १-परसा. २९

१७१ सर्वपोभद्राख्यदीकासमेता- [ अं, १५

भासनो विभृतीः सैश्वयंविलम्भा अरेषेण साकल्येन वक्तमर्हसि कथ- धितं प्रसीदेत्यथः | कीटरीर्विमतीः ! शुभाः सर्वस्य सदसद्विभागेन व्यवस्थि- तस्य॒ मायायमाितस्य जगतदार्थजातस्य दाभादभति सति यत्र यत्र संगी याया शुमहपां विमभूपिस्तां तामादिशेत्यथः। कास्ता विमृतीः ! याभि- रिमोंष्ठोकान्सप्त भुवनानि तं व्याप्याऽऽक्म्य वतसे । अत्र दिव्या आतमविमूतय हति प्रथमान्तपां केचित्पठन्ति । ते च यत्तच्छब्दाध्याहरिण छान्दसप्रयोगेण वा समथयन्तिं ॥ विभूतिश्रषणे प्रयोजनमाह । कथं विया महायो्िस्खामंहं परिचिन्तयन्‌ । केषु फेषु च भावेषु चिन्त्याऽसे भगवन्मया ॥ १७॥ विस्तरेणाऽऽत्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन । भयः कथय तिर्हि चयुण्वतो नास्ति मेऽग्रृतम्‌ ॥ १८ ॥ शां. पा. १-अहं. २-त्वां सदा. | हे भगवन्सषज्ञत्वादिगुणिकाभय, तथा महायोगिननन्यसाधारणसमाध्येक- निष्ठ, षमेवंरूपं कथं केन प्रकारेणाहं परिषिन्तयननुस्मरन्विद्यां विजानी- वाम्‌ । केषु केषु घ॒ भ्व पदाथेषु मया चिन्त्योऽसि, ध्यातन्योऽसि । भतः प्राभुक्तमेशवरये समाधिं विभूतिं वेत्थं जगदामासटक्षणम्‌ । सैश्वय॑विजुम्भां विस्वरेण वैतत्येन मदं भूयो बहुतरं कथयाऽऽदिरा । यसमदितत्स्वरूपपरतिषादन- ्क्षणयमूषे सथारसं शण्ववो मे भवणाभ्यां पिबतस्लुतिः संतोषो नालति ॥ वथेवमभ्ययितः- श्रीभगवानुवाच । हृन्स ते फकथयिष्यामे विभृतीरात्मनः दभाः । प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ॥ १९॥ | शां. पा. १-दिष्या ह्यात्मविभूतयः. | हन्ताभ्युपगमे । बाढं यथा शुभ्रूषिताः शुभाः स्वविमूतीस्तुम्पं वक्ष्यामि | किंतु पाधान्येन वेतनाचेतनेषु पदार्थष्वपयंन्तवगमेद्विमेदितेषु यत्र यत्र धं याया कावितधानत्वादतिश्षायिनी विमूतिस्तां तां वक्ष्यामि । यतो मद्वि मतीनां विस्तरस्य विततत्वस्यान्तो निष्ठा म विद्यते ॥

[1 पि रीषि णण [पी

शो, २१ 1 श्रीमद्धगवीता । १७१

तत्रेदानीं नानाविभूतिकथनपरस्तावमस्यान्तेऽप्यभिषापिष्यमाणां प्रमाध- रवहूपटक्षणां परां विभूतिं तावत्पथममेव प्रतिपादयितुमाह । अहमात्मा गृडाकेरा स्वभूताङययस्थितः | सवर्षां वेतनानामादये हदि स्थितः टतप्रतिष्टठ आमाऽहं सकरक्षेत्रज्ञ- हदयामिव्यक्तसामान्यरसषिदरप एक एव परमार्थत आसा । सेव षरा विमूति- यंतस्तनिवन्धन एवायं सखमायारक्तिप्रकारितविश्चमावात्कनानाविमूतिप्रपश्च- सतदरूपतया चिन्तितोऽहमनन्तविमृतिविस्तरेककारणतया ज्ञो भवामि | यतः, अहमादिश्च मध्यं च भरृतानामन्त एव च ॥ २० ॥ स॒व॑मूतानामादिः प्रागवस्था सर्गहपा, अतश्च नारावस्था मध्ये च स्थित्य-

वस्थाऽहमेषेकः । यतो मन्मायावशात्सगसिथतिषिनारावस्थायोगितेन प्रसर मवभासमानेषु सर्वभूतेषु नित्यनिर्विरेषेकविन्मात्रस्वमायोऽहमेव स्थितः । येस्तु तादृश्या महाग्याप्त्या हं चिन्तयितुमदा क्यसतैस्तद्धिगमाम्यासाथ यत्र यत्र वरग य्दुत्छृष्टं॑तत्तनमद्विमूत्यंशतया चिन्तयद्भिनिरुचरा सर्वव्यापिनी सामान्पसं- विदात्मका परा मदीया विभूतिरधिगन्तुं शक्यते । यां नानाविमृतिप्रतिपादनप- करणस्यान्तेऽपि सामान्यहपजडांशन्यतिरेकिणीं ‹ विष्टभ्याहमिदं छत्लमेकांगेन स्थितो जगत्‌ › इति वक्ष्यति । तदेवंविधे चतुदराविधे मूतसगपरपश्चेऽट- विधारणं देवयोन्यामादित्यादिषु देवादिसरगेषु षड्विधा्यां मनुष्ययोनो मन॒ष्यादि- सर्गेषु यद्यदुत्छृष्टे तत्तन्मदीयपरमपरकाश्टेरतया भावयता निरुतरपरकर्पासामा- न्यसंवित्पकारामयी परा मद्रैमूषिरापेगन्तव्येत्यध्यायस्य पात्यम्‌ ॥ तानिदानीमुच्चावचान्स्वविमूत्यं शानहंतया प्रतिपादयितुमाह । आदित्यानामहं विष्णुज्यातिषां रविरशामान्‌ । मरीचिमरुतामस्मि नक्षत्राणामहं रस्ी ॥ २१ ॥ अदित्यपत्यत्वात्संवेदेवानामादित्यतवे प्रपि रूढया दादशसंख्यावच्छिनपुरा- णपाहेतधातुमि्ायमाद्िसंज्ञानां देवविरेषसगं आदिव्यसेज्ञा प्रसिद्धा । तेषां मध्ये तद्रणान्तःपातितो विष्णुसेज्ञ आदित्योऽहम्‌ । तस्य जगस्स्थितिपटनरक्षणपभा- वातिशययोगाद्विमृत्यं शत्वम्‌ । तथा ज्योतिषां दिवि द्योतमानानां सवतेजसां

१ राना १-प्रथिला,

१७२ स्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, ११

मध्ये रविः सूर्याऽहम्‌ । कीटशौऽयुमान्‌ । सकरमुवनपकारानादिशक्तयं शुयक्तते सति प्रषटटरंगुभियुं्तः । अत एव तस्य माद्मूवयं शतम्‌ । तथा मरतां देववि- देषाणमिकोनपश्चाशतां मध्ये मरीविरनाम मद्दृहम्‌ । तस्य तन्मध्ये परजासगकरै- त्वलक्षणपभावयोगान्मा्विम॒त्यं शत्वम्‌ । तथा नक्षत्राणामष्टावशातिसंख्यानां मध्ये दारी, चन्द्रमा अहम्‌। रारिनो नक्षत्रनाथत्वान्पध्ये गणनम्‌ । तस्य चाप्यायन- हेतुत्वादिसामध्ययोगान्मद्विमृत्यं शत्वम्‌ ॥ तथेव दृषटचाऽन्यानप्याह । वेदानां सामवेदीऽहं देवानामस्मि वासवः, इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ॥ २२॥ [ शां. पा. १- वेदोऽस्मि.] वेदानां त्रयाणां चतुर्णा वा प्रसिद्धानां मध्ये सामवेदोऽहम्‌ । तस्य भगवतैव पराधान्यमाविष्छतम्‌ । येन प्रनष्टेषु वेदेषु वाजिषद्नपुरुषेणो द्रीथमुच्चार्यं स एव पूर्व प्रत्याहतोऽतस्तस्य तद्विमूत्यं शत्वम्‌। देवानां जयसिशद्रणमेदेन पुराणपशितानां मध्ये वासव इन्द्रोऽहम्‌। तस्य तदीश्वरत्वान्मद्विभृत्यं शतम्‌ । इन्द्रियाणमिकादशरानां मध्ये मनोऽहम्‌ । तत्मवृत्तिनिवत्तिहेतुत्वात्‌ प्राधान्ये सति मद्विभृत्यंशत्वम्‌। द्िषि- धानि भूतानि चराणि स्थावराणि च । तषामुभयेषामपि चेतना प्रधानम्‌ । यतश्च तनोपटक्ितत्वेन चरणां स्थितिः परसिद्धेव, चेतनानिबन्धना च स्थावराणामपि व्यवस्था, तदनुगृहीतानां तेषां संकस्पात्‌ । अतः सवमूतपाधान्यम्यवस्थिता चेतना भिनाऽपि क्षेवज्ञरक्तिरहम्‌ । तस्या मुख्यतया मद्विमूत्यं शत्वम्‌ । केचित्त वेतनां वुद्धिमाचक्षते, तस्याश्च कायकारणमेदेन प्रसृतानां जडानामेव मृतानां मध्ये प्राधान्धमाहुः । सा हि तानि सवोणि पुरुषसेनिधिसमुद्धृतचेतनभावाश्च- तयेत इति ॥ किच, रुद्राणां रोकरश्चास्म वित्तो यक्षरक्षसाम्‌ | ` वसनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम्‌ ॥ २६ ॥ रुद्राणामङ्कारकांदिसंज्ञाभिः पुराणपरोक्ताभिः प्रसिद्धानमिकादशसंख्यानां मध्ये दोकरोऽहम्‌ । तन्मध्ये तस्येश्वयीतिरयान्मदवमूत्यं शत्वम्‌ । तथा यक्षाणां गुह्यकानां तथा रक्षसां पिशताशिनां साहचयांतिराचानामपि देवयोनिषु दृष्टानां

१९ राना-अङ्गादि,

शो, २५ ] श्रीमद्धगवदधीता | १७६

मध्ये वित्तेशो धनेश्वरोऽहम्‌ । तस्य तद्रगाधिृतत्वान्मद्िमृत्यं शत्वम्‌ । तथा वसूनां धनादिसंज्ञाभिः प्रसिद्धानामष्टानां मध्ये पावकाख्यो वसरहम्‌ । तस्य नानाविधयागविध्यधिकरणभूतत्वादिना प्राधान्ये सति माद्मतयंतम्‌ । तथा शिखरिणां पर्वतानां मध्ये मेरुः कनकाचटाऽहृम्‌ । तस्य देवाटयतसूर्योदयहेतु- त्वादिना तेषु प्राधान्यमिति मद्विभू्यं शत्वम्‌ । इत्युत्तरत्र सर्वव वेदितम्यम्‌ ॥ किच, पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थं बहस्पतिप्‌ । सेनान्यामण्यहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ॥ २४ ॥ | शा. पा. १-सेनानीनामहं. | पुरोधसां राजगुहणां ध्ये मुख्यं परधानं वृहृस्पापं देवराजगुरं मां विद्धि, तस्य तेषु प्ररृष्टत्वात्‌। सेनान्यां चमूनायकानां च मध्ये चमूनायकः स्कन्दोऽहम्‌ । तस्य तन्मध्ये वीयातिरययोगात्पाधान्यम्‌ । सरसां जटाशयानां मध्ये सागरः समुद्रोऽहम्‌ । तन्मध्ये नानारलनपभवहेतुतादिना सागरस्य प्राधान्यम्‌ \| किव, | महर्षीणां भरगुरहं गिरामप्येफमक्षरम्‌ । यज्ञानां जपयज्ञोऽहे स्थावराणां हिमालयः ॥ २५ ॥ [ शां पा. १-अस्म्येकम्‌. २-"यज्ञोऽस्मि. | षीणां सप्तर्षितवादिना प्रजापतित्वादिना च महतां प्रृष्टानां म॒नीनां मरीच्यङ्धिरःपमृतीनां मध्ये मगुरहम्‌ । तस्य तदपेक्षया ज्ञानादिपकषश्रवणात्‌ प्राधान्यम्‌ । तथा गिरां गीरनिवेत्यत्वाद्रीःशब्दुवाच्यानां मध्ये प्रणवाख्यमेकमक्षर- महम्‌ । तस्य हि पद्भूतस्य विश्वहपातिरिक्तपरमेश्वरस्वरूपवाचकतवात्ाधा- न्यम्‌ । यज्ञानां द्रव्यनिवैर्त्यानां यागविशेषाणां प्रागुक्तानां मध्ये जपः प्रणवादिप- वित्रावतनम्‌ । स एव यज्ञो यागविधिरहम्‌ । यथा मन्त्रजपेन देवता आराध्यन्ते तथा द्रव्ययज्ञादिनेति तस्य प्राधान्यम्‌ । यतः फ्टानमिसधानेन जपयन्ञानिष्ठ- स्य यत्फटं प्राप्यं तदपेक्षया तत्त्ठोकान्तरप्राप्तिरपि निरयगतितेन पोक्षधमेषु प्रतिपादिता । तथा च तनोक्तम्‌ | चतुर्णां छोकपाछानां शक्रस्यापि बहस्पतैः । मरुतां विश्वदेवानां साध्यानामधिनोरपि ।

१७४ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, १५

रुद्वादित्यवसूनां च तथाऽन्येषां दिवोकसाम्‌ । एते वे निरयास्तात स्थानस्य प्रमालमनः ॥

मुख्यजापकपराप्यस्पेत्य्थः । तथा स्थावराणां जङ्कमग्यतिरिक्तरक्षणानां मध्ये हिमाखयः प्राठयशेोऽहम्‌ । तस्य समस्तस्थावरमूतमध्ये नानारलोषधीप- भवत्वादिना येज्ञयोनिभृतवेन यज्ञाङ्गताच्च प्राधान्यम्‌ । गिरीणां मध्ये मेरोरवि- शिष्टत्वमुक्तम्‌ । सूरवस्थावराणां तु हिमाटयस्थेति न पौनस्क्त्यम्‌ ॥ किंच, अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवषींणां च नारदः । गन्धर्वाणां चिच्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः॥ २६॥ उच्चेःश्रवसमश्वानां बिद्धि मामगरतोद्धवम्‌ | एेरावतं गजन्द्राणां नराणां च नराधेपम्‌ ॥ २७ ॥ आयुधानामहं व्रं धेनूनामास्म कामधुक्‌ । प्रजनश्चापि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः॥ २८ ॥ अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम्‌ । पितृणामर्यमा चास्मि यमः संयंमिनामहम्‌ ॥ २९ ॥ प्रहलादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम्‌ । मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणापू ॥ ३० ॥ पवनः पवतामस्मि रामः हाच्भ्रतामहम्‌ । षाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाहनवी ॥ ३१ ॥ सर्गाणामादिरिन्तश्च मध्यं चेवाहमजुन । अध्यात्मावेया विद्यानां वादः प्रवदतामहम्‌ ॥ ६२ ॥ अक्षराणापकारोऽस्म दरदः सामासकस्य च । अहमेवाक्षयः काटो धाताऽहं विश्वतोमुखः ॥ ३३ ॥ मृत्युः सवेहरश्चाहम द्ववच भविष्यताम्‌ । कीर्तिः श्रीवाक्च नारीणां स्प्तिमेधा धतिः क्षमा ॥ ३४॥ वृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम्‌ । मासानां मागंहीषोऽहमतूनां कुसुमाकरः ॥ ३५ ॥

प णणोणगणरिणररणरिषियीरिपिषीी मीर

९ राशा २ ना-१ '्यज्ञयोनि...त्वाच्च › इति नास्ति.२ राशा २ ना ९-“ सय नासि,

लो. ३८ | श्रीमद्धगवद्धीता । १.५

रतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्‌ ।

जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्वं सच्ववतामहम्‌ ॥ ६६ ॥

वृष्णीनां वाखुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनंजयः ।

मुनीनामण्यहं व्यासः कवीनामुरहानोः काविः॥ ३७ ॥

दण्डो दमयतामास्मि नीतिरास्म जिगीषताम्‌ ।

मोनं चैवास्मि गद्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम्‌ ॥ ६८ ॥

| शा. पा, १-संयमताम्‌. २-उशना कविः. | श्योकयोद्‌ शकानिष्ठानां वृक्षादीनां पदाथेवगोणामश्वत्थादीनां ततत द्विरेषणा-

नां यज्ञियत्वादिना तेन तेन विदेषणेन प्राधान्यं प्रसिद्धमिति प्रतिप्येन स्वन व्याख्यातम्‌ । किंतु कविपकवितद व्याख्यायते । तच प्रजनः प्रजनक्रियाक- तां तस्य जात वैकवचनम्‌ । तेन प्रजनयितृणां मध्ये प्रजनक्रियायां मृख्यहेतु- वात्कन्दपः कामोश्हुम्‌ । सेति हि तास्मिनन्येषां प्रजनकतप्रासेदधिः । याद्‌ रब्देनाब्देवता आहुः । वासां मध्ये वरुणः प्रधानम्‌ । तथा यमो वैवस्वतो दे वताविशेषो यतस्ततो योने तत्र योन्यन्तर सर्वक्षत्रज्ञानयच्छतिं । तस्य संयमिनां नियमक्रियासमथनिं सवेषां मध्ये प्राधान्यम्‌ । केविनिपुणाः सयम- तामिति पठन्ति । सयमतामिति छन्दसो यच्छादेशामावः । कारः कृदयता- मित्यतेह तावत्सवौमना निरवच्छिन्नमहिन्नो नित्यस्थेकस्येश्वराख्यस्य तच्च स्य परमाथसच्वात्ताठो नाम तद्व्यतिरिक्तः पदाथा न केिद्ध वितुमर्हेति । - पु तन्मायावभास्ितजडाजडभावात्मके जगत्यजडः क्षेबज्ञलक्षणो यो भावस्तस्य प्रस्परमिनाथेप्रमातृतायां सत्यामनित्यवस्तुविषयतवेन केखनामावनिमित्तकः काठः समुन्मिषति । अनित्या हि मावा उतत्तिस्थतिनिरोधधमाणो मूतवतमा- नभविष्यद्शायोगित्वात्कटनीयतें तेनं तेन सपेणावच्छेयतां प्रातपदयन्ते । तेषां च मायीया एवं प्रमातारः कृयितारः । ततः कटनाक्रियेव कारः । ततः कृटनीयविषयव्यवहारमुख्यसाधनमूतकटनेक्रियायमिकस्य कारस्य कखयितृणां मध्ये मुख्यत्वमिति क्रियातिन पारेकोसपतस्य कारस्येह प्रतिपातं खह्पम्‌ । दृव्यवेनापि तस्य केवत्यकत्पना व्यवस्थाप्यते, तामग्रे वक्ष्यति । अक्षराणां पदावयवभूतानां मातृकावणानां सवेपाणभूतत्वाद्कारस्य प्राधान्यम्‌ । स हि जीव ईव शरीराणां तेषां वणानां व्यापकववेनेको ग्यवस्थिवः । तर्य बनासा-

१७६ सर्वतोभद्राख्य्दीकासमेता- [अ. १०

दितदीषेककारादिहपविकारते सति यद्रूपं तनादात्मकं प्रं शब्दत्वमिति तत्वविदो वदन्ति । तथा सामासिकस्य ततपुरुषबहुव्रीद्यादेः समाससमूहस्य मध्ये सकठपदाथपाधान्यादिना युगपदधिकरणवचनत्वादिरा च द्दुस्य प्राधान्यम्‌ । तथाशक्षयः काठ इति। यदा द्रव्यत्ेन काटः कटप्यते तदा सगादीनां नित्यपव्‌- तानां नित्यत्वावतंस्यापि नित्यत्वे सति क्षणिकादिकत्पस्थायिपयन्तमावभेदप्ष्ठ- पातिनामनित्यानां स्वावयवानां निमेषादिकित्पान्तानां मध्येऽक्षयत्वमनन्तत्- मिति स्वावयवपिक्षयेवेतस्य प्राधान्यम्‌ । अवयवनिरदृरास्वत्रा- थीत्कसपनीयः। कल्पना तु कारस्य क्रियात्वेन द्रव्यवेन चोमयथाऽपि प्रतिपत्ति- सहिष्णरत्वात्समवत्येव । संभवपिक्षयेव मगवतता पुनः कालनिदशः छतः । यदि वा योऽहमक्षयः परमार्थो नित्यत्वाद्विनश्वरः स एव काटोऽहमेव । स्वमात्मानं काटवेनावभासमानमिति पुवाक्तकाटस्य मदिच्छाकलिपतस्वरूपप्रतिषा- दनां पुनवंचनमिंति। यदि वा दद्ीनमेदेन क्वित्कियात्वं कचिद्‌ द्रव्यत्वं कालस्य पश्यता भगवता द्विर्निदृशषः छतः । तथा यः सततं जीवितेन्दियश्चरीरादिकं युगपदेव हराति तस्य मृत्योस्तत्काछभाविनो मरणे हेतोवेस्तुनोऽन्येषां हन्तणां मध्ये प्राधान्यम्‌ । तथा छट्यतां वश्चयतां मध्ये छस्य छखयतुतेऽपि धमनपेतत्वात्ापान्यम्‌ । तथा धमा, युतं धनभ्रद्धादिक्रियासु शस्यते । परव- ्नादिसंविमृटत्वात्स्थ छट्यितुत्व स्थितम्‌ । तथा सत्ववतां गुणानां सत्व- रजस्तमोरक्षणानां स्वगुणपकाशातमकत्वात्पाधान्यम्‌ । तथा येन राजानो दर्विनीतान्द्मयन्ति, स दण्डः राख्रनियमितो निग्रहावशेषो मुख्यस्राधनमिति स॒ एव द्मायिता । तेन दमयतां मध्ये दण्डस्य प्राधान्यम्‌ । तथा जिगीषतां प्रतिद्द्रिनो जेतुमिच्छतां नीतिः कमारम्भोपायादिका्येसिद्धिपयेन्ाङ्पश्चक- मयो नय एव मुख्यं साधनमिति नीतेरेव जिगीषतां मध्ये प्राधान्यम्‌ । तथा गद्यानां रहस्योपायानां मध्ये मोनं वाङ्नियमरूढं मुनित्वमहम्‌ । नानाथविष- यस्य संकस्पस्याप्यनुन्मेषो य॑त्र स॒ हि परमसमाधिस्तर्सिश्च सति संकस्पमृटया वाचा नियमरूपस्य मोनस्य सिद्धिरिति । तदेवं समं गुमित्यक्तम्‌ । तथा ्ञानवदूप्रहणे नानथवद्विषयाणि भिनानि ज्ञानानि गृह्यन्ते । तेषां मध्य एकस्य ज्ञानस्य यथोक्तस्य प्राधान्यम्‌ ॥ अनेन प्रतिपादितं विभूतिप्रतिपादनमुपरसंहरणाह ।

१ राना !-दुमयिना. २ राना २-प्यनुदेशो,

घो. ४२] श्रीमद्नगवद़ीता । १७७

यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमजन। न तदसति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम्‌ ॥ ३९॥ किं देहूना दिभूतिविरतःकथनेन ! स्रहादिये मम परा विभूतिः। सवै- भूतानां पराक्परतिपादितपरापरपरूतिमेदेन प्रसृतानां यद्धीजमुत्तिकारणं सोऽ- हमेव । बाह्यकारणं जगतां फिचितसंभवति, मन्मायाराक्तिमात्रमेकं वजयते त्यथः । यतस्तदिह वस्तुजतिन चेतनमचेतनं नास्ति, न सत्तां भजते, यन्मया विनेत्पद्यते चराचरम्‌ । अतः सकटकारणाभासम्यतिरेकेण पारमा्थिकम- हमेव कारणं सवमूतानामिति ॥ मथा च परमकारणेन सता सा माया महिमोद्धावितनानाभावमेदाभिता। था विभूतयो मम संभवन्ति तासाम्‌, नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परंतप । एष तृदेरतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ॥ ४०॥ मम संबन्धिनीनां, दिवो मदुदयाकाशादुद्धूतानां पय॑न्तपदार्थसर्वैव्यवस्थि- तानां विभूतीनां निजशक्तिविजुभ्भमाणानामन्तोऽवाधिनं विद्यते । एष तिह प्रकरण उदेशतः कस्य विद्धमंस्य कीर॑नादिम॒तीः स्वविभवस्य विस्तारः कस्य- चिदेव भागस्य प्रसरः कथितः ॥ संग्रहतस्तिदं तासु विभृतिविन्ञान ब्रवीमि । ययद्िभूतिमत्सच्वं श्रीमदूर्जेतमेव षा । तत्तदेवावगंच्छेस्तवं मम तजोंासंभवसम ॥ ४१ ॥ [ शां पा. १-गच्छ त्वं. | ९ह सवटोकेषु यद्यत्स्वं यत्किदिदस्तुजातं वेतनमचेतनं वा विभूतियुकत- मत एव भ्रीमच्छोमातिशयसंपनमूजितं तत्तदथकरियासाम्ययुक्तं तत्तत्सर्व मम संबन्धिनो तेजसो वा प्रस्य प्रकारस्य यदधेशामात्रं तत्संभवं तत्समृद्धतं त्वमव- गच्छेरवजानीथाः ॥ प्रकारान्तरपिक्षेण विभृतिनिषठां प्रतिपादयितुमाह । अथो बा बहुनेतेन $ ज्ञानेन तवार्जुन । विष्टभ्याहमिदं छृत्स्नमेकांरेन स्थितो जगत्‌ ॥४२ ॥ इति श्रीभगवद्रीतासूपनिष्सु दरहामोऽध्यायः॥ १०॥ [ शां. पा. १-अथवा. २ जञतिन. ] -

१९ राना १-विन्यस्त,

29४

१७८ सर्वताभद्राख्यशकासमेता- [ अ, ११

अथो एतेन तत्र तत्र वर्गे तत्तद्स्तुमद्विमतिमचवेन, स्थितमवगच्छेरिति पूरवो- कतेन, बहूना पमूतग्रन्थपतिपादितेन ज्ञानेन तथा प्रतिपनेन सता फं ते प्रयो- जनम्‌ । न॒रकिचित्तेन कृत्यम्‌ । यत इदमनवधिविवि्रितं चि्रभावमयं छृत्लं समस्तं जगत्सवंखोकमिदं विश्वमकेन सर्वदा सर्वथा विवित्रसामान्यसेविदात्मना वेद्यांशव्यातिरिकतेनांरेन भागेनावष्टम्याऽऽकम्य व्याप्याहं स्थितः । तदिदमनेनोक्त भवति । तत तत्र ददने तत्तत्रकारमेदेन प्रतिपादितस्य जगतो वंशो सक्षि पतः स्वरूपम्‌ । एके वेद्केकस्वभावः सवेदा सवौतमना निर्विकारविन्मात्र- स्वरूपः । अपरो नानाहपवेऽपि वेधेकस्वभावस्ततर वेधांशपरिहारेण तदाभासेक- कारणभूतमेकां रविश्नान्तसविदाभियुक्तेन भवितव्यम्‌ । येन मद्विभूतिः परमाऽधै- गम्यत इत्योम्‌ ॥ धिमतीया विष्णोरिह सकटसर्गातिकायगाः प्रव्रह्ञेधयौवाधरे समधिगन्तुं भ्यवसितेः | ह्यं सक्षाद्धक्तिभ॑वति तु विदरुदधेव विबुधे निधात्या नित्यं मनसि दरमाध्यायविवतिः ॥ ति राजानकरापविरदिते वाक्याथान्वयमते स्वतोभद्रनान्ि मग- वद्रीताविवरणे दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

॥ अथेकादरोऽध्यायः ॥ अथाध्यायदशकेन भगवदुपदिष्टज्ञानाविज्ञानपुवसमस्ताभिपयवस्तुश्रवणमतरा- देव भगवतः परमेश्वरावगमात्तस्य परमकरणतवे तदुक्तं वचि यथोक्तफट विसं- वाद्कतया प्ररृोपायतवे निवृत्तसंदेहमात्मानमवेदेयन्‌ , शरुतिमप्रतिपनतत्वसा- क्षाहृरनेच्छाप्रवोधितः, अर्जुन उवाच । मदनुभ्रहाय परमं गृह्यमध्यात्मसे्ञितम्‌ । य्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥ १॥

व

१ रान, १-~ विमितं 2 मारित. २ राशा १. २~भूतिराविष्णोः. ३ राना १-भगघति, द््ष्ेन. ४ रना १ निषु.

ऋ

श्वो, ३] भ्रीमद्धगवहीता । १७९

मदनुग्रहाय मामनुप्रहीतुं निजया परमरक्त्या प्रवोधयितुं त्वया प्ररेश्वण स्वयप्रतिपारितस्वमषिन यद्रचनमध्यायदृराकात्पकं वाक्यमध्यात्सहितमासवि- पयात्मकज्ञानम . मत एव परं गद्यं परृष्ट रहस्पमुक्तमृषदिष्ं तेन हेतुम्‌ नागं स्वं- जनकरोडीकारेण स्थितो मोह इति प्रतिपादितपरमाथप्रतिपच्यन्यथाप्रतीनिरक्षण- मज्ञान मम निवत्तो व्यपगतः ॥ तत्र हेतुमाह । भवाप्ययां हिं भूताना श्रुतां विस्तरतो मया | त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहास््यमापि चाव्ययम्‌ ॥ २॥ | रां. पा. १-विस्तग्रो. । यस्माचत्तः प्रमकारणदेकस्मास्समस्तानां स्थावरजङ्कमानां मृतानां प्रमवा- प्ययादुतात्तिखयो विस्तरतो वैतत्येन मया श्रुतो । भरुतिमत्रेऽधारिती । अपर चाट्प्यं नित्यं महालयं निरतिशयेश्र्यलक्षणं पहच्वे भुनम्‌ । “ अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रटयस्तथा । पत्तः परतरं नान्यक्किविदसि" इत्यदिरविसेवादिनो भगवद रनादेव भगवानेव सकटठमूतमविककारणम्‌ । तथा मवेऽपि युद्धविन्मात्न- भावाप्रच्योतरद्मुतस्थेशवधस्येकास्पद्मिति च मया प्रतिपनापित्य्थः ॥ भुतिमात्रेणेतन्मया प्रतपनं न तु साक्षादुनुमूतमिति तदर्थमाह । एवमेतद्यथाऽऽत्थ त्वमात्मानं परमेश्वरम्‌ । द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमेभ्वरं पुरुषोत्तम ॥ ३६॥ | शां. पा. १-परमेर्वर. | यथा येन प्रकारेण पुक्तिन त्वयाऽऽल्मानं स्वहूपं परमेश्वरं ब्रह्मादीनामपीधरा- णामीरितृत्वात्पवरं प्रभुमात्थ कथयसि । एतद्रस्येवमनेम प्रकारेण स्थितं, नात्र मे भ्रान्तिरित्यथः । तत एव ते रूपं दभ्यं वपुरेशवरमीश्वरस्य तव संबन्धि दष्ट साक्षानिरूपयितुमिच्छामि, अभिकाङ्क्षामि । अनेन द्धुना टृर्यमानेन पुरुष कृतिना रूपेण तत्परं रूपं वाङ्मात्रेण मम केवरं कथितम्‌ । यत्रेदुमकासिन्सर्व- मेव स्थितं तदिदा्मी भगवदचनप्रत्ययान्मया सत्यतस्तथा विद्यमानतया प्रतिपन्नम्‌ | अतः पुरुषोत्तम, परमपुरुष, तवत्पस्तादात्त्यक्षतः पक्षितुमभिकाङ्क्षामि ॥

१ राशा १.२-मात्रेण प्रतिपादितो न व्ववधारितो, २ राना १ माहात्म्यं नास्ति, २ राशा २ ना १-(अपिः नास्ति,

१८० सवतामद्राख्यटाकासमता- |भ. ११

कितु, भन्यसे यदि तच्छक्यं मथा द्रष्टुमिति प्रमो। योगीश्वर ततो मे त्वं दरायाऽऽत्मानमव्ययम्‌ ॥ ४॥ [ हां. पा. १-योगेश्वर. हे प्रभो, परमेश्वर, तत्तथाविधं ताचिकं रूप परमयोगिभिरपि प्राथ्य॑मानदृशीनं पया मनुष्यमत्रेण द्रष्टुं साक्षावेक्षित शक्यं सह्यमिति यारे मन्यसे जानासि, पदि ममेयतीं योग्यतां संभावयसि, ततस्वं योगीश्वर, सहजसिद्धनिरतिशय- पोगत्वात्पयत्नसाभ्ययोगानां सवेषां योग्यरूपाणां प्रभो, मे मह्मनादिनिधनमा- मानं स्वरूपं दृश्य प्रत्यक्षी कृरु ॥ इत्यम्यारथतः प्रसादामिमुखः,

श्रीभगवानुवाच ¦

पर्य मे पाथं रूपाणि इहातशोऽथ सहस्रशः ।

नानाविधानि दिव्यानि नानाव्णारूतीनि च ॥ ५॥

परयाऽऽदित्यान्वसन्रद्रानभ्विनो मरुतस्तथा ।

बहून्यदृष्टपर्वाणि प्श्याऽऽश्चयाणि पाण्डव ॥ ६ ॥

इंहेकस्थं जगत्कृत्स्नं पर्याय सचराचरम ।

मम देहे गुडाके दा यच्चान्यद्‌ द्रष्टुमिच्छसि ॥ ७ ॥

[ शां. पा. १-भारत. 1 हे पार्थं ममेकस्येवं परमार्थतः परमाल्नः खेश्व्यातिशय।तस्वशकित्वेन संब-

न्धीन्यसंख्यानि हपाण्यारृतिविरेषात्मकानि पश्यावटोकय । कीदृशानि ! नानाविधानि विविन्नाण्यते एव नानावण रतानि विषिधामाससंस्थानानि, तथा दिव्यान्यमानुषीयाणीति सामान्येनोपक्रम्य विटि ्टाःयुहृष्टुमाह । आदिव्यान्द्रा ददारंख्यान्देविरे षारतथा वसुनषटर ख्या-रुद कात रंख्यानाश्िनो दसौ, १र- तश्वेकोनपश्चारतो देवविरे.षान्पश्यति प्राधान्य हृवतावेठ षाणि हपाण्युहेश- मवरिणोक्तवा रेक्िपत आह । एताः चावत्वया स्वर।कनिव।सिना सता दृष्टानि, यान्थपि बहून्यपमेयान्यदृषटपर्वाणि न कदागिद्टोकितान्याश्चषण्यद्भुतानि, तान्यपि सर्वाणि ९श्य । किं बहुनेह मम दवन्धिनि देह एकसिनेव हप

१ राना १-एवः नास्ति. २ राना १-प्रपश्य.

श्वो, ११1] भ्रीमद्धगवद्वीता । १८१

एकश्च स्थितं छतस्नमलिटं चराचरहूपत्वासक्षिपेण द्विभकारं यदप्यन्यकिविध- थामिखषिते प्रष्टमतिवान्छसि वद्प्येकस्थमेव पशयेत्येकस्य प्रमाथंसवः प्र- मारणस्य सवमायाशक्त्यवभास्सितानन्तान्योन्यभिनमावाल्कत्वमिदमत्य दुतं पश्येत्यत्र तात्यम्‌ ॥ अत एवाद्ुतत्वादस्याथंस्य, नतुमां हाकयसे द्रक्ुमनेनेव स्वचश्चुषा। दिव्यं ददामि ते चक्षुः परय मे योगमेश्वरम्‌ ॥ < ॥ अनेन मरत्यभावातरिमितदरिीनेव चक्षषा गोखकाषिष्ठानया हक्शक्त्या पुनम प्रद्रौयिष्यमाणाश्र्थह्पं दष्टुमाखोकयितुं न शक्यसे न क्षमो भवि- ष्यसि । अती दिव्यं सर्वदृशंनहक्तियोगातरमासमल्पं प्रमाकाशभवं प्ररृष्ट- ज्ञानात्मकं वक्षन ते ददामि पारमशर्यां स्वशक्त्या निष्पयत्नस्याविभांवयेयम्‌ । तेन ममेश्वरस्य संबन्धि प्रदशयिष्यमाणं हपं पश्य, साक्षानिरूपयेति ॥ अथ भगवत्ता परेण समाधिना निरति द्ययनिजषूपद्‌ शनयोग्यताधानाया- जनो यथाऽनुगृहीतस्तथेव पूर्वं व्यासमुनिपरसादादासादितदिव्यद्िधतराष्ाय प्रतिपादयितु, संजय उवाच। एवम॒क्त्वा ततो राजन्महायोभगीण्वरो हरिः । दरहयामास पार्थाय प्रमं रूपमेश्वरम्‌ ॥ ९ ॥ अनेकवक्चन यनमनेकादभ॒तदरीनम्‌ । अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोदयताय॒धम्‌ ॥ १० ॥ दिव्यमालाम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम्‌ । सव श्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतो खम ॥ ११ ॥ [शां पा. १-योग्वरे. २- माल्याम् र. | गतार्थमेतच्छरटोकतरयम्‌ । पिलवकमवेशर्यं भगवन्सबन्धि विशुदधसंविन्मा्ं परमाथ । यद्रूपं तदेव सकटजीदटाकं विविताहतिमदेन तन्मायाशकत्यवाव- भाते । ततो विश्वमेव ` भःददपनित्येतावन्पात्रतात्पयाणि हपविरेषाण्यव्‌- गन्तव्यानि यन तदरूपसाम्‌ना.धकःरण्ये नानन्तं {शवपोमुखं देवमिति अरन्थः संचन्धमति ॥ १ राशा १.२ दिव्य्वक्षद. २ राना १-सामान्याधिकरणन ३ ररा १ ( मटपाठः )-संपयते ( पश्वादन्येन प्रान्ते “ संबन्धमेति ” इति रि. )

, < सर्बतोमद्राख्य्ीकास्तमेता- ` [अ.११

अव पएवेकस्य परमाथादैतनिरतिशयवितका शात्मनो भैश्ररूपेणाषमास- भानस्य स्वषूपं प्रतिपादयितुमाह । दिषि सूर्यसहस्रस्य भवेद्गपदुत्थिता । यदि भाः सहरी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥ १२ ॥ यद्यन्तरिक्षे समुदितस्य भास्करसहस्रस्य समकाटमेव समुत्थिता प्रस्ता भा दीपिः कदाचिद्धवेत्सा त्येकस्य परमप्रकाशस्वमावस्य परमालसनः परमपुरूष- सश स्याततुस्या भवेदिति काका व्याख्येयं, येन सदशी स्यादित्येवं पर्ैवस्येत्‌। न ह्यनन्यप्रकाहास्य सकटवस्तुप्रकाशकनिराति शाय प्रका ात्मनस्तस्य कोटिकशोऽपि युगपदुत्थितानां दिनकराणां दीप्निस्तसकाशास॑त्वसादृश्यटेशमप्यासाद्‌पितुमहौति ॥ एवमनुत्तरपकाशासनि, तत्रकस्थं जगर्छृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा । अप्रयदेवदवस्य रारीर पाण्डवस्तदा ॥ १६३॥ तदा ताद्गभगवद्श्हप्यददोनकारणमृतदिष्यज्ञानातकवक्षुदौनठक्षणपरानु- ग्रहरूपे कटे तत्र तादृशि परपकाश्ातमनि दवेदेवस्य सरवश्वरस्य रारीररूप एकस्थमकते वाऽऽभ्रये स्थितम्‌ । अथ च नैकधा प्रविभक्त विश्वभाव्मेभदेर्धपकणं जगदखिटमजनोऽपश्यत्ताक्षात्छतवानिति संजयो दिन्येन चक्षषा पारेभरमनुप्रह- मनस्य दृष्टवैतदुक्तवान्‌ \ अथ दृष्टपरमेश्वरवेश्वरूप्यो ऽजुंनः किं चकरित्याह । ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनंजयः । प्रणम्य शिरसा देवे कृताजजरिरभाषत ॥ १४॥ तन; ताद्गत्यद्भुनभगवदूपसाक्षात्काररक्षणादनन्तरं पुनर्मानुषभावाविभा- वेऽप्मनुभूनं १रतत्वस्मरणजनितेन विस्मयेनाऽभपष्टप्रकान्तावित्तव्‌ तिरत एव दष्ट- रोमा म॑जातपुखका धनंजगो देवकीपुत्रं पुरोवर्विनं साक्षात्छतनिरति शयप्रमाव- तवात्सैजततद्विषयबहुमाना तियो मूध्नां परदरपणाम छत्व छताञ्जयिः सनिद वक्ष्यमा मभाषतोवाच ॥ । किमित्याह । १ राशा १-प्रकाशत्व. २ राशा २-ङत्स्नभलिलं जगत्‌. २ रादा १- ` लक्षणात्‌ › नासि,

चो, १५1] श्रीभद्धगवद्रीता। १८६

अर्जुन उषाच । प्रयामि देवांस्तव देव देहे सर्वास्तथा प्रतपिरेषसंघान्‌ । बरह्माणमीरो कमलासनस्थ- परषीश्च सर्वानुरगांश्च दीपान्‌ ॥ १५॥ [ शा. पा. १-दिन्यान्‌. | हे देव प्रसेश्वर वैव देहे सकठटजगद्धविकाश्नयमुऽस्मिन्वपुि देवादििगै- कसस्तथाऽन्यानामपि चराचराणां मृतविरेषाणां प्राण्यन्तराणां सहस्राणी प्श्यामी- ति देवादिपराधान्येनैव हि गिति समस्ताधिश्वद्‌रनं मगवदरपृषि पूर्परतिपा्यक्र- मेण तद्विशेषदशंनं प्रतिपादयितुमाह । ब्रह्माणं परजापतिमीशं प्रभुं कमरखासनस्थं पण्डरीकविष्टरसंनिविष्टं परश्यामीत्यनेन त्र टोकान्तम्‌ध्वेमुवनद्‌र"नमृक्तवान्‌ । केषी सर्वान्पश्यामीत्यनेन प्राधान्यापिक्षया किजनोपरक्षितमध्यमटोकद्‌श- नमृक्तवान्‌ । एव त्द्रपुषि भुवनत्रये टौनं पर्यामीति स्वानुभवे प्रतिपादितवान्‌ ॥ एवं देवादिविश्वमृताधिष्ठितमुवनभ्रयद्‌नेऽपि तवमवेकं सव्यं प््यामीत्याह। अनेकबाहुदरवकचनेरं | प्रयामि त्वा स्षतोऽनन्तरूपप्‌ । नान्तं न मध्यं न पुनस्तवाऽऽरदिं परयामि विश्वेश्वर विश्वरूपम्‌ ॥ १६ ॥ [ शां. पा. १- विश्वरूप. ] स्ष्टाथः छोकः । किंतु मुवनगयगतानां भूतानां ये नानारषिधभृजजटरव- दृनरोचनादयोऽवयवास्ते तवैव सवैतोऽवच्छिनमाहारम्यसकस्यावयववेन प्शपा- मीत्यत्र तातर्थमिद्म्‌ ॥ ~ एकवचने पुरःस्थितं रपं तदनुभरहापरेश्वरेजोमयं पश्यामीत्याह । किरीटिनं गदिनं चक्रिणे चं तेजीराशिं सर्वतो दीपिमन्तम्‌ । पश्यामि तवां दुर्निरीक्ष्यं समन्ता- हीपानलाकथुतिमप्रमेयम्‌ ॥ १७॥

कियानिति नमायी

१ राद्ा९ ना १.भद्दहे

१८४ सद॑तोभद्राख्यटीकसमेता- [अ,.११

अवतैरणिकथेव व्थाख्याततासरयमेतत्‌ ॥ अत एव परमेश्वरप्रतिः।६कानि विर.ष।५, तस्य रपय प्रतिपादमितुमाह । त्वमक्षरं परभ पत्यं त्वमस्य विश्वस्य पर निर्गम्‌ । त्वमव्ययः स्‌। त्वतम गोपा सनातनस्त्वं पुरूषो मतोभे॥ १८॥ [ सा. पा. {-शार्वतधरम." | अक्षरं स्वहूपप्रच्युतिरक्षणक्षाभरहितं यत्परमं निरुत्तरं वेधं सेयं तक्चं तद्धवान्‌ । पथाऽ्सयानन्तप्रपश्चस्य जगतः प्रष्टं निधाने त्वय्येव तत्सर्वं जगनि- विशते । न त्वस्ति जगतो निधानं प्रधानं यत्र तत्मरये निधीयते सत्यमस्ति तत्तद्पि परमकारणे भगवति निधीयते । तत्त एव प्रभवतीति तस्यापि निधा- नत्वाचवं प्रमं निधाने जगत इत्युक्तम्‌ । तथा तथा कारावच्छेषाविषयत्वाद्‌- व्ययोऽक्षयः । सात्वतधमगेप्रा त्वं सदिति बरह्मनाम यदक्ष्यति। ॐ तत्सदिति निर्दशो ब्रह्मणचखिव्रिधः स्मृतः › इति । तद्विधते यस्य समत्वात्मरमेश्वरः परब्रह्ममथो सदेव येषां ते सात्वता ब्ह्मविदस्तेषां धर्मो यथाप्रतिपादिषन्ञानक्रियासमुष्ययानुषठानहूपः सदावार- स्तस्य गोपा । कारापचथवशात्तिरोभवतः पनः पुनः प्रणयनातद्वाधकविघ्र- घटनाण्ष रक्षिता त्वमेव ॥ अत एवाऽऽह । अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्य- मनन्तबाहुं रारिमयननम्‌ । पश्यामि तवां दीपतदुतारवक्ज स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम्‌ ॥ १९ ॥ अनम्ततादाधन्तमध्यराहितम्‌ । अवच्छेद्यस्य वस्तुन आदधादिविभागवच्- मित्थं जगत्पपश्वविरचनसामथ्यं वीयमनन्तं न कदाविनिवत्तं यस्यतं तथा सर्वक्त्रजञानां तत्तक्कियास्ताधनमूता येऽनन्ता बहवस्ते पारमार्थिकस्येव करः परमेश्वरस्य संबन्यिन इत्यनन्तबाहुतखम्‌ । तथा क्षे्रज्ञशरीरे वक्ष्या नियतवि-

१ राशा ना १-तारकियेव, २ राना १-भगवान्‌. ३ राना १-अस्यः. नास्ति, ४ राना १-निर्टयते, .

को, २१] भ्रीमद्धगषटीता । १९८५ वयपरकारामं कियत इति शरिसु्थनेतरम्‌ । तथा करिवाबद्धिर्षिविषयजक्वावि- रेपवामरो विशचमूर्िः परमेश्वर एवेकस्तप्यत इति तस्येव दीष हृषाशोऽधि- वैक्त्रमित्यक्तम्‌ । तथा सखेन तेजसा संविष्रपेण ज्योतिषा सबाषिदं तपति घ्योत- यत्येवेविधं विश्वासानं तवां पश्यामीति संबन्धः ॥

भथ सूर्वरक्तेः परमेशरस्य कुरुपेन्यसंहारपसृतकाटाख्वराक्रियुकतादो- रत्वविशिष्टरूपं वणयितुमाह । यावापृथिष्योरिदमन्तरं हि ग्यां त्वयेकेन दिशश्च सर्वाः । दृष्टवान रूपमिद तवोप्रं लोक्यं प्रग्याथेतं महात्मन्‌ ॥ २०॥ [ शांपा. १-रूपमुभ्रं तेद्‌. | | यस्मान्महता रूपेण गगनमूम्यःतराछं सर्वाश्च कुकुमस्बयेकेन व्यता परि- तास्तदिद्मीदग्विधं तव वोररूपं दृष्ट्वा टोकचरयं तैटोक्यनिवासि तत्तदनयो- ग्यहेषादिहपं प्रभ्यथिषं प्रकषण मतम्‌ । एषं महासमनिति सपं बहशपिक्षम- मखम्‌ ॥ तेषां केवदीनां तथाविधस्वद्रानभयोतलाश्र्।; परहिपाश्यितुमाह । अमी हित्वा सुरथा षिङनि केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गणस । स्वस्तीति चोक्तवेव महर्षिसंघाः स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः ॥ २१ ॥ [ रां. पा. १-आनन्द.-५ असरसथा इति पदं छित्वा ‹ भूभारभता दर्योधना- द्यः 2 नीर.-“ असुरसंघा असुरांश इयोधनाद्‌यः "-इतरतर “ सुर” ° इत्येव पाठः. २- स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसंघाः. | अमी यस्मा दुषटक्षयायाऽऽविष्छतदारुणाकारं शकरादिदेवसमृहा विशन्ति त्वय्येव टीयन्ते । केचिच्च भीताः संत्रस्ताः सन्तो विरचितकरपुटा गणानि स्तुतीः पन्ति । अतश्च महर्षिसंघाः, मुनिपवरसार्थां जगतषेमाय स्वस्िशब्दुम्‌- चाये पुष्कलामिरमृख्या्थतवात्तबन्धिनीभिः स्त॒तिमिरुच्चारितेरुत्सारितोद्रीरणेस्तां स्तुबन्ति परशेसन्ति ॥

९)

१८६ सवंतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ, ११ किच, | रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या विभ्वेऽभ्विनो मरुतश्रोष्मपाश्च । गन्धवव॑यक्षाः सुरसिद्धसंषा वीक्षन्ते तां विस्मिताश्चैव सरवै ॥ २२॥ | शां. पा. १-यक्षासुर. | रदरादुयो देषविशेषा व्याख्याता । ऊष्मपाख्पाः पितरो, गन्धर्वादयः परसि. राः । एते सर्वे, एते देवयोनिलाञ््ञानविरेषसंमवे सति तां वीक्षन्ते प्य- न्ति । घोरत्वादपुवस्य पस्य विस्मयाविष्टाः ॥ यारे रूपं दृष्ट्वा त एवेषिधाः संबतास्तदर्णवितुमाह । रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबादरुपादम्‌ । बहदरं बहुदष्राकराले दृष्टवा लोकाः प्रष्यथितास्तथाऽहम्‌ ॥ २३६ ॥ खशाः शोकः ॥ तदरूपद्शनेन विशेषतस्वामवस्थां दृौयितुमाह । मभःस्पृक्षं दीपमनेक्र्णे ग्वात्तामनं दीमप्तषिरालनेज्म । हष्टषा हि त्वां प्रष्यथितान्तरात्मा धतिं न विन्दामि हइामं च विष्णो ॥ २४॥ अयमपि श्छोको गतां एव॒ । कितु दिव्यवचक्षुदानमगवृनुपरहं षट्वा दिव्येन ज्ञभेनानुमेयाध्वानमन्यधरमावेशे सति तदरूपं स्मरन्धीताश्तः सन्‌ धैर्य निराकुङुचिचत्वं न प्राप्नोमीत्यतो दुर्दनकाठ एव भयादीनां संभवो वेदितव्यः । अन्यत्रापि वतंमानाख्यातपर्ोगे प्स्मरणं कारणत्वेन बोधव्यम्‌ ॥ किंच, वष्टराकराछानि च ते मुखानि दष्वेव कालामलसंनिभानि । दिर न अनेन ल्मे च हमं प्रसीद देषेक् जगन्निवास ॥ २५॥

श्लो. ३ ] श्रीमद्धगवदीषा । १८७

स्फुटार्थं एतदाक्यम्‌ । कितु भगवतो दंष्टाकराखबहुमुखत्वं संहारपवृचबहु- विकेराठकृतान्तपुरुषविशेषात्‌ ॥

अत एव तान्तपुरुषाक्रान्तानां क्वादीनां चेष्टितं वणपितुमाह ।

अमी सवे धृतराष्ट्रस्य पुत्राः सर्वैः सहेवावनिपालसंधेः । भीष्मो द्रोणः सूतपृत्रस्तथाऽसो सहास्मदीयेरपि योधमुख्येः ॥ २६ ॥ वक्राणि ते त्वरमाणा विहन्ति देष्टाकरालानि भयानकानि । के चिद्िटम्रा दरानान्तरेषु संहर्यन्ते चर्णितैरुत्तमा्गः ॥ २७ ॥ नानारूपैः पुरुषेर्योध्यमाना विहन्ति ते षक्नमविन्त्यरूपम्‌ । योपिष्ठिरा धार्तराष्ट्राश्च योधाः राञ्ेः छता विषिषैः सर्व एव । . त्वत्तेजसा निहता नूनभेते तथा हीमे त्वच्छरीरे प्रविष्टाः ॥ २८ ॥ यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखा भजन्ति । तथा तवामी नरलोकवीरा विशन्ति वक्ाण्यमितो ` ज्वछटन्ति ॥ २९॥ पथा प्रदीपे ज्वलनं पतंगा विरहान्ति नाराय सग्रद्दवेगाः। तथेव नाकाय विदान लोका- स्तवापि वक्ाणि सृद्धवेगाः ॥ ३० ॥

[ शां. पा. १-अमी च त्वा. २-सर्वे, ई-पड्क्ते्नयात्मकः २८ वमः श्छोकः शा. प्रदे नास्ति, ४-द्रवन्ति, ५-अभिविज्व. |]

१०८ सषतोभद्रार्यरीकासमेता- [भ. ११

एतच्छरौकपश्चकं निगदितरूमं व्यार्यातपर्म्‌ । कंतु त बक्त्राणि विशन्तीति

वहुवेचनेम देष्टकराटानीत्यादिविशेषणविदिष्टानि वक्वाण्युपक्रम्प, अभिन्त्य- क्प वक्व तेव बिरान्तीति यदुक्तं ततर कारपुरुषोत्तमसबन्धिन्यो बोराृतिवि- रोष्रूषा नानाविधाः शक्तय एकस्यां त्दीयायां परमसामान्पकक्त्यां परिण- मन्ति, इति भगवतः स्बेराकत्याश्रयत्वप्रतिपादनपरं बोद्धभ्यम्‌ । यत एकवक्त्रेण राब्देभ परतिशादितामाः सामान्यशक्तरव्यपंदे शाद विन्तयरूपत्वेन विरेषणमुक्तम्‌ । तथा हीमे तच्छरीरं इत्यनेन तदेष स्फरीरूतम्‌ । यत्र शखोकपश्चकेन सार्धेन नानाह्मैरित्यादि तग्छरीरे प्रविष्ट इत्यन्तं छोकसार्धकं खोकसाम्पार्थं केचिन पठन्ति । कथित्तु त्वत्तेजसा निहता नृनमित्यादिश्वोकाधंमनेनामिपरायेणम न पठति । शह तु वहुपुस्तकददोनाद्धारते च तत साधश्छोकप्रणयनाद्‌ व्यासमुनेः स्छोकपश्चकं साधमेव पितम्‌ ॥ अथ वथाविधां घोरहपां भगवतः शाक्तिं दृष्टवा तत्तच्वजिन्ञसा्थमिदमाह लेटिष्यसे मसमानः समन्ता- ह्ोकान्समध्रान्यदनेर्न्वलद्धिः । तेजोभिरापूयं जगत्समभं भासस्तवोथाः प्रतपन्ति षिभ्णोः ॥ ६१ ॥ आख्याहि मे को भवानुभ्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद । विज्ञातुमिच्छामि मूवन्तमायं 1 न हि प्रजानामि तव प्रवात्तिप्र्‌ ॥ ३२ ॥ [ शाँ. पा. १-विष्णो. | इमाण्मस्ताहीकान्समन्तात्सवतो ष्वर द्धिवंदनैः सानटेमुखे्समानः कवलय- हेखिष्वसेऽभीषष्णं ठेक्षि, आस्वादयसि । अत एव तवोपमा मासो षोरदीषयः समस्सं विश्वं तेजोमिनव्योप्य प्रतपन्ति देदीप्यन्ते । यव एवं परमपरशान्तचिन्मा- चरस्वभाबस्ष तव घोरं हपं पश्यामि, ततो देववर, सकटसुरोत्तम, तुभ्यं नमः मताषुं च कृरु । को भवानुग्ररूपः संवृत्त इति महमाख्यात्साचक्ष्व । तथैवं विधधोरहप्रहणे परवृत्ते प्रसरं न जानामि, वर्वतो नावगब्डाम्पत आं

इव्यय ------ -~--------------- ~~~ ~-~वदनम

१९ राशा १-टीक्षि.

श्लो, १५ 1 भ्रीभद्धगवद्रीता | १८९

केन हेतुना कः सँस्वमेवं घोररूपां शक्तिमाविष्करोषीति वित्तपः,

श्रीभगवानुवाच । कालोऽस्मि लोकक्षयरृत्पवद्धो लोकरान्समाहतुंमिह प्रवृत्तः । ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्व येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥ ३६ ॥ [ शां. पा. १-( भाष्ये“ करतेऽपि विनाऽपि त्वा त्वाम्‌ ?). | कारोऽस्मि निरपषवसखहूपाप्रच्युतस्येव वपिजुम्भमाणरान्तोगरवोररूपसम- म्रशक्तेः कालठाछ्या घोरा ममेयं रक्तिरित्यथः । रक्तश्च राक्तिमद्भेरो यदह- मेव काठ इत्युक्तम्‌ । कीदशः काठः ! सकररोकसंहरिकव्यापारोऽधूना विह परथिव्यां पवृद्धान्मदोद्विकान्पथिवीभारमूताछोकानिमान्समाहर्तु क्षयं नेतुं प्रवृत्तः परसतो सुद्रस्तद्तेऽपि त्वां विनाऽपि परिपृणंपापालमकतवात्सवं एते न भविष्यन्ति त्वयाऽयोत्स्यमानेऽपि विनङ्क्ष्यन्तयेव । के ते योधाः ! सप्रहारिणः प्र्यनीकेषु प्रतिपक्षसेन्येषु येऽवस्थिताः ॥ यत एवमेते संशटवन्त्येवावश्यंभाविविनारानाघाताः, तस्मात्वमुत्तिष्ठ यरो लमस्व जित्वा शच्रन्भुङ्क्ष्व राज्ये सम्रद्धम्‌ । मयेवेते निहताः पूर्वमेव निमित्तमा्नं भव सव्यसाचिन्‌ ॥ ३४ ॥ काडालिकया मच्छक्त्या प्रागेव म्रस्तानेतानिपरस्तं कारणमात्रं संपद्य स्वेति व्यक्तां एवेष श्लोकः ॥ दोणादयश्वाप्रतिमपराक्रमत्वाइ्‌ दुजेया इति च माऽवरेस्था इत्याह । दरणं च भीष्मं च जयद्रथ च कर्णं तथाऽन्यानि छोकवीरान्‌ । मया हतांस्तव जहि मा व्यथिष्ठा युध्यस्व जेतासि रणे सपलनान्‌ ॥ ३५ ॥ रां. पा. १-योधवीरान्‌, | ब्ोणादयोऽपि सकटलोकेकवीराः कारस्य दुजैयतवान्मया ग्यापादिता इति वान्सुजयान्मला मा भेषीरिति तासम्‌ ॥

१९० सर्वतोभद्वाख्यदीकासमेता- [भ.११

एवं भगवदुक्तेऽजुनावस्थां धृतराष्ट्राय,

संजय उवाच । एतच्छृत्वा वचनं के दावस्य छृताञ्जलि्वैपमानः किरीटी । नमस्कृत्वा भूय एवाऽऽह ष्णं सगद्दं भीतभीतः प्रणम्य ॥ ६६ ॥ स्पट्थः शोकः ॥ र्णं किमजनः प्राहेप्याह ।

अजुन उवाच । स्थाने हषीके श तव प्रकीर्या जगत्रहष्यत्यनुरज्यते च । रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति स॒वे नमस्यन्ति च सिद्धसंघाः ॥ ६७ ॥ हत्थं स्व॑शक्तेः सवेशधरस्य तव प्रकीत्या प्रशंसया यत्सर्वं जगत्हषं मज- तेऽत एव तवद्नुरक्तं भवति, तदा तद्वचुत्थापकानि रक्षसि यातुषानानि भया- यतस्ततः परायन्ते । सिद्धसेवा देवविशेषसमूहाः समस्ताः प्रणमन्ति च, तत्सर्वं स्थाने, युक्तं च ॥ त्(भग)दनृ्रहादेव साक्षात्तं प्ररं भवास्वहूपं प्रामृशन्पुनरप्याह । कस्माच्च ते न नमेयु्महात्म- न्गरीयसे बद्मणोऽप्यादिकेनरं । अनन्त देवेहा जगानेवास त्वमक्षरं सदसतः प्रं यत्‌ ॥ ३८ ॥ [ शां. पा. १-नमेरन्‌. २-सदसत्तत्परं यत्‌ ] अथवा कस्मात्कुतश्च हेतोरेते सिद्धाद्यस्तुभ्यं न नमेयुमहात्मन्परमपुरुष । कीदृशाय ते तुभ्यं, ब्रह्मणोऽपि प्रजापतेरपि गरीयसे परमगुरवे, यत आदिकं आध्याय स्र, तस्यापि जन्महेतवे । हे देवेश, अनन्तापरिच्छिनमाहातम्य, सक- ठसुरनाथ, समस्तभुवनेकनिधान, यतस्वमत इन्दरियागोचरादिदंतावधारणीया- दुस्तुनो यत्रं॑व्यतिरिक्त, तस्माद्सतश्वाभावहूपादुपि यत्सरमनेद्यमक्षरम्‌ ।

रो. ४०] प्रीमद्धगवदीता । १९१

अविकारं निरुत्तर परमार्थ॑सत्तत्वमतो वेद्कैकस्वमावमनन्यवेधं परमकारणं त्वां कथं ते सिद्धा विदिष्वेधाः सन्तो न नमस्येयुरिति तातम्‌ ॥ अथ यथानुमृतमगवद्दमानुदीरयति । त्वमादिदेवः पुरूषः पुराण- स्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्‌ । वेत्ताऽसि वेयं च परं च धाम त्वया ततं विश्वमनेन्तरूपम्‌ ॥ ३९ ॥ [ शां. पा. १-अनन्तरूप. |. बहुशोऽपि व्याख्यताथां एते मगवद्िषयाः राब्दाः ॥ किच, वायुर्यमोऽभिवरुणः दाशाः प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च । अनादिमानप्रातिमप्रभावः सर्वेश्वरः सर्वमहाविभूते । नमो नमस्तेऽस्तु सहस्ररृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥ ४० ॥ [ शा. पा. १-इयं ( द्वितीया ) पङ्क्तिः शां. पाठे नास्ति. | सर्वेभ्य एेशर्यगुणयुकतेभ्यो महती पष्ट विभूतिः शक्तिषिजुम्भा यस्य बथाविधः । हे तादश भगवन्‌, सर्वश्रोऽत एवाप्रतिमपभावोऽनन्यसामान्यमा- हास्यस्तथाऽनादिमान्‌ । आदिर्विधयते यस्य स आदिमान्‌ , अनादिमान्सरवं पथम इत्यथः; । एवंविधस्तमेव वाय्वादयो दैवतविशेषाः । यथा च वाप्वादीनामी- शरस्वरूपाद्भिलत्वं॑तथा सवैमादौ व्याख्यातमेव ॥ परेश्वरस्य सर्वाकारतं प्रामरनाह । नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते नमोऽस्तु ते सर्वेत एव सर्वं । ने हि त्वदन्यः कथिद्स्तीह देव लोकञ्रये दरयतेऽचिन्त्यकमां । [ शा. पा. १-इयं ( द्वितीया ) पङ्क्तेः शां. पठे नास्ति. ]

१९ रानां १-आख्याता.

१९२ सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ. 4१

सर्व स्पषटर्थमेतत्‌ ॥ किच, अनन्तवीथोंऽमिताषिकभस्तवं

सर्वं संव्याप्रोषि ततोऽपि सर्वः ॥ ४१॥ [ शां. पा. १-वीर्यामित. २- समाप्रोषि. ३-ततोऽसि. |

अ्रापि न किविदव्याख्यातमस्ि । सवं स्वशक्त्या सम्यण्ब्यापोषि, ततोऽपि सर्वां यतस्ततः स्वात्मकस््वमेव । वीरयमुत्साहशक्तिः, पराक्रमः करिया- शाकः ॥

अथ विज्ञातमगवत्परमस्वमावत्वातुवं पुरुषत्वप्रतिपस्या मगवति ग्यवाहि- तमतिक्रमं मन्यमानस्तत्क्षान्त्यर्थं शोकचतृष्टयमाह ।

सखेति मत्वा प्रसमं यदुक्तं

हे रृष्ण हे यादव हे सखे च । अजानता महिमानं तवेमं

मया प्रमादापस्मणयेन वाऽपि ॥ ४२॥

यच्चावहासार्थमसक्छतोऽसि बिहाररय्यासनभोजनेषु । एकोऽथवाप्यच्युत भत्समक्षं तत्क्षामये तामहमप्रमेयम्‌ ॥ ४३॥ पिताऽसि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य विश्वस्य गुरुगरीयाय । न्‌ त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो लोकजयेऽण्यप्रतिम प्रभावः ॥ ४४ ॥ तस्मालणम्य प्रणिधाय काय प्रसादये तवामहमीकञमीड्यपर्‌ । पितेव पुरस्य ससेव सख्युः परियः परिथस्यासि देव सोहम्‌ ॥ ४५ ॥ [ शा. पा. १-सखेति. २-तबेदं. ३-तत्समक्षं. ४-पूज्यश्च. ५-प्रियाथा्सि, |

क्षी, ४८ ] भ्रीमद्धगवदीवा । १९३

सुबोधमेषत्‌ । तु, सखा त्वं ममेति मत्वा यद्यदेवापशब्देनाऽऽमानिताशसे, योऽप्यन्यो व्यतिक्रमः छतस्तत्सवीमिद्मज्ञातवतो भगवन्माहातम्यम्‌ । वदिदानीम- ज्ञातवतो मे क्षन्तव्यमिति सबन्धः । मत्समक्षामिति सभायां बां सतां संनिधो । ठोकषयेऽपि तव समो नास्ति, कृतोऽन्योऽधिको मविष्यति ॥ अथ विज्ञातमाहिमानमविदायेतुं शोकचयमाह । दिव्यानि कमाणि तवाद्भुतानि ु्वाणि पूर्वेऽप्य॒षयः स्मरन्ति । नान्योऽस्ति कर्ता जगतस्त्वमेको धाता विधाता च विभभवश्च ॥ ४६॥ तवाद्धुतं किं नु भवेदस्य फ वा शक्यं परतः कीर्तयिष्ये । कताऽसि सर्वस्य यतः स्वयं वै विभो ततः सवंमिदं त्वमेष ॥ ४७ ॥ अस्यद्धृतं कमं न दुष्करं ते कर्मोपमानं न हि बियतेते। न ते गुणानां परिमाणमस्ति म तेजसो नापि षरटस्य नद्धः ॥ ४८ ॥ [ शा. पा. १-एतच्छरकत्रयं शा. पठे नास्ति. | पूर्वे पुराना अपि सवंज्ञकृषयस्तव कर्माणि स्मरन्त्यत एष तेषामूृषौलाषपि तानि पृवोणीति जगत्सगेभल्यादौनां भगवत्कम॑णामनादि पबन्धपवृत्ततप्रतिपादन- परमेतत्‌ । पूरव व्याख्यातप्रायमन्यत्सुबोधं, रितु धाता धारयिता विधाता सषा, तव सष्टव्यः ससारः किमम्दुतमाश्चथर्प कम खेच्छामाभोपकारणस्येकस्य क- तुस्तवासद्मत एव सहकाय।दिनिरपेक्षत्वात्परतः स्वामन्यतिरिक्तात्‌ कृवशिच्छ- क्यं साध्यभूते कथयिष्यामि । इत्थं चानन्यापेक्षतया यतस्त्वं सर्वस्य वस्तु- जातस्य निमाता, ततो हेवन्तराभावाखमेवेवं सरवे, वच्छक्तिरेेत्थं चकस्ती- व्यथः । ततशवात्याश्वयंहूपमपि कम न ते दुष्करमित्यादि सष्टम्‌ ॥ भयानुम्रहरक्षणानुपं भगवत्स्वहूपाव्यतिरेकसमापेर्निष्कान्तस्तथातिधमत्यपरं भगवत्स्वषूपं मनुष्यधमपरत्यासततेशिरं द्रम कः प्राक्तनमेव दिदक्षमाण इदमाह ॥

१ राना १-वरस्तां, ६९५ |

१९४ सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ, ११

अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि ष्टा

भयेन च प्रव्यथितं मनो मे। तदेव मे दाय देव रूपं प्रसीद्‌ देवेरा जगन्निवास ॥ ४९॥ किरीटिनं गदिनं चकहस्त- मिच्छामि त्वां द्रष्ुमहं तथेव । तेनेव रूपेण चतुभंजेन सहस्षबाहो भव विश्वमूर्ते ॥ ५० ॥ स्वष्टाथमेतत्‌ ॥ अथवंविधमुक्े, श्रीभगवानुवाच । मय प्रसन्नेन तवाजनेदं रूपं परं दरितमात्मयोगात्‌ । तेजोमयं विश्वमनन्तमायं यन्मे त्वदन्येन न दृषटपूर्वप्‌ ॥ ५१ ॥ सृबोधमेतत्‌ । किंलवात्मयोगाहितमिवयतेदेवं बोद्ध्यम्‌ । यदनु्रहपरेण मवा स्वस्यात्मनि प्रसिमन्स्वमावे यः समाधि परापितस्तस्मादेत दषं तव पत्वक्षी- कतम्‌ ॥ ग्यतिरिकेनास्य परमेश्वरस्य सहपस्य दष्टमशकयतदत एबाऽऽह । न वेद्यज्ञाधिगमेनं दानै- न च फियाभिनं तपोभिस्मेः। एवंरूपः राक्यमहं नलोके द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥ ५२ ॥ मातेव्यथामा च विमूढभावो टरा रूपं घोरमीदृङ ममेदम्‌ । व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं तदेव मे रूपमिदं प्रपरय ॥ ५३ ॥ ` [ शां. पा. १-:ध्ययनरन. २-क्य अहं. ] १ राशा २ ना १~ ग्रहेण,

श्लो, ५९७ | भश्रीमरद्रगवद्रीता। १९५

वेदानां यत्तानां बहुत्वाद्धिगमबहत्वम्‌ । अधिगमश्ब्देनाध्ययनश्रवणाद्‌- यो गुणाः प्रतिपादिताः । दानक्रियातपःशब्दैस्तदनुष्ठानम्‌ । क्रियारब्दाच्चानुष्टी- यमानो बह्लचर्थादिकर्मविशेषवाचको यत्नः । यतश्चैवंविधसदाचारब्यवस्थितेरपि परज्ञानदरान्यत्वाद्‌ शक्यद दोनमेतत्परम मम सूपं मद्नुप्रहादेवोम्मीदितदिग्यचक्षुषा त्वया दृष्ट, ततो भयमोहा्दीनां कोऽवसरः । प्रत्युत मत्स्वरूपनित्यानुसधानावहि- तात्मना तया तदेव स्मतम्यमित्यमिपरायः । पोरकारपुरुषाद्यारषियोगादुमरं सहाराद्किमंणा । रिट स्पष्टम्‌ ॥ जथेतद्ृतराष्राय, संजय उवाच । इत्यजुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्घयामास भूयः । आश्वासयामास च भातमेनं मृत्वा पुनः सोम्यवपुर्महात्मा ॥ ५४ ॥ सयषटा्थमेतत्‌ । रितु महातमा विश्वरूपः सन्तोम्यकूपः पुनः पाक्तनह्पप्‌- रुषविग्रहात्सुद शार तिभूत्वा भगवनिवमजुनं तथाविघाद्भुतदशनसंजस्तात्तं दक्षय- मणिन प्रत्याश्चासयदिति तातयम्‌ ॥ एवे परत्यागवप्ररतिः, अञ्जन उवाच । हदे मानुपं रूपं तव सोम्यं जनार्दन । इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रतिं गतः ॥ ५५ ॥ स्पष्टमेतत्‌ ॥ अभुनाश्रासाय, श्रीभगवानुवाच । सुदर्धनमिदं रूपं द४वानसि यन्मम । देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्धनकार्िक्षणः ॥५६॥ नाहं वेदैनं ` तपसा न दानेन न चेज्यया । राक्य एवंविधो द्रष्टं दृष्टवानसि मां यथा ॥ ५७ ॥ [ शां. पा. १ सूदुवरमिद. ]

१९६ स्वतोभद्राष्यदीकासमेता- [भ. ११

निगद्व्या्यातपायमेतत्‌ । यतः सगादिततत्स्वाधिकारभ्यग्रवि्तवादपरा- मृष्सवमावा ब्रह्नादयो देवा अस्य रूपस्य सदा साक्षात्कारमभिकाङ्क्षन्ति, न तु ठमन्ते । तः सृतरां सर्वेण केनाैद्‌ दुष्करदशनमेतादक्तया मत्मसादाविभतपरज्ञा- नसक्षषा द्रष्टुम्‌ । अतो यथा मां त्वं त्वतः साक्षाक्छतवांस्तथा दानाक्रिया- सक्ते ्मशक्योऽहम्‌ ॥

केन वद्य॑पायेन शक्योऽस्मीत्याह ।

भक्त्या त्वनन्यया राक्यो ह्यहमेव विधोऽर्जुन । ज्ञातु द्रष्टुं च तत्वेन प्रवेष्टुं च परंतप ॥ ५८ ॥ [ शां. पा. १ शक्य अहमेवं.“ ]

मकतया मदिच्छयेव परं देवसर्गाभिजातजनस॒टभया परिचयंया तत्मभाषा- देवाविभृतसम्यग्ज्ञानतवादवि्यमानमन्धतिरिक्तमजनीयविषयत्वे सत्यनन्यया ज्ञातु- मविसंवादिनाऽवगमेन बोद्धुं तथा सम्यम्न्नानरक्षणेनोपायेन द्रष्टं गोचरीकर्तुं, तथा तादश्तोपायपरिकीखनाम्यासातिशयात्पेवष्टुमात्मतयाऽवगादुमेवंविधो यथा तयाऽ नुमृतः, तथा शक्योऽहं नान्धेरुपयेः। त्वं च प्रस्यास्य पस्य साक्षाहरेनात्ये- दापयैन्तां मूमिमधिरूढस्तेन दुस्तरदैतसागरादुत्तीणं; समाश्वसिहि । कृतस्तवेशनी- मदृष्टपरमाथजनोकितेभेयादिमिदीषैः संबन्ध इत्यर्थः ॥

एतमेवार्थं सिदान्तीकू्वनध्यायमपसंहरति ।

मत्कर्मरन्मत्परमो मद्धक्तः संगवर्जितः । निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ ५९ ॥ इति श्रीभगवद्रीतासूपनिषत्स्वेकादशोऽध्यायः ॥ ११॥

य एवगुणविरि्टोऽन्योऽपि कथिदमियुक्तः स मामेति, मदभेदलक्षणां सिथे- मधिगच्छति । कीदशः ! मतकमर, राखचोदितानि तानि वर्णाश्नमगतानि कर्माणि करोति, किंतु मदर्थं यथोपपत्या मत्पाषये, नतु फान्तरसिद्धयेऽत एवं मत्परमोऽहमेवोपादेयतया प्रकृष्टो यस्य । ततश्च मद्र तिरिक्तसमस्तदेहोपदि- यवस्तुविरक्तरित्तत्वान्ममेव भक्तः, सर्वास्ववस्थासु मस्येव समर्पितान्तःकरण- स्तथा स हि सर्वभूतेषु चराचरेषु भविषु निःसङ्को रागरहितो र्ैरो द्वेषरहितो यो इतच्वतया रागद्रेषविषयतवेन सर्वसंसारिमिः परिगृहीतषु वस्तुषु निरतिश्षयानन्दनिमंरं मत्स्वरूपमेव सततभनुमवति स॒ मामेवैति, सिद्धो मुक्त इहोच्यत इति तात्यंमित्योम्‌ ॥

मे, १] श्रीमद्गवद्रीता । १९७

मृचतयेष स्वमावं न तब बहुविधैरकमेकान्तरयं

०, र

प्रहकद्धिमावमेदेरिति विहितपरामशेमुक्तभमाणम्‌ । स्वातमन्येवेश्वरं वो मणिमुकृर इव व्यन्यतां वैश्वरूप्यं स्वाध्यायस्यास्य नीतं स्फुटममिमृखतां व्याख्ययेकादृश्चस्य ॥

इति श्रीराजानकरामविरविते वाक्थार्थान्वयमात्रे सव॑तोमद्रनानि भगवद्रीताविवरण एकादरोऽध्यायः ॥ ११॥

॥ अथ हादङोऽध्यायः ॥

एवं परमाथभगवद्रवनटक्षणात्समस्तप्रामाण्यहेतोः प्रमाणोत्तमत्सम्धगदग- तेऽध्यायेकादृशके प्रतिपादिते प्रत्यध्यायस्मुचयानुष्ठानपय॑वासिततासर्ये ज्ञान- विज्ञानादौ प्रकरणामिधेये वस्तु्युपपनतमप्ेनोतननिष्कम्पप्रतिपात्तिरत एव तथा पाजीमूतपज्ञत्वद दोनप्रसनाद्धगवत एव परज्ञानहूप१दिष्यवक्षरुन्मेषकारणं परम- मनुग्रहमाषवान्‌ । स्वयत्ने विनेव पारोश्वरपरानुयहपभावमात्रदिव क्षणमात्रं साक्षात्छतस्य परस्य तस्येदानीं स्वातन्त्येणानुस्मरणे सुगमः कः पन्था भयाऽऽस्थेयोऽथवा मदुचनासादितेपरानुग्रहेणामियोगिना जनेन केन मार्गेण तच- त्वमुप॑सादितव्यमिति स्वपरार्थं गुणपरत्यारोपाय जिज्ञासुः,

अजुन उवाच ।

एवं सततयुक्ता ये मक्तास्तां पयुपासते । ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ ३ ॥ यथा विश्वतीतस्वरूप एव विश्वातसकतया साक्षात्छतोऽसि, एवमनेन प्रका- गण सततयक्ताः सततं सर्वदा जागरादिषु सर्वास्ववस्थासु युक्ताः समाहिताः सन्तो भक्ताः प्रणयिनस्तां पयुपासते सेवन्ते । ये च केचनाक्षरं चिन्मावस्वहपा- संचटनशीटमत एवाग्यक्तं॑व्यक्तादस्मात्सर्वन्दियगोचरानानाभावरक्षणाद्रस्तु- नोऽन्यं सर्वार्थनिषेषसमाधिनिष्णातयिषणास्तवां पयुपासते, तेषामुमयेषां योग- विदां मध्ये के योगवि्मा अतिशयेन वत्स्वहूपोपरम्पिफटसमाधिज्ञाः ॥ एवे विज्ञपत एकतरपक्षप्राधान्यपतिपादनार्थ,

१९ राना १-साधित. २ रादा १-उपा. ३ राना {~ समाधि ` इत्यत्र ‹ सामान्य" ›,

१९८ सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- अ, १२

श्रीभगवानुवाच ।

मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते । श्रद्धया परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः॥२॥

त एवंविधा योगिनो युक्ततमा निरतिशयसमाधिभाजो मम मता अभिपताः। तानहं परमयोगिनो मन्ये नान्यानित्य्थः | केते ! ये मयि सकटवस्तुप्रकाश- कानन्यपकादावित्पकाशेकस्वमवि मनोऽन्तःकरणमविश्य॒तत्समापनं छत्वा, प्रमया समस्तसंरायादिविकल्पविच्छेदादत्युत्छष्टया भ्रद्या यथोक्तफटसद्धाव- भावनयेपिताः समन्विताः सन्तो नित्ययुक्ता नित्यस्थ॒टसूष्षमसवंमावानुमवमयीषु तास्ववस्थासु यथोक्तसमाध्यवस्थिताः समुपासते, स्वहूपप्रत्यवमशेलक्षणया निर- तरथा भक्त्या सेवन्ते ॥

तदेवं कमेयोगिनामेव योगवित्स्वतिश्चयेन प्रतिपादितो षिशेषः | योग्यन्तरोपा- यानामम्यासाभ्युपगमपूर्वं दुष्करत्वादिप्रतिपादितेनावरतरत्मेव प्रतिपादयितुमाह ।

ये त्वक्षरमनिदरयमथ्यक्तं मामुपासते ।

स्वेज्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं ध्रवम्‌ ॥ ३॥

संनियम्येन्द्रिय्रामं सर्वत्र समवुद्धयः।

ते प्राप्नुवन्ति मामेव सवभूतहिते रताः ॥ ४ ॥

[ चां. पा. १-पयुपासते. | येतु ये पुन्योगिन इन्दियमामं बाद्लानामाम्यान्तरा्णां वेच्िपाणां समूहं

संनियम्य सम्यगप्रमत्ततया नियम्य सर्वेम्यो विषयेभ्यः प्रतिषिध्य मामुपासते 4 कीट शमक्षरमग्यक्तं च प्राग््याख्यातस्वहूपमत एवानिर्दश्यमिदंतावंसेयसमस्तसेवे- ्यभावविलक्षणत्वालिरदष्टुमरक्यम्‌ । वाक्पथातीतं, तथा स्वै्गम्‌, सर्व व्याप्यावतिष्ठन्तमप्यचिन्त्यं बुद्धिगोचरातीतम्‌ । तथा प्रमाथनित्यत्वात्‌ कूटस्थं निरूपष्टवाविनररेकस्वभावनिष्ठम्‌ । अत एवाचटे ध्रुवम्‌ । न दयं वैरवताकूटस्थ- पदाथेवच्चठनटक्षणटक्षणेनोपष्वेनात्यन्तभावटक्षणेन वा नाशेन कदावित्सयु- ज्यते । कीटाः सन्त एवंविधा मामुपासते ९ सवे समबुद्धयः, सर्वसिमन्वस्तुनि मत्स्वरूपेकदाीत्वात्समा नििशेषा बुवियेषां ते तथोक्ताः । समबुदधित्वादेव सवभूतानामिव हिते रताः सर्वस्थाऽऽमभावेन प्रतिपत्तेनं कचिद्‌ देषदोधकादुष्यमन्‌-

१ राना १-“ च › नास्ति, २ राना १-"नश्वरस्व ३ राका १-~ पवनादि.

गै. , ] श्रीपरद्धगवद्रीता । १९९

भवन्तः । अनेन विदोषणद्रुयेन विनाऽस्य समाधेरानिष्पत्तिः प्रतिपादिता । न हि पवेसाम्पयदशानधिषरूढो योगी निष्पन इत्युच्यते । एवंविधा योगिनो ये माम्‌- सते ते सत्यं मामेव प्राप्नुवन्ति ॥ यथोक्तेतिकतम्यतया निष्पनसमाधीनां मत्सहपसमापत्तिरेव समाधिफटठं षां नान्यत्‌ । कितु, केरोऽधिकतरस्तषामव्यक्तासक्तचेतप्नाम्‌ । अभ्यक्ता हि गतिदुःखं देहेभृद्धिरवाप्यते ॥ ५ ॥ [ा. पा. १-देहवद्धिर ^. | तेषां सवंभावनिपेधसमाधिनिष्ठानां योगिनां सर्वभावनिष्टतेन मदुपासनपरे- भ्यो युक्ततमत्वेन प्राक्परतिपादितेम्यो योगिभ्योऽधिकतरः सातिशयः क्टेशः | कीदृशानां सताम्‌ ! अभ्यक्तासक्तचेतसाम्‌ , अभ्यक्ते वाङ्मनसगोचरातिक्रान्त- स्वमवे मय्यासक्तमाटम्बनीयतवेन तत्रैव निर्विण्ण केतोऽन्तमकरणे येषां तथाविधानाम्‌ । कथमव्यक्तासक्तवितन्तत्वमधिकतरकरकारणमित्युपपाद्यितुमाह । पस्मदिहमद्धिदेहं नियतजात्यापरमानावच्छिनं रारौरमहमिति पतिपत्या धारयद्धि- सतेस्तादशेर्योगिभिरण्यक्ता सवौत्मना निरामासा गतिः समाधिप्रापिदःखमतिङ्केशे- नावाप्यतेऽधिगम्यते । अयमभिप्रायः । रारीरेऽहंतया प्रतिपाद्यमाने सवंमाव- ग्यतिरिक्तमतस्वरूपसमापत्तिरनुपपननेव । तद्भिनिवेदयथ स महान्‌ ङ्श एष । अथास्ति काषधक्तेयेथा देह एव मद्धावेन प्रतिपत्तुं शक्यः । सवातममना सर्व- क्रियोपरमस्यासभावित्वेन पाक्परतिपादितत्वात्‌। वस्माच्छाखचोदितासु क्रियास्वेव वैमानः पारमाथिकमत्वरूपोऽतो यथा सुखमवाप्नोति, न तथा दुष्करसकट- कियानिषेधाभिनिविष्टः । न च तादृशो योगिनः सवज्र समबुद्धित्वमुपपधते, सवौर्षु निेध्यतया, देष्याभिव्यक्तेः। यस्तु सुप्वुद्धवात्सरवदा सर्वथा मत्स््मै- कविश्रान्ततंवित्तस्य सव॑ब निव चहेयोपादेय विकल्पस्य स्वज समनुद्धित्वमुपपनम्‌। तेष म॒र्या भगवल्स्वरूपोपासा चतुर्थी भक्त्यवस्था या तु निव्यक्रियान्तःपा- तिनी नानादशनपरसिद्देतिकतंव्यताविरिष्टा ॥ साप्यनयेव दृष्ट्ोपपनेति प्रतिपादयितुमाह । ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः। अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ ६ ॥

१ राना १-' सं › नास्ति,

२०५ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ,. १९

तेषामहं समुद्धर्ता म्रप्युसंसारस्ागरात्‌। भवामि न चिराताथ मय्यावेरितचेतसाम्‌ ॥ ७ ॥ पे तु ये पुनरन्पक्तोपासकेभ्यो योगिभ्यो व्यतिरिक्ता योगिनः, स्व॑कमौणि

शारीरीमानसीवाविकीः शासीया ठोकिकीश् सकटाः क्रिया, मपि सकलट- कृतुतेन्‌ परतिपादितरवह्मे संन्यस्य, कार्यतया समर्प्य, देहाचहंकारासकक्ेवज्ञ- कतृत्वविनिवृचदेहाभिमाना मत्परा अहमेव प्रकतंतलादिना प्ररृष्टो येषां ते तथाविधाः । अनन्येनाविद्यमानमन्यतिरिकत्वान्तरेण योगेन विहितकमानष्टन- ह्पेण समाधिना मां यथोक्तस्वरूपं ध्यायन्तोऽनुस्मरन्त उपास्ते, मुख्यया गौण्या वा भक्त्या सेवन्ते । तेषां तथाविधानां कमेयोगिणां ने विरादन्यक्तो- पसकापेक्षयाञ्त्पीयसा काठेनाहं म॒व्युसंसारसागरातुनः पुननाशोतादप्रबन्धप- योधेः समुद्धता सम्यगुत्तारको भवामि । कीटरानाम्‌ ? मयि परमकारणे पसे- श्वर अविश्ितचेतसाममेद्भावनया समर्पितन्तःकरणानाम्‌ ॥

थ कृथमिद्माश्चयेमुपपद्यते यल्लोकवत्सवौसु करियास .कियमाणास्वप्यदर- तपरब्रक्षसवरूपापय्युतिरूपपरमसमाधिनिष्पत्तिरित्यत्र प्रा्परतिपादितामपि भक्ति सृ्ष्मत्वाद्‌ दुरहामुपदेक्ष्य, परतिपत्तिस्थेर्याय पुनराह ।

मय्येव मन आधत्स्व मपि वुद्धिं निवेशब । मिवतस्यासे रषं मय्येव योगमुत्ममास्थितः ॥ ८ ॥

[ ( राक्षा १.-२(परान्ते)निवत्स्यसि). शां. पठे-निवकिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्व न संरायः. |

हृह॒सवंक्िधरभनानां मनोबृद्धिनिबन्धनाः स्वाधसंविदः । तथा हि मनोवस्था हिपकारा~स्वतन्त्रविकस्पात्मिका, पवानुमृतस्मरणहूपविकत्पालिका च । सा च ्विभकारा--जागररवममेदात्‌ । एवं सर्वथेव बुद्धिवृत्तिस्तु निश्वयातसिकला- निर्धिकलेत्येवं स्थिते मय्येकेकस्मिन्परमा्ं सति नित्योदितनिर्मरवित्काश- स्वरूपे प्रमासानि यथोक्तस्वहूपं मन आधत्स्व संनिवेश्चय । यथ्यन्मनसा विक- स्पयसि तत्तन्मदात्मकतेन विजानीहि । तथा बुधिं यथोक्तस्वरूपां मय्येव यथोक्तस्वरूपे निवेशाय समर्पय । यथद्‌ बुद्धया निशविनुषे तत्न्मदातमकवेनेवं

९ राना !१-अचिराद्‌. २ रारा १-दिविधा, ३ राक्षा १-विः नास्ति, ४ राना १-'एव ; नास्ति,

श्वी, ११ ] श्रीमद्धगवदीता । २०१

विजानीहि । अयमत्र तातयाथः । यो योऽर्थो विकस्प्यमानो निश्चीयमानो वा, तेन तेन ह्पेण संवेद्यते, स संवे्यमानतवादेव संवितकाशाद्भिनः । संविदाल- कश्च प्रकाशो परमेव पारमाधिकस्थेकस्य सेवेदितुरम्यमिचारी घर्मं इति वास्तवेन ह्पेण सर्वभावा; सर्वास्ववस्थासु मदात्का एव । केवरं मायान्यामोहितो टोकस्तानिरदृतया व्यवच्छिनत्ति । ववं तु सम्यग्ज्ञानोपदेरोन प्रथम प्रसारितबु- दधिस्ततो योग्यतातिशयास्साक्षान्भत्स्वरूपमनुभाषितः सन्सर्वास्ववस्थासु सर्वभावा नप्रमाथेतो मतकाराकत्वेनेव परिमृष, इव्येवेविधमिममुत्तमं योगान्तरपिक्षया प्रष्टं योगे समाधिमास्थितः समाधितः सेन्मय्येव परमात्मनि निवत्स्यति, स्थिति लप्स्यसे, मदमेदमवाप्स्यसीत्यथेः । अस्य हि कर्मयोगस्य यथोक्तज्ञानसंस्छृत- विहितकमानुष्ठानमात्रस्ताधनवतात्‌ सवथा सवदा सव्र सुरेपुणंरूपतवेनानुमृयमा- नताहीषंकारनैरन्तयादासेव्यमानक्रमसूकष्मबहुविधानुष्ठाननिष्णातायां शांरिकया कृदाचितकथंसिद्‌नुभवनीयस्वरूपादम्यासयोग।दु चमत्वम्‌ ॥ एवे मुख्यं भगवत्ववह्पोपासाक्रमं परतिपा्य सर्व॑स्य कस्यवित्ततषामजुंन-

वदृसंभावयनर्जुनेपेशेनेवेप।यान्तराभ्यनुज्ञामाह ।

अथाऽपेशायेतुं चित्तं न रक्रोपि मयि स्थिरम्‌ ।

अभ्यासयोगेन ततो मामच्छगप्तुं धनंजय ॥ ९॥

अभ्यासेऽप्यस्षमर्थः सन्मत्क्मपरमो मव ।

मदर्थमपि कर्माणि कृर्ब॑न्सिदधिमवाण्स्याकि ॥ १० ॥

अथेतद्यराक्तोऽसि कर्त मयोगमांस्थितः।

सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुर्‌ यतात्मवान्‌ ॥ ११ ॥

[ शां. पा. १-अथ चित्तं समाधातुं. २-"समर्थोऽसि, रे-आश्ितः.|

अथेति प्रकारोपन्यासार्थम्‌। यदि यथाप्रतिपादििन प्रकारेण यथोक्तस्वषूपे मथि

चित्तं मनोबुद्धिवृतत्यालकमन्तःकरणं स्थिरं सर्वास्ववस्थास्वविचङावधानतया दृढमा- वेशयितुं समपंयितुं मलस्वहूपामेदेन भावयितुं न राक्नोषि, न प्रभवसि ततोऽभ्यास- योगेन कमयोगांरतया षष्ठाध्यायसंसुवितसंविधानेन तत्तद्योगशाख्प्रणीतेतिकर्त- ग्यताविरि्टेन वा चित्तव॒त्तिनिरोधप्रयलनात्मकाम्यासप्रधानेन समाधिना मां यथोक्तस्वरूपमवाप्तुमभेदेन प्रतिपरतुमिच्छाभिवाज्छ । भाल्मस्वहूपप्राप्त्यमिसध्य-

शिषियनिोकििििेििििोििििो -ोियमििभणोाोनानोिियणियनणामययममाय

१९ राशां १-शवरत्स्यसि, ९६

२०२ स्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ.१२

परितयागेनाभ्यासंयोगमपि कमयोगमपि कर्मयोग्यताहेतुमूतमनुमृतमनुतिषेतयथः । एरववियेऽ्म भ्यासेऽभ्पासयेगिऽसमर्थोऽशक्तः सन्पतकर्मपरमोऽत एव मदथ कर्माणि मत्कर्माणि तान्येव परमाण्यमीषटसाधनतया प्रहृष्टानि यस्य स तथा- विधो भव, कमंयोगाङ्गतयाऽभ्युपगतरयेश्ररर्येश्वरपणिधानाख्यस्य क्रियायोगस्या- नष्ठानमाचरेत्य्थः । ततोऽपि हि मत्छहूपावाप्िरक्षण समाधिफकटसिदिभवत्यत . एवाऽऽह-, मदर्थमपि कमणि कुरबन्सिद्धिमवाप्स्यसि" इति । अथेतदपि यथोक्तं कतुं निष्पाद्यितुमशक्तोऽस्यसम्थरतवं भवसि तन्मधोगं मद्विषयं समाधिमा- स्थितः फखवे समाधितः सन्सवेषां पएर्वाक्तानां क्मैणामनुष्टीयमानानां यत्लं तष्ठोकान्तरोपमोग्यनानामोगापमकस्षिद्धिहूपं तस्य व्यागमनमिरसधिना संन्यासं यतात्मवान्हेयान्विषयानिगहीतानतःकरणेन युक्तः सन्कुरु निष्पाद्य । मयि मनः समाधाय शाच्चव्रिहितानि रवाणि कमणि यथोक्तन्ञानपरसादनतया फटान्तरा- भिधानं विनाञनुतिठत्यथः ॥

एवमुपादिष्टानां मगवदुपासमिदानां क्रमेण पूर्वस्य पूरवस्यानुष्ठानसामर््ये स- युत्तरस्योत्तरस्यानुष्टानं यदुपादि्ट तत्रावरवपिक्षया किं तपिकारिविषयस्य सुकरतवमेव बे द्धव्यमिपि प्रतिपादयितुमाह ।

भ्रयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ज्ञानाद्धचानं विरिष्यते । प्यानात्कमफठत्यागस्त्यागच्छान्तिरनन्तरा ॥ १२ ॥ | शां. पा. १-अनन्तरम्‌. |

हिशब्दो हेतौ । यस्मदिवविधो व्याख्याकम इह विवक्षितः, तस्मानम- प्राप्तये स्वैक्मैफरत्यागें योग्यतातिरयवशात्सुकरतरं लं कुर्विति पूर्वापरयो- वाक्ययोः संबन्धः । कीटश्षः कमः। इह ज्ञानं यथोक्तोपपत्या सवंभावानां पर- ्रह््पतावगमः । तदम्पास्ादम्यासयोगातवो कताच्छरेयः सुकरत्रास्रशस्यतरम्‌ । अभ्यासयोगो हि सवेविषयपरातिषेधकरमेण वित्तवक्तीनां निरोधे यलः। सच यथोक्तज्ञानटन्धप्रािषठवुद्धयधिकारिविषयः । ततः पति्ठितवुद्ध्यपिकारविषयं ज्ञानं तदपेक्षया सुकराच्छेय उक्तम्‌ । अत एवाभ्यासयोगिनामन्यक्तासक्तवे- तसामपिकतरः डरा इति प्रागुक्तम्‌ । एवेविधास्च ज्ञानाद्धयाने ज्ञाननिधितोषाये वस्तुविन्तनं विशिष्यते सुकरतवादतिरिच्यते । तस्य हि ज्ञानपिक्षया त्साक्षा-

१ राना १-तथोगन्तरोप,

श्वो, १५] श्रीमद्धगवद्रीता । २०३

त्ारपवृतेर्विशिष्टोऽधिकारी तद्विषसेनेव तस्य सुकरम्‌ । पए्बिधाच ध्यानाक्कमफरत्यागो विष्ये । यतो घटमानावस्थोऽतौ ता्ध्यानसक्षणे हि कमणि व्यतिरेकबुद्धिः स्फृरसेव । तदृधिकायेपेक्षया त्यागः सिद्धावस्थाधिक- रिविषयस्ताटशस्येव सुकर इति ध्यानात्कर्मफर्त्यागी विरिष्यत इव्युक्तम्‌ । यस्मानेहेवंविधसयागो विवक्षितो यस्य नाहं कतां, न मे कर्मफठेन संबन्ध इति परापमात्रेण निष्पत्तिः । किंतु व्यातिक्रान्ताभ्यासादिपुवोवस्थासिद्धयोगिषेषयं स्वभावानां परं ब्रह्न स्वरूपे नित्यमनुभवान्दयातैरिकस्य फटस्यादृश्चनमेव त्याग उच्यते । अत एवाऽऽह~त्यागाच्छान्तिरनन्तरेति । शान्तिः सकटाविकल्पक्षोभपक्ष- यादहुयचिन्माव्रस्वहपं परमात्मन्येव भगवेत्यहमित्यभेदेन निरुपषवा संविदो विश्रा- निः । तस्थास््यागस्य च नास्त्यन्तरं व्यवधानम्‌ । य एव त्यागः सेव॒रान्ति- रीश्वरसमापत्तिरक्षणसिद्धिरिति त्यागाच्छानितिर्मिरन्तरेत्यक्तम्‌ । अनन्तरमिति पटे क्रिपाविश्षषणविनेष एवार्थो बोद्धव्यः ॥ अथेदृश्यस्य त्यामिनः परमसाम्यसमापनरसंविदासमूतैस्य भक्तस्य रक्षण-

माह ।

अद्रा सर्वभृतानां भे्नः करुण एव च ।

निर्ममो निरहंकारः समदुःखषवः क्षमी ॥ १३ ॥

संतुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः ।

मय्यर्पितमनोबुद्धिर्या मद्धक्तः समे परियः॥ १४॥

परब्रह्मात्मकमत्स्वरूपसमापात्तसृचकेवै विधगुणविरिष्टो यः स मद्भक्तः । स

एव च मे परिय आस्ममृततवादधितः । कीदशः । सवंसाम्यसमापनत(चराचरे- ्खिटमतेष्वदरष्टा दषरक्षणदोषरहितः । स्वात्मतया स्वे भावजातं पश्यत- स्तस्य हेयाभावाद्‌ दवेषाभाव इत्यर्थः । अनन भावनिषेधात्मके समाधो द्ेषदोषा- नुबन्ध च्छेदः प्रागुक्तेनोदितः । अत एव भेर; सर्वसोहारदैवान्‌ । तथा करुणो दयावान्‌ । यतो निम॑मो ममेदमेतदथ॑क्रियाकारितया त्वमिति परिग्रहवुदर्निष्का- न्तः । तथा देहाधनित्यवस्तुनिष्ठादहकारपत्ययानिष्कान्तो निरहकारस्तथा ममैव वेद्यत्वमत्रेण प्रतिभासमानतवादनन्तरादिष्ठपद्ेषरा गात्मकविकारत्वानतुस्ये

१-अत्र ‹ अनन्तरा ` इति पाठस्य ' निरन्तरा ` इति पटेन भेदः प्रतीयते. श्रा. पाठस्तु ^ निरन्तरा ” इत्येव, तथाऽपि केषु ‹ अनन्तरा ' इति श्छोकपाठो हश्यते । तेनास्माभिरपि म॒ एव पाठः स्वीकृतः. २ राक्षा १- बन्धानुच्छेद्‌ः,

२०४ सवतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ. १९

सुखदुःखे यस्य । तथा क्षमी कोधादिविकारहैतुषु तितिक्षावान्‌ | तथा स्वीर- तज्ञानपरामृतत्वानिव्यतुष्टः सदा हि निरभिकाड्क्षः । वथा यतात्मा यतः स्वासन्धेवास्थापित आत्मा येन स तथा । सर्वे प्रबुद्धा अनात्मानि धनादौ नियमितासप्रत्ययाः । तथा दृढनेश्वयः केनाचिद्विकस्पेन परकम्पयितुमशक्यत्वाद्‌ दृढः सु्थिरोऽध्यवसायो यस्य स तादृशाः । तथा पर्वार्यातक्रमेण मयि प्र- मालमन्यपिते निवेशिते मनोबुद्धी येन स॒ एवंविधगुणविरिषटो मद्भक्तं उच्यते | एवेविधसामग्री मदाराधनोपकरणसेपदित्यत्र तात्पथेम्‌ ॥ इदानीमुततरेषु छोकेषु पररष्टमाक्तषिरेषणववेनोपात्तानि पदानि बहुशो व्या- ख्यातप्रायार्थतात्पम्चन्त एवं । यस्मान्नोद्विजते लोको खाोकाननोद्धिजते च यः। हर्षमन्युभयकोधैर्मक्तो यः स चमे प्रियः॥ १५॥ अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतम्यथः । सर्वारम्भफलत्यागी यो मद्धक्तः स मे प्रियः॥ १६॥ योन हष्यति नद्रे्टिन शोचति न काङ्क्षाते । सुभाद्युभफलत्यागी भक्तिमान्यः स मे प्रियः ॥ १७ ॥ समः रात्रौ च मित्रे च तथा भानावमानयोः। इ्ीतोष्णस्खदुःखेषु समः संगविवर्जितः ॥ १८ ॥ तुल्यनिन्दास्तुतिर्मानी संतुष्टो येन केनचित्‌ । अनिकेतः स्थिरमतिभंक्तिमान्पे भियो नरः ॥ १९॥ [शां. पा. १-हषौमषभयेद्रेगे्‌ २-'परित्यागी. ३-परित्यागी. ४-मानापमा. ] गताथान्येतानि विद्रोषणानि । कितु छतछ्त्यताव्यक्तिहेतुमिः परमयोगिसं- वद्धेरवंविधेगुणियुक्तो यः स मद्भक्तो मवतीतयेतावद्त्र तास्थ प्रागेवोक्तम्‌ ॥ अथाध्यायमुपरसषहरनाह । ये तु धर्माम्रतमिदं यथोक्ते पर्युपासते । भ्रहधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे परियाः ॥ २०॥ इति श्रीभगवद्रीतासुपनिषत्सु दवादोऽध्यायः ॥ १२ ॥ [सां. पा. १-धम्यामृतम्‌.|

१ राा १-परवव्याख्यात २ राना ?-पप्रायत्वात्‌,.

धो, १1 भ्रीमद्धगवद्रीता । २०५

ये भक्ता मत्सपर्यापरा इदं यथाप्रतिपादितं धर्मामृतं मत्सल्पोपासनात्कं सदाचारमयममृतमविनारित्वकारणं वस्तुपासते नित्यानुशीठनेनोपसेवन्ते तेऽतीव सुतरां मम प्रिया वह्ठमाः । न ते मत्तो व्यतिरिक्ता इत्यथः । कीदशाः सन्त उपासते ! श्रहुधानाः समस्तसिद्धिवीज॑मतां भरद्धां मजन्तेऽत एव च मत्रमाः । अहमेव च पथोक्तस्वरूपः परश्वरः प्रमाता सर्वोपायेसुपेयतया परमः प्रो येषां ते तथा भ्रद्धामृखमत्समाप्तिफरां परां स्िदधिमुपागता ईइत्योम्‌ ॥

स॒वाथ॑प्राथनेहारहितमपि सतां मानसं टोमयन्ती रक्ष्या यत्र स्वयेषा विकसति मगवदद्धक्तिकल्पद्रुमश्रीः ।

\ 4

तां नित्यं नन्दनोर्वीविहरणविरसाः कोतुकात्काम्पीमा- मेकां विभ्नान्तिभूमिं श्रयत छृतधियो द्वाद शाध्यायवा्तिम्‌ ॥ इति भरीमद्राजानकरामकविरचिते वाक्या्थान्वयमात्रे सव॑तोभम- दुनाम्नि भगवद्रीताविवरणे द्वादरांऽध्यायः॥ १२ ॥

॥ अथ जयोदरसोऽध्यायः ॥

ॐ भध्यायद्रादृशाकेन प्रकन्तप्रयोजनविषयमेकममिपेयतच्वमभिहितं, प्राय- शो न कृथिद्रकूव्यरेषो विद्यते । केवखयक्त वार्थो विरिष्टेनाध्यायपश्चकेन निर्भरीकरणयेदानीं प्रवक्ष्यते । तथा च प्रस्तावनापरदृ्ीतपक्रियाक्रमेण पारमा- धिकयथोकतैकस्वहूपव्यवस्थितोऽपि परमेश्वरो निरूपमनिजकीडामा्रप्रयोजनत- येकमेव स्वस्वभावं वेद्यवेद्कविभागपरिकस्पनया राखाद्रयेन प्रसृतमवभास्य यामिमां मायामयीं मह[वागुरामग्रथयत्‌ सा विषयिविषयभवेन शरीरशरीरिभावेन चावभासमाना समस्तं ससारिवक्रमध्यवस्थिता । तस्याः स्वेच्छयाऽनुग्राद्यत्ेन परिगहीतजनपत्युद्ग्रथनोपायमूते सकले प्रकरणे ततर तत्र प्रतिपादितस्वरूपं ज्ञा- नरक्षणमर्थं परमेश्वर एवोपदिष्टवान्‌ । त्र विषयविषपिविभागेनावस्थितायास्तस्या उद्े्टनाय समो ज्ञानलक्षणोऽ्थः प्रपञ्चितः । तथा हि-तत्र प्रस्येव त्स्य जइवेतनविभागेन स्थटसृक्ष्मपररुतिप्रपश्चविवेकपुरःसरतया तस्याथस्याहं रृत्लस्य जगतः प्रभवः प्रटयस्तथेत्यादिना प्रतिपादिततया ब्रह्मतत्वलक्षणया प्रतरया

१९ राना १-'“ बीज ` नास्ति, २ राना १-परः. ९१ राना ई३-' ए नासि, ४ राना १-‹ महा ?-नास्ति, ५ राना १-“विषयिभावेन,

२०६ सवतोभद्राख्यदीकासमेता- [ अ, १६

प्रकृत्या परापरयोः; प्ररव्योरमेदपरमाथताप्रविपादनेन निर्णयः छतः । इदानीं शरीरशरीरिभावेन व्यवस्थितायासतस्या उद्ेटनोपायमृतत्वेन ज्ञानस्य निणैयार्थ समनन्तरमध्यायमारभते | तत्र तावत्तयोः शरीरशरीरिणोर्वितत्य व्याख्यास्य- मानप्रतिपादुकसज्ञानिदशेन सामान्यरक्षणं प्रतिपादयन्‌ संक्षिप्तो विवक्षितस्य

ज्ञानस्य स्वरूपमपि,

श्रीभगवानुवाच । इदं शरीरं कोन्तेय क्षेजमित्यभिधीयते । एतयो वेदं तं प्राहुः क्ेजज्ञंमिति तद्विदः ॥ १॥ | शां. पा. १-वेत्ति. २- ज्ञ इति.|

इदं सवेपमातप्रसिद्धतया व्यवस्थितं शरीरं देहः क्ेषसाधम्यीसेषमित्य- च्यते, क्षप्रसज्ञया कथ्यते । यथा कृरखादिसंमतानां धान्यादिबीजानां मृरस्त- म्भराखाहिखादिविरेषपरसवामिष्यकत्यधिकरणः प्थि्युहेशः क्षेजमित्युच्यते, तथा कर्माशयं मतानां कमणां जात्यायुभ।गविपाकविशेषामिम्यक्त्यधिकरण मूतं दारीरमषीदं क्े्मित्युच्यते । तेन तत्कमाविपाकास्पदत्वेन यदनुभूयते तच्छरीर- पिति वेदितव्यम्‌ । एतच्चरवविधं क्ष्रं यो वेद जानाति तं वटिद्ः क््र्ञस्य रूपन्ञाः क्षेवरन्षमिति विदजानते । किमनेनोक्तं भवति । अस्िन्शशरे द्विप्रका- रा प्रतिपत्तिरेव स्थिता सवेद्‌हिनामहतयेदवया च । तथा चाहं ब्राह्मणो यज्ञदत्त इत्यादिना देहमहतया व्यवस्यन्ति । कदाविन्ममेदं शरीरमितीदंतया व्यवस्य- न्यतो व्यवेसायिता प्रमाता तावत्कष्विद्च विद्यत एव । यश्वांशः प्रमातृतया प्रतीयत, स॒ क्षधज्ञो जीवश्वेतन इति प्रतिपत्त्यः । एवमसिमिल्डरीरे यद्रेयतयां वेद्कसेबन्धमातरात्परीयते क्षें शातया वेदिरिष्मम्‌ । योऽसो वेद्कतया प्रतीयते, स॒ कषेत्रज्ञ आतत्यवगन्तम्यः । एताव्येव नित्यावहितत्वं शरीरशरीरिणोर्विवेक- ज्ञानकारणम्‌ । तच्च वेश्यवदकमबन्धमाद्रनिवन्धनसकलपरापरव्यवहाराणामपि सरव॑दोहिनां मायानिभीटिदतच्वदृशां समेऽपि नोन्मिषति। यावदीश्वरानुग्रहशक्त्येव सा तत्वटक्तेषां नोन्भीटिता तेनानुगृहीत एव विषयोऽस्य ज्ञानस्येति तातम्‌ ।

यपत उक्तम्‌-तद्विदः केचनेव योगिनस्तं विदुरिति न परमार्थत एक एव परमाना प्रतिपादितः । प्रिक्षेषं च परथक्परथग्वेदकप्रतीतिरवापिता व्यवस्थिति- रिति स्वसिद्धान्तविरोधभरानिि परिहतुमाह ।

१ राना १-तया प्रतीयते एतावद्वेदक. २ राना १-' एकः ' नस्ति,

घो. १1 भ्रीमद्धगवद्रीता । २०७

क कि कि, ४8

क्षेचज्ञं चापि मां विद्धि सर्वकषे्ेषु भारत । क्षजक्षेजज्ञयोज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम।॥२॥ इह वेदकत्वमा्रमेकमन्यभिचायस्ाधारणमालनोपरक्षणमुक्तम्‌ । अतः प्र- सपरमिनानां क्षणिकनानावस्थाजुषां वेद्यानां इरीराणामेव मिनरूपतवं व्यव्‌- स्थितम्‌ । न तु वेदकतयमा्रतयेव तद्धिष्ठायकत्वेन व्यवस्थितस्य पारमा्थिक- स्ेकस्य वेदुकस्माऽऽ्मनो नानालमस्ि । सैदेहगततेऽपि वेद्केकरक्षणान्यभि- च[रात्‌। यातु प्रतिररीरं जात्यवच्छेदेन पृथक्प्रतिपत्तिरवदचिन्त्येश्वरमायाश- क्तिविखसितम्‌ । अतस्तदव्य॒दासाथमेव चायमुपदे शः प्रबुदधान्पत्यजुंनमुखेनोच्यते । सवेक्ष्ेषु चतुद रविधमूतसर्गभदेनाव।स्थतेष्वपरेसंस्येयेषु राररिष्वेकमेव मां ्षेत्कनं परमासमानं जानीहि । यथेकक्षत्रगतनानावयववेदकपवनेककषत्र्ञपतीति- मयाद्‌ शायामवेस्थिता तथा समस्तशयीरवदकविनेकः पारमार्थिको ऽहमेव कषेवज्ञः। ततश्ेवंविधयोः क्षेबक्षिषज्ञययज्ज्ञाने राम्यक्पतिपतिस्तदेव मम ज्ञानवेनाभि- प्रेतम्‌ । न तु सस्थादिपरतिषादितयोः ररीरश्रीणोर्विवेकज्ञानमाव्रं साखिकन्ना- नमिति तासर्थ॑म्‌ ॥ इदानीं नानाददौनतदेन व्यवम्ापिपनानारूपस्यापि क्षेत्रस्य वेद्यत्वमावसा- मान्यठक्षणमेदात्काविदेव दरोनपरक्रिपेःमाभ्ित्य सत्स्व प्रतिपादितम्ये वेदा- द्यागमप्रसिद्धपांख्यप्रक्रियासमाश्रयणेन प्रतिपादयिष्यमाणक्षे्रस्य स्वरूपमुप- ्ेप्ुमाह, ततक्षेजरं यच्च याश्क्च यद्विकारि यतश्च यत्‌ । सच यो यसमभावश्च तःसमासेनमे गणु ॥३॥ ऊषिमिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथ । बद्यसूजपदैश्चेव हेतुमद्भि विनिथ्ितंम्‌ ॥ ४ ॥ [ शा. पा. १-निश्चितेः. ] तत्षेव्ञजञेयतयौपक्रान्तं कषेम्‌ । यद्यद्भिधानमित्यथः; । तथा याक , याद्रशेन प्रकारभेदेन रिथतं पत्क्षेपेणावधारय । तसिश्च क्षेत यद्ुस्तु विका- रि विरिष्टकायंकारणवाद्विकारवद्विकारसंयुक्तं, तदपि शुणु । तथा यतश्च विकारिणो यद्टिकारमतं वस्तूपप्ते तदपि शुणु । तथा च क्षेषरक्ेत्रञ्च एवमेव थो यत्पथायो यत्सवमावो यादृशश्च तत्सर्वे संग्रहेणोच्यमानमवधारय । अस्य

` १ राधा १-'टसितमेव, `

9१ म ~ त त समक 9 नया

२०८ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, १३

वस्तुनः शुतिस्मृतिपसिद्धत्वपरतिपाद्नाथमाह-कषिभिः स्मतिभिवेहधा बहु- प्रकारं तज त्च रमृतिशाखेषु गीतम्‌ । यथा छन्दोमिर्विविधर्वदशाखमिदेन नानाहूपैरत एव प्रथक्परथक्मकरणमेदेन गीतम्‌ । बहमसूत्ररब्देन रहस्यमागो वेदस्य वेदान्तसंज्ञ उच्यते। तस्य यानि पदान्यवान्तरवाक्यानि तेर्हतुमाद्भरुपपत्ति- सयुक्तेविनि्रितम्‌ , विरेषेण कृतनिश्चयम्‌ । एवै वेदवेदान्तस्मृतिपसिद्धम्‌ । अनेन वक्ष्यमाणस्य क्षेत्रादिख्छप्रतिपाईतस्याथंस्य पोक्तम्‌ । तत्र यत्वं यच

्षेतर्ञ इति यदुक्तम्‌, त केतं शरीरं, कवक्ञ[आत्मा] इति प्रगिवोक्तम्‌ ॥ सवरूपम॑नयोरमन्यमानो यादरगित्यादिना रिष्टं वक्तृमाह,

महाभतान्यहकारो बुद्धिरव्यक्तमेव च । इन्द्रियाणि दहोकं च एथ चेन्द्रियगोचराः ॥ ५॥

इच्छा देषः सुखं दुःखं संघातश्चेतना धृतिः। एतन्न समासेन सविकारमुदाहृतम्‌ ॥ & ॥

एतन्महामूतादिवस्तुसेमुदायात्मकं केतं विकारसंयुक्तं, विकारग्रहणात्शट- तिमूतसेयुक्तमपि संक्षेपेण कथितम्‌ । तत्र महाभृतशब्देन व्यापकतादिमहचव सति बन्मावाण्येवोक्तानि वेदितव्यानि । यतः खछोकार्धेन कौरणमृतं प्दाथच- तुष्टयं सगृहीतम्‌ । तत्राहुकारोऽस्मीति प्रत्ययोऽस्पिताश्ब्देन क्विद्क्तो बुि- निश्चयात्मकं ज्ञानं महत्तचखमिति प्रसिद्धम्‌ । तथाऽन्यक्तं गृण्रयतििका प्रर- तिरेतानि चत्वारि कारणमूतानि स्थ॒खादिकमेण निर्दिष्टानि । तानि च पएरथि- व्यादिभूतानां तन्मात्राणि कारणम्‌। अहंकारस्तेजसवेकारभूतात्मकमेदेन ब्रिविधः।

क |

तत्र तेजसत्विन मनसः कारणम्‌, वेकारिकवेनेन्दियाणाम्‌ , मूतासत्वेन तन्मा-

॥

नाणामित्यहकारस्य बिविधगृणाल्कस्य कारणत्वम्‌ । केविचवहेकारतन्भातठ- क्षणस्य षटूकस्य महत्त कारणमाहुः । केविदहंकारस्येवेति बुद्धेः कारणर्तम्‌। बद्धश्च गुणत्रयरूपा प्रुतिरव्यक्त शब्देनोक्ता। कारणमिति कारणभृतवस्तुचतुष्टथप्र- तिषाद्नेन यद्विकारीति प्रकान्तोऽर्थो निर्णीतः । अनर ह्यव्यक्तं खाधिकारपिक्षथा मृरकारणम्‌। अहंकारश्च बुद्धिका्यैः सनिन्दिादिकारणम्‌। तन्मात्रालामहकारक -

याणि बुद्धकार्याणि वा पृथिव्यादिकारणमिति चतुर्णामपि कारणवाद्विकरितम्‌।

१ राशा १- रूपं तयोर्‌. २ राना १-सप्रकाश्ात्मकं. ३ राना १-करण., ४ राशा १-त्वात्‌, ५ राभा १-(कृारणः,

क्षो, ६ श्रीमद्धगवद्रीता । २०९

अथ कर्ववर्े प्राषिपादापैतुमाह। इन्दिधाभे पञ्च वुद्धीन्दियाणि भोतादीनि परापि- दडानि। १अ वागादीनि कमेोच्रयाण्यपि तत्वं मनभैकादशं संकत्पविकस्पासकम्‌ । पश्ेन्दियगोचरा इतीन्दियगोचरशब्देन यद्यपि शब्दादयो भूतगुणा उच्यन्ते, तथाऽपि महामूतानां स्वगृणोपरभ्धिद्ररेण स्वरूपो१खन्धेरिन्दियगोचररब्देन स्थृरान्येव म्‌- तान्युक्तानि । यतः षोडशः कोऽसौ ! विकारवगे एव च कायमेव न कारणम्‌। एवे साख्यद दौनप्रसिद्धा तख चतुरपिशपिरेषा शरीरभविन म्यवस्थिता । स्षतरजञज्तेयतवा- ल्ेत्रमित्येक्तम्‌ । इदानीं तु दरोनान्तरेषुं तत्ततमक्रियाविरेषसमाश्रयणे यथा यथा पदाधस्रहः रुतो मवति तस्य सवस्य प्रमेयतानतिक्रमादस्मतक्षे क्षेच- त्वमेवेति प्रतिपादपितुमाह-इच्छेत्यादि । केचि िच्छद्विषसृखदुःखाद्य आल- धरमत्वेनाभ्युषगतास्ते वेद्यतवाल्ेतमेव । तथा शरीरेन्द्ियार्दसमुदायसंघातः । वेतना, वेत्यतेऽनयेति रुत, ज्ञानं बुद्धिवृत्तिः, धृतिः प्राणादिधारणानिवन्धनमह्‌- परत्ययः । एतत्सर्वं वेद्यत्वानतिक्रमा्षिवमेवेत्यस्य शछोकाधंस्य तार्य॑म्‌ । अने तु पमतरिकस्वभावस्याऽऽत्नः कथं प्रमेयत्वं, कैथं च सरवेव्यवहारानुपपत्तििदधा- नुसेधातुलक्षणस्वषूपस्य तस्यं सद्भावः, कथं वा देरकाटाद्यनषाच्छनमारिश्नो यावजीवमावित्वामित्यादिनानापवादृपतिक्षेपाय बहवोऽपि विपश्चितः कतपरिभमाः। सा च तत्वस्य साध्यमानावस्था संदिग्धवद्धिद्‌शानुत्तीणपुरुषविरोषविषयतयाऽ- स्थां सिद्धान्कथायामीश्वरानु्रहाविमतविर दश्रद्धादिगुणप्िशुनितसंशयादिदो- वाभावनि्मटपरज्ञोपदेश्यपुरुषविरेषविषयायामुपन्यस्तायामतिकाटुष्यादते न कं- वित्रयोजनम्‌ । न हि स्वसिद्धं सुररमाहारविरेषमास्वादयन्त पुरुषं प्रति तत्सा- धनावस्थाप्रतिपादनेन प्रसतुताहारवैरस्य जननमावातिरिक्तः कश्चदुपकारः संभव- तीत्यङाण्डपाण्डित्यपरफटनताण्डवाडम्बरविडम्बितात्मनां मार्गोऽनुमन्तन्यः । तदेव यथोपक्रान्तक्षिव्ररक्षणं तावनिर्णीतम्‌ । द्द्नीं स च यो यत्स्वभावश्च वयुपक्रान्तक्षेन्रटक्षणे निर्णीतव्यतया विशिष्यते । स च क्षेवर्ञं चापिमां विदि हति मख्य एवैकः कषेरजञो विवक्षितः । तस्य जेयं यत्तत्यवक्षयामात्यादिना वितत्य ठक्षणं वक्ष्यति ॥

सेप्रति तु ताद्ृशस्थ क्षतरज्ञस्योक्तस्य च क्षतस्य च यज्जानं सम्यक्तवेदने म-

१ राका १-उक्ता. २ राका १-क्थवा. ३ राशा १-तस्यासंभवः, 2५१

२१० सवतोभद्राख्यदीकासमेता- [ अ, १३

ए्यज्ञानतया प्राक्यतिपादितं, यादृग्गुणद्रारिणाभिम्यज्यते सोऽभिन्यकिहैतरगुणगण एव ज्ञानमिति परतिपादाधेतुमाह्‌ ।

अमानित्वमदम्मित्वमाहसा क्षान्तिरार्जवम्‌ ।

आचार्योपासनं शचं स्थर्यमात्म विनिग्रहः ॥ ७ ॥

इद्द्रियाथेषु वैराग्यमनहंकार एव च।

जन्मप्र्युजराव्याधिदुःखदोषानुदशेनम्‌ ॥ ८ ॥

असक्तिरनमिष्वङ्गः पुजदार ग्रहादिषु ।

नित्यं च समचित्तत्वमिशानष्टोपपत्तिषु ॥ ९ ॥

मायि चानन्ययागेन भक्तेरव्यभिचारिणी ।

विविक्तदेरासेवित्वमरतिजनसंसादि ॥ १० ॥

अध्यात्मज्ञाननिष्ठप्वं तच्वन्ञानाथदृक्षनम्‌ ।

एतज्ज्ञानमिति प्रक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ॥ ११॥

| रां. पा. १- नित्यत्व. | संपपषादिदपप्रथुक्तस्य प्रसिद्धपुरूषान्तरानुष्टायमानसदाचारानुकरण सकलो मान इत्युच्यत । स चानुष्ठितस्थापि सदाचारमानस्य ससारश्रभ्रपातफरताम- वहनासुरसेगमाग्जनविषयो महान्दोषः । तथा रोक्तम्‌ । माना्चिहोञमृत मानमौनं मानेनाधीतमृत मानयज्ञः । चत्वायेतान्यमयेकराण मधं प्रयच्छन्त्ययथारतानि ॥ इति । चत्वायभिहोतादीनि वस्ून्याभ्रमधमेरूपाणि शाख्चोदितत्वादनुष्ठीयमाना-

न्यभये तावक्कृर्वन्ति । मानादिदोषदूषिताचिचत्वेन छृतानि प्रत्युत महद्धयमनु- तुः फरन्त्यपीति हस्य छोकस्याथः । एवंविधो मानो विदयते यस्य स मानी, तस्य भावो मानित्वम्‌ । तदभावोऽमानित्वम्‌ । गुद्धसंकत्पत्व नाम गणो ज्ञानादि- व्यक्तिहेतुवाज्जानमिव्युक्तम्‌ । एवमेवादम्भित्वम्‌ । दम्भो हि मानादिदोषदूषितसं- कस्पत्वे सति टृष्टमात्रफटतया सदाचारानष्ठानम्‌ । व्याजेन ध्मांबरणमि- त्यथः । स॒ विद्यते यस्यासो दम्भी मिथ्याचारस्तस्य मावो दम्मिलम्‌ । वद्मा- वोऽदम्मितम्‌ । सम्यक्करियानुष्टाभापित्यथंः। तदपि पेवज्ज्ञानमेव । तथां हिसा नाम दाल्ीयनियमनेरेक्ष्येण दवेषलोल्यादियक्तस्य प्राणिनां जिषांसा । पदमवोऽई-

(पाता नानियमेन

१ राशा १-प्रसक्तस्य. २ राना १-मागीभागू.

छी, ११ 1 भ्रीमद्धगवद्रीता । २११

सा, निसैतः सवैभूतेषु करुणारईविततवादनमिद्रोहः, पद्मि ज्ञानम्‌ । तथा क्षान्तिः पैरमिदृहममानस्य, सत्यपि प्रतीकारसामरथ्ये, स्वभावतः परान्तवित्- लाद्ा्मनःकमैमिरविकारितम्‌ । सऽपि ज्ञानम्‌ । नन्वर्हिसक्षान्याय र जानत तत्कथ तचज्ञानोपद शवषयतयेन परिगृहीतस्याजुनस्य यज्ञसग्रामादिक्रयानुष्टानं नियुऽ्यमानस्य तद्ता दंसाश्षान्तिशवानुषेयतेनोपादष्ठा ! उच्यते । यथाक्तज्ञा-

निष्ठस्यावश्यानेयस्वकमभवेनावस्थिता दहिसाश्षान्तिश्च ।हिसेव न मवति न वाक्षान्तिरिप्ुक्तमेव प्राक्‌ । आजंवमृजुवं, यधा हदयं वाड्मनःपवृत्तिहैतुरकृ- दिखता । यदेवं प्रशंसन्ति, सर्वं जिह मृत्युपदमार्जवं व्रहमणः पद्िति, तदपि ज्ञानम्‌ । एवं पञ्चैते धमः परमेश्वरानुग्रहसृचकेदेवसगंमाजो नान्यस्य प्क्षीयमाण- सदसत्करमसतानस्य सैसारस्वरूपपरत्यवेक्षायोग्यपरज्स्य सहसैव जायन्ते । ते च तददय तपरतिष्ठस्य ज्ञानतरोमूटसेततिस्थापनीयाः। तद्युक्तस्य पृरषस्यानुप्रहश- कया कत्याणित्रसंस्तवादिना पेयमाणस्याऽभ्वायपिसनं, सदृगुर्वाराधनं नाम्‌ धर्मो य उत्यते स ज्ञाने, जञानतरोः किरासो स्कन्दः स्थापनीथः। अस्य धर्मस्य षटु न्तरीयकाः राखाः प्रतानकल्पाः। अमी धमाः प्रादुभवन्ति। तध्थाशाचा- दिधरमपुरःसरः सैस्कारविरोषस्तथा हेयोपादेयवस्तुविषयो विवेको विज्ञाततत्सव- रूपस्य हेयापवजेनपुवैमुपदेयानुष्टानान्ुखतम्‌ । आचायापासनादवविधपरमोदये सति पृह्छवपृष्षस्थानीयाः शोचादयो जन्मादिदोषदशंनपयन्ता धमेविशेषाः सम्‌- न्मिषन्ति । तत्र विशिष्टक्रियानुष्ठाने प्राप्ताधिकारस्य कल्याणहैतुषु तासु तास कियस्वासक्तदित्तस्य तद्गुणेः सेवध्यमानस्य प्रथमः शचं नाम गुणः सवैक्रिथाणां तवक । तच्च द्विप्रकारं बाह्यमाभ्यन्तरं च। तत्र॒ बाह्यमधिकारिदेशकाराद्यदस्थपिक्षया नियतेतिकतन्यतया मृञ्जला- दिगा दृष्टद्रम्यगन्धटेपाद्युपासनपर्यन्ता मृजा । आभ्यन्तरं बाह्यनिवृचतौ सत्यां शधोऽस्मीति निर्विष्वा प्रतिपत्तिः । यां भावचुद्धिमित्याहुः । एतच्च तौच वाङ्मनोनिवत्यानां तपःस्वाध्यायध्यानादीनां गुणान्तराणामुषटक्षणं वेदि- तव्यम्‌ । अथ स्थेयं संशयाद्विदोषनिवृत्यानुषठयष्वर्थ्वचश्चठता । तिश्च सत्यातमविनिग्रहः। आलनाऽन्तःकरणस्य निषिद्धाद्विषयाद्विनिग्रहो नियमनम्‌ । ततथेन्दिार्थेषु विषयेषु दृष्टानुश्रविकेषु क्षयातिशयादिदोषदशंनद्वैराग्यं रागदो- व्रहितत्वम्‌ । वत्पकरवमासादयन्सच्वान्तरेषु गुणेष्वपि पयंवस्यति। ताक्षश्च ताष्शे

न्क

१९ राशा १-साऽपि हि. २ राशा १-धसमासाद्नात्‌,

२१२ सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ, १६

गुणे सत्यनह॑कार ददशोऽस्मीति दुरमिमानामावः । यदि वा शरीरादावंहमसमीति पत्ययनिवृत्तिः । ततश्च जन्मादिदोषप्रभवसथेव दुःखस्य महादोषस्यानुद्शनं पृष्ठतोऽनुहपणम्‌ । तद्यथा-गभवासादिनिरतिशयङ्केरानुभवादिकं जन्मनो दुःखं पाप्तरारीरम्रहस्यावर्यभावि मरणदुःखम्‌ । तथा सति रररे रोगादिद्ःखमिति दारीरत्वं नामाऽऽदिमध्यान्तावस्थासु दुःखमयमेवेति विवेकहम्यांधिरूढः खपर- विषयत्वेन विवक्तुं क्षमः। यथोक्तं, ' प्ज्ञाप्रासादमारुद्य अशोच्यः शोच्यते जनान्‌ । भृमिष्ठानिव शेटस्थः सर्वान्पा्ञोऽनुपश्यति › ॥ इति । तथाविधस्य च स्व्गादिफटेषु करियाविरोषेष्वसाकेरसङ्गः ओद्ासीन्थम्‌ । तथा दृष्टसुखंहेतुषु सुतकटवरभवनादिष्वनभिष्वंगः सवस्वग्रहपरित्यागः । एतां च दशां पराप स्येष्टानिष्टोपपात्िषु परियापियपदाथेप्राप्निषु सतीषु समचित्तत्वं ॑हर्षंशोकादिषि- कार्रहितान्तःकरणत्वमेव । तस्याज्ञानतरोन।नाविधपटवपुष्पस्थानीयायां गुण्ता- मग्यां निवृत्तायां फटस्थानीया मयि भक्तिरूपा । सा कीटरी ! अन्यभि- चारिणी, निरपाया । केन हेतुना ! अनन्येन योगेनान्येन यथा प्रतिपादितम- तस्वरूपव्यतिरिक्तेन वस्तुना योगः सबन्धोऽन्ययोगस्तदृभावोऽनन्ययोगस्तेन । किमुक्तं भवति । सवंभावानां मत्छहूपाव्यतिरिक्ते त्वद दानं ज्ञानतरोः फट- मृता मुख्या मद्भक्तिः । सा हि चतुर्थी ज्ञानितवूपा भक्त्यवस्था । यथोक्तं प्राक-‹ ज्ञानी तासेव मे मतम्‌? इति । तस्यां च स्यां विविक्तदेशासेवितम्‌ । विविक्तदेशस्य तादशनिरुत्तरभक्तिरसामृतास्वादविप्रकारिवेतनाचेतनवस्तुराह- तस्य गिरिगुहापुण्यसरित्पछिनगुपगृहादिदे शसेविवं भजनशीकता । तद्विपरीतार्या जनसंसदि चित्तव्युत्थानंेतुटोकसमायामरतिरुदरेगऽ। तत्परिहरणमित्यर्थः । तथाऽ- ध्यात्मज्ञाननित्यत्वम्‌ , अध्यात्ममात्मनि यज्ज्ञानं परमामस्वभावसंवेदनं तनित्यमव्य- मिचारि यस्य स तथा, तस्य भावस्तच्वम्‌ । तरसिमश्च सति त्वज्ञानाथद्शौनम्‌ , तत्वस्य परमातमस्वहपरक्षणस्य परस्य भावस्य ज्ञानं बोधः, स्वसंवेदनानुभवः। पूर्वेण पदेन ज्ञानस्य सिद्धिं कपत, उत्तरेण सिद्धितवमेव प्रतिपादितम्‌ । स एवाथः प्रयोजनं फं यस्य ददनं साक्षाकतारो निरुत्तरसिदिरित्यथः । एते विविक्तदे शसेविताद्यस्त चक्ञानाथदरानान्ता धमाः फरभूताया भक्ते रसस्था- नीयाः । इत्येतावती गुणसामग्री ज्ञानमित्यथः । सषटोऽथंः । अथोक्ताद्‌ गृण- समूह दन्यथा विपरीतेन प्रकारेण मानितदम्मितवादिना यत्स्थितं तत्सरवेम-

क्षो, १५७] श्रीमद्धगवदीता। २१६

ज्ञानं ज्ञानविप्रीतं वेदितन्यम्‌ । एतच्च पुरस्तादेवासुरसगेकथने प्रसङ्गेन पुनरपि शानं ज्ञानवक्षणं वक्ष्यन्ति ॥ एवेविधेन च ज्ञानेन, ज्ञेयं यत्तत््मवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वाऽमतमश्ुते । जञेयं ज्ञातव्यम्‌ । यथोक्तेन ज्ञानेन फृटतयाऽवितं परमामलक्षणं वस्तु । तदि- दानीं पवक्ष्यामि, तत्स्वरूपेण प्रकषण कथयिष्यामि । यद्‌ बुदुष्वाऽमृतमविनाश्च स्वहूपमश्रुते व्यामोति। नन्वन्यसंवे्यस्य सवस्य वेदकस्वभावस्य कथमिदतावसे- यवस्तवन्तरवज्ज्ञेयतेन ग्यप्देशः छतः । सव्यम्‌ । न तस्य वस्तुनः परमाथतो ज्ञेयता संभवति । किंत्वारुरुक्षावस्थायां ज्ञातृज्ञानज्ञेयविभागात्कत्वादुपचारेण ज्ञेयराब्द्स्तत्र परवतैते, नतु वास्तवेन ह्पेण तस्थ ज्ञेयता विवक्षिता । यतः सोऽयमहमिति स्वात्मत्वेन प्रत्यवमद्र एव तस्य ज्ञानम्‌ । तदुदहाषिद्‌ं वेद्यीति व्यतिरेकेण तस्येकस्यानुमवितमाव रक्षणस्य तच्वस्यावगमः संभवति ॥ तथाविधान्येव तदि शेषणान्याह्‌ । अनादिमत्परं बह्म ने सत्तन्नासदुच्यते ॥ १२ ॥ सर्वतःपाणिषदान्तं सर्वतोक्षिरिरोमुखम्‌ । सर्वतःश्रुतिमह्टाके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ १६ ॥ स्वेद्दियगणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम्‌ । असक्तं सर्वभचचेव निर्गुणं ग्रणमोक्त च ॥ १४ ॥ वहिरन्तश्च भतानाभचरं चरमेव च । मुक्ष्मत्वात्तदाविक्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत्‌ ॥ १५॥ अविभक्तं च भृतेषु विभक्तमिव च स्थितम्‌ । भृतभतुं च तज्ज्ञेयं असिष्णु प्रभविष्णु च ॥ १६ ॥ ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते । ज्ञानं जेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्व॑स्य विितम्‌ ॥ १७ ॥ [ ( राश्ला १-न सन्नासत्तदुच्यते ). शां. पा. २- पादं तत्‌. ३-धिष्ठितम्‌. | किं तज्ज्ेयसंज्ञभिति निर्दिशति-प्रं बरक्षेति । परमार्थतः सवस्य वस्तुनो नक्षरूपत्वे स्थिते यज्ज्ेयतया संप्रत्याभासते तद्परं यत्तज्ज्ञातुमात्रस्व्पं तत-

२१४ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- ` [भ. १३

र्रलेव्यकम्‌ । कीदशं तदनादिमत्‌ । इदं वेधं वस्तु सधक्षषज्ञसाधारणं पएृथि- व्या दिरूपं विषयतया व्यवस्थितम्‌ । तथा प्रतिक्ित्रज्ञं शरीरतया व्यवस्थितम्‌- भयरूपतया प्राक्परतिपादितम्‌ । कारणपिक्षतया सवेमादिमदागमापायधमंकता- दादिकोरयवच्छिलं वच्चान्तकोटयवच्छिनमपि तद्विपरीतं, वत्तत्कारणान्तर- निरपेक्षसद्धावमनादिमत्मरं ब्रह्ेत्युक्तम्‌ । अन्यच्च कीटशम्‌ ! सदिहि हि यदिन्द्रियेबह्याभ्यन्तरेरिदमिति गयत तन्मायीयेः प्रमातमिः सदिति प्रतिपधते । ब्रह्मत्वमतरैकरवमावतवात्स्वन्दिय गो चरमृतं तथा सन मवति । न चेवमसत्त- दुच्यते । यत एवमपि सत्वेन परतिपनस्य सर्वस्य वस्तुनस्तथावभासकत तदेव सद्धावकारणं कथमसदिति वक्तं दाक्यम्‌ । अत एव तस्य परमाथसदेकप्रमा- त्रूपस्य विश्वरूपत्वं पतिपाद्यितुमाह-सर्वतःपाणिपादान्तपिति । आदिना सर्वषां कष्रज्ञानां यानि पदादीनि कर्मन्धियाणि, चक्षुःोत्रादीनि बुद्धीन्द्रियाणि तत्तत्कियासाधनतवेन व्यवस्थितानि, तान्यसाधारणकरवज्ञातुशचक्तरेकस्येव तस्येव विश्वालनः राक्तिभेद्‌ इति तात्पयेम्‌ । यत आह-सवेमावृत्य तिष्ठतीति । एकमेव तत्वं सवेमिदं जगत्कर्तज्ञाततया व्याप्यतया वतेत इत्यत एवाऽऽह-सर्वेन्दियगु- णामासमिति । यानि नानाक्षेव्रसंबद्धत्वेनावभासमानानि सर्वाणि बाद्वाभ्यन्त- राणीन्दियाणि, तेषां रब्दादिविषयावभास्त्वादयो ये गुणधर्मास्तानवभा- सयति प्रकाशयति । यत्तु तथोक्तं स्वयं तु स्वेन्द्ियविवार्जतम्‌ । न हितस्य मायावभास्सितावच्छिनस्वहपक्षेवज्ञवनियतेन्दरियाधीनं ज्ञानमित्यथंः। तथाऽसक्तं विदरद्धविन्मातरकस्वमावव्यवस्थितत्वद्व्यकूपेण प्राछ्तेन प्रपञ्चेन मिभरीमृतम्‌ । अथ च सर्वभृत्‌, सर्वे बिभर्ति धारयति यत्त्र हि तच्ववेधम्यतिरिक्तस्वभविऽपि सवैमिद्मवस्थितम्‌ । तद्विना कस्यचिदपि स्वरूपराभाभावात्‌ । अत एव निगुणं, गुणेभ्यः स्वादिभ्यः प्रकाशप्रवृत्तिनियमालमकेम्यः सुखदुःखमोहव्‌- त्तिभ्यो निष्क्रान्तम्‌ , तेभ्योऽत्यन्तम्यतिरिक्तस्वरूपम्‌ । न हि ब्रह्लानित्यसुखाद्य- मकं मवति । केवटमाकादामिव सूर्यातपरजस्तिमिरादिमिस्तसतरगुणिरत्यन्तासं- ्पष्टस्वरूपमपि तचखविवारन्थेः प्रमातृमिस्तदरत्तया गद्यते । वस्तुषस्तु गुणभो- क्तत्वादुणाननुमवितवया भुङ्क्ते, न तु तैस्तत्त्सहूपमाशीयते । त एवान्‌- वच्छिननिजमाहातम्यविश्वत्वाकाशमिव घट दीनां सवभूतानां चराचराणां बहि- जञयभविनान्तज्ञोतभिन चावमासमानमपि परमार्थतः सामन्यसंवित्स्वभावमेवेकं

१ राना शूषं प्रति, २ राहा २-आध्धयते, ना १-गद्ि.

प्रो. १८ 1 श्रीमद्धगवद्रीता । २१५

तसत्वं व्यवस्थितम्‌ । देहादिपरत्यवव्यवधानमाव्रहृतो बाद्याभ्यन्तरन्यपदेराः । अत एषाऽऽ्ह्‌, नित्यनिश्ैरस्वभावमातर प्रतिष्ठितत्वादचरं गतिधर्मविवर्जितम्‌ । सरववस्तुवेदकतया नित्यपरस्तिरक्तित्वाच्चरं गमनरीरुमिव । तथेदंतावसेयसव- वस्तुविलक्षणसखरूपत्वा्रमसूकष्मम्‌ । तत्तस्माच्च सोक्षम्यात्कारणाद्‌ विज्ञेयमिद्मि- तयनवधायंस्वहपम्‌ । अत एव सर्प्रमातृणां ज्ेयत्वामावाद्‌ दरस्थमतिविपररुष्म्‌ । अथ च तद्विना कस्यचिदपि ज्ञानस्य कर्मणो वाऽप्यनुपपततेः सर्वषामन्तिकेऽभ्य- दो स्थितम्‌ । तथा विभक्तेषु देवमनुष्यतिय॑गादिषु यत्परस्परभिनेषु वस्तुषु सामा- न्यसंविदामकववेनाविभक्तममिनेकस्वरूपम्‌ । अथ च विभक्तवच्च स्थितम्‌ । मेदेनावमास्षमानत्वात्‌ । तथा तत्तवं मूतमतु सर्वमतानां तस्थ रूपस्यावाश्थवये- कहेतुत्वाद्धारकम्‌ । तथा ग्रसिष्णु संहारशक्तियुक्तत्वाद्‌ ग्रसनशीसम्‌ | तथा पमविष्णुतपाद्नहेतुतवात्‌ । स्थितिपरल्यसगंकारणमित्य्थः । तथा ज्योतिषां सौचिकसोरादीनां प्रकारकानां प्रकारशहेतुखाज्ज्योतिः प्रकादाकम्‌ । तानि हि जगद्धावप्रकाराकान्यपि सवित्पकाशप्रकाश्यानि। अत एव तमसः पर- मुच्यते । यद्यत्रप्रकाश्यं वत्ततस्वयमप्रकारासमकत्वात्तमोदपम्‌ । तस्मात्त चं प्रं सवप्रकाशेकरूपत्वातरृषटं व्यतिरिक्तं वा । तथा ज्ञानज्ञेयं ज्ञानेन यथापर- तिषादितस्दरूपेणोपायेन ज्ञेयमालमतया प्रत्यमिज्ञेयमित्यथः । यतो ज्ञानगम्यं ज्ञाने विना तथा विषयीकरुमश्यक्यम्‌ । प्रमाथतस्तु सर्वस्य कस्यवित्पमातुरेदि

कि = क

हदये संवेधयतया विशेषेण स्थितम्‌ ॥ सिद्धचवस्थायां तथा स्वसवेदनसंवेदयत्वादुपसहरति,

इति क्षं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः| मद्धक्त एतद्टिज्ञाय मद्धावायोपपयते ॥ १८ ॥ इत्थितावता भरन्थेन कें महाभूतानीत्यादिना कतभावमयं शरीरं, तथाऽ मानित्वा्ितचद्रनान्तह्पं धमंज्ञानं, तथा क्ेवज्ञे चापि मां विद्धि सरव्षप्रेष्वि- त्यादिना मुख्यक्षवरजञरूपं ज्ञेयं रत्तस्वमिति प्रधानम्‌ । पदार्थत्रयमेतदुक्तम्‌ । यतो मद्भक्तो मदनुम्रहादेव मतसपयाप्र एतज्रितयं ज्ञात्वा मद्धावाय मत्सहूपाय मतस्व- हपसमापत्तय उपपद्यते, उपपलः समर्थो भवति ।

१ राशा २ (प्रान्ते) ना-निर्मङ. २ राना १-“ अभ्या › इत्यत्र ' त्यगि ३ गरशा !१-“ साच्िक › नास्ति. ४ राया १-संवेतर.

२१६ सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- - [अ. १३

अथ येदेतद््र ज्ञानमुषादष्टं तेन प्रकतिकषित्रज्ञपमासटक्षणं पदार्थतरयं निर्णी- तमिति सग्रहेण क्रमेण प्रदृहापितुमाह । प्रतिं पुरुषं चेव विद्धयनादी उभावपि । विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्ररूतिसंमवान्‌ ॥ १९ ॥ येषा प्रतिः सप्तमे विषयभवेन सप्रति शरीरभाेन विभञ्य ॒प्रतिपादत- सरूपा, तथैव यः पुरुषो विषयत्वेन शरीरितवेन परतिपाद्वित एतविवान्योन्यं- बन्धववेनानादी विद्धि जानीहि । न बेतयेोरेव सेबन्धस्य पूर्वकोटिरुपटभ्यते । ज्ञानान्न यथोक्तस्वरूपादन्तकोरिरस्त्येव । अनयोरेवमनादित्वं सेबन्धस्येत्यत्र तापप्थम्‌ । न तु समश्षीर्िकया नित्यतवप्रतिपाद्नम्‌ । यतः प्ररुतेवे्यतवादुदय- व्ययधर्मयोगिषवे सति प्रवाहनित्यत्वम्‌ । पूरुषस्य तु परमाथतः संविद्रपतात्क्‌- टस्थनित्यत्वम्‌। अत एवाऽऽ्ह~विकारान्महदादीन्गुणांश्च स्वादीनवेयेकस्वमा- वान्प्रुतिस्वभावान्धधानकारणाज्ञानीहि ॥ एवे सामान्येन प्रुतिपुरुषयोः स्वरूपं परतिपायेदानीं यथा प्रतिः पुरुषं नानारारीरभावेन सेबद्धा, पुरुषश्च प्रतिशरीरं कषेक्षभवेन यथां संबद्धस्तथा प्रतिपादयितुमाह, कार्यकारणकतुते हेतुः प्ररुतिरच्यते । पुरुषः सुखदुःखानां भोक्त्वे हेतुरुच्यते ॥ २० ॥ कर्ये महामूताद्यालकं, करणानि बाद्याम्यन्तराणीन्दियाणीति शरी- राध्यालकः समहः कायैकारणरब्देनोच्यते । तस्य कत्वे तावन्मात्रे निविष्टाहं- परत्ययस्पे प्ररुतिरभ्यक्तं हेतुः कारणम्‌ । सा हि शरीरान व्यवस्थिता सती तनिविष्टाहृपत्ययनिमित्तम्‌ । तथा सुखादीनां वेद्यतवाद्धोग्यानामात्रनो यो भो- कृत्वाभिमानस्तत वेदैकस्वभावच्वातुरुष एव कारणम्‌ । सति पृरुषपरत्यये सुख- दुःखात्मनो भोग्यस्य विषयत्वम्‌, पुरुषस्य च विषयितव्यपदैशः ॥ कुतः, पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकुतिजान्शुणाने । कारणं गणसक्गोऽस्य सदसयोनिजम्मघु ॥ २१ ॥ यस्मात्तौ नानाकाथकारणातसकशरीरमावेन परिणते प्रधनि स्थितो माया-

१ राना १-परमार्थले. २ राना १-स्तमी. ३ राज्ञा १-.संवेतरे, ४ राना १-ररपा. ५ राना १-“ यथा ` नास्ति. ६ राना {-वेयक,

, २६ ] - श्रीमद्धगवदीता । २१७

ात्तावन्मात्राहंकारावष्टम्भो वतमानः प्रतेः समुद्धूतान्‌ गृणान्सच्वादीन्‌ बाधत्मना परिणतन्भङ्क, वेदकत्वेन विषयीकरोति । यतः महामूतगृणाः श- दयः सुखाद्यात्मना वेधयत्वमापनाः पुरुषस्य विषयतवव्यपदृशाहेतवः। एवं दारीर- रीरिभावेन विषयविषयिभावेन च प्ररुतिपुरुषयोरविवेकजः सबन्धः । ततश्चास्य शस्य गुणेषु दररात्मना विषयात्मना च यः सङ्गे।ऽहंकारममकारासको दृढः बन्धः । तत्स्तीषु सत्वगुण प्रथानास्वसतीषु च रजस्तमःप्रधानासु यानिषूत्पत्ति- रणं हेतुः परतिपुरुषविवेकाभावमान्ननिमित्ता ससारिता पृरुषस्येत्यथः ॥ यतः प्रस्य तत्वस्य देहेऽसिमिनानापुरुषसंबन्धिनि द्िधास्थितिरित्यथं त्याह, उपद्रे्टाऽनुमन्ता च भता भोक्ता महेश्वरः । परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः ॥ २२ ॥ [ श्रा. दृष्टेषु रमकोरेषु. १-उपदेष्टा. र~कर्ता. | महेश्वरः सरवपुरुषेश्वयीपिक्षया महानव्युत्छष्ट ईश्वरः परभुः परब्रह्म शब्दापरप- यः, स्वमायोद्धावितपुरुषव्यपेक्षया देहेऽस्मिनुपदरष्टा, भतो, अनुमन्ता, भोक्ता ति व्यवस्थितः । यतः प्ररत्यादिमहदृहंक।रातमना दृश्यतवेनोपस्थापितमर्थं षः प्श्यतीत्युपव्रष्टाऽसावित्युच्यते । तथा दृश्यमेव शरीराधय्टतथा परामृशन्भतां ्करणस्याहंतया धारकः स एव व्यपदिश्यते । तथा परृत्या मतं ज्ञानं वे्य- न प्रतिपन्नं सुखाहिविषयमूतं वस्तु पृष्ठतः पुरुषो मन्यत इत्यनुमन्ता स उच्यते । (अ तस्येव भोकतव्यदेशः । इत्थं सांख्यपरोक्ेयया पुरुषस्य शरीरित्वविषय- रोपो य उश्यते, तत्न विवेकाभावः कारणम्‌ । स च मायानिबन्धनः। यद्‌ातु दयोदयविवेकजज्ञानाविभोवस्तद्‌ाऽसयिव परुषः परमाप्पेत्याभिधीयते । प्रबन्धो था प्रातिपादिताहुयाविदेकस्वभावन्नक्षस्वरूपतयोच्यते ॥ एषं परतिपुरुषेशवरविवेकरक्षणस्य ज्ञानस्य फलमाह, य एवं वेत्ति पुरुषं प्रतिं च गणेः सह । सर्वथा वतंमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ २६ ॥ राश्चा१-२-स यथा वर्त..-ठीकायां तु ^ सर्वेणापि प्रकारेण › इति वर्तमानत्वात्‌ सर्वथा › इत्येव पाठः प्रतीयते. |] यो योग्येवमुक्तेन प्रकारेण पुर्षे नानाकषेबन्ञहूपतयाऽवस्थितं, परति च गः सुखाधयारमकरिषयमाविनावस्थितेः सह वेत्ति, स तच्वश्रयपरमा्थवेदि-

९ राशा १-्म्भन. र्राशा रना १- प्रकमो यथा पु. २८

२१८ सर्वतोभद्राख्यधेकासमेता- [ अ. १३

तात्सर्वेणापि प्रकरिण तत्तद्रणधमीत्मकेन तत्तदाश्रमधर्मासकेन वा वतंमानस्तद- ृषठातृतया तिष्ठन्नपि भूयः पुनन जायते, न संसारी भवति । यथोक्तेन ज्ञाना- भिना संसारपरसवहेतूनां वीजस्थानीयानां कर्मणां दाहात्‌ ॥ अव्र चाऽऽत्मनो ददने यथोक्तं ज्ञानमेव यदपि प्रमुखतयोपायः, तथाऽप्युपा-

यान्तरैरगेणिरप्यसौ कथंदिद्रम्यत इत्याह,

ध्यानेनाऽऽत्मनि परयन्ति केचिदात्मानमात्मना ।

अन्ये सांख्येन योगेन कमंयोगेन चापरे ॥ २४ ॥

अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वाऽन्येभ्य उपासते ।

तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्यु श्रुतिपरायणाः ॥ २५॥

[ १-राना १-पश्यन्ति केचिदात्मना. २-राक्ञा १.२-चेवम्‌ . |]

केचित्सहज सिदित चवज्ञाननिरुत्तरपरमेशरानुमरहभाजो ध्यानिनाऽऽतमानं परयन्ति,

यथोक्त त्रह्मस्वरूपतानुरमरणेन साक्षत्कृवनिति । अत एवं के कर परश्यन्तीत्यमे- दृपरतिपादनार्थमाह-आत्मनाऽऽ्मानं परश्यन्तीति। किमुक्तं भवति । यत्राधिकरणे हदयादौ ध्यानं कुर्वन्ति, येन चान्तःकरणेन कर्वन्ति, यच्च तेन ध्यानेनोपरभन्त, तत्सर्वे ब्रह्रूपतयेव प्रत्यवमृरान्तीति तात्य॑म्‌ । तथा चे परां काष्टामालस- ज्ञानस्य संपरतयेतावतीं योग्यतामपाप्राः। अन्ये च सांख्येन प्ररुतिपुरुषविषेक- रूपेण ज्ञनेनाऽऽत्मानं पश्यन । अन्ये योगेन पातञ्जलादिपणीतकेधिना समा- धिना। अन्ये तु कमयोगेण यथोक्तनिष्ठतया स्वकममानुष्टानसमाधिनाऽऽसानं पर्य न्तीत्यासज्ञानस्य परापरभेदेन प्रकारदरुयमुपन्यस्तम्‌ । तत ध्याननेत्यादिना शुद्‌- ज्ञानमावस्वहूपतयोक्तः । सा च कमयोगिनामाहूढवस्था । यथोक्तं ' योगाह- ढस्य तस्येव रामः कारणमुच्यते › इति । कर्मयोगेणेति समृयात्कविऽपि कमै- प्रथाना कर्मयोगिनामारुरुक्षावस्था-आरुरुक्षोमेने्यागमित्यादिना प्राक्पापिपादि- तेति द्विप्रकारः, प्र उपायः सांख्येन, योगेन चेत्यपरः । स्थ॒ररपतिपत्तरेवानुमा- नात्‌ । अन्ये पुनरद्िपकरेऽप्युपाये संप्रति योग्यताभावादेवं यथोक्तेन प्रकरेणाऽऽ- स्ानमजानन्तस्तावन्माव्दद्धादि गुणयो गादन्येभ्यो दृष्टानुमतिं तत आभ्यः भरुताऽ- वधायांऽऽगममामेरारणास्तमुपासते भजन्ते । तेऽपि तथाविधभद्धालक्षणस्य सि-

च

१ राना १ ( प्रान्ते )-' बीजान्यग्न्युपदग्धानि नाऽऽतेहन्ति यथा पुनः । ज्ञानदग्धैस्तथा ्ेहौरात्मा संपाते पुनः । स्पष्टोथः इत्यधिकम्‌. । २ राशा २ ना १-अप्राप्तो. ३ राशा १ मानवस्थानात्‌,

शो, २७ ] भ्रीमद्धगवदीता । २१९

दिवीजस्य कष्राभूताः सन्तो मूत्युमतितरन्तयेव । अविनाशिनमालानं कमेण प्र- -तिपदयन्ते । सत्यार्थाभिनिवेशितात्‌ । यतः सत्यं चासत्यं द्वयमपि सभवति । वि धानुगृरहीताः सव्यमभिनिवि रन्ति, मायामोहितास्वसत्यम्‌ । ते च तादृशमेव फं प्राप्नुवन्ति । यथा चोक्तम्‌, अमतं चैव मृव्युश्च दयं देहे प्रतिष्ठितम्‌ । मृत्युमापधते मोहात्सत्यत्वेऽमृतमाहितम्‌ ॥ इति ॥ उक्तमेवार्थं स्फुटतरं प्रतिपादयितुमध्यायपरिसमापेराह, थावककिचित्संमवति स्वं स्थावरजङ्गमम्‌ । क्षजकषेचज्ञसंयोगात्तादिद्धि भरतर्षभ ॥ २६ ॥

[ शां. पा. १-यावत्संजायते किंचित्‌ सच्च. अस्माभिरुद्धृतः पाठः राशा १.२ (प्रान्ते) हष्यते। राना १ श्रा, नास्ति । तथा<प्य॒भय्टीकयोः (संभवति' पदस्य वर्तमानत्वात्‌, अ- भि. ठीकायां च “ यावक्किचित्‌ इति ` प्रतीकद॑शेनादयमेव कारहूमीरीयः पाठ इति नि- णतम्‌ । |

यावत्परिमाणमपरिसंख्येयं किवचित्सच्वं केन विद्धदन युक्तं प्राणिजातं संभ- वति विद्यते, तत्सर्वे क्षे्रस्य शररीरभावेन परिणतायाः प्रकतेस्तथा क्षेत्रज्ञस्य नानाशरीरिताभिमनिन व्यवस्थितस्याऽऽ्मनः सयागादनादि प्रबन्ध पवृत्तादन्योन्य- सबन्धद्धतोर्विजानीहि । किमुक्तं मवति । अस्य पयवस्तानस्य नानाचराचरमा- वरूपस्य प्रपृश्चस्यादिवेवितस्वहूपतया प्रकृतिपुरुषयोः रीर श ीरिभविनेकत- या सेबन्धो निमित्तम्‌ ॥

अतः शरीरशरीरिणोर्षिवेकं आद्यः प्रकारो यथाप्रतिपादितस्य ज्ञानस्य | तेन एरीरभावपरिणत॑प्रतिविविक्तस्वरूपे सुविज्ञातं आल्मनिवेदकत्वमतेकरटक्ष- णाव्याभिचारात्सवेक्षतरज्ञपराषिपत्तिप्रमनिवतेर्योगी परमातमनः सामाविकेक्यद्‌- दीनात्सम्यग्दर्शी भवतीत्याह,

समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्‌ । विनश्यत्स्वविनरश्यन्तं यः पश्यति स परयति ॥ २७ ॥ सवेषु जङ्कमेषु स्थावरेषु च द्विप्रकरिष्वप्यवान्तरभेदाद्नन्तभेदेष्वपि भूतेषु

~ न~~ ------------^~ ~~~

---~-----~=---+- ~~~ = ~~~ ---=--------~--~ =-------------- --*~~

----~--~---~ ~~ ~~~ -~-~-------

१ राना १- विशन्ते. २ राना १-विषवेके. ३ राना १-परिणति. ४ राशा २ ना १-स्वभवेक्येक.

५२१ सवतोमभद्राख्यटीकासमेता- [अ. १३

समं जन्मादिषिकारराई्ततानिर्धिशेषं छत्वा तिष्ठन्तं प्रमा्थनित्यतात्सदा वर्व- मानमीश्वरं स्वतन्त्रं परमात्मानं यो योगी प्यति, आलसतवेन प्रत्यवमर्शात्साक्षा- त्करुते स पश्यति । तस्येव सत्याथदारैलातारमाथकं दरष्वम्‌ । तद्ृचतिरि- क्तासनो नानातवद्िनः सवे मिथ्याथद्‌दीन इत्यर्थः । कीष्देषु भूतेषु कीदृशं पश्यति ! विनश्यत्सु विनाहान्तंजन्मादिविकारमोगिष्वविनश्यन्तम्‌ । वेद्कत्वमा- तरदेकस्मात्स्वभावाद्ुपरच्यवमानम्‌ । स हि तथाविधो योगी समृन्मिषत्वेन यथोपवार्णितेन ज्ञानमयेन चक्षुषा प्रादुभावतिरोभावधरममकर्मसकखवे्यांरविविकख- ल्प वेदकेकटक्षणं परमात्मानं सर्वावस्थ सवेकं तमासवेन साक्षाक्ुवन्सम्यग्द्‌- दीन उच्यते | अन्ये तु विप्रीतद्हाना इत्यथः ॥ स॒ एव चाऽऽत्मवानिति तत्र हेतुमाह,

समं परयन्हिं सवत्र समवस्थितमीश्वरम्‌ । न हिनस्त्यात्मनाऽऽत्मानं ततो याति परां गतिम ॥ २८ ॥ १-राना १-पर्यति. | यस्माद्यथोक्तेन प्रकरेण स्वज प्रारृतभावमयवेधवे सेमं सामान्यसंविदरप- तया तुल्यं छृत्वा समवस्थितं स्वभावत एव सम्यक्छृतप्रतिष्ठमीश्वरं परभ परमात्मानं पर्यन्पत्यमिजानन्कधिदेवाऽऽत्मना स्वयमेवाऽऽत्मानं सत्यस्वभावं न हिनस्ति, अपरत्यमिज्ञानेन सन्तमेवाभावं न प्रापयति । किमुक्तं भवति । य एवं प्रतिपादितेन ज्ञानचक्षुषा कषरक्षेरज्ञं विविक्तं परमातमानं न प्यति स आलमघातयुक्तो मृख्यया वृत्या । यथोक्तम्‌,

योऽन्यथा सन्तमात्ानमन्यथा प्रतिपद्यते | किं तेन न छतं पापं चारेणाऽऽत्मापहारेणा ॥ इति ॥ कथ्रैवंविधं परमात्मस्वरूपं पश्यतीत्याह, प्रत्येव हि कर्माणि फियमाणानि सर्वशः । यः प्रयति तथाऽऽत्मानमकरतारं स परयति ॥ २९॥ [ शां. पा. १-^त्येव च. | पर्टतिश्चतनाचेतनविभागेन परापररूण प्राक्प्रतिपादिता द्विप्रकारा परमे शवरेच्छावशदेव केधक्षेवज्ञभविनानादिना संबन्धेन संबद्धा सती स्वमिदं जग-

१ रादा २ ना १-~' विनाश्चान्त ` नास्ति. २-राना, सामान्यनान्ति.

श्वो. १० 1 भरीमद्धगवदीता । २२१

च्चिरं विरचयति । यथा च सप्तमे द्विपकारायाः प्रतेः स्वहूपं परतिपाद्यो- क्तम्‌-“एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीप्युपधारय › हृत्यस्मिनध्याये, यावक्तिि- त्तंभवतीत्यादिना श्चोकेनिवेषोऽथोऽमिहितः । तेदेवंहषतया प्रत्येव केषटया क्रियमाणानि निरवत्यंमानानि नानादरीरसंबद्धवेनवभासमानानि शृत्लानि कमणि विविधाः क्रिया य आत्मतत्वदर्शी पश्यति सम्यङ्‌ निरूपयति, स तादशो योगी तथा तेन प्रकारेणाऽऽपमानं ब्रह्मस्वरूपं सत्यस्वभावं सवेदा विरद- चिन्मास्वत्रह्पे स्वात्मन्येव सुपरिषठं सन्तमकर्तारं परमार्थतः सवेक्रियासु व्यापरत- तवात्खरूपग्यतिरिककारयनिवत्तिप्रयत्नरहिवं पश्यति । किमुक्तं भवति । यथा कषषज्ञस्य पररत्यमिमानेन कतुतवं, न तथा परमालनः । तस्थ हि स्वहूपप्रतयव- मरमत्रे मुख्या करता । षे्रज्ञकतृतोद्धावनेन गोणीति, योऽयं कतैकायैन्यप- देशः सर्व॑भेद्निबन्धनो भेदश्च मायामात्रविटंसितो न वस्तुसत्तामवलम्बते । तत एकस्य तत्वस्य व्यतिरिक्तकाय॑निवन्धनं कत्वं न वास्तवमिति तासयम्‌ ॥

त्थं व्यवस्थिते प्ररतिपुरुषविषेकन्ञानानन्तरं वास्तवब्रहमरक्षणेकतत्वविषयं परं ज्ञानमाविभंवतीति प्रतिपादयितुमाह ।

यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपरयति । तत एव च विस्तारं बह्म संपयते तदा ॥ ३० ॥

तदा तस्मिन्काठे योगी ब्रह संपद्यते, यथोक्तपरमालमनि परमाथसवयकर्सिस्तचे समापत्तिमामोति । कदा ! पदा यसिन्काठे विवेकज्ञाननेमैल्यात्सम्यक्पकारश- मानसर्वगतेकक्षेवज्ञसदहूपो योगी मृतानां चराचराणामनन्तमेदानां परथग्भावम- न्यान्यव्यतिरिकत्वमेकस्थं पश्यत्येकस्मिन्परमासमन्यमिनसंवितकाशमात्रे स्थितं तद्‌ात्मकवेनेव वतमानं साक्षात्करोति । किमनेनोक्तं भवति । प्रकाशप- दर्यीजुषां सवेभावानां प्रकाश्मानतामात्राधीनासटाभौनां वास्तवी परपरकाशेक- रूपतां वैदाऽनुभवति योगी योगित्य्थः । यथा च सर्वमेकस्थं पश्यति तथैव यदा तत एवेकस्मात्तच्वाद्विस्तारं नानामावमयं विभृतिवेतत्यं प्यति तद्‌ ब्रह्न संपद्यते । अनेनापि किमुक्तं भवति । विवेकजज्ञाननिष्णातनिमटमतिर्योगी

१ राना १-छरसितं, २ राक्ञा २-इत्थं च स्थिते. ३ राना १-लाभभावानां, ४ राशा १-यदा. ५ राना १-भूतिचेतन्य,

९२२ सवंतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ.११

यथेकर्सिमसतत्वे ीनं सरवमेदजातं तद्भिन्नं पश्यतीत्यर्थः । तथेव तदेवेकं त्व विश्वभावमेदात्मना प्रसृतं, तस्य सवीत्मना भावनानानात्वपरतीपत्तिभ्रमो विग- ठतीत्यथः । तथा चायमेवाथः केनचिद्विपश्िताऽनूईितः । यद्यपृथकवमसंदिग् तल्यथक्तवान भिद्यत इति ॥

तदुवंविधस्य प्रमान बहुशोऽप्यक्तलक्षणं प्रसङ्कातुनराह, अनादित्वानि्गृणत्वात्परमात्माऽयमग्ययः।

दारीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ॥ ६१ ॥ [ १-राशारश्रा.-निर्मलत्वात्‌. ]

अयं भगवान्परमात्मा प्रं॑तत्वं स्वमावत एव स्वं सवदा चाव्याहतस- द्धावस्ततश्च सरवसिमन्शरीरे तस्य स्थितिरबाधितैव । तथाऽपि च तेवस्थोऽपि परतिपादितैकस्वरूपमात्मुकैतच्वान करोति, न भिनकायंनिवन्धनं करत्वमनु- भवति । ततश्च काककथा कृम॑फरनुभवस्येति न दिप्यते । यस्मादना- दित्वात्सवकारणत्वादत एव निगुंगत्वात्‌ । गुणेभ्य उद्यव्ययधरमकेभ्यो निष्कान्तत्वात्ततद्विभक्तस्वभावतवादव्ययोऽगुणवद्व्ययेन विनाशेन रहितः । यद्यप्यनादित्वमन्ययत्वं च केवन्ञस्याप्युक्तं, तथाऽपि च तस्य गुणमय्या प्रत्या संबद्धस्य तत्स्वरूपानुविधायितात्तदरदृदयधर्मकत्वमुपचयत आविधो- दयात्‌ । परमात्मनस्तृषचारोऽपि नास्ति । अतः कषेवज्ञवन तस्य कतुतवम्‌, न कमफरसंयोगः ॥

यथा चैतस्य सरव॑शरीरस्थर्विऽपि कम॑फठसंयोगरक्षणकरटङ््तंपकमिवस्तथो- पमानेन ददयितुमाह,

यथा सर्वगतं सोकष्म्यादाकाड नोपलिप्यते । सर्वै्ावस्थितो देहे तथाऽऽत्मा नोपलिप्यते ॥ ३२ ॥ यथा सौकषम्यादणीयस्तवात्सर्वगतं समस्तवस्तुव्यापकदेराकाटाद्यनवच्छिनमाहा- त्यमाकारदामर्विच्छिनेग्पाप्येमावनं टिप्यते, स्वधर्मेण न संयुज्यते, तथेव सूर्व सरवस्मिन्सुरनरतिर्यगाचयनन्तमेदेऽपि देहे शरीरे ग्यापकतयाऽवस्थितो निव्यसं-

®= @= ९ ॥ ४

निहितोऽप्ययं परमात्मा तद्धर्मः स॒खद्‌ःखादिमिरुखा्तविनाशादिभिरवा कर्मफल-

१ राना १-तत्स्थोऽपि, २ रना १-'स्थस्यापि. ३ राना {-भावतयोप,

शो. ६४] भ्रीमद्धगवद्रीतां । २२६

संबन्धित्वाभिमानजन्पभिनोपिरप्यते न संस्पृश्यते । तथा चोक्ते ब्रक्षविदा केनचित्‌ । यथेकसिमन्धटाकशे रजोधूमादिभिषते । संयुज्यते न सर्वाणि तथा जीवः सुखादिभिः ॥ इति ॥ एवं स्वात्ना कमेफरटसंपकमिविऽप्यनन्यसाधारणप्रकाशकतवधर्मयोगात् एवेकः कषेपक्षघज्ञव्यवहारपरकाशक इत्युपमानान्तरेण दृश्शयितुमाह,

यथा प्रकाशयत्येकः छत्स्नं लोकमिमं रविः । ञे क्षेजी तथा त्स्नं प्रकाश्चयति भारत ॥ ३३ ॥ यथा येन प्रकारेणायं सवंखोकपत्यक्षपरिदश्यस्वमावो भगवान्भास्करः रत्स- मखिलं छोकं नानाभावमयं विश्वमेकं एवासहायः प्रकाशयति स्वस्वरूपं रम्भ- यति, तेनेव प्रकारेणायं क्षी केत्रव्याप्रक्‌ एकः प्रकाशयतीति । किमुक्तं मवति । प्रकाशवस्तुनानात्वात्मकाशस्य परमात्मधर्मस्य यदि प्रं नानाल्लोपचारः परमाथतस्तेक एव सकृरवस्तुपका्यवस्तुप्रकाशकः प्रकाशकत्वमात्रे चोपमानो- पमेय॒भावो रकिक्षेतरिणोर्थथा हि रवि्मावानां पकारको नं तथा चकेरी । तथा हि-कृतश्चित्कारणाहृभ्धात्मनां षटपटादीनामथानामभिव्यञ्जकत्वमागरेण रविः प्रकाशको न जनकत्वेन । केजरी तु प्रकाश्यत्वापादनेनेव ताञ्जनयत्यतो जनकत्वं तस्येति पाक्पतिपादितमेव ॥ तदित्थेरूपमध्ययिन क्षेगक्षि्ज्ञपरमामटक्षणं तचखत्रयनिणेयमुपसंहरनाह, क्षेचक्षेजयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा । भरतप्ररुतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम्‌ ॥ ३४ ॥

इति श्रीमगवद्रीतासूपनिषर्छ जयोद्रोाऽध्यायः ॥ १६॥

ये योगिनं एवमुक्तप्रकारेण क्षे्रस्प शरीरभावेन परिणताया अपरायाः परतेस्तथा क्षेजज्ञस्य नानाक्षेताहंकारावष्टम्भेनावस्थिताया जीवह्पायाः पराया; परतेरनन्तरं विशेषे परस्परविविक्तं स्वरूपं विदुजोनते । केन॒? अमानि- वादिना त्वद दौनपयंन्तेन ज्ञानेनेव चकषुषा । न॒ केवटे तयोरन्तरं जानते, यावद्रूतपरतिमोक्षं च ये जनते । मूतात्मिका वेयं प्रतिः स्थृखादिनिर्दिष्ट ।

~ "ल ~ 9 न (कज

१ राना १-८ न › नास्ति,

२२४ सवंतोभद्राख्यदीकासमेवा- [अ, १

ततो मोक्षं पुनस्तत्र प्रवेशाभावादात्यन्तिकं बन्धत्थागं ये विदन्ति। किमुक्त भवति । क्षेबक्षि्रज्ञयोः प्रस्परविविकस्वरूपावगममत्रमागमोपपातिपरिरीटनदा- रेण कदावित्सभवति न तु ताबता प्ररतेर्मक्षः प्रभवति । स हि तद्विभक्ताम- स्वरूपनित्यावहिततवेनैव भवति । ततः प्रथगुक्तं, मतपरूतिमोकषं वेति । त एव- विधाः परं निरुत्रं तत्वं सप्तमे परतरप्ररूतित्वेन प्रतिपादिवपरमात्मानं यान्ति पपद्यन्ते, तद्मेदरक्षणां परां सिद्धिमधिगच्छन्तीत्योम्‌ ॥ भविभिरशिरेर्नित्यं तापजयीपरिशोषिता- तरमविरसाकेतराद्धोगी यतः किर भुज्यते । विदुमृतवनातद्वोऽध्यायाज्रयोद शतः सुतै- वैवनप्रषतेः सिक्तं सूतां विमुक्तिफरभियम्‌ ॥

शति श्रीमद्ाजनकरामकत्िरविते षाक्यार्थाभ्वयमाभे सव॑तोमवरनानि गीताविवरणे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १६३ ॥

॥ अथ चतुर्दशोऽध्यायः ॥

अयोद्शाध्यायपरिसमापो मृतप्रृतिमेोक्षं च ये विदुरिति यदुक्तं तश्र मृतादिषिकारभावमापना प्रतिः किर मृतप्रतिराग्देनोका । तवथ तस्थाः कारणभूतं पररत्यातमकं वक्वमस्ती्युपगतं भवति । बद्भ्युषगमे च परब्रह्म दवैत- सिद्धान्तता शलस्य विरुध्येते । इह हि निवेकवितकारातमकस्वमाव- परमद परमवपरानन्दरक्षणं तत्तादक्स्वभावसुन्यवस्थितमात्मतत्वं परब्रह्मरब्दा- मिधेयमेकमेव परामाथंसन्वेनाऽऽगमोपपच्युपरम्ध्यविसंवादि सिद्धं प्रबन्धतः प्रतिपादितम्‌ , यस्यानादिमत्परं ब्रह्ेत्यादिना ठक्षणं कृतम्‌ । ततश्च प्ररृतिनै॑म द्विषीयं त्वमस्ति तेन कथं सिध्यति) किंवा तस्य स्वखूपे, कदरो वा पर- ब्रह्मस्वरूपेण तत्वेन तस्य संबन्ध इति येन ज्ञायते तथामृतपरृतिर्दिविधोक्ता, दारीरात्मना विषयात्मना च । ततः कथमातनो मोक्षः } किमत्यन्त-परि- हारेणान्यथा वा । तनाऽऽदपरिहारस्तावदिह नाभ्युपगतः। तथा चोक्तम्‌ ,

अनादित्वानिगुंणत्वारमासाऽयमम्ययः ! शरीरस्थोऽपि कोन्तेय न करोति न्‌ रिष्ये |

श्छ. २] श्रीमद्धगवदीता । २२५

तथा-हहेव तैजितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः ॥ इत्यादि । ञनेन दारीरभावपरिणतायाः प्ररतरत्यन्तपरिहारेण मोक्षोऽभ्युपगतः । तथा विषयभषेन प्रिणताया अपि नासयन्तपरिहारोऽमिमतः । यदुक्तम्‌ , रागदेषवियुकेस्तु पिषयानिन्धियेशरन्‌ ।

आल्व्येषियेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ तथा- सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कृवंन्ति भारत । कु्यादवदरंस्थाऽसक्तशि कीषरोकसं ग्रहम्‌ ॥ इत्यादि च । एवं कथं विषयरूपायाः प्ररृतेमोक्ष इति येन ज्ञायते तमुभयाथंविषयन्ञानं सक््मत्वात्मरृष्टम्‌ । ततर ततर प्रागुक्तमपि पुनवे्तं परतिजानंस्तथा प्रशसापूवम्‌ ।

श्रीभगवानुवाच ।

प्रं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम्‌ । यज्ज्ञात्वा मुनयः सवै परां सिद्धिमितो गताः ॥ १॥ उक्तेन रूपेण परं प्रष्टं मयः पुनबेहूुतरं वा ज्ञानानां क्षेत्ज्ञादिविषयाणां मध्य उत्तमे प्रधानं ज्ञाने प्रकषण कथयिष्यामि । वक्ष्यमाणेन ज्ञानेन पर्वा क्तानां क्ञानानां सम्यक्पतिपात्तिमविष्यतीति तेषां मध्ये तस्योत्तमखम्‌ । अत ए- वाऽऽह-यद्विदितवा पूर्वे मुनयः सेयमिनः सवं एव परां सिध परमापाततिरक्षणां पर्टां फरनिष्पत्तिमितः संसारात्माप्ताः॥

यतोऽस्य ज्ञानस्यायं प्रभावः।

इदं ज्ञानम॒ुपाभित्य मम साधर्म्यमागताः। सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रटये न व्यथन्ि च ॥२॥ हद्‌ वक्ष्यमाणं ज्ञानमुपाभ्नित्य सुगृहीतं रता<न्येऽपि योगिनो मम साधर्म्य मद्धावामिदे पापाः सन्त एतञ्जञानरून्यकषेवज्ञान्परवत्सगैपटययोरपि नोतपाद्षि- नाशबव्यपदैदीमाजो भवन्ति, पारमा्थिकनित्यताभिग्पकतेः ॥ अथेत्जञानं वक्तुमाह,

न > ऋ-न ~ ~~ ~~~ ~

१९ राना १-' वक्ष्यमाणं › नास्ति. २-१ राशा १-ज्ञानमाधित्य, २ राना १- ! ध्यपदेश › नाति, ५९

२२६ स॒वंतोभद्राख्यर्टाकासमेता- [अ, १४.

मम योनिमंहद्‌ ब्रह्य तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम्‌ । संभवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ ३॥ [ १-राश्चा १.२ ना १ कार्मीरपुस्तकेषु धा स्थाने "दाः इत्येव दृश्यते }. यदेत द्तपरकृतिकारणमभावेन व्यवस्थितं तत्वं परब्रह्मणो मिनव्वेनाऽऽशाङ्कनं, तत्तस्मात्रमा्थतो न भिनम्‌ । ब्रहव तत्‌ । कतु महत्‌ , तदपेक्षया स्थ॒सम्‌ । यतो वेद्यतया प्रामृ्यमानं मम परब्रहमस्वहूपस्य जगद्धावक्रीडनकोताद्नाधि- करणाद्योनिः । तत्तसमिन्परमार्थतो हि योनिमृते महति बक्षण्यहं गर्भं दधामि संविलक्षणस्ववयिंसंक्रान्ति करोमीत्यथः । किमनेनोक्तं भवति । यथोक्तरक्षण- परब्रह्मस्वरूपं परामृरन्प्ररतिरक्षणे तचवमवभासयामि । तस्येदतयाऽपि वित्मका- ` रानुपरवेशे विना प्रकारमानत्वाभावाद्‌ ब्रह्मस्वरूपत्वं व्यवच्छिनवे्यस्वह्प्रवा- तत्स्थटत्वामिति सकटजगद्धावमेद्कहेतुमूतेदताकं महद्‌ ब्रह्न मम जगत्सिस््‌- क्षारसिकस्य योनिस्थानीयम्‌ । अत एवाऽऽह, सवभूतानां चराचराणां समस्तानां पाणमतां ततस्तसमादिदेतया परामूृश्यमानात्स्मावादेव सभव उस्पत्तिः । तदेत- दत्तं रूपत्व पासेशवयंमायारकतेः सुपरवृद्धावसेयपरमाथमनेन प्रतिपातं यन्म नागपि स्वहपपच्युतामावे सतीत्थं नानाजगद्धावपपश्चरूपतयाऽवभासमानत्यम्‌ । एतचेवंविधमाश्व्यहूपतवं गर्मीरत्य खरूपं प्राक्पिपारितम्‌ । देवी सचेषा गुणमयी मम माया दुरत्यया । मामिव ये प्रपद्यन्ते मायमातितरन्ति ते ॥ इति ॥ अथ ोकिकार्थह्पेण. गभीकिरणयोन्यादिशब्दुप्रयोगोऽज पः; कतस्तमेव ` स्फुटीकतुमाह,. क्राः सर्वयोनिषु कौन्तेय मतयः संभवन्ति याः| तासां बरह्म महयोनिरहं बीजप्रदः पिता ॥ ४॥ सर्वयोनिषु समस्तेषु मवाभिन्यक्त्ययिकरणमृतेषु केतेषु स्याधाभितेष या मू॑यो जरायुजत्वादिचतुरुततिपकारेशवतुविधसंस्थानभेदेनाऽऽछृतयो भूतानां संभवन्त्युद्यन्ते, तासां स्वासां यथाप्रतिपादितस्वरूपं महद्‌ ब्रह, इद॑तासामान्य- रक्षणं प्रकृत्यालसकं, योनिमरूपममिन्यक्त्यधिकरणम्‌ । तस्थां च योनो संवि- क्षणस्य बीजस्य स्ववीर्यप्रद्‌नादहं पिता । यथा कथचिद्‌ बराह्मणदिपुरूषो भार्यातेन परिगृहीते बनितक्षतरे संतानोतरादनाय वीयमवसुजन्गमेमाधतते, न चं १ राक्ञा १-नादिकारणत्वायोनिः. २ राना १-‹ एव › नास्ति. ३ राना १- अति › स्थने ‹ एतां ›. ४ राना १-यतः. ५ रना १-“ च › नास्ति,

ती. ६1 भ्रीमद्गवद्रीता | २१७

हपान्तरमासाद्यति । एवमहं स्वहूपाद्पच्युत एव यथोक्ते महति ब्रह्मणि लगद्भावहेतुं संविहक्षणं बीजमवसुजामीति स्वरूपप्रच्युतिमातरे पिततवेनाऽऽतम- नोऽधिकरणमाभ्रतवेन योनित्वेन स्थटस्य ब्रह्मणो निरूपणम्‌ । नानाभावहेतुत्व भरीजेन चिदशस्य निरूपणमिति । यथा द्यधिकरणमतां योनिमन्तरेण संताना- भिव्यक्त्यमावः पुरुषवीर्य॑स्य, एवमिदंतापरामदभातरस्वरूपस्थरव्रल्लामकपरर- तिमन्तरेण सिस॒क्षोः परमेश्वरस्य जगद्धावनकीडनोद्धावध्विक्षणस्य वीयेस्ये- त्यथः । एवमिदापिति परामूश्यमानं स्वरूपमेव परृतिनं वस्त्वन्तरं िवित्तस्याः । परस्य ब्रह्मणः प्रकार्यप्रकाशफमावरक्षणः संबन्धः । स च प्रकाराद्तं विना न घटते । प्रकाश्यस्य प्रकाशरूपतामन्तरेण तथास्वरूपलामामावावू । इति प्रकुतिविषयं तावज्ज्ानमुक्तम्‌ ॥

हृदानीमेवं उम्धजन्मनस्तस्याः रारीरादिभावेन व्यवस्थितमूतारिविकारहूपायाः कथं निर्मोक्ष इत्यमेदाथिषयं ज्ञानं निर्णीयते । यत्र येषा प्रतिपादितस्वरूपा प्रतिः, सा दारीरविषयभयिनाऽऽमासमानेः स्वविकारैः प्ररत्यादिमिश्च देहिनं प्रतिबध्नाति, येन ततरिहारदिव ततो निर्मोक्षः स्यात्‌ । कितु येर्विकरिसे संवेधतामाप्न्ते ते प्रकारा देहिनमहंकारममकाराभ्यां निबध्नन्ति । ततस्तेभ्यो निर्मोक्षो भूतपरूतिनिमक्षो मवतीति कमण प्रतिपादयितुमाह,

सत्वं रजस्तम इति गुणाः प्ररूविसंमवाः। निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम्‌ ॥ ५ ॥ परमाथतो नित्यत्वादत्ययं षिनाशरहितमतश्च जन्मरहितमपि देहिनमात्मानं पथोक्तप्रतिसमृत्था गुणाः सचवा्यभिधाना वक्ष्यमाणस्वहपा वक्ष्यमाणेन प्रकारेण निबध्नन्ति विनारोत्माद्केदेहाहंकारारोपणतद्मांनुविधापित्वादस्वतन््री कूरवैन्ति ॥ फथापिति तेषां बन्धकत्वेन विभागमाह,

तत्र सत्वं निर्मलल्वात्मकारकमनामयम्‌ । सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ॥ ६॥ तच तेषां मध्ये सत्वं नाम गुणो ज्ञानसङ्गेन वध्नाति । नियतविषयं नियत- कृरणाधीनं यज्ज्ञानं पत्र यः सङ्गः, इदमहं जानामीत्यमिमनिनाऽऽसक्रिस्तक् - नत्वं तेन प्रतन्त्रीकरोवि । तथा सुखसङ्गेन बध्नाति । सूं तत्तद्भीष्टविष-

२२८ स्वंतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ. १४

यप्राप्त्या विषयन्तराकाङ्क्षानिवंतिपयथवसाधेनी निषत्तिः । तत सङः । सुखि- तोऽहं, सुख ममास्तीति वाऽहंकारममकारावषटम्भेन तहीनत्वम्‌। तेन परतन करो- वि । कुतः { यत एवंस्वभाव स्वं तनि्मखतादावारकतमोरक्षणमटषििकस्व- रूपत्वात्पकाशकं विषयप्रथाकरणमतो ज्ञानसङ्केन षध्नाति। अनामयं रजोविषि- कत्वात्पवृ्तिदुःखातकेनाऽऽमयेन रहितमतः सुखसङ्गेन बध्नाति । सूृक्ष्षवात्‌ | ज्ञानसङ्कः पूरवे व्याख्यातः ॥ रजो रागात्मकं विद्धे त॒ष्णासङ्गसमरद्धवप्‌ । तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनाम्‌ ॥ ७ ॥ [ शां. पा. १-देहिनम्‌ | रजःसंज्ञं गणं रागात्मकं सुखाभिराषस्वरूप जानीहि । अत एव तुष्णा- सङ्कसमुद्धवम्‌। अनादिपवन्धपरवृत्ततवात्तष्णाविषयरसपिपासा, तत्र सङ्कस्तत्र टी- नत्वम्‌। ततः समुद्धवो जन्म यस्य तादृशे जानीहि । तदेवेस्वभावं रजः कर्म- सङ्खेन कषेषरज्ञे बध्नाति । कर्मरागपरवत्तस्येष्टिषयाहरणाद निष्टविषयपारेहारेण परवृतिस्तत्र सङ्कस्तत्रत्वम्‌ । तेन नियतकायंकतृतामिमानरूपेण परषशी- करोति ॥ तथा, तमस्वज्ञानजं विद्धं मोहनं सर्वदेहिनाम्‌ । प्रमादाटस्यनिद्रामिस्तन्निवध्नाति भारत ॥ ८ ॥ तमोरक्षणं पृनगृंणमन्ञानजं प्रकाशस्वभावसत्वगुणप्रविविक्ततवाञ्ज्ञानाभादप- मवम्‌ । ततश्च सर्व॑शरीरिणां मोहनं ज्ञेयपिषयाप्रतिपत्तिजननं जानीहि । तत्त- थाविधं तमः पमादेनोपायोपेयविवेकनिरपक्षत्वेन, तथाऽऽरस्येन प्रवत्यामकरजो- विविक्तरूपतात्कर्थेष्वनुध्योगेन, तथा निद्रया मोहनरूपेण सरवेन्दरियशक्तिविरा- मेण देहिनं बध्नाति, नियच्छतीति गुणत्रयस्य स्वरूपं बन्धप्रकारश्च परतिपादितः॥ इदानीं यसिमिन्स्वकायें सति यस्य गुणस्योत्कर्षां भवति तथा तत्खरूपं पति- पाद्यितुमाह, सत्त्वं घुस संजयति रजः कर्मणि भारत । ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमदे संजयत्युत ॥ ९ ॥ सुखलक्षणे सच्वगुणका्ये सति सत्वं संजयति सम्थगतिश्यं ठते । दवं

शली, १६] श्रीमद्रगददीता । २२९

रजोगुणकर्य मणिं रणः संजयति । तथा प्रमादे पूर्वोक्ररक्षणे सति तमः सजर्थातिं । फं रत्वा ! ज्ञाने विषयावगममवृत्य तिरस्छृत्य ॥ अथेषामन्योन्याभिमवनिवृक्तितं प्रतिपादयितुमाह, रजस्तमश्चाभिभूय सत्वं भारत वधते । रजः सत्वं तमश्चैव तमः स्वं रजस्तथा ॥ १० ॥ [ शां, पा. १-भवति भारत , रजस्तमसी अभिभूय न्यक्कृत्य सत्वगुणो वधते । किमुक्तं मवति । यदा स्वं विवृद्धं बलवद्धवति, न तदा तदितरो गुणः स्वकार्यमारमते । एवे तमःसच्चे अभिभूय रजोगुणो वधते । तथा रजःस्वे अभिभूय तमोगुणो वधते ॥ अथेषां गुणानां विवृद्धवव्यञ्जनानि चिङ्धगन्याह, सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाङ उपजायते । ज्ञानं यदा तदा विदाद्विवृद्धं सत्वमि्युत ॥ ११॥ लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमश्च तृट्‌ । रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतषमभ ॥ १२॥ अप्रकारोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च । तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ १३ ॥ [ शा. पा. १-"दामः सहा. २-कुरुनन्दन | अस्मिर्दारीरे यदा यस्मिन्‌ क्षणे सवंदरिषु श्रोवादिषु प्रकाशः स्फुटमसं- दिग्धं छता ज्ञानं शब्दादि विषयसंवेदनमुतपदधते तदा सत्वगुणमभिमृतरनस्तमसरक- त्वाद्विवृद्धमुपचितमिति जानीयात्‌ । तथा रजा प्रवदेऽभिमूतसचवतमस्कत्वादु- पिष्‌ एतानि रिङ्कान्युषद्न्ते । त्था, रोम इष्टविषये प्रापेऽपि नेव नि- वृतिः, वदाहरणार्थं परवत्तिरुन्मुखीमावः । ततश्वानन्तरमारम्भः क्रिया तदाहर- णव्यापार इत्यथः । तथा प्रापेऽपि कर्सिमश्चद्विषये विषयान्तरविषयाणां करिया- णामशमः शान्त्यमावः । तथा क्षत्तट्‌ तृष्णाभिरषो राग इत्यथः । तथा तम- सि विवृचे सत्वरजोभिमगा्न्धबरे सप्येतानि टिङ्ानि जायन्ते । तद्यथा-प्र- काशः सत्वगृुणामिभवात्काशाभावो विषयारसवेदनं तथा रजोगुणाभिभवा- दृपवृत्तिः याभावः । ततश्च सय षिवृद्धत्वात्पमादमोहावुक्तलक्षणापिति ॥

१ राना-' कर्मणि › नास्ति. २ राना १-स॒जति, ३ राना १-' संजयति" नास्ति. % राज्ञा २ ना १-८ वि ` नास्ति, ५ राना १-तथा. ५ राना १ तथा ' स्थनि ' यदा.

२६० पर्वतोभद्राख्यदीकामसमेता- [अ. १४

अथैषां वृद्धौ सत्यां प्राणप्रपाणे सति विदिष्टडोकान्तरपराधषिनिर्दृशेन बन्ध- हेतुतरेन हेतुत्वमेव प्रतिपादाधैतुमाह, यदा सत्वे विवृद्धे त॒ प्रलयं याति देहम्‌ । तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रातिपद्यते ॥ १४ ॥ रजासि प्रलये गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते । तथा प्रलीनस्तमसि मढयोनिषु जायते ॥ १५॥ शा. पा. !-प्रव॒द्धे | यदा यस्मिन्काठे सत्वगुण विवृद्धे बरुवति सति देहमच्छरीरी प्ररयं याति विनारभ्यपदेश रभते । तत्तदोत्तमविदां प्रृ्टज्ञानानां देवादीनां सबन्धिनो दो- कान्भवनानि सृत्वगुणमयत्वाद्मलान्विशुदधान्प्राप्नो ति, तत्न जातव्यपदेशं छभते । तथा रजा प्रवृद्धे प्रटीनः सन्कर्म॑साङ्किषु रजोमण प्रधानत्वात्तचाक्रियाविशेषपरेषु मयेषु जायते । तथेव तमसि प्रवृद्धे प्रीनः सन्मृढयोनिषु तिय॑क्स्थावरा- दिषु तमःपधानिषुं जायत इति ॥ प्रयाणसमये सच्यादिगुणषिवृ्ौ फएटरनिर्दशार्थमाह, कर्मणः सुरस्याऽऽहुः साचिकं निर्मटं फलम्‌ । रजसस्तु फठं दुःखमज्ञानं तमसः फलम्‌ ॥ १६ ॥ सुरतस्य सच्यविव॒द्धो सत्यां यथाशाखरं॑सम्यगनुषटितस्य कर्म॑णो यज्ञद क्रियाविशेषस्य साततिकं सत्वगुणादागतं निमटे विश्युदं॑विरिष्टज्ञानसृखहपं फरं भवतीति शेषः । रजसस्तु रजोविवुद्धो सत्यां यथाशाखं कषण इत्यथः । दुःखं फृटं संशयादिदुष्टवित्तत्वात्‌ । श्रदादिगृण विदरदामाि यत्कर्म क्रियते ततपवृत्तिटक्षणं दुःखमेव फरवीत्य्थः । एवमेव तमसो विवृद्धो सत्यां कतस्य कमणो मोहादिदष्टचित्तवात्‌ । शाखविधिवेपरीतयेन परयक्तस्याज्ञानं मोह एव फ़ठम्‌ ॥ संभ्रहेणेतदेवाऽऽह । सत्वात्संजायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च । प्रमादमोहौ जायेते तमसोऽन्ञानमेव च ॥ १७ ॥ [ शां. पा. १-मोहौ तमसो भवतो. | स्पष्टाः शोकः । एतस्य स्वादीनां गुणानां पृथक्स्वहपसमुदाथाचारफ-

श्लो. २१ ] भ्रीमद्धगवद्रीता । २६१

लादिमद्पपश्चप्रतिषादनस्य सवौस्ववस्थास तेषां वेधेकस्वरूपतापतिपादनतातर्य वेदितव्यम्‌ ॥ अस्य च प्रयोजनमाह, ऊर्ध्वे गच्छन्ति सत्वस्था मध्ये तिष्ठनि राजसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ १८ ॥ नान्यं गुणेभ्यः कतारं वदा द्रश्टाऽनुपरयाति । गुणेभ्यश्च प्रं वेत्ति भद्धावं सोऽधिगच्छति ॥ १९॥ स्य्टर्थो शोको ॥ गुणानेतानतीत्य चीन्देही देहसमुद्धवान्‌ । जन्मगरृत्युजरादुःचेर्िमुक्तोऽग्रतमश्चुते ॥ २० ॥ दारीरविषयादिभविन परिणताः स्वे प्रकतिविकाररूपा भावा देह- संमृद्धवाः ॥ सति हि देहे ररीरविषयात्मकववेन समृद्धवन्तीति । तथाऽऽ तनेवोपरभ्यतामभिप्रपद्यन्ते । तनेतान्पतिपादितस्वरूपांसीन्सचखदि गुणानतीत्य वेद्फेकस्वभावात्सासनो व्यतिरेवनेन निस्तीयं देही क्षेचजञस्तन्यतिरेचनादेव दारीरादितो निव॒त्ताहंकारममकाराभिमानत्वात्‌ शुद्धविन्मात्रस्वभावं एव प्रति- षितसात्विकाहंकारो गुणमयररीरादिमावपतिबद्ेजंन्ममृत्युजरादुःवेरुत्पाद्षि- नारपरिणामङ्कशेश्रिमुकतो विवर्जितः सनमूतं प्रं त्रक्ञ परमासाममश्रते प्राप्नोति । तद्भेदं गच्छवीत्य्थः । किमनेमोक्तं भवति । गुणेभ्यः परतिपादितस्वरूपेभ्य आलसनः स्वाभाविकषिविकभावनामृतपरतेर्मक्षो न तु शरीरविषयादिरूपाया- स्तस्याः परिहारमा्रं मोक्ष इति ॥ अथ गुणातीतस्वरूपं विशेषतो जिज्ञासुः,

अजुन उवाच । कै्ठिङ्गेख्ीन्गणानेतानतीतो भवति प्रभो । किमाचारः कथं चेतांखीन्गुणानतिवर्वते ॥ २१॥ केरिङ्खेरमिन्यञ्जकैरंक्षणेरेतानुकतरपान्गुणानतीतो भवति, तेभ्यो विमुक्तः संपद्यते । यश्च गुणातीतः स किमाचारः फं तस्य वेष्टितमित्यथंः। केन च परकरेणेतानंतिवतैते व्यतिक्रामति । गुणातीषप्रापिहितुः को विधिरिति ॥ परभ्व्रयनिणैयाथेमुत्तरम्‌-

२६२ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ. १४

भ्रीभगवानुषाच ।

प्रकारं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव ।

न द्वेष्टि संप्रव॒त्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति ॥ २२॥

उदासीनवदासीनो गुणेरयो न विचाल्यते ।

गुणा वतंन्त इत्येव यो क्ञस्तिष्ठति नेङ्गते ॥ २६ ॥

समदुःखसुखस्वप्रः समलोष्ास्मकाथनः।

तुल्यप्रियाप्ियो धीरस्तल्यनिन्दात्मरसंस्तुतिः ॥ २४ ॥

भानावमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः ।

सूर्वारम्भफलत्यागी गणातीतः स उच्यते ॥ २५ ॥

| शां. पा. १-योऽवतिष्ति. २-' सुखः स्वस्थः. ३-मानापः. ४-परत्यागी. |] स॒ एवेविधश्छोकचतुष्टयप्रतिपा्यविशेषणविरशिष्टो गुणातीत उच्यत इति

संबन्धः । कोऽसो ! य एतानि वस्तूनि संप्रवृत्तानि सम्यगमिभ्यक्तनि सन्ति न द्ष्टि, समाधिविप्ययतवाततेषु प्रततं न भजत इत्यथः । तथा निवृत्तान्य- ठन्धवृत्तय एवते मवेन्त्विति न प्राथयन्त इत्यथः । कानि तानीत्याह । प्रकार सगुणस्य विवृद्धयभिग्यञ्जकं ज्ञानादिरूपं रिङ्‌ । तथा प्रवृत्ति रजोगुणस्य तथाविधं क्रियासक चिङ्कम्‌ । तथा मोहं तमोगृणस्य ताट्दमेवाज्ञानास्मके रिङ्कम्‌ । इत्येतेषु सचादिगुणवद्धिचिह्ममृतेषु वस्तुषु

® २ ® भ

परवतिहेतुषु निवचिहेतुषु वा नित्यनिर्विकारस्वरूपं प्रतिष्ठत्ा्ो रागदेषाभ्यां

@ च्छ क (4 क

मन्‌[गपि नाऽअधेयते, स गुणातीत उच्यते । इत्येतन्मुख्यं गणातीतसत्ताटिङ्गम्‌ । एतच्च गुणातीतरक्षणमुक्तम्‌ । वक्ष्यमाणं च द्वितीये स्थिरपज्ञतरक्षणकथन- प्रसद्धेन प्रतिपादितमिहाप्यनुषरवैनीयम्‌ । ननु प्रवत्तिमोहौ प्रवृत्तो सन्तो रज- स्तमौ विवृद्धटिङ्कमृतो द्वेष्यो मवतां नाम योगिनः प्रकारस्तु स्वपिवद्धि- रिद्धम्‌ । स च प्रवृत्तः सन्कस्य ददरष्यो भवेत्‌ । येनोक्तं प्रकारो प्रवृत्तं यो न द्वेष्टि स गुणातीत इत्युच्यते । इहाभ्यासयोगिनो रजस्तमोरिङ्कवत्सख- टिङ्मपि पकाशात्मकं प्रवृत्तं निरेध्यत्वाद्‌ द्रष्ये भवति । तथा च पातञ्जठे चितिशक्तिस्वूपमुक्तवा सत्वगुणालिका चेयमतो विवेकृविपरीतख्यातिरित्यत- स्तस्थां विरक्तं चित्तं तामपि ख्यां निरुणदीत्युकम्‌ । कमेयेगिनस्तु गुणा

१ राना १- तमोगुणस्य › नास्ति. २ राना १-निवृततेषुः ३ राना १-स्थित्र. ४ राशा २ ना १-विवेकविपरीत.

छो. २६ 1 श्रीमद्धगवद्रीता । २६३

तीतद शाधिहूढस्य विरोषोऽयमुक्तः, यत्पकारमपि प्रवत्तं न द्रो, न चव तस्य निवृतिमामिकाङक्षति । तथा हि सति देषरागानुषड्गद्‌ गुणातीतता न षत्ते । तेन विशुदधस्वमावाप्रच्युतसंविदः पकाशादीनि पवृत्तानि निवृत्तानि वा हेयतयो- पादेयतया वा यस्य वा द्वेषरागो नोद्धावयतः स गुणातीत उच्यते ॥ तदेतद्‌ गुणात्रीवटिङ्खमित्यर्थः। तस्य दिङ्ख(न्तरमाह-उदासीनवदासीन इत्यादि । यो गुणेः प्रवततनिव्तेवां न विचाल्यते स्वूपान प्रच्याव्यते, स गुणातीत- स्वपः । कृतो न विचास्यत इति हेतुगर्भ विशेषणमाह-~-उदाप्तीनवदासीन इति । यः परस्य सुखं दुःखं वा प्रवर्तमानं तेनामिश्रीमूतचित्ततवातस्वस्थो निर्ि- कारस्तटस्थ एव पश्यति स उदासीन इत्युच्यते | तेन तुर्यं स एव प्रकाशादि- परवृत्तिनिवृ्योः परोययोरेव निविकार एवाऽऽपीनः स्वरूपविश्रान्तोऽत एव ये गुणा वतन्ते पवृ्तेमनुमवन्तीति । एतावति ज्ञो बोद्धा संसिष्ठति, स्वस्थितिं भजतेऽत एव नेद्घते न स्वरूपाच्यटति, स गुणातीत उच्यते । तदस्य विङ्क- मित्यर्थः ॥ एतेन कैटिङ्घेगीणावीतौ मववीत्यत्रो्तरमुक्तम्‌ । किमाचार इत्यवोत्तर- माह-समदुःखसुख इत्यादि । सुखदुःखस्वस ईति रजःस॒त्वतमोवृत्तय उक्ताः । समाश्च विशेषेण निरूप्यमाणत्वातुस्यास्ते यस्य स तथोक्तेन परीयते, न दुःखं दि, न स्वप्ने मुद्यतीत्यवंविधस्तस्य समाचारः । तुत्यो मिवासिपक्षमोरित्य- तदन्तम्‌ । अनयेव दिशा किमाचार ईत्यरयी त्तरमेतत्‌ । कथं देतान्गुणानति- वतत इत्यतोत्तरमाह-सवेत्यादि । सवेषामारम्भाणां यन्ञतपोदानारिक्रियाविष- याणामुद्यमानां निरतिरयनिजानन्दुसवालसिपस्रापरवणत्वाकटस्य स्वर्गादि- मोगपरापिटक्षणस्य त्यागो निरमिसधानाद्रजयिता ज्ञाननिष्ठतेन फलाभिरस- धिधरस्यतया राक्तेकतस्वकमानुष्ठानरक्षणो विधिगुणातीतत्वपराफहेतुरियथः ॥

गुणातीततखपरापिहेतुं परं विधिमाह,

मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते । स॒ गणान्समतीत्येतान्बध्चमूयाय कल्पते ॥ २६ ॥

यश्च॒ यथोक्तस्वरूपं मामम्यभिचारेण मदव्यतिरिक्तविषयान्तराछम्बनव्य- भिचाररहितेन भाक्तेयोगेन पाक्परतिपादितचतुष्प्रकरिण माक्तस्पेण समाधिना सेवते आत॑तवादिज्ञानितवप्न्तावस्थासमुदितविपिपुवेमुपास्ते, स परां काठ

१ राशा १~' स्वरूपः ` स्थाने ' इति संबन्धः ?. २ राना १-यः यस्य, द 9

२६४ सवंतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ, १४

प्राप्तः सन्यथोक्तान्गुणानतीत्यातिकम्य ब्रह्मभूयाय ब्रह्मभावाय कर्पते, यथोक- स्वरूपं ब्रह्मेव संपद्यत इति । इदानीमेवोपायोन्तरदुस्तराद्‌ दैतीहमहासोगरादुत्ती- णो मवर्तीत्यर्थः । यतो यथोक्तेन क्रमेण प्रत्यभिज्ञातादयविन्मात्रस्वहपषरबरक्ष- रपे मयि परमात्मनि स्वविभ्रान्तसेविदो योगिनोऽनन्तगुणहपं किचिद्‌ व्यातिरिक पदाथान्तरमवरिष्यते । यस्माद्यथाप्रतिपादितं वाचिकं मत्स्वरूपमेवाचेन्त्यम- न्मायामहिन्नेवेदंतया परामृश्यमाने यथा प्ररुत्यारूयमावस्वहूपतामापद्यते, तथेव वाचिकाः सृद्धमां अमी परामूश्यमानाः सक्चािगुणव्यपदेशभाजी भवन्ति । तथा च प्रकारो नाम सद्धर्मा व्यतिरिक्तप्रकाश्यानपेक्षनित्यो्िववि- दालसमकनज्योतीहपः । स व्यतिरिक्तपरिमितप्रकाश्यानिष्ठतया तत्सहूपानुषिषापि- त्वात्रिषिततत्वमिवाऽऽप१नः सच्वगुणभ्यपदेशं लभते । तथा देशकाठाध्नवाच्छन- महिम्नि स्वाभाविकी नित्या या स्थितिः सेव भिनाश्रयनिष्ठतया नियमात्मक- तमोगुणव्यपदेशं टमते । एवं परामरवेचिन्याद्धावनामाज्रव्यापारो मायाशक्तिः पररतिगुणात्माधिमावविकल्पात्मकमत्यद्धृतमिदं तेरोक्याटेख्यमुलिखन्ती सव देहिनो मोहयति । सेव यद्‌ भक्तिरूपेण विज॒म्भमाणया मायाशक्त्या तिरस्छता भवति, तदा पारमाधिकं बरहवेकं तच्वमवश्चिष्यते । तत उक्तेन भक्तियोगेन मां सेवते स॒ ब्रह्मभूयाय कत्पत इति ॥

अत्र हेतुमाह,

ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहममुतस्याग्ययस्यं च । साश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्येकान्तिकस्य च ॥ २७ ॥ ॥ इति श्रीमगवदीतासूपानिषत्छु चतुर्दरोऽध्यायः ॥ १४ ॥

यस्माद्‌ ब्रह्मणो यथोक्तस्य च प्रस्य तत्वस्याहं प्रतिष्ठा, मयि तदव्यभिचा- रतया तत्वस्वरूपानुविधायि प्रतिषठितम्‌। यतः कषेवजञक्षत्रादिभविनावस्थितं म्सै- व यदप्युक्तम्‌, तथाऽपि तद्वच्छिनवस्तुनिष्ठतया तत्स्वहपानुविर्धायि सन सरव प्रापिषठितम्‌ । कीटरस्य रक्षणोऽहं प्रतिष्ठा ! अभृतस्यान्धयस्य च । न व्ययोऽ- पक्षयलक्षणो विकारस्तिन रहितस्य, अत एवामृतस्य नित्सदद्धावस्यं । न केवरं भ्रक्षणोऽहं प्रतिष्ठा, यावत्तद्धमस्य शाश्रतिक्य वित्पकाशमनोऽहं

९ राज्ञा २ना १-माव्यति २ राज्ञा २ ना १८ सर्वत्र नास्ति, २ राना- १-प्रतिष्ठम्‌ .

की, १1 भ्रीमद्धमवद्ीता । २६३५

परिष्ठा । अनपेक्षितव्यतिरिककारणः सहज आनन्द एेकानितिकं सुखं तस्याह प्रतिष्ठा । किमुक्तं मवति । प्रकाशानन्दाक्षरतवहूपं यतरं गल सोऽहं भकि- टक्षणेनैकेनोपायेन प्राप्य इत्योभ्‌ ॥ येस्तुच्धेखपुसीमता प्रमरिनैः सचखादिमी रूपेके- दित्थं भजते जनो ग्यवहरन्तेसारदीषौपणे । सिद्धे चास्य रसे चतुर्दशषमहाध्यायामिषेयात्मके नीतास्ते परमाथतां ददतु वो रक्ष्मीं क्षणादक्षयाम्‌ ॥

इति भीमद्राजानकरामकविरविते वाक्याथान्वयमत्रे स्व॑तोमद्रनानि भगवद्री- ताविवरणे चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥

॥ अथ पचदरोऽध्यायः ॥ एवं जयोदराध्याये स्थरदृष्टया मूतपरूतेः मोक्षः प्रपापिहेतुतेन प्रति- पादितः । चतुदृहेन सूक्ष्मया दृष्टया गुणपरमाथीयास्तस्यास्तद्तिक्रमक्रमेण विशे- षतो गरह्ममांवप्राधिरूपदिष्ट । इदानीं मवनसतानमयिन परिणतायास्तस्या निर्म ्षप्रतिपादनक्रमेणापुनरावृत्तिपद्पार्धि प्रतिपादयितुम्‌ ,

श्रीभगवानुवाच । ऊरध्वमलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम्‌ । छन्दासि यस्य पणानि यस्तं वेद स वेदवित्‌ ॥ १॥ प्रतिपाद्यमानविशेषणत्ताधम्याद्शवत्थवक्षाध्यवसायेन नानाभ॒वनसंतानरूपः ससारपरपश्चो विवक्षितः । तमश्वत्थमेवविधमाहुः परावरदृ्टारः कथयनिति । कीदृशम्‌ ! ऊध्वंमूटं बहुउप्रपञ्चस्यापि मृवनसेतानस्य केवरमोगम्‌मिकरमममूषि- मेदेन सग्रहाद्‌ दिपरकारंते सति मोगभूमिहूपो भाग ऊध्वंशब्देनाक्तः । भोगस्य फखत्वात्फदस्य च प्राधान्यान्मूटकब्दे चाविद्यादिक्ठेराजालमुक्तम्‌ । सति हि तस्मिन्‌ भोगमृम्यात्मना कषेत्न्ञान्पति प्ररृतिविपरिणमति । अन्यच्च कीटक वमधःशाछम्‌ । अधृश्यन्देन कममृम्यालको भाग उच्यते । तेन पुनरावृत्य धिकरणत्वादधेदिषर्य॑त्वेनोकः । कमभूमय एव शाखा इत्थमधःरालाः

१९ सना १-रूपणेः. २ राना १-यस्य. ३ राना १-शरृत नास्ति. ४ राना १-भावः नास्ति, ५ रान्ना २ना. १-श्रकारे, € राज्ञा २ ना {-येनोक्तः,

२६६ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ. १५

यस्य ते तथाविधम्‌ । यतः सत्सु क्ठेरेषु गुभागुभमोगादिकरणमृतेभ्यो मुवने- भ्यः केवज्ञानां पुनः कममूमो निपतनपवकष्यमेव स्थितम्‌। यदुक्तम्‌, रक्षमुवनाहकाः पुनरावतिनाऽजन । इति । अन्यच्च कीदृशम्‌ । अव्ययम्‌ । अनन्तत्वात्समेश्वरमायावाभितानां कषेषज्ञानां गमागमान्निवृत्तस्तान्प्रति तथाऽस्य परिणमतः प्रवाहूनित्यत्वेनाविद्यमानन्ययतवम्‌ । अन्यच्च कीदृशम्‌ १ यस्य छन्दांसि वेदः पर्णानि पत्राणि । किमुक्तं भवति । वे- द्समुद्धवत्वात्तानि तानि कर्माणि छन्दुःरब्दनोक्तानि । तान्येव तादक्परिणा- मावधिमूतत्ातणवेनास्याध्यवसितानि । तदैवंविधमेनं क्ठेशप्रभवतरयी- नियमितकर्मफलमूतभोगाधिकरणात्मकं मुवनरसतानरूपमूरषवमृखत्वादिना सादृश्या दशवत्थत्वं यो वेद्‌ वेद्यत्वेन वेद्कात्स्वरूपाद्‌ व्यतिरिक्तं जानाति स वेदाथेवित्‌ । न तु यस्तसमिन्ममतवादिग्रहेण निम्र इत्यथः ॥ ननु किमयमश्वत्थ ऊध्वंमूर एवाधःदाख एव च स्यादुत छूपान्तरमप्य- स्तीत्याराडगयां तत्पतिपाद्नार्थमाह । अधश्चोर्ध्वं प्रसृता यस्य राखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः । अधश्च मटान्यनुसंतताने क मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥ २ ॥ | शां. पा. १-' तास्तस्य. | यस्य चाश्चत्थस्योक्तेन क्रमेणाधः राखाः प्रसृता ऊर्ध्वं च प्रसताः । कृतश्च- दाब्दो हेतो । यस्मादधो मर््यटोके रब्देनोक्तायां क्मममौ मटान्यनसंततानि क्टेरा एव प्रसता इत्यथः । कमाण्यपि हि क्टेशम्‌खान्यत एव तादंशि मटानि कमानुबन्धीनि, कर्माणि शुभारुमाः क्रिया अनुबन्धं गमयितुं रीं येषां तानि तथोक्तानि । मोगमूमिषु हि मोगत्वेन क्टेरा एव यथा विजम्भन्ते तथा करम- भूमिष्वत एव कमत्वेन विजुम्भन्ते । ततश्च करमृप्रभवा एव भेगमूमय ऊष्वपर- सृतशखातवेनाध्यवसिताः । तथोमयूपा अप्यस्य राखाः कीदृशा इत्याह गुणपरव्धा इति । गुणः सच्वादिमिः सृखाधात्रना प्रिणमद्धिः प्रवद्धा उपचयं प्राप्ता यावान्हि प्रसरस्तासाम्‌ । स्वँ गुणानुविद्धा एवं मोगासना वा कमासना

१ राशा १-निमज्जमानः. २ राना २-हि भोगा । भोग्यत्वेन, ३ राना १-यावन्ति प्रसरा,

श्वो, ४1 श्रीमद्रगवदीता । २६७

वा विजम्भन्ते । तेन यथा रसेन शाखा वृक्षस्य प्रवन्त एवं गुणेः कमभूमयः फृठमूमयश्च प्रवधन्ते । तदात्मका एव ता इत्यथः । तथा विषयप्रवाङाः। विष- याः रब्दाद्यो बुद्धिपरधानासु मूमिष्वध्यवस्थिताः प्रवारस्थानीयाः पहवतु- त्या यासामुपरितनीष्वधस्तनीषु सवस्वेव हि भूमिषु दाभादाभविषयतवेन परि- णता गुणा एव पयायेण गमागमहेतुत्वमापद्यमानाः केवन्ञालिवध्नन्तीति तातस- यम्‌ ॥

तदेर्वोवधस्योक्तस्य वक्ष्यमाणज्ञानामावदहि ।

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चाऽऽदिनं च संप्रतिष्ठा ।

अस्य यथापरतिषादितस्याश्वत्थस्य तथा तेन प्रकरिण रूपं स्वभावो नोप- छभ्यते, तत्वतो नैव प्रतिपयते । अन्यथेव हययमचिन्तयेश्वरमायामा्रनिबन्धन- तया त्वनिःसाररूपत्ेन स्थितो ज्ञान शन्यताच्ान्यथेव प्रमाथसचेनावमास- मानो ममकारम्रहेण प्राणिनः प्रतिबध्नाति यथाऽस्य स्वरूपं नोपटभ्यते । न च सेपरतिष्ठा, अभ्यन्तराखवार्षिनी सम्यकिस्थत्यवस्थाऽपि न उभ्यते । यतो यतो येन येन छ्पेणास्य स्थितिस्तत्सरवे परिणामित्वादस्थिरम्‌ ॥

अत एवेविधस्यास्य स्वभावाप्रकाशस्य व्यवधायकस्य छेदोपायमाह । अश्वत्थमेनं सविरूढमल- मसंगरश्ेण रिंतेन छित्वा ॥ ३॥ ततः परं तत्पदं मार्गितव्यं यस्मिन्गतो न निवर्तेत भूयः। [ शां. पा. १-दृटेन. २-ततः पदं तत्परिमा. ३-गता न निवर्तन्ति. | एवं यथापतिपादितस्वरूपं क्षेत्रज्ञानां क्टेशनिित्तकमांनुरूपपरिपाकानम- वाधिकरणमूतमुवनतानातमकमश्वत्थं, तत्साधम्याद्शवत्थेन निरपितम्‌। एवे सुवि- हूढमटं सृष्ट दाढयेन विविध रुतवा रूढानि प्ररोह प्राप्तानि, क्टेशत एव मृखानि यस्यतं ताट्रशमसङ्गराख्रेण छित्वा ममतानृमरहरूपगाढ श्चेषत्यागात्मना विवेक- पाषाणकषणव राच्छितेन सुतीक्ष्णेन कुरेण छि चा मखतो द्विधा छवा ततोऽ-

९ राना १- आह › नास्ति. २ राशा १- प्रति ` स्थाने “नि. २राशार२ना १ तथा. ४ राशा १-सत्तात्मकम्‌ , ५ राना १-' कषण › नास्ति.

२६३८ सर्वतोभद्राख्यटीकास्मेता- [अ. १५

नन्तरं पनः पुनः प्रतिपादितिखहूपं पदं निरुत्तर धाम मागंमन्ेषणीयम्‌ । कीटशम्‌! यसििन्पप्ते योगी मयो न निवर्तेत, एनः सस्ारवत्मनि नाऽऽिभेवेत्‌ । अकङ्बि- मस्वमावविश्नानतिरक्षणे मोक्षमवाप्नुयात्‌ ॥

यस्मादेतसिनेव परप्रकाश्चावरणहेतो महति वित्रे यथोक्तेन ह्पेण निवृत्ते सति योगी,

तमेव चाऽऽ पुरुषं प्रपये- यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥ ४ ॥ [ शां. पा. १-"पये यतः |

यदेतदुक्तव्यवधानविच्छेदाद्योगी प्राप्नुयात्‌ । स एव परमः पुरुषः परमकारणं परमात्मा । ततस्तस्मिन्यदे प्रपि परं पुरुषं प्रषधेत । तत्समापल्ो भवेधोगीत्यथंः । कं तं प्रं पुरषं प्रपद्येत १ यतो यसमदेकस्मात्सवेकारणमूतात्‌ पुराणी प्रवहमा- नत्वाञ्चिरतनी प्रव्तिय॑थाप्रतिपादिवजगत्कीडनकनिमाणामिका क्रिया प्रसृता । इत्थमवभास(समा)मानत्वात्मकषैण सूता गत व्यापिनी संवृत्ेत्यथः । किमुक्तं भवति । यदैव प्रमरा्िरक्षणपरमासस्वभावविशभान्तिरूपजायते, तदैव तदिच्छामा- श्रैककारणवतवं जगदैविन्यामासस्य योगिनः प्रतिपद्यते ॥

अत एव,

निमांनमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः । ्दर्षिमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञै गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत्‌ ॥ ५॥ तद्व्ययं नित्यत्वाद्पक्षयादिदोषरहितं पदं स्वाभाविकातलरक्षणं स्थानममृढाः परतयुदितकिद्यारक्ितातवुद्धा गच्छन्ति, पाप्नुवनि, तादात्म्यं ठमन्त इत्यथः । कीदृशाः सन्तः । निमानमोहा अनासादिष्वात्मादिप्रत्ययसक्षणामिमानमयान्मो- हानिष्कान्ताः। यतो जितसङ्कदोषाः, सङ्क आसक्तिः। अनात्मादौ वस्तन्यात्रा- मिमानेन गाढनिमञ्नचित्तत्वम्‌ । स एव दोषः संसारहेतुत्वान्महदगम्यम्‌ । जित- स्तिरस्छृतो चेस्ते तथाविधाः । कथपरतेः । स जेय इति हेतुगमंमिरेषणमाह- अध्यात्मनित्या इति । अध्यात्ममात्मानि पारमाथिके स्वभावे नित्याः सदम क्वै-

१ राशा २ना १-प्रोत्परादिति. २ राका १-अवदयम्‌ . ३ राना ९-भूतेः' नास्ति,

#

छा. ६ | भबद्धगदद्वता । २६२

कनिष्ठा इत्यर्थः । कृथमध्यातमानित्यतवं स्थादिति पएृवैवद्विशेषणम्‌-विनिवत्तकामा इति । काम्यन्त इति कामाः । पेहिकामुष्मिका इष्टाः शब्दादयो भोगा विनिव्‌- तस्त चन्ञानाम्यासादिच्छिनास्ते येषांते तथाविधाः । कमा हि बाद्यानि- पयान्पति वित्तमाकषेयन्तोऽध्यातनिष्ठतां विनघ्रन्त्यतो विनिव॒त्तकामा अध्या- नित्या इत्युक्तम्‌ । विनिवृत्तकामत्वं वे कथं स्यादिति परववद्विरेषणमाह- ददररविमुक्ताः सुखदुःखरेक्ञेरेति । देदेः कुतृष्णादीतोष्णजरामरणादिषिस्तथा तथा तद्विषरीतैस्तषिहटादारिमिरनित्यररीरादहंकारनिबन्धनैः छेशेः सवय सुखदुःखात्मकत्वाद्यमिधनेरविमुक्ताः प्रिवजिताः । ते ह तथाविधा निवृत्त- कामा मर्वन्ति । तदयमत्र कमो विवक्षितः । मगवदनुम्रहाविभृतविवेकनन्ना- नत्वाल्बद्धयोगिनो हेयोपादेयविवेकक्षमबुद्धयो जायन्ते । ते सृखाधयातकतन संवेधतवमापनाः सवान्प्रातान्भावान्हेयतेनाऽऽतमतच च यथाप्रतिपादित- स्वह्पमुपदेयतेन निधिन्वन्तो ददरासकेः डरो षिमच्यन्ते । तेभ्यो निवृत्ताश्च तद्विधधर्िणि सहजनित्यानन्द्मये स्वात्मन्येव नित्यावहिता मवन्ति । ततश्व बह्येषु भविषु॒प्रतिपादितोपपत्या शास्लीयकमापरितयागे सति स्पृश्यमानेष्वपि दारज्जद१दटेध्विव वायवो निःसङ्खा मवन्ति । ततश्च निःसङ्खतानिमटावि- च्छिनाविप्रययप्रत्यया; सन्तः परमालन्येव परमार्थसत्ये सुप्रतिष्ठाहुपतीतयः परमं पदं पराप्नुवन्ति ॥

कीदशं तत्‌ ।

न तद्भासयते स्था न रराड्मे न पावकः । यद्‌ गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम प्रमं मम॥६॥

तत्पदं सृयादथो न भासयन्ति । तेषां दहि प्रकार कारणानररन्धजन्मकं चेतनाचेतनाभिभ्यञ्चकत्वेन प्रकाशकमनन्यपरकार्तविसकाशात्मना परमशब्द्‌- प्रतिपादितेन स्वस्वभावेन प्रमालेच्छामात्रेण भावयन्पकाशयत्यतः सृयीदीनां कथं तत्पदं प्रकाश्यं स्यात्‌ । अथ तदेव मम यथोक्तस्वसवरूपस्य परमकारणस्य १र- पेशवरस्य धोम स्थाने, यतराप्य यतत्समापच योगिनो न निवतेन्ते, न पुनः संसा- रभमिं नोनाजीववद्वतरन्ति ॥

विकि निण्ये यिनि

१ रना १~ च ' नासि, २ राशा १-अन्यजीवर,

२४० स्व॑तोभद्राख्यटीकासमेता- [अ, ५५

ननु सेच्छामात्रेण सर्वमावप्रकारकेऽनन्य पकाश्यविसकारेकस्वभावे १र- मामन्येवैकसिमस्ततवे प्रमाथसत्वेन ग्यवस्थिते प्रतिशरीरं ज्ञव्वादिधर्मयोगि- नोऽन्योन्यभिनाः कं एव इमे जीवा नाम यथेच्छर्मिन्दरियवं स्वविषये परवृत्ति निवृत्ती छम्बयन्तीति संशयानान्पति जीवविवेकाथमाह्‌ ।

ममेवांरो जीवलोके जीवभूतः सनातनः । मनःषष्ठानीद्धरियाणि प्रृतिस्थानि कषति ॥ ७ ॥

य एष जीवो नाम पदाथः प्ररतिस्थानि राब्दादिभविन परिणतायां यथो- तत स्वरूपायां प्रकृतो स्थितानि, तदेकारम्बनतवात्तदाधितानि, प्राधान्यच्छो- नादिबुद्धीन्दियविवक्षया प्शवेन्दियाणि, मनसा प्रवृत्तिनिवृत्तिसाधनमूतेनानतःक- रणेन षष्ेन सहितानि कषति, उपादेये स्वविषये युञ्जानो हेया ततो निवत- यनाऽऽक्षिपति च, स जीवरेोकि जगति ममे्वांशः। स च प्रतिपादितस्वहूपस्य

( #“

प्रमकारणस्थांशो भाग एव, सनातनो नित्यो जीवभूतो मदिच्छावरादन्या- न्यजीवह्पतां पापतः । किमुक्तं मवति । जीवपरमासनोनीस्ति मनागपि वास्तवो मेदः । एवकारेण जीवस्य विन्मात्रस्वरूपातिरिक्तवस्वन्तरासेपकसेमावनामावोऽ- वधारितः । तेन परमाथतः परमकारणामिनस्थापि प्रतिक्षत्र विभक्तेन्दयवगा- पकरषत्वादिना नानात्वप्रतीतिरचिन्त्यमन्मायारकिजनिताञ्स्य न वास्तवी । सा हि मायाशक्तिस्तचखज्ञानावसरषिमाव्यनिःसारस्वरूपा संप्रति सावैमाववि- भ्रमो द्धावनेनेत्थं व्यामोहयतीति दैवी चेषा गुणमयीत्यादिना प्रगिव प्रतिपादि- ताऽद्धतस्वरूपा । ततश्राऽऽकाशस्य नित्यनिमखविभागानन्तमदहिम्नोऽपि षशदयवच्छे- द्कवशाद्यथांऽशत्वपरिकल्पना, तथा परमालमनोऽपि शरीराधवच्छेदकवस्तुवशा- ज्जीवरूपांरवचखपरिकस्पनेयम्‌ । न तु तस्याक्तस्वहूपस्य षस्तुतो मागाः सभ- वन्ति । योऽपि प्रदीप्हूताररारिस्फुटिङ्कनिचयोपमानप्रतिपादनम्यवहारः प१र- मात्मजीवात्मनोरागमे श्रूयते, सोऽप्यीपचारिक एव, न वास्तवः । यतो ब्रहञविद्‌ एक एव तचं॑परमाथेसदम्रलरसंज्नायामनेकमिव चक स्तीत्याचक्षते । तथा च कश्विदीश्वरो व्याकतप्राणैविर्ूतेन्दियोर्मिभिः प्नद्यान्िवाऽऽमाति । “ तस्मे गररक्षान्धये नमः › इत्याह ॥

१ राक्षा १--सर्वेभावभेदवि-, २ राशा १-प्राणो विराट्‌ भूते.

षो. ८ } श्रीमद्धगवद्रीता । २४१

ननुं ररीरान्तोपात्तदभाशुभकमंणोपावेतवासनाधिवाकित एव जीवः शरी- रान्वरं प्रतिपद्यमानः संसारपरम्प्रापरिवतनमनुभवन्कथं न वस्तुतोऽन्यो मिनो भवेदिति मेदधा्तिमपाकतुमाह,

रारीरं यश्वाप्नोति यच्चाप्युत्करामतीश्वरः।

गृहीत्वेतानि संयाति बायुर्गन्धानिवाऽऽङायात्‌ ॥ ८ ॥

एवं मदशत्वाद्रस्तुतो मदभिनो जीवपदार्थो यच्छरीरमवाप्नीति, केनविन- वीनररीरेण सेबध्यमानत्वाञ्जातव्यपदेशं टमत इत्यथः। तथा यच्चाप्युत्कामति, तत्कम॑परिपाकपक्षय केनचिच्छरीरेण वियुज्यमानत्वादुत्कामंस्तदृग्यपदे शं लभते । तद्यमीश्वरः स्वतन्व्वरूपमा्परपिष्ठः परमासेव सनेतानि सृक्षपरूपाणीन्दि- याणि गृहीतवाऽधिष्ठीयतवेन स्वीकृत्य संयाति, देहादृेहान्तरगंमेव्यपदे शभाग्भवति । न पूनर्मित्यानिर्षभागव्यापकविःमतरेकस्वरूपस्यास्य देहादेहान्तरगमनलक्षणं सं- याने जन्ममरणशब्द्वाच्यं वस्तुतः संभवति । इदम तातय॑म्‌ । पारमाथकख- रूपप्रत्यवमशभावमान्राहन्धजन्मनो निजमायार कतयुद्धावितावच्छेदहेतुविविध- दारीरसंबन्धाज्जीवनानातवमिवाऽऽमासयत्ययगीश्वरः । तेन यथा षटर्कसूटगू - हाधवष्छेदकवस्तुसंबन्धदिकमेव निर्वेभागमाकाशं षरकाड कृसूखाकारमि- त्यादिभेदृव्यपदे शतत्वविद्‌ः प्रतिपद्यन्ते, तथेवायमीश्वरः स्वह्पप्रतिष्ठ एव स॒नानाकार्यकारणसेबन्धानानात्वेमेव प्रतिपद्यते । तत्संबन्पेऽपिः सति यथेव विशद्धसंविन्मयस्वरूपमाघप्रतिष्ठ एव यंथोपमानेन प्रकटयति कृताश्चेदाशया- त्कमलाकरादेथथा दरशमात्रस्वभावो वायुगेन्धान्कमटकृवचय।दिमकरन्दमोदा- सृ्षरूपान्स्वीरत्य कृमुदाकरादिकमा शयान्तरं सेयाति, तथेवायमिन्दिपादीनि गृहीत्वा दहदिहान्तर विन्मात्स्वरू१५िष् एव संयातीव । किमनेनोक्तं भवति । यथा रतत्तदारयगतं गन्धपरमाणुपरिग्रहेऽपि स्परमातगुणान्स्हूपाद पच्यवमानो गन्धवत्तां नावपद्यते पवनोऽथ रत्तबन्धातकतमलसुरभिः कृमुदमकरन्दसृरभिरिति

(9,

विभिन्नव्यपदेश माग्मवति, तथाऽ्यमाता निरावरणानन्तनिर्विमागविदेकस्वभावोऽपि १ राशा १-ननु ततस्ततः शच. २ राश्षा १-' गभ › स्थाने “ गन्त्त्व ३ राना १- चिन्मात्रस्ः°. ४ राना १-' कुसु ` स्थाने ! स्थूलः. ५ रादा १-त्वमिव. ६ रना !?-“ अपि नास्ति. ७ राना १- स्पन्दमात्र-. ८ राना १-तत्तदाकाश- गतं, ९ राशां १-सुगन्धिरिति, १०- वि † नासि, ६९

५४२ सवतोभद्राख्यदीकासमता- [अ. १५

मायोद्धावितदेहादिपदाथसंबन्धानानाव्यपदेशं भजते, न तुं वस्तुतोऽस्य भेदः सेमवति चायमुपमानोपमेयमावो विवक्षितो यद्रस्तन्तरसंबन्धेऽपि स्वरूपापच्यु- तिरस्य ॥ | इति जात्यायुभौगरक्षणविपाकाभिग्यञ्चकजन्ममरणधमैयोगिरारीरादिसेबन्धेऽपि वास्तवी स्वरूपमाजपतिष्ठितामस्याऽऽतमनः प्रतिपा, इदानीं तद्न्तराखवर्षिभागर- पषणविपाकामिग्यञ्चकद रासबन्धेऽप्यस्य तां प्रतिपादयितुमाह, श्रोत्रे चक्षुः स्पशनं च रसनं प्राणमेव च । अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥ ९॥

' क्षेबरज्ञं चापि मां विद्धि सवेक्ित्रेषु भारत › हइत्यादिना प्रदर्दितन्यायेनाय- मेकं ॒एवाऽऽतमा नानाक्षेजवतिंविमभिनविषयाविष्ठातुमात्रेण नानालमिव प्रति- पद्यमानो विषयान्‌ रब्द्‌ादीन्‌ सुखादिहेतृनुपसेवते । ततोऽनुपलग्धतवमत्रैकस- भावाग्यभिचारादेक एव सन्भजते, मेोक्ततवावस्थायामपि तेरनावृतस्वकूप एवा- सावित्यथः ॥

तिष्ठन्तमुत्कामन्तं वा मज्जानं वा गुणान्वितम्‌ । विम्रढा नानुपरयन्ति प्रयनिि ज्ञानचश्चुषः ॥ १० ॥ [ शां पा. १-उत्कामन्तं स्थितं वाऽपि, |

तिष्ठन्तं खन्धव्यपदेदत्वातकरम्चिच्छरीरे तेन पेन जात्यादिना व्यपदेशेना- विच्छिन्नतया स्थितिमनुभवन्त, तथोक्तामन्तं तस्मातादशच्छरीराच्छरीरान्तरा- शभ्रयणायेोद्रच्छन्तम्‌। जन्ममरणव्यपदेशं भजन्तमित्यथ॑ः । तथा तदनन्तराटगु- णान्वितम्‌ , सचादिगुणसंयुक्तं रब्दादिविषयनं सुखाद्यालकं मोगमुपभृज्ञानं, वेद्कत्वमात्रेण तद्धे क्ततवव्यपदेशमा भाजम्‌ । इति जन्ममरणस्थित्यवस्थाख- प्येकस्मिनेव स्वामाविके सवेक्षित्राधिष्ठातरि खलूपे प्रागुक्तेन हरेण वर्तमानं,

( क

विमढा मायारुक्तिमहिम्ना मनागपि स्वूपपरत्यवमशदन्मेषरक्षणेन विशेषेण

®

मुढा विचेतसः । सम्यग्जञानरहिता नानुपश्यन्ति, पारमाथिकेन स्मेण स्थितमपि

तथा परत्यवमशामावान सक्षाक्ु्वन्ति । के तहिं ते प्रयन्तीत्याह-ज्ञानवक्षषः, यथाव स्थितवस्तुसंवेदनमेव वक्षांचनं येषां ते परश्यन्यालमतया सक्षात्कुवेनति ।

१ ररा२ना १-कादभि. २ राशा १-उपरुब्धत्व. ३-रारा १-' मात्रः नास्ति; राना १-'भाअं भजन्तं, ४ राशा १-मश्ौनु ,

क ५

श्लो, १४ ] भ्रीमद्धगवदीता । २४६

भ दसो रूपात्मकविषयसाधनमूतेन वक्षुरासनेन्दिेण सां दृश्यते । तदशने सम्यग्ज्ञानमेव साधनमतस्तच्चभुष्टरषेन निरूपितम्‌ ॥ च, यतन्तो योगिनश्चैनं परयन्त्यात्मन्यवास्थितम्‌ । यतन्तोऽप्यरृतात्मानो नेन परयन्त्यचेतसः ॥ ११ ॥ येऽपि ज्ञानचक्षुषो योगिनः समाहितास्तेऽप्येनं प्रमातानं यथोक्तेन कमेण यतमाना नित्याविदुषोत्साहतया यत्नपराः सन्त आ्मन्यवस्थितं, सद्‌ा स्वभावत एवापरोक्षतया वत॑मानमेव पश्यन्ति । यथावत्पत्यमिजानन्तीत्यथः । अरूवामा- नस्तु यतात्मानोऽप्येनं न पश्यन्ति | किमुक्तं मवति । परमेश्वरानु्रहं विनाऽ- नुन्मिषितसम्यश्ञानत्वाद्रृतस्तदरौनायासंपादित = आसाऽन्तःकरणं यैस तादृशा आसुरसगंभाजो यतमाना अपि तेन तेन केनचित्मकारेणोद्यक्ता अपि न पश्यनति । सम्यश्ञानरक्षणस्य मुख्यस्य ॒तदृरनसाधनस्याभावात्‌ ॥ यश्वायेमवमद्भतशक्तिः परमातमा सोऽहमेवेत्यातमनिष्ठतवेन तत्सूपं परति- पाद्यितुमाह, यदादित्यगतं तेजो जगद्धासयतेऽखिलम्‌ । यच्चन्द्रमासे यच्चाभ्रो तत्तेजो बिद्धि मामकम्‌ ॥ १२॥ यदेतदादित्य॑गतं सू्यसंनिविष्टं तेजो ज्योतिः समस्तं मुवनममिन्यज्ञकतया प्रकाशयति, यचन्दमसि सेमे संनिविष्टमलिटं जगदाप्याययति, यच्चासौ जात- वेदसि स्थितं पाकादि स्वकार्यं निर्व॑तयति, तत्रिधाऽवमासमानमपि ममेषेकस्य से- बन्ध्येकमेव प्रकारं संविदातमकं जानीहि । न द्वसेविदास्मकत्वे कस्यचित्स्- कार्यस्य संपादनपर्थवसायितोपपद्यते । संविचेकेवेकस्य पारमार्थकस्य संवेदि- तुभमेनासाधारणो धर्मैः ॥ ततोऽहमेव सर्वमिवेततरमेतदत एवाऽऽह, गामाविश्य च भृतानि धारयाम्यहमोजसा । पुष्णामि चोषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ १६ ॥ अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमा स्थितः । प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्न चतुर्विधम्‌ ॥ १४॥ [ शां. पा. १-भभ्रितः ]

१ राशा १-“ सा › नास्ति. २ राना १-'चक्चुस्तवेन. २ र्चा १-त्यान्तर्गतं.

२४४ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [भ, १५

गां पृथिवीमाविर्य स्शक्तया व्थाप्य, भूतानि चराचरान्पाणिनोऽहमोजसा स्ववटेन धारयामि बिभर्थि | प्रथिवीगता धारणरक्तिमेमेव स्वाभाविकं बल- मित्यथंः । तथा रसासकोऽमृतमयः सोमो मूला चन्दरासतयाऽऽसानमेवाऽऽमास्य सवां ओषधीः समस्तपाणिप्राणनहेतमता द्भ्यजातीरहमेव पुष्णाम्युपविताः संपा- द्यामि । आप्यायनरूपा ममेव राक्तिरित्यथः । तथा वैश्वानरो जातवेदो मत्वा तदात्मकः सनमेव प्रणमतां रारीरमाविष्टः प्राणापानाभ्यां बहिः सूर्ये नुभवेन व्यवस्थिताम्पां स्वराक्तिमेदाः गां समायुक्तः सहितो मक्ष्यादिभेदाचतुर्वि- धमनं कमेणाम्यवहायं द्रव्यं पचामि, परिणामं प्रापयामि । जाठरस्या्ेः सकट- शरीरविभक्तातमतया वतेमानस्य समस्तानरसपाधिका सर्वपाणिजीवनहेतुयी दाक्तिः सा मैभेवेकस्य राक्तिमतः संबन्धिनीति सप्तमाध्यायादृवुक्तन्यायेन प्रतिषादितैवात्रोपपत्तिः ॥

किच बहुना,

स्वस्य चाहं हादे संनिविष्टो मत्तः स्प्रतिज्ञानमपोहनं च । वेदश्च सर्वैरहमेव वेयो वेदान्तश्दधेदरदेव चाहम्‌ ॥ १५॥ [ शां. पा. १-वेद्विदेव, ]

सवस्य कस्यविद्यणमृतोऽहमेकः परमात्मा हदि स्व॑वस्तुसंवेद्नादिकरणमृते ररीरकदेशे संनिविष्टः, सर्वाथसंवेदितृतया कृताश्थतिः । अतो मत्तो मत्सका- शादेव नान्यतः कृतधित्सरवक्षपरज्ञानां स्मृतिज्ञौनमपोहनरक्षणः शक्तेपसरः। किमनेनोक्तं भवति । इह स्कषे्ज्ञानां क्षेवविषयादिविभागविभक्तभावसवेदक- स्वभावानां संवेदनशक्तिस्तत्तवदाथभावाभावपरिच्छेदकत्वाद्‌ द्विधा प्रवते । तथा हि-कदाविकस्यविदपोहनरूपतया प्रसरति । भावकतवेन च प्रसरो द्विपकारः- ज्ञानात्मकः स्मृत्यासकश्च । यद्‌ मूतपुवंस्य प्रकाशनं तज्जानम्‌। यद्नुमतपू्॑स्य परत्यवमरोने सा स्मृतिः । उभयथाऽपि प्रकाशनामावस्छपोहनमिति निपकारिऽ प्ययं क्षेजज्ञशक्तिपरसरः, सेवेदकात्मकत्वासरमाथरसेवेदितुरेकस्मान्मत्त एव परसर- न्मायाशक्तिवशान क्षेचतया संबन्धतया प्रतीयत इत्यथः । अथ वैवं प्रसरो

--"~~-~---~-----~-~-------------~--- भा = 9 मा ज का क ज [9 क इ यि

१ राश्ञा १.२-स्पृतिज्ञान पोहने-. २ राशा १- शक्ति ` नास्ति,

[पप

श्षो, १५] श्रीमद्धगवहीवा । २४५

मत्तः प्रसरतीति। यथा सकरजगतयक्रियापपश्चपरथनप्रथमकारण मूतः परापरतच्च- ल्पः शब्द्रारिरपि कते एव । तेन चानन्तप्पश्चपरसतेनाप्यहमेवेको वेद्य शत्या- ह-वेदेश्च सर्वौरित्यादि+ बेदा वणाश्रमविभागग्यवस्थितपि विधाक्यानियामकरब्द्‌- राशिः, तस्यान्ते निष्ठो वेदान्तः, आलेव प्रसेश्वर एकं॑तच्वमित्यादिज्ञानव्यव- स्थात्मको वचनप्रपश्चः । तस्योभयरूपस्याप्यहमेवेकः कर्ता । इत्यनेन वेदवेदान्ता- तकराब्द्स्य स्वतःसिद्धतव द्रेतवादग्यवस्थापितिश्वरपरणीततं च प्राकतैमभिपर- तम्‌ । यतोऽयमत्राऽऽशयः। इहाँहमदयवित्पका रेकस्वभाव एकः पदाथः प्रमाध- सानित्ययं तावत्तिदधान्तो व्यवस्थापितः । स चेवंविधोऽहं येनाग्यभिचारिणा प्रत्यवमरांत्मकेन धर्भेण तथाविधं स्वरूपं व्यवस्थापयामि तत्रं शब्दतम्‌ । तदस्य परमाथतो मत्सहूपामिनलस्यापि मदिच्छोद्धाकितेदेताभासमाननानाजग- द्वावभेद्ष्यवस्थापकतवेन विजृम्भमाणस्य तद्रदनन्तविकल्पात्मक स्वरूपमपरं रब्द्‌- तत्वम्‌ । तस्य चेवंविधस्य क्ञानधर्मस्येव विकल्पातमकस्य भोत्रगराह्वध्वनिविशेषा-

, तकतयाऽवमासितः पदार्थः सेकेततया मयेव सत्यसेकल्मेन परमगुरुणा पवैषामपि पूर्वेण परेण पुरुषेण भृखूयकारथज्ञेयार्थविषयतया वेद्वेदान्तरूपषाचकत्वेन पतिनि- यमितः । ताटगर्थवावकृखेन चावभास्षमानमेव वेद्वेदान्तयो्मत्कायत्म्‌। तदने- नानन्तप्रपञ्चनापि वेदवेदान्तप्राधान्यप्रतिपादितेन शब्दासकेन स्वरक्तिपरसरेण नानावाच्यनिष्ठतयाऽवस्थितेनापि परमाथंतश्विदात्मकमत्स्वहूपव्यतिरिक्तपदाथान्त- राभावादहमेवेको योद्धव्य इति वेदैश्च सर्वैरहमेव वेध इत्यनेनोक्तम्‌ ॥

तदित्थं स्थिते त्रिप्रकारः प्रमातृव्यवहारो व्यवस्थितः । तथा च भोतिक- दारीरनिषठाहपरत्ययनिबन्धनो व्यवहारः स स्थः प्रमाता । यस्य च ताद्रक शशरपेदकतन्धतिरिकजीवनिष्ठाहपत्ययनिवन्धनो ग्यवहारः स सूक्ष्मः प्रमाता | दषितो मेदस्फृरणान्मायीयो प्रमातारो । यस्थ पुनरशेषक्षे्व्यापकपरमाथसं- वित्मकारोकस्वभावपरमाथनिषठाहुनिबन्धनो मेदप्रतीपिकलत्पनामातरसंस्पररून्थ- स्वरूपपत्यवमशमात्ातको व्यवहारः स॒ प्रमाथंसत्यः परमपुरुषः । ततस्व- ह्पसमापतिश्च परा सिद्धिरिति क्रमेण प्रातिपाद्यन्शास्रसिदान्तसंग्रहं प्रदश- पितुमाह,

१ राना १-परा । इत्यादि.“ अपि ` इत्यन्तं नास्ति. २ राशा १-तस्यान्तो. ३ रादा १-^ अहे › नास्ति. ४ राशा२ना १- ज्ञान ' नास्ति,

२४६ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [ अ, १५

द्वाविमो पुरुषो लोके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरः सवांणि भृतानि कूटस्थोऽक्षर उश्यते ॥ १६॥

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहतः ¦ यो लोकजयमाविरय बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ १७ ॥

यस्मारक्षरमतीतोऽहमक्षरस्थापि चोत्तमः। अतोऽस्मि लोके वेदे च प्राथितः पुरूषोत्तमः ॥ १८ ॥

थो मामेवमसंमूढो जानाति पुरुषोत्तमम्‌ । स॒ सवविद्धजति मां सर्वभावेन भारत ॥ १९॥ [ शा. पा. १-अक्षरादपि, |

यद्यप्यापतनिकयेव क्लोकचतुष्टयमेतन्धाख्यातपायम्‌, तथाऽपि विसषर्थ ष्याख्यायते । इह हि छोके परमेश्वरमायाशक्त्युद्धावितक्रीडामातपरमार्थे समस्ते जगति द्विव पुरुषौ । द्विभकरिव मेदनिबन्धव्यवहारा पुरुषजातिरित्यथैः । अव एव॒तावन्योन्यभिनतया सर्वप्रमात॒संवेस्वरूपत्वे सतीमाषैति प्रत्यक्षमिरदेश- ` विषयेणेदशब्देन निर्दि्ौ । कौ ती द्वाविति तयोः संज्ञामाह-क्षरशवाक्षर एव चेति । तयोदक्षणमाह । एकस्तावत्क्षरः प्रतिक्षणविनश्वरजन्मादिविकारयोगिभोतिक- रारीरनिष्ठाहकारासकतात्सरूपसंवरनशीटः । तथा हि शररगता जन्मादयो विकारास्तद्धर्मानुविधापिनि तभ्यतिरिक्तस्वमवेऽपि तस्मिनपचर्यन्ते । ततः सर्वाणि मृतानि क्षर इत्युक्तम्‌ । तथा निर्विकारसंविन्मात्रनिष्ठताक्क्रस्थ- वतप्व॑तशिखरादिवनिष्प्रकम्पतया स्थितः कृटस्थोऽत एव क्षरस्वरूपविपरीतत्वा- दक्षर इत्युच्यते । अनेन मध्यमा सूक्ष्मा दृशा पुरुषस्य प्रतिपादिता । यस्थां ज्ञातमा्रस्वहूपनिष्ठत्वासक्षरस्वह्पक्तेयररीरथरमानुविधायितवं च नास्ति । प्र- स्परभेदेन व्यवस्थिता नानाक्षेषज्ञपतीतिश्च न तावदुच्छिना । एवं मायोद्धा- विते पुरूषजातिद्वैविध्ं प्रतिपा पारमार्थकं परपुरुषस्वहपं॑प्रतिपाद्यितुमाह, उत्तमः पुरुष इत्यादि । एताभ्यां क्षराक्षररब्द्‌प्रतिपादिताभ्यां पृरुषाभ्यामन्यः सत्यस्वरूपमातरप्रतिषठितत्वाद्विरक्षणोऽ्त एवोत्तमः सवैपृरुषातिश्ापिधरमाऽत एव परमात्मा मायाहेतुकागमापायानित्यधमेसामान्याधिकरण्याभावातरमो निरु- तरः सत्य आत्मा चेतनोऽसावि्युक्तः । कोऽसौ ! यो निष्पतीषातसखच्छ- न्द च्छाप्रिस्पन्दतादीश्वरः संनिद्‌ चराचरमनन्तभावमात्रं संततं ठोकत्रं

श्ो..१८ } श्रीमद्धगवद्रीता । २४७

सकलं जीवरोकमाविश्य तथा प्रकाशकतया व्याप्य बिभर्ति धारयति । इत्थं स्थितिमनुभावयति । सामान्यसंवित्पकारमातरप्रकाश्यमानतामन्तरेण न कश्चिसदार्थो न केनवित्पदार्थनावस्थातुमरमित्यसषृदुकमेव । एतत्का- रेण खोकवयस्य वचाव्ययमिति विशेषणे प्रवाहनित्यत्वादक्षयतवविवक्षया बोद्धभ्यम्‌ । अत एव मायीयपुरूषवेलक्षण्यं परतिषादयितुमाह-पस्मादित्यादि । यतो हेतोयथाप्रतिपादितं स्वरूपं क्षरं स्थरं पुरुषमतिक्रान्तोऽक्षरस्य सूक्ष्मस्य च॒ यथाप्रतिपादितसवरूपस्यासत्यमेद्‌परत्ययाभावादुत्तम उक्कष्टस्ततोऽन्वर्थय। संज्ञया टोकरास्रयोः पुरुषोत्तम इत्यहं परतीतः । एवं च यथोक्तेन प्रकारेण यो योगी मामसषम्‌ढः संदेहादिमाहरहितः सन्पुरुषोत्तमतया स जानात्यासतवेन परत्यवमृशाति, स॒ विशेषितज्ञेयतचवत्वात्सवंभावेन सवांसकतिन वास्तवेन भजति, सेवते । स एको मुख्यया वृचा मद्धक्त इव्यर्थः । सर्वभावसंवित्सोतसां सामान्यसंवित्मकाशसागरसामरस्थामुभववक्षणं विज्ञानं मद्धक्तेः परं हूपमुक्तम्‌ । यदुक्तं स्तोत्रे केनवित्‌- वित्मकाशपरामशरक्तिमूत्याऽवशिष्यते | अप्यद्वयद्‌ शोन्मेषे भव्यानां भक्तिरेव ते ॥ इति ॥ थथोक्तज्ञानफरनिर्देनाध्यायमुपसंहरनाह,

इति गद्यतम शाश्च मया प्रोक्तं तवानघ । एतद्‌ वद्ध्वा षुद्धिमान्स्यार्छतरृत्यश्च भारत>€।॥२०॥

इति श्रीभगद्रीतासूपनिषत्सु पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५॥ [ शां. पा. {-इदमुक्तं मयाऽनघ. |

[> २० तमरृलोकात्परं-‹ तावद्भमति वै जन्मुयावत्तस्वं न षिन्दति । जा(ज्ञा)ते तचे तु वै तस्य ज्ञातव्यं नावरिष्यते । इत्यधिकं कुत्रचित्‌. ]

इति यथोक्तेन प्रकरेण गुह्यतमं सवेरहस्यातिशायि राखमिदं भवता पत्य- क्षानुमृतफठे मयाभिहितम्‌ । नातःपरं वक्तव्यमस्तीत्यथंः । अत एवाऽऽह, एतद्‌ बुद्ध्वा च बुद्धिमन्तः प्रमातारः शरीरादिहेयवस्तुनिमग्नवित्ततवात्तेषां तथा, एतदेवनुष्टाय कतरुत्यः पुरुषः स्यात्‌ । छृतं निरवरोषितं छृत्य यथा करणीयं

येन स तथा । एतज्ज्ञानप्रतिपादिताथानुष्ठानम्यतिरेकेण या काचित्‌ कियाऽ-

अदायिक ० ० ~ --------~-------~> ~ =

१ राशा १-प्कुष्टः. २ राना १-.सरितश्लोतः, ३ राना १-न्भेषभवानां,

२४८ सवतोभद्राश्यदीकासमेता- [अं, १५

ुष्टीयते तया सम्यगनुष्टितयाऽपि न छतार्थः स्पात्‌ । इति स्व॑ज्ञानानां सर्वक्रि- याणां च यथोकज्ञाननिष्टतवेनानुष्ठितानां परमालसस्वहमस्मापत्तिरक्षणपरसिदि- साधनत्वमितयोम्‌ । ऊध्वाधःङ्केरमूखाभितफखपदव्ीकरममम्रिशखा- संतानव्यक्तसच्वाद्यपचितविषयवातपत्रोघवितम्‌ । अश्वत्थं छेत्तमेन भवनचथमयं तच्वदिग्भ्यक्तेहेतोः सन्तोऽध्यायेऽत शसं तपननिगणिते बोधमृक्तेजयन्तु ॥ ॥ इति श्रीमद्राजानकरामकविरविते वाक्यार्थान्वथमात्रे सवैतो- भद्रनाम्नि भगवद्रीताविवरणे पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥

॥ अथ षोडसोऽध्यायः ॥ एवमस्य पञ्चदशाध्यायपयन्तशाख्रोपनिषद्मूतस्य ज्ञानस्य पूर्व, महात्मानस्तु मां पाथं देवीं प्रुतिमाश्रपाः । भजन्तेऽनन्यमनसो ज्ञात्वा मृतादिमन्ययम्‌ ॥ -इव्यादि । मोघाशा मोघकर्माणो भोपन्ञाना विचेतसः । आसुरीं राक्षसीं चेव प्रतिं मोहिनीं भिताः ॥ इत्यारना सगेदयोद्धतिन विषयाविषयविषेचनादि यत्सूचितं, तदिदानीमने- नाध्यायेन वितत्य निर्णीतु, |

तथा

।

श्रीभगवानुवाच । अभयं सत्वसंश॒दिज्ञानयोगव्यवस्थिपिः। दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम ॥ १ ॥ अहिंसा सत्यमकोधस्त्यागोऽसक्तिरपेशयुनम्‌ । द्या भतेष्व॑लो्यं च मार्दवं हीरचापलम्‌ ॥ २ ॥ तेजः क्षमा धृतिस्तु्िरद्ोहोऽनभिमानता । भवन्ति संपद देवीमामिजातस्य मारत ॥ ६ ॥ [ शा. पा. ९-त्यागः शान्तिः. २-अकेोुप््वम्‌. र-धतिः शोच, ४-नातिमनिता,. 1

१९ राना १-ङुतार्थी, २ राना {-आस्थितराः,

श्वो. ३] भ्रीमद्धगवदहीता । २४९

इह प्रथमाध्यायोरोद्घातपरदारशतविमागेन देवस्याऽऽसुरस्य च स्ेस्यावान्तरभेद- परिकल्पनया यद्यपि बहवः प्रकारा उक्तास्तथास््यधुना मेक्षेकनिष्ठतामिन्यञ्जक- गुणसामभ्रीसंपनरयो तमस्य देवस्य सगैस्य परापरभेदेन द्विपकारत्वं तावत्मति- पाद्यते । तत्रामयाद्योऽनमिमानतान्ताः सपरद्विंरतिगुंणाः सामान्येन देरी संपदं दैवसरगसंपा्ं तदाभिमृख्येन तां स्वीकर्मु जातस्य कर्ममूमों रन्पजन्मनः पुरुषस्य वन्तीति य्प्युक्तास्तथाऽ्प्यमयाद्यः परथमे चत्वारो गुणाः परां दैवीं संपद्ममिजातस्य भवन्ति । दानादयस्तु विदषा अपराममिजातस्य भवन्तीति विरेषोऽ विवक्षितः । स तथेव व्याख्यायते । ताभयं सवतः कृतश्वेतनावे- तनरूपाद्धावजाता्थोक्तादयज्ञानपत्िष्ठितवदधिते सत्यासामेदेन प्रतिषा्य- मानाद्धयस्याऽऽसब्यातिरिक्तपदाथाश्रयस्य पेम्तितविषयप्रापिविधानादिहषोः सत्वस्यामभावः । तच प्रमा्मस्वरूपसमापनकस्पस्य योगिनो भवतीति । यद्‌- कतमुतरदेवपादेः,

यो विकस्पमिद्मथमण्डलं पश्यती शनिखिखं भवद्रपुः । स्वात्मपक्षपरिपूरिति जगत्यस्य निप्यसृखिनः कूपो भयम्‌ ॥ इपि ।

तथ तस्थ कारणभूता स्वशुद्धिः सचवगुणप्रधानवात्सखरब्द्वाच्यस्य वित्तस्य रद्धिदमरपक्षाटनाभ्यासानैम॑स्य्‌। तथा तस्या अपि कारणमृता ज्ञने यथापरतिपादितशास्राथंबापे व्यवस्थितिर्मिरपष्टवा प्रतिष्ठा । तथा तद्धेतौ योग- दाचोदितस्वकर्मानुष्ठानरक्षणे प्रसिमन्समाधो व्यवस्थितिस्तथेव मििष्वा प्रतिष्ठा । इत्येते परां दैवीं संपद्माभिजातस्य योगिनो धमाः संभवन्ति। स द्याषूढदशां प्राप्तः। अथ दानं खद्रव्यस्य पर२[खव |वापादनम्‌ । तच द्विभकारम्‌- करुणामात्रहेतुके दीना्य(थजनविषयत्वेनावेशेषपरवात्तकमेकम्‌ । शस्लचोदित- विधिविशेषसेपत्तये विशिष्टे तिकरतव्यतासेस्छतं पादेशकाखादिविशेषभपरम्‌ । तथा दमः, शाख्रविरुद्धभ्योऽर्थम्य इन्द्रियाणां बाह्लान्तरागां निग्रहुः। तथा यज्ञो वणाभमक्रमे विभक्त नित्थनेमितिकमेदेन द्विविधो विश्िष्टदेवतायागः । तथा स्वाध्यायो यथास्वमध्येयत्वेनापादेषटस्य शाखस्य मन्वदेवाऽध्ययनमभ्यासेन बोधः। तथा तपस्तथैव नित्यनेमित्तिकमेदेन शाद्चीयनियमपूव कषतुष्णादिसहि- ष्णतया रारीरतपनम्‌ । तथाऽऽजवमृजुत्वम्‌ । प्ररुतिस्ररब्रजलांरकारपुरसन-

[णगि

१ शशा २ ना १-“ उत्पल्द्‌वपादैः ` नास्ति. २ रारा ९१-ब्ह्ममाकाठम्भनत्वात्‌

३२

२५५० सवेतोभद्रास्यटाकासमेता- [ अ. १६

त्वात्‌ । समस्तकायवाकिचत्तसाध्याक्रिय।विरेषसाफव्येककारणमकैटित्यम्‌ । तथागरहृसा शास्निषिद्धायाः प्राणिवधारक्रियायाः कामकोपरोमहेतुकायाः रुतकारितानुमोदितादिविशेषपरिसुद्धं परिवजेनम्‌ । वथा सत्यमात्यन्तिक- मूवहितसेपादनामिसंधिपरिशुद्धे यथादृ्टानुमिताथकथनम्‌ । अक्रोधो रिसानि- प्पत्तिहेतोविषेकहारिणः कोपाख्यस्य विसक्षोभस्याभावः । त्यागो दानस्योक्त- त्वात्तत्तक्कियाफङाभिसंधः परिहारः । अभक्तिः शाखविहिितसेव्येष्वनिमभ्राषे- तत्वम्‌ । अपेन, पिशुनः १२दषसूचकस्तस्य भावः पेशुनम्‌, तद्भावो राजादिविषयेदुषातपरावद्यनिष्करणामावः । अथ दया मृतेषु सवपाणिष्‌ ्ेशा- परेषु तद्ज्जिहीषया करुणा । तथाऽोल्यम्‌ | टोटो निषिद्धविषयेषु लम्पट- ववं रोर्यम्‌ , तद्मावोऽरोत्यम्‌ । तेष्वपवृ्तिरित्यथैः । निषिद्धेषु विषयेषु पवत्तावपि सत्यां रागदरेषराहितत्वेन माव्यम्‌ । तथा मार्दवं मृदुषु निखिेषु मूत- मात्रेषु स्वासमह्पेश्वरतवमावनयाऽतिकोमलान्तःकरणः । तस्य मावो मादम्‌ । तथा हीर॑ना। आस्मिनिपेविते साधूननो मां विगरहीदित्याशङ्कया दुरिन्तितदु्॑व- नदुश्रे्टितेषु जुगुस्तितति यावत्‌ । तथा चापरम्‌, चपरः सत्कर्येष्वस्थिरः,

तस्थ मवश्चापठम्‌ । तमावोऽवक्यकरणीयेष्वपमत्तव्पित्यर्थः । तेजः प्रानभिमवनीयकारणत्वं सवाभाविकमोजः । तथा क्षमा तेनस्वितवे सत्यपि प्रापराधसिष्णुता । परपरिरवसादहेतो सेनिह्िऽि चमप-

रिखन्दाच्यवनलक्षणं धेभम्‌ । तथा तुष्टिः सर्वथा सर्वदा विषाद्दोषा- नाक्रान्तवित्तत्म्‌। तथाद््रोहुः प्राणिनां हननविषयाया इच्छाया अप्यभावः। तथाऽभिमानिता, मानो देहादिष्वनि्येष्वहुकारः, तथा परतन्त्रेषु भोगेषु मम- कारः, स सयदा निश्वरत्वादतिरायवानभिनान उच्यते । तदभावोऽनमिर्मानः । सु च मुमृक्षुणामिव संमवति। ते हि यथोक्तामिमानमहादोषोच्छेदनित्योदात्ता भव- न््यत एव च तैस्मिन्सति दानादयो धर्मा दवसंपदभिग्पक्तिहेतवः संपद्यन्ते । इति सर्वषां संस्कारत्वेन तस्य पयन्ते निर्दक्षः छतः |

१ राना १-शून्यम्‌. २ राश्ञा १-तथा. ६ ररा १-वतिषु. ४ राशा १- °अत्ततेत्यर्थः- ५ रहा १-नीयत्वकारणं. ९ राना १ सृपरि-. ७ रश्षार२ ना १ हवन. ८ राशा २ ना १-अति-अतिमानः-नातिमानिता; मूहपाऽस्य शा. पाठानुसारेण शद्धिः १ ९ राश्चा२ना १-८ च तस्मिन्‌ ' स्थाने ' सर्वस्मिन्‌ '

क्षो, ५] श्रीमद्धगवद्रीता । २९५१

एवं मुमृक्षुजनाव्यमिचारिणीं देवसर्गाभिव्यञ्जकां परापरा गुणत्तमभरीं प्रतिपाये- दानीं तथेव द्विभकारस्य तद्विपरीतस्याऽऽसुरस्य सर्गस्य तां करमेण प्रतिपादयति । देवसगेवत्रापरमेदेनाऽऽसुरोऽपि सर्गो द्विपरकारो विवक्षितः । तत्र तमोगुणपधानो नरकतिषग्योनिपातेतुः णर; , केमाधिरृतपुरषासकोऽपर इत्यस्यागरे विस्तरेण षि- दोषणानं वक्ष्यति । संपति सामान्यगुणोहैरदरिणाऽऽसुरीं संपदं प्रतिपादमितुाह, द्म्भो दर्पोऽतिमानश्च कोधः पारुष्यमेव च । अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थं संपदमासुरयम्‌ ॥ ४॥ [ शा. पा. १-र्पोऽभिमानश्च. ] एते धमां आसुरीं रजस्तमःपधानत्वदसुरश्नेनोक्तां संपदं ररीरादि- पर्तिमभिमतां स्वीकतुं जातस्य कमेमूमावुत्नस्य पुरुषस्य भवन्ति । तत दम्भो टृष्टमात्रपरतया अद्धारहितवित्तत्वेन नानाविधधमेक्रिथाचरणम्‌ । दषः खगुण- संभावनया हषमोहासकथित्तविकारः । अभिमानात्मा ख्यातः । केधो रहिषा- हेतुर्विकारः । पारुष्यं व किचित्तवेष्टानां रूक्षता । अज्ञानं ज्ञानस्थ पदार्थतच- बोधस्यामावो दम्भादिसवंदोषहेतुमृततात्सर्वेषामन्ते निष्ठः । इत्येते रजस्तमः- परमा धमां आसुरं सर्गं सूचयन्ति ॥ एतयोः सगेयोः फरं निद्ुमाह, देवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायाऽऽसुरी मता । मा शुचः सेपदं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव ॥ ५॥ एषा यथानिर्टा देवी संपदैवसगंनिवत्िर्विमोक्षाय संसारदुगौपक्रासमे । न हि यथोकगुणानुमितदेवसरगमाग्विमोक्षमनवाप्य ततो निववैत इत्यर्थः । आसुरी पुनस्तद्विपरीता बन्धटक्षणा, तद्विपरीतफठेव । ततश्च तं दुस्तरात्ससारद्ग॑क- थमहुमेवं मुच्येयेत्यासन्यसामथ्यंजनितं चोकं मा कर्षी;ः। यतो यथोक्तरक्षण्त- वादृहिवीं संपदमभिजतोऽसि ॥ अथ दि विधत्वमेवं सगैस्य कर्माधितं जनं परति निर्यामतुमाह,

१ रारा २ना १-अति..

२५ स्॒वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, १ ६

दो भतसगों लोकेऽस्मिन्दैव आसुर एव च । देवो विस्तरतः परोक्त आसुरं पार्थं मे शृणु ॥ ६॥ [ शां. पा. १-विस्तररशः ] यथाप्रतिपादितेन विभागेन द्रो, हविव न ततीयो मतानां कर्मभूमिजन्भनां परुषाणां सर्गो परदुमावो । कोतो ? देव आसुर एव च । तत्र सचगुणपरधा- मृत्वाहिवसं बन्धिसगेसदश उपचारहिवशब्देनोक्त एकः । तथा रजोगुणपरधान- तवादासुरसंबन्धिसर्गसदरास्तथेवोपचाराद्‌ द्वितीयः । तयो्ैष्याहेवः परापरगुणप्रति- पाद्नमात्रेणोदष्टठो न तु विस्तरेण गुणप्रतिपादकक्रमेण वितत्य परतिपादितः। आसुरस्तु सामान्यतः प्रतिपादितः, तमिदानीं कृथ्यमानमवधारय ॥ ततरपिरस्य तावदासुरस्थ सगेस्य स्वरूपमाह, प्रवृत्तिं च निवृत्ति च जना न विदुरास्राः। न दोचं नापि चाऽऽचारो न सत्यं तेषु षिथते ॥ ७ ॥ असत्यमप्रतिष्ठं च जगद्ाहरनीश्वरम्‌ । अपरस्परसभूतमंकिं चित्क महेतुकम्‌ ॥ ८ ॥ एतां रषटिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽस्पब्द्धयः। प्रमवन्त्यु्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽशभौः ॥ ९॥ [ शा. पा. १-ते. २-किमन्यत्कामहेतुकम्‌. २-तोऽहिताः. 1 आसुरा उद्विक्ततमसो जनाः परवृत्ति संसारपवतनहेतुमूतं शक्षचोदितं कमं न विदुर्न जानते, न च निवत्तिं संसारनिवतनहेतुमं ज्ञानादिसैस्छतं कमं । ते स्वगपिवगैटक्षणफटनिखेक्षतया दृष्टमात्र योजनं कराऽऽरमन्त इतथंः । अन ` एव प्रव्तिनिवत्तिसाधनानि तेषां न संमवन्पीव्याह-न शोचमिति। शोचं श।स्- नियमितेतिकर्तव्यतासंपाययं रचित्वं, कयवित्तयोः शुद्धत्वं तेषां नासि । नापि चाऽऽचारः शाखनियमितं वाङ्भनःकर्थमिर्विरिष्टम।चरणम्‌। न च सत्यमुक्तटक्षणं यथादृष्टानुमूतारथकथनम्‌ । सर्वत्र यथेष्टवेष्टा एवं इत्यथः । कृत एवम्‌ यत इदं जगनीवरोकं शाञ्ीयमर्यादया वतेमानमसत्यमवस्तुभुतमाहुः । अतश्च त- त्स्थित्यर्थं शाखरेण रोचादिम्यादा या स्थापिता सा मुग्धप्रत।रणाधति ते कथय - नीत्त एवापरतिष्ितं त एतदाहुः । नाप्यस्य निसगंसत्यरूपस्य शोचादिः

=

१-८ मानेणित्यादि, "पादुक इत्यन्तं ' राशा १ नास्ति; राशा २ प्रान्ते हिखितम्‌,

पो. १० ] ्रीमद्धगवद्रीता । २५६

प्रतिष्ठा स्थितिः करु शक्येत्यथेः । अनीश्वरं वैतदाहुः-नास्य कशिदीश्वरो नियन्ता संभवति, यत्पणीतशस्चचोदिताः शोचादयोऽनुषठेया मवेयुः । अपरसर- संभृतं, भावानामन्योन्यकायंकारणमावो यः प्रत्यक्षः शसेण वा व्यवस्था- पितः, तं ते नास्तिकाः स्वमावमातज्रवादिनो नेच्छन्ति । सवः कृशिद्धावः स्वय- मत्प्ते, स्वथ च विनर्यति, न कारणान्तरमपेक्षते, इत्यपरसरसेमूतमिदं सवं- माहुः । वथाऽकिवित्कमविधमानं किवित्सत्यहपमंश्मात्रमपि यस्य तचाद- दामाहुः । अत एवाहतुकम्‌ । स्वकमाधिकारणरहितम्‌ । तेषामेवंविधानां टोकाय- तिकादीनां तामसानां व्यापारमाह- ते येतमेवंविधार्मश्वरकमपररोका्यभाव- वाद्मथीं दृष्ट नास्तिकदरोनमवष्टम्थ गाढमवरम्ब्य नष्टालसनो नष्ट आता सनेवाददयनं प्राप्तः परमाथसत्यश्चिदूपः पदार्थो येषांते तथा । त एवा- स्पबुद्धयोऽल्पशास्चविषयदृरशित्वात्परिमिता बुद्धिर्ध्थेषां ते तथाविधाः सन्त उग्रेककमौणो दारुणव्यापारा आत्मनो जगतो जीवटोकस्य क्षयाय विनाशाय प्रवतन्ते, तदथमव कर्माणि कुरुते । किमुक्तं भवति । त एवंविधा नास्तिका यानि कमणि कुवते तेषां नरकतियक्स्थावरादिभावपरिणामः फलम्‌ । न ते पनः कर्ममूमो पुरुषयोनिमासादयन्तीत्यर्थः । अत एवाशुभाः पापतलकाः ॥ एवमुद्विक्ततरतमस्कस्यासुरसगंस्य स्वहपं प्रतिपायेदानीमदिक्तरजस्क- स्यापरस्य तत्मतिपाद्यितुमाह्‌, काममाभत्य दुष्पूरं दम्भलोभमदान्विताः | असद्रहाभिताः ऋूराः प्रचरन्त्यशुचे बताः ॥ १० ॥ [ शां. पा. १-दम्भमानमदा. २- मोहाद गृहीत्वासदूयाहान्प्रवर्तन्तेऽशुचि. ] अन्य आसुरजना एवंविधाः प्रचरन्ति ग्यवहूरन्ति । फ छृता। दृषप्रं दुःखेन पूरयितु[पृणं कर्तु न शक्यं कामं विषयतृष्णात्मकं सकल्पमाध्नित्यावम्ब्यात एव दम्भेनोकटक्षणेन रोभेन गर्वेण मदेन चित्तोद्ेकेणानिता अनुगता व्याप्ताः | तथाऽसदृग्रहाभितास्तथाविषदुष्टामिनैवेशवलाम्बिनः । ततश्च कृरा हिसादिषु निरपेक्षाः । तथाऽदूवित्रता अशचीनि शास्लपारद्टानियमाप्रवतनेन नान्तःश- दधानि तानि तानि काम्यानि त्रतनियर्मोवशेषा येषांते तथोक्ताः । किमुक्तं

९ राशा १-“ आत्मनो › नास्ति,

२५ स्वतोभद्राश्यरीकासमता- [अ. १६

भवति । रजःप्रथानलखाद्‌ बरतादिषूपं कामनानिमित्तके कमाऽऽरमन्ते तमोनुगतत्वा- ततेषामदविभवेत्‌ । दम्भादिदोषान्विताश्च ते भवन्ति ॥ किंच,

चिन्तामपरिमेयां च प्रकयान्तामुपाभरेताः।

कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः ॥ ११॥

आशापारारतेबंदाः कामक्रोधपरायणाः । ईहन्ते काममोगार्थानन्यायेनाथंसंचयानर ॥ १२ ॥ [ शा. पा. १- भोगार्थम्‌ „| त एवंविधा अथेसंचयान्‌ धनसमृद्धीरीहन्ते वेष्टन्ते । कीटशान्‌। कामभोगा - धान्विषयास्वाद प्रयोजनान्‌ । कथमीहन्ते ! अन्ययिनान्यायः शान्ञीयाधिका- रिदेशकारावस्थाचयपेक्षमुख्यकत्पानुकर्पविहितस्ववत्तनियमस्तं विना । कीदशाः सन्त एवं कुर्वन्ति ! चिन्तामथांजनविषयं ध्यानमप्रिमेयां तततृष्णाया आनन्त्या- द्हुविधान्‌ । कितु प्रखयान्तां, प्रठयो विनाशः शरीराभावोऽन्तो सानं यस्यास्तां तादृशीमुपाभ्ता आरम्बितवन्तः । तथा कामोपभोगपरमाः, काम्यन्त इति कमानि विषयसुखानि तेषामुपभोगः सततमनुभेवनं परमः फठतेन प्ररे यषाम्‌ । अत एव च तावत्कामोपभोगमात्रमिह सार इति निश्चिता निऽस- रायबुद्धयः । अत एव तद्विषयामिराशाभिर्मनोरथेरेव पाशं रतेैन्धनरज्ज॒सम्‌है- वेद्धा: सेयता विप्रितविषयान्तरस्वातन्त्याः । तच्च कामक्रोधरागदरेषाविशनि- विषयो परायणमाश्नरयो येषां ते तथाविधाः ॥ किच,

इद्मय मया लब्धमिदं प्राप्स्ये मनोरथम्‌ ।

इदमस्तीदभपि मे भविष्यति पुनधंनम्‌ ॥ १३ ॥

असो मया हतः राद्र्हनिष्ये चापरानपि ।

ईश्वरोऽहमहं मोगी सिद्धोऽहं बलवान्षुखी ॥ १४ ॥

आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृक्ञो भया ।

यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानषिमोहिताः ॥ १५ ॥

शो. पा. १-इमम्‌.|

१ राशा १-भवति, २रारा२ना १-कालानु. ३ राना !-पापश्तेः,

श्यो. १८ ] श्रीमद्धगवद्रीता । २५५५

अनेक चित्ता विभ्रान्ता मोहस्येव वरं गताः। प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति निरयेऽशुचो ॥ १६॥ [ रा. पा, १-' चित्त. २-मोहजाटसमावृताः, ३-नरके. ] इत्येवं विधेनाज्ञानेन तच्वाथावबोधामविन विमोहिता वेवित्यमापादिताः सन्तोऽदुचावत्यन्तामेध्ये निरये गर्भवासादौ नियते निमज्जन्ति, पृनः पुनर्जायन्त इत्यथः । कीदशेनाज्ञानेन ! अध्यास्मिन्दिनि तावाद्‌ धनादिं वस्तु मया रब्धं, स्वीरृतम्‌। इदं च मे चेतसि स्थितं मनोरथममिरषितं वस्तु प्राप्स्ये, इदा- नीममिगमिष्यामि । इदं तावद्धनं सुवणा धस्त, विद्यते । इृत्थमित्थं चान्यद्रलादि भविष्यति स्वत्वमौपस्यते । तथाऽतो कथिद्विपुव्यौपादितोऽपरानपि तैसतेरपाये- व्यापादृपिष्यामि । तथास्हमीश्वरो व्रम्यपृरूषादीनां स्वामी । तथाऽहं मोगी विषय- सुखान॒भविता । सिद्धो रन्पप्रतिष्ठोऽहम्‌ । तथा वखवान्तामथ्ययुक्ताऽहम्‌ । तथा सुखी स्वीरृताभिषषिताविषयः । तथाऽऽढचो धनवान्‌ । अभिजनवान्कुटी- मोऽहम्‌ । किं बहूना । केः परो मया तुल्यो विद्यते । तथा यक्ष्य यज्ञानाचरिष्यामि । तथा मोदिष्ये हरषमनुभविष्यामीविषभैतव- तैमानमविष्यत्कारमाविषु शरीरविषयादिष्वनित्येषु मावेषु॒विकस्पेरनेकं प्रति- क्षणे विद्यमानताद्भहूपं चित्तं येषां ते तथा । अत एव विप्रान्तास्तचावगम- भावादिरेषेण मान्ता अनवस्थिता । यतो मोहस्येव तमोहूपस्याज्ञानस्य वदो गतास्तत्रारतन्त्यं प्राप्ताः । ततश्च कामानां शब्दादिसुखानां मोगेऽनुमवे प्रसक्ता अत्यन्तप्रतह्पेण प्रकषण सक्ता निमप्रचित्ताः ॥ रच, आत्मसंभाविताः स्तभ्था धनमानमदान्विताः । थजन्ते नाम यज्ञस्ते दम्भेनाबिपिपषकम्‌ ॥ १४५॥ अहंकारं बलं दर्पं कामं कों च संथिताः। मामात्मपरदेहेषु प्रदविषन्तोाऽभ्यसूयकाः ॥ १८ ॥ ते पूर्वोक्तविशेषणा रजस्तमःपधाना आसुरसरगभाजो यजन्ते नाम । नाम- शब्दोऽरीकपयोयः। तेनाटीकमेव निष्फठमेव यजन्ते यागक्रियामनुतिष्ठन्तीत्यथः।

[ कि = 1 0०0000०0 धा था

१ राक्षां १-' नियतं ` स्थनि निपतन्ति. २. राना १-पुनोजा. ३ राना १- भाप्स्यते, ४ राना `!~“ किंच › नास्ति.

२५६ स्वतोभद्राख्यटोकासमेता- [अ. १६ कृतो निष्फलमेव । यत एवंविधाः सन्तो दम्भनोक्तरक्षणेन व्याजेन र।खोक्तं ® @# _ न रि ¢ श,

विर्धिं परित्यज्य यजन्ते । किविधाः सन्तः } आस्मत्तमाविताः । आसनेव सखय-

व सेभाविताः। वयमेवंविधगुणविरिष्टा इति ग॒हीताभिमानाः, न तु गुणदोष-

विचारनिपुणेन परेण केनचित्सभाविताः। तथा स्म्धाः प्रणतिविषये प्रहत्वरहिताः।

यतो धनसमृत्थाम्यां मानमदाम्यामहंकाराम्यां युक्तास्तथाऽहंकारादीनाभिता इति

गताथम्‌ । तथाविधाः सन्तो मां परमासानं स्वेगतमन्ञानमोहितत्वाद्पत्यवमरशेन

प्रद्विषन्तोऽप्रीतिहेतुत्वेनाध्यवस्यन्तः। यतोऽम्यसूयका नास्तिकृत्वानिन्दापराः ॥ एवंविधान्‌ ,

तानहं द्विष्तः कूरान्संसारेषु नराधमान्‌ । क्षिपाम्यजस्रमश्चमास्वासुरीष्वेव योनिषु ॥ १९॥

[ शां. पा. १-अङ्युभान्‌. |

तान्पुरुषापसदान्कररान्दारुणाचारानास्त्याता, नास्तीश्वर इत्यादिना मां द्विषतो मां प्रत्यप्रतीतिं विंत्तवाक्वेशमिः प्रथयतः सपोऽजघ्चं नित्यमेव संसा- रेषु कममूमिषु तास दृष्टक्माधिकारेहतुत्वाद्शुमासु पापासिकास योनिषु गभेवासेषु क्षिपामि न्यस्यामि । ते नास्ििकतदुष्टसंकल्पाः सन्त एवेविधाः पुनः पुनजायन्त इत्यर्थः ॥

तेच,

9 ऊ कि

आसुरीं योनिमापन्ना मढा जन्मनि जन्मनि । मामप्राप्येव फोन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम्‌ ॥ २०॥ एवेविधा एते जना आसुरीं यथोक्तां योनिं जन्मभूमिं मूयो मयः पापताः प्रतिजन्म पूरवसंस्कारदाढचौन्मृढा ज्ञानरहिताः सन्तो मां प्रमात्मानमनधिगम्थेव ततो येनिरन्यामधर्मा निरृष्टां गतिं यानि प्राप्नुवन्ति । तस्मात्त एवंविधास्तां प्ाप्नुवन्तीत्य्थः ॥ इत्याह, १ राशा १-धनात्समुद्रताभ्या. २ राना १- पाब्दान्‌, ३ राना १-आत्मनः.

४ राशा २ मा १-' चित्तवाक्‌ " स्थाने “ वच्वा? ५4५ राशा १-त्यजामि; प्रान्ते ˆ न्यस्यामि ,

| | पि

छो. २३) भ्रीमद्धगवद्रीता । २५७

जिषिधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः । कामः कोधस्तथा लोभस्तस्मदेतच्नयं त्यज ॥२१ ॥ [ शां. पा. {-त्यजत्‌, | आतमनः प्रस्थ त्वस्य नारशनमद्‌शनकार्णै, येन हेपुमूतेन।ऽऽसमा नश्यति, न्‌ दृश्यते, तत्रिप्रकारम्‌ । नरकस्य कमफरभोगेनोभयभक।रस्य निरयस्य दारं प्रवेराकभेरत्‌ । कामः सुखानुशायी रगरक्षणः कशस्तथा कोधो दवेषक्षणस्तथा रोम उत्तरोत्तरं विषयेषु ¶रद्ध॑ः। यत एते सर्वं आसुरा जना एतेः कामादिभि्यक्ताः सन्तो ममपपरयन्त एव दुर्गं गच्छन्ति । तस्मादेतो- स्तवेमतत्रथं त्यज परिहर ।देवसगं॑संमवतवदितधकमासानं माऽ्वमेस्था इत्यर्थः ॥ यस्मात्‌ , एतेर्विय॒क्तः' कोन्तेय तमोद्वारेधिभिर्नरः । आचरत्यातनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम्‌ ॥२२॥ [ शां. पा. १-विमृक्तः. ] एतेः कामादिमिगुणात्मकैदषेर्मगंणस्वमावेन निसम॑शद्धेनाऽऽमनाऽ्यन्ता- संबद्धेरज्ञानोपलक्षणतिमिराविभावमार्गेशिमितियुक्तो हेयतया प्रतिपनेः सद्धि प्रथग्भूतेनैरो मुमुशषुदेव सर्गभाक्पुरुषो हितं यथोक्तं ज्ञानकमानुष्ठानरूपमाचरति । ततः परां पृष्टां प्रमात्मसमापत्तिरूपां गति सिद्धिमाप्नोति ॥ एवंविधस्य च भ्रेयश्वरणं शाखखोक्तविधानरूपमतस्तत्परेण भवितव्यमित्याह, यः साञ्चविधिमरत्प॒न्य वतते काभकारतः। न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम्‌ ॥ २३ ॥ यः पुरुषस्तत्फ ठनिष्पत्तिहेतुं पत्तक्कियादिविषय शक्रेण चोदितं विधि तत्तदितिकरतंब्यतारूपं विधानमुत्सज्य तदस्य कामकारतः स्वाच्छन्दयाद्वा वर्ते व्यवहरति, सोऽनारन्धफरनिष्पत्तिरूषां सिधि ठमते । ततश्च तत्ठर्भ॑त सखे स्वगादिभोग्यां नि्वैततिमपि न खमते, न च परां गतिमपवर्गलक्षणां ठभते ॥

~~ --~--~-----~ --~----~-----

१ राज्ञा १-कमभूमिभेदेन दपर. २ राना १-' कर्म › नास्ति. २ राना १-^तरेषु. ४ राना १-' ग्धः ' स्थने “ रागः? ५ राना १--.चारतः. & राना १-; भतं; नास्ति, ६३

२५८ स॒वंतोाभद्राख्यदीकासमेता- [अ, १\

तस्माच्छाच्ं प्रमाणं ते कार्याका्यव्यवास्थिती । छृत्वा रशाख्रविधानोक्तं कमं क तुमिहार्हसि ॥ २४ ॥ इति भरीभगवदरौतासुपनिषत्छु षोडशोऽध्यायः ॥ १६॥ [ शां. पा. १-ज्ञात्वा. |

तस्मादुक्तात्कारणाद्िदं कायंमिदं न कायंमिति व्यवस्थायां शाखमेवेकं ते प्रमाणम्‌ । शं हि नाम सदा साक्षव्छतयथास्थिताथेतच्छस्य परमगुरोः परमात्मनः परस्याऽऽपस्य वचनम्‌ । अतस्तदेवाविसंवादत्वात्ममाणं छत्वा श्ास्चो- क्तेन विधानेन चोदितं कमे त्वमिह कममूमो कतुं सजातिविहितकमानुष्टातु-

महेसिं ॥ इति श्रीराजानकरामकविरविते वाक्यार्थान्वयमाते सर्वतोभद- नाम्नि भगवद्रीताविवरणे षोडशोऽध्यायः ॥ १६॥ ॥ अथ सप्द्रोऽध्यायः ॥ तदननेदमृक्तम्‌ । अपर्याटोदितसकलशाखपीर्वापरयण शसेकदेरममवमा- भित्य युद्धलक्षणस्वकमपरित्यागाय दितीये यदुषन्यस्तं वया तच्छाच्लामास- त्वाद्‌ शाख्मेव । अतो यथाप्रतिपादितशाखनिश्चयावरहितेन त्वया भवितव्यमिति सिद्धान्त उक्ते संशयानः, अर्जुन उवाच । ये राश्चविधिमु्सून्य वतन्ते भद्धयाऽन्विताः । तेषां निष्ठातु का रृष्ण सत्वमाहो रजस्तमः ॥ १ ॥ [ शा. पा. १-यजन्ते. | ये केवित्करमणि शाखोक्तं विधिं परित्यज्य भरद्धया निर्विकटफटसंभावनया

---~-- पी

९ राहा २ ना १-वादकत्वात्‌. २ इतःपरं, राक्षा १-' श्छोकः पतितः। इति श्रीराजानक° ” इत्यायध्यायसमातिदर्धिका पुष्पिका ह्यते । साऽपि पश्वादत्कीरछिता राशा २ करि २४ श्छोकसमनन्तरमेव-- इति श्रीभगववद्रीताविवरणे षोडरोऽध्यायः‡ इति; राना १ पठे तु सपदश्ञाध्यायादौ ˆ अजन उवाच ` इत्यतः परं षोडश्षाध्याय- ठीकासमापिः पुष्पिकया ददहिता-एवं त्रिष्वपि कौोरोषु ॒विसंवादुः । तदस्मिन्विषये

विवरणं “ भूमिकायां ` द्रव्यम्‌ ।

श्वो, १] श्रीमद्भगवद्रीता । २९५९

व्याख्यातरक्षणयाऽन्विताः सन्तो वर्तन्ते, क्रियासु व्यवहरन्ति, तेषां का निष्टा, का सिद्धिः, किं सच्चं, का साचिकीं दुद्धिस्तेषामित्यथः । आहोखिद्रजौ राजसी, अथ किं तमस्तामसी !॥

अत्रोत्तरम्‌,

भ्रीमगवानुवाच ।

जिविधा भवति भ्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा । साचिकी राजसी चेव तामसी चेति ताः णु ॥ २॥ .[ रां. पा. १-ताम्‌. ] यथा भ्रद्धयेव केवरछयाऽन्वितानां सिद्धो तं सेयमितः सा विविधा मवति ।

तद्यथा- साचिकी राजसी तामसी वेति यतो देहिनां मायोद्ध वितनानादे- हाहंपत्ययनिबन्धमेदानां जीवानां सखमावजाऽसौ । ते हि देवासुरसर्गमेदेन प्रति- पादितस्वरूपाः । तत्र देवस्गमाजां साचिकांः सत्वादारूढाः । सचखवगुणहेतुकः स्वभावः स्वहपं तेषां भ्रद्धा तादृश्येव । तथाऽऽसुरसगभाजां रजस्तमोगुणप्राधान्या- तद्धेतुको द्विप्रकारः स्वभावः, राजसस्तामसश्च । भ्रद्धाऽपि तेषां तादृश्येव । तेनेद्‌- मुक्तं भवति । साचिकस्वभावानां साचिकी श्रद्धा, सा शाख्विध्युपपनेव भवति । या तु राजसस्वमावानां सा राजसी शाख्विध्यामास्युक्ता मवति, न सम्यग्विधानोपपन्ना । तामसी तु शाखविधिहीनेवति विभागस्य वक्ष्यमाणत्वात्‌ | अतो या शाश्विधिहीना सा साक्तिक्येव न भवति। यातु शाखविधिय॒क्ता सा न राजसी भवति । नापि तामसी ॥

इत्येवं विभक्तस्वहूपस्ताः भ्रद्धा मया विभनज्योच्यमानास्त्वमवधारपेत्युपक्रम्य स्वमावशभ्रद्धयोरन्योन्यकरणत्वं तावदाह, सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवाति भारत । श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छद्धः स एव सः ॥ ३ ॥ इह सर्वस्य देहिनः समस्तस्य जीवसंगेस्य सक्वानुकूपा स्वभावानुसारिणी श्रद्धा मवति । तेन यस्य॒ सत्वे स्वभावश्चित्तं सत्वगुणपरधानं भवति, तस्य साचिकी भ्रद्धा भवति । एवं रजोगुणप्रधानचित्तस्य राजसी, तमोगुणप्रधान-

यान न -----------------------------------------------

१ राशा १-काः स्वादागतः, २ राना १-कारणं, ३ रादा १-ववर्मस्य,

१९६० सर्वतोभद्राख्यरीकासमेता- [अ, १७

विततस्य तामसतीत्याननयेऽपि जीवानामपि तरेविष्येन सक्षप्योत्थाप्य वस्तुतः स्वादीनां गुणानामंशांशकतया तारतम्याद्यथा जीववित्तानामानन्त्यं तथा भ्रद्धाया अप्यानन्तयम्‌ । ततुवकत्वेन चानुष्ठितानां कर्मणां फरस्याप्यानन्त्यम्‌ । इत्थं श्रद्धायाः सत्वादिरूपत्वं व्याख्यातम्‌ । इदानीं सत्वस्य स्वमावस्य श्रद्धान्‌- रूपत्वं व्याचष्टे । अयं पुरुषो नानाकायैकारणसंषातमात्रनिबद्धासस्वभावः भ्रद्धामयः भ्रद्धाप्ररृतिकः । ततश्च यः पुरुषो यच्छद्धो या साचिक्यादिका भद्धा यस्य स ताद्शः स एव भवति । यस्य साची श्रद्धा स साचिकः, यस्य राजसी श्रद्धा स राजसः, यस्य तामसी श्रद्धा स तामस इति । किम- नेनोक्तं भवति । पूर्वं स्वानुरूपं श्रद्धादि सर्वस्य भवतीत्युक्तम्‌ । इदानीं तु भद्धानुरूपं सवस्य सत्वं भवतीति प्रतिपादितमतः भ्रद्धासत्वयोः पुरुषगतयोः सात्िकत्वादावन्योन्धकारणत्वमनादिपरवन्धप्रवत्तमवस्थितमित्यत्र तात्थम्‌ ॥

तदेवं तिप्रकारायाः श्रद्धाया अमिग्यज्ञनं क्रियाविरेषमाह्‌,

यजन्ते साच्विका देवान्यक्षरक्षांमि राजसाः । मुतप्रेतपिदा्चांश्च यजन्ते तामसा जनाः ॥ ४ ॥ [ शां. पा. १-गप्रतान्भूतगणांश्वान्ये. ] साचिकाः सचवगृणमयचित्ताः सच्वगुणमयां श्च देवानिन्दाधिपजापतिपरभ- तीन्यजन्ते, शाख्ोक्तविधिपू्वकं पुजयंन्ति । एवं राजत्ता यक्षादीन्‌ शाच्रा- भास्तविधिपुवंकं यजन्ते, तामसाश्च परेतादीनशास्च विहिपैनैव यजन्ते ॥ एते च राजसास्तामस्षा आसुरा इति तेषां चेष्टितमाह

कि किर $ र क

अराञ्चविहितं घोरं तपस्तप्यन्ति ये जनाः दम्भाहकारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः ॥ ५॥ कर्रायन्तः हारीरस्थं भ्रतयाममंचेतनम्‌ । मां चैवान्तःशरीरस्थं तान्विद्धयासरनिश्चयान्‌ ॥ ६ ॥ [ शां. पा. १-तप्यन्ते ये तपो जनाः २-अचेतसः ] तानेवेविधान्करमभूमिजन्मनः पुरुषानासुरनिश्वयान्विद्धि । आसुरो रजस्तमः- परधानत्वादुसुरस॑बन्धी तत्सदृशो निश्वयो निष्ठा येषां तांस्तथविषाज्ञनीहि।

कस्तान्‌ ! ये जना घोरं दुःसहं वित्त ररीरङ्केशकारणत्वाह(रुणं तपस्तप्यन्ते

चि

१ राशा १-"स्वः नास्ति. २ राशा १- यन्त. ३ राना १-८ शरीर › नास्ति,

श्वो, ८ 1 भ्रीमद्धगषदीता । २६१

विशिष्टफलसंधानेन नियमविशेषमाचरन्ति । कृतो दारुणमिति हेतुगमंविरोषण- ाह- -अशाल्लवि्ैतमिति । शसेण सव॑दा सवविशिष्टजनगीतानुष्ठानेन वेदादिना विहितमनुष्टिवं शाखषिहिपम्‌ । एवं हि शासख्ीयो विधिः--“यथा शरीरं न ग्बा- येनेयान्मृत्युवश यथा। तथा तपसि वर्तेत न मूढव्रतमाचरेत्‌ ॥' इव्येवंविधहेतुनि- यमनेरेक्ष्येण फदप्राधितृष्णास्तरितवेतपो राजसास्तामसाश्च मनीषिकयेव दारुणं तपश्चरन्ति । यतो दम्भाहकारसंयुक्ता दम्भेनोक्तठक्षणेन दृष्टमाव्रफठेन कमणा तथाऽहंकारोऽहं शाखार्थं सम्यग्बुद्ध्याऽनुिष्ठामि स शाखार्थं हइत्यातसंभावना- भिमानेन संयुक्ताः समन्विताः । तथा कामरागबखान्विताः कामेषु विषयमोगेषु रागोऽर्भेटाषस्तस्य बरमशखविहितक्रियापरवतेने साम्यम्‌ , तेनान्विता युक्ता- स्तेन घोरेण तपसा । किं कुर्वाणाः ! अचेतनं जडं प्रातं मूतभ्ामं प्रथिभ्या- दिसंघातं शरीरे देहे स्थितं तदधिष्टातुमावेन वतमानं मामालानं कशेयन्त- स्तात्तविकस्वह्पानव बोधेन क्षपयन्त इव । तेषां तथाविधानां शरणस्य तपसो देहे चित्तग्यवधानमात्रमेव फरमित्यथः ॥

न केवसमेवविधेन वेष्टितिनासुराणमिव स्वभवोऽनुमीयते यथैवहैवस्याऽ5- सुरस्य च सर्वस्य कस्यचिज्जन्ताराहारादिभिरपि क्रिथाविरेषिषष्टादष्टफरवि- दोषैः स्वमावोऽनुमीयत इत्याह,

आहारस्त्वपि सवस्य जिषिधो भवति प्रियः । यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं इणु ॥ ७ ॥

आहारादीनां भरिविधतवं सास्विकादिति विधपुरुषप्रियतवात्‌ । शिष्टं व्याख्या- तप्रायम्‌ ॥

अथेषां मेदकथनाथमाह,

आयुःसत्ववलारोग्यसुखप्रीतिविवधनाः । रस्याः लिग्पाः स्थिरा हया आहाराः साच्िकप्रियाः॥८॥ साच्िकादीनां सत्वगुणोद्विक्तश्रद्धानां परिया अभिमता एवंविधा आहाराः। कीदशाः ! आयुषो जीवितस्य सत्वस्य बुद्धेेरस्य सामध्यंस्याऽऽरोग्यस्य व्या- धिरहितत्वस्य सृखस्य निधृतेः पीतेसतपेस्तत्कारणमताया विवधनाः परिपोषका रम्या आस्वाद्नीयाः सिनिग्धा वंहणाः स्थिराः सारा इधा हद्यानुकूराः ॥

१ रारा- १-क्रियानुष्ठाने, २ राना !१-सात्तविक. ३ राशा १-“ यथावत्‌ स्थाने “ यावत्‌ »,

.६२्‌ सवतोभद्राख्यटीकासमता- [अ, 9"?

[1

अथ राजसपियानाह, | कट्वम्ललवणाव्युष्णतीकष्णरूक्षविदाहिनः। आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥ ९ ॥ [ शां. पा. १-हषशोका.“ | राजसस्य रजःप्रधानश्रद्धस्येष्टा अभिमता एवंविधा आहाराः । कीदशाः ! कटुवम्टे तिक्तरसा निम्बाद्याकिक्ते हि कटुशब्दम्पवहारो दृष्टो मुनिना, यच्च निम्बं परदना यच्चैवं मधुसर्पिषा । यच्चैवं गन्धमाङाभ्यां सर्वस्य कटुरेव सः ॥ इति । अम्टाश्चुक्राः, ठवणाः क्षाराः अव्युष्णा उकतटोष्णाः, तीक्ष्णा हूषणा मरी- चादयो हक्षाः सनहशन्थाः, षिदाहिन उण्णवीयो अत एव मनःशरीरङ्के शहे- त्वाद्‌ दुःखयोव्यंथानुशोचनयोरामयानां म्याधीनां तारः ॥ अथ तामसप्रियमाहारमाह, यातयामं गतरसं पूति पयुंषितं च यत्‌ । उच्छिष्टमपि चामेध्यं मोजनं तामसप्रियम्‌ ॥ १०॥ तामसस्य तमःपधानस्वमावश्रददस्थेवमरानममिमतम्‌ । कौटरम्‌ ? यातयाम्‌- मतिक्रान्तबहृकारमुद्रतरसं विनष्टास्वाद्‌, तथा पूति दुर्गन्धि, तथा प्युंषितम- तिकरान्तरा्िकम्‌ , यदभक्षयतेनोक्तम्‌ । उच्छिष्टं दम्पतिमुक्तरिष्टम्‌ । अन्येन वा जुष्टममध्यम्‌ । स्वमावदेवागुद्धमशुदधसेपकाद्रा साच्िकस्याप्यवस्थाव शात्क- टवादिराजसाहारपियता संभवतीति म्यवहारददनारसवमावमातरविषय एव विभा- गनियमो वेदितव्यः ॥ इदानीं यज्ञादीनां तरेविध्यमाह । तत्र यज्ञस्य तावत्‌, अफलाकाङ्क्षिमियज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते । यष्टद्यमिव्येव मनः समाधाय स साच्िकः ॥ ११॥ [ शां पा. १-ग्यमेवेति" ] स सालिकः साच्विकपृरुषानुष्टेयतवात्सचवहेतुको यज्ञो यागविधिरुच्यते । कोऽसो ! फलं दृष्ट्वा दृष्टं सौमाग्यं काङ्क्षति प्रथयते यः स फलाकाङ्क्षी । तेन तथाकिषिन निरमिसंधिना ज्ञानवता मुमुक्षुणा य इज्यतेऽनुष्ठीयते । कीदशः !

१ राना १-उत्कटकोष्णाः, २ राशा १-दातारः,

छो. १३] भ्रीमद्धगवद्रीता । २६६

© ® क

विधिदृष्टः, विधीयतेऽनेन काथैमिति विधिः रास्लम्‌ । तस्मिविधो शासे दृष्टो विभाषित इतिकतव्यतास्वरूषो फठाकाङ्क्षिणा चेज्यते चेति विप्रतिषेध निराकतुमाह । कथमिज्यते ? यष्टव्यं वर्णाश्रमविभागेन शास्चोदितं सहजं यागाख्यं कमावर्यं फैतम्यमि्येवेति चित्त समाहितं छृत्वाऽनन्तकररिप्सायाम्‌ । द्प्युच्यते, न निष्कामस्य क्रिया संमवतीतिं । तत्र त्रूभः--न हीच्छामात्रस्य प्रतिषेधो निष्क)मता मता। किंतु टृष्टनुश्राविकभोगविषयसकस्पविनिष्कामतेह विवक्षिता ॥ अथ राजसं यज्ञमाह, अभिसंधाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यः। दैज्यते विद्धि तं यज्ञं राजसं चलमधुवमर्‌ ॥ १२॥ [ शां. पा. १-इज्यते भरतश्रेष्ठ ते यज्ञं विद्धे राजसम्‌. ] तमेवंविधं॑यज्ञं राजसं रजःप्रधानवबुद्धिना रजःपधानभ्रद्धेन च कषा छृतत्वादरजोगुणात्मकफटमत एव चलम्‌। निश्याभावादन्यवाश्थतम्‌। फर्न्यभि- धाराद्धुवमनावेश्यकम्‌ । कं तम्‌ ! यः फं स्वगादिमोग्यममिसतधाय संकल्प्य, तथा दम्भाथ, दम्भोऽृष्टं सुखे सुत्वाऽदृष्टफछविषया करियाऽथंः प्रयोजनं यत्र तथेज्यतेऽनष्ठीयते ॥ अथ तामसमाह्‌, विपिहीनममषश्टान्नं मन्नहीनमदृक्षिणम्‌ । श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामस परिचक्षते ॥ १६३॥ [ शां. पा. १-अस्ष्टन्न. | विधिहीनं राखेक्तेतिकरैव्यतारहितं तथाऽमृष्टानममृष्टं पाकादिसस्कारवि- रहाद्विरसमनादि यत्र । तथा मन््रहीनं, तत्तक्कियाषिहितेन रहितम्‌ । तथाऽ- दक्षिणं, दक्षिणालक्षणेन परधानेनाङ्गेन शून्यम्‌ । तथा भ्रद्धयोक्तरक्षणया विना छतम्‌ । एवंविधं यज्ञं तामसपुरुषकतेकमाहुः अथ साचिकादिमिदेन तपसखोषिध्यं प्रतिपादनी शरीरादिमेदेन तावत्तस्य शरैविध्यमाह । तत्र शरीरं तावप्‌ |

१ राशा १-श्रविक. २ राशा १-सकत्पाकोटिभिषो नि. ३ राका १-पायते ( (दानीं › नास्ति )

---~-~-~~-+-----~

२९४ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [ अ. १७

देवद्विजगरप्राज्ञपुजनं शौचमाजंवम्‌ । बह्मचय॑भहिसा च शारीरं तप उच्यते ॥ १४ ॥ एतच्छरीरं शरीरसंबन्धि तपः केथ्पते । फ तेत्‌ ! देवादीनां पूजनं, गोचं मृज्जङादिना शरीरशुद्धिः, आर्जवं कायव्यापारविषयमकोटिल्यम्‌। बरहनचर्थं परसि- द्धम्‌ । अर्हिसा हननाक्रियामावः । पृजादीनां काठानिर्वत्य॑वात्‌ शारीसेतत्तपः॥ अथ वाचिकम्‌ । अनुद्धेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्‌ । स्वाध्यायाभ्यसनं चेव वाङ्मयं तप उच्यते ॥ १५ ॥ वाङ्निवत्यतवादक्परुतिकम्‌ । एत्तप॒ उच्यते । तत्‌ ! स्वभावत एव

माधुयाद्नुदेगकरं प्रस्य।खेदावहं, तथा सत्यमितथं सतियं मनोज्ञं हितं कत्याणपर्यवसायि, अ्थावसायि वचनम्‌ । तथा खाध्यायस्य खशचाखपाऽ- स्यामीक्ष्णमावतेनम्‌ । अथ मानसम्‌ । मनःप्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनि्रहः। भावस ङ़द्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते ॥ १६ ॥ एतत्तपो मनोनिवत्यतवान्मानसमुच्यते । रितु स्वस्वमावत एव रागदेषादि- रहितत्वाद्कटुषवित्तवं सोम्यतवं प्रशान्तता, मौनं यद्यपि मृनिभाषो मुख्यया वृत्या तथाऽपि वाङ्नियमे रूढम्‌। तच्च संकत्परद्धिहेतुखान्मानसं तपः। तथाऽऽ त्मविनेम्रहः, आत्मनोऽन्तःकरणस्य निषिद्धम्यो विषयेभ्यो विनिग्रह नियमनम्‌ । तथा मावस्याऽऽरायस्य संशदिराजवादिः करड्गमावनम॑स्यम्‌ ।

अथ नेरमल्यं ति वरिधमप्येतत्साचिकादिमेदातुनलिदिषमाह । ततर साच्िकं तदत्‌ । श्रद्धया प्रथा तप्तं तपस्ताचचेषिधं नरैः । अफलाकाङ्क्षिमि्युंकतेः सात्तिकं परिचक्षते ॥ १७ ॥

। भके

रशारीरा्िभेदेन तरि विधमप्येतत्तप एवंविधं सत्साचिकं भवति । कीदृशम्‌ !

१ राशा {-उच्यते. २ राना १-कितु देवा. ३ राना १-गनिरवर्तकत्वात्‌. ४ राना ५-राना {कल्याणम्‌ ( पर्यव नास्ति ). |

छो. २० | श्रीमद्धगवद्रीता । २६५

भ्रद्योक्तटक्षणया फरसेभावनया परया साचक्थोपेतं युक्तम्‌ । अत एव फठाकाङ्क्षारहितो युक्तेः समादितेस्तपसा चरितम्‌ ॥ अथ राजस्तम्‌,

सत्कारमानपुजा्थं तपो दम्भेन चेव यत्‌ । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमधवम्‌ ॥ १८ ॥

तदिह तपो राजसं पोक्तम्‌ । फं तत्‌ ! यत्तत्कारा्र्थं क्रियते, तत्सत्कार- दीनां त्रयाणां मनोवाकायभेदाद्यथाक्रम नित्वमवतेयम्‌ । तेन परतः प्रसनचित्ता- तत्कारो बहुमानो मेऽस्तु तथाऽस्तित्यादिना वाग्न्यापरिण मानं वैथा कय- व्यापारेण पुजन ममास्तित्येवमर्थं दम्भेनोक्तठक्षणेन यक्कियते तदेवमुक्तं चल- भधुवमिति व्याख्यातम्‌ ॥ अथ तामसमाह, मढ्रहणाऽऽत्मनो यत्पीडया कियते तपः । प्रस्योत्सादना्थं वा तत्तामसमुदाहतम्‌ ॥ १९ ॥ | शां. पा. १-मूटग्राहेण. | तत्तामसतं तप उक्तम्‌। फिं तत्‌ ! यन्मुढग्रहृण मूढस्य का्याकार्यैविचारगन्य॑- स्थाज्ञस्य सतो यो प्रहोऽभिनिवे शस्तेन छतम्‌ । तथा स्वचित्तस्य राररीरस्य पीडया कद्थनेनं यत्छतं यनि्वर्वितं तथा परस्य द्षस्योत्सादनार्थ स्थानच्याव- नादि संपत्तये यत्छपम्‌ ॥ इति शरीरादिमेदेन अिविधस्य तपसः प्रत्येकं साचिकादिमेद्‌ासविधतं प्रतिपाद्येदानीं दानं त्रिविधमाह । तत्र साचिकं तावत्‌,

दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनपकारिणे । दरो काटे च पात्रे च तदानं साचिकं स्मृतम्‌ ॥ २०॥ तत्साचिकं दानं सासििकाविततेन साखिकश्रद्धावता च पुरुषेण नि्वर्ति- तत्वेन साच्विकशब्देनोक्तम्‌ । कि तत्‌ ? यदेवंविधेषुं किथाविरेषेष्वाधित्य तेन मया तत्तदितिकर्त्यतोपरसंस्छतं देयमवेत्येतावद्भिसेधाय दीयते । अनुषक-

९ राना १-' सत्कार › स्थाने “ सकर ?. २ राना १-त्यक्त्वाऽपव्या. ३ राका १- गहीनज्ञानस्य सतो, ९९

२६६ सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [ अ. १७

रिणे, यस्माद्‌ दृष्टविषयोऽदृष्टविषयो वा कश्चिदुपकारो नापिक्ष्यते । केवरं विध्या- थौनष्टानाङ्गतया यः स्थितस्तस्मे यत्‌ दीयते । अत एव तस्थ ॒दामस्य विषय- माह--पातर इति । जतिकुरुविद्याकमेपङ्किपावनत्वादिशरीरगुणसंपनः पात्र - मुच्यते । तद्विषयत्वेन यदीयते । तथा देशे पुण्यसषरित्तीथौयतनादो, तथा काले विषुवदूप्रहोपरागाशे यदीयते, पत्तास्िकं दानम्‌ । नित्यनेमिसिकञ्रियाङ्गत्वन व्यवस्थितविरिष्टविधिपएृवैकस्य दानस्य यज्ञेन्तभौवादथग्दाननिरदेशः पुतांदिदान- परिग्रहार्थं वेदितष्यः ॥ अथ राजसम्‌, यत्न प्रत्युपकारार्थं फलमदिर्य वा पनः । दीयते च परिद्धिष्टं तंद्राजसमिति स्मृतम्‌ ॥ २१॥ [ शां. पा. १- तानं राजसं स्म्रतम्‌. | तद्वाजसं दानं स्मृतम्‌ । किं तत्‌ ! य्प॑त्युपकारस्तदर्थ, यत्पयोजनं दीयते, प्रतीप उपकारः प्र्युपकारः, तदर्थं तत्मयोजनतया, एतस्मादिहेव मे कथितयत्यु- पकारः संपत्स्यत इत्यमिसंधाय यद्दीयते । तथा फरं वा पारडोकिकमृद्ि्य रकत्प्य दीयते । कीटराम्‌ ? परिङ्किष्ट स्वस्पं छृच्छृभाप्यं वा ॥ अथ तामसमाह, अदेककाले यदहानमपानरेभ्वश्च दीयत । असत्छृतमवन्ञाते तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ २२ ॥ तत्तामसं दानम्‌ । कि तत्‌ ? देरकाङपावहीनतयाऽसत्करेणवज्ञया यदही- यते, सात्तिकविप्रीतमित्यथंः । तदेवं साचिकानि यज्ञतपोदानानि देवसतगामि- व्यञ्चकानीत्यत्र तात्पयेम्‌ ॥ ततश्ेते बह्ञप्राप्िपरसवमनसो ददेवसग॑भाजो ये ते संसारबन्धामिमुखचेतस- स्तद्विपरीतवृत्तयः | तथीमयेषां यज्ञादिविषयां ज्ञानाज्ञाननिबन्धनत्वाद्‌ द्विपरकारां स्थितिं कमेण प्रतिपादयितुमाह, ॐ तत्सदिति निदो बह्मणश्िषिधः स्प्रतः। ब्रह्मणा तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥ २३॥ [ शां. पा. १-बाह्मणास्तिन |

न 9 न - ~ -- ~~ --- ~~~ “~ न 9 ०

याजीव

१ राशा २ ना १- संपन्न. २ राना {-क्रियासङ्खतेन. ३ राशा १ प्रत्युपकारार्थं दीयते. ४ राना {स कश्चिदुपकारः. ५ राना सर्गन्य,

श्वो. १५ ] भ्रीमद्धगवदीता । २६

हह ब्रह्षणः परमासरक्षणस्य परस्य त्वस्य तरिविधल्लिप्रकारो निर्दृशः स्वरूपाभिधानं प्रमासमविद्धिः स्थते स। के ते त्रयः प्रकाराः? ॐ तत्सा | तष्रोमिति विदकाशमात्रस्य ब्रह्मस्वरूपस्य वाचकं पदम्‌ । अनेन च पदेन तेनैव परमगुरुणा ग्यस्तपमस्तरूपवाचकृतया नियमितेन यथा ताट्क्स्वरूपम- मिधीयते तथामात्रतयाञ्थमाप्रव्याधनिपरदश्यनक्रमेण तत्र तत्र रहस्यशाखे व्याख्यातमेतत्‌ । तदनेन तस्य ब्रक्षणस्ताटक्स्वह्पप्रत्थवम शासकः सतताव्य- भिचारी स्वधर्मोऽमिधीयते । न हि पस्य स्वसंवेदनमातस्वसंवेधस्य तदिति सरवै- नामव्यतिरेकेण शब्द्‌] नन्तरप्रतिपा्यल्पं भवितुमहति । सदिति पदेनानन्यसाधा- रणताविद्यमानताशोभनताटक्षणनक्षणः स्वरूपममिधीयते । तदेवं पद्त्रय- प्रतिपाद्यसकटस्वरूपेण तेन ब्रह्मणा परमेश्वरेण वेदा समस्तक्रियाविषयविशि- टेतिकतंव्यताकृलापवाचकाः समस्त शकारपुरूषान्यमिचारिस्वूगः शब्द्राशय- स्तथा यज्ञवतामुपक्रमविभक्ता नित्यादयो यागक्रियाविरेषाः पुरा नित्यतवात्स- वदेव पूर्वकालं विहिता निरिताः । ततः सदा निर्पीथमाणत्वाततेषां नित्यत्वम्‌ ॥ यतश्रैवेविधस्य ब्रक्नषण आओमित्येवमादयः राब्दा वाचकाः, तस्मादोमित्यदाहत्य यज्ञदानतपःफियाः। प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं बद्यवादिनाम्‌।। २४ ॥ तस्माद्धेतोतरेक्षवादिनां तच्वमसीव्येवंवेदन लानां ज्ञ।निनामित्येतन्मन््रषदं यथोक्त्रह्मस्वरूपवाचकमदादत्य विरिष्टेन समाधिनोचायं यज्ञक्रियाः सततं परवरैन्ते प्रसरन्ति । उदाहरणकरियायागयजनादविक्रियपिक्षं पोरवकाल्यमिति न मिनकर्ततवमत्रावसेयम्‌ । कीदट्रश्यः क्रियाः ? विधानोक्ता विधीयन्तेऽस्मिन्वि- विधा यज्ञादयो भावा इति विधानं वेदादिशाखम्‌ । तेनोक्ताः प्रतिपादित स्वरूपाः । किमनेनोक्तं मवति । मुख्यदेवसर्गमाजां मुमक्षृणां त्रहमदवितमावनया सर्वाः याः प्रवतेन्त इति ॥ किच, तदित्यनभिसंधाय फलं यज्ञतपःक्रियाः | दानक्रियाश्च विविधाः कियन्ते मोक्षकाङिक्षभिः ॥ २५॥ तदित्येतन्मन्त्रपद्मविनश्वरहूपं पत्यवमराथेमुदाहत्य पूवैवदु्चा्यापवगथिभिः साचिकेः सव॑सगेमामिमर्ज्ञादृयः क्रियाः क्रियन्तेऽनुष्ठीयन्ते । कथम्‌ ! फलं

२६८ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, १७

स्वगािषिनश्वरभोगरक्षणां सिद्धिमनभिसंधायासंकस्प्य ये हि नित्यनिरुप- मानन्दमयन्रह्स्वहूपपत्यवमदौतमकैकफठमभिकादक्षणः ॥ अपिच, सद्धावे साधुभावे च सदित्येत््रयुभ्यते ! प्रहस्ते कर्मणि तथा भ्षच्छब्द्‌ः पार्थं गीयते ॥ २६ ॥ [ शा. पा. १-युज्यते. ] अतो विद्यमानस्य नित्यस्य भावः सत्वम्‌ । तसिमस्तथा साधुभवि साधोः शोभनस्य भावः सम्‌ । तस्मिन्नित्ये तयोर्थयोः सदिष्येतन्मन्तरपदं वाचकत्वेन प्रयुज्यते । तथा प्रश्रते न्यायकमंणि व्यापारविरेषे सच्छब्दो वाचकत्वेन मीयते रब्दयते ॥ यत एवमतः, यज्ञे तपामि दाने च स्थितिः सादिति चोच्यते । कर्मं चेव तदर्थीयं सदिव्येवामिधीयते ॥ २७ ॥ यज्ञादिषु यथोक्त मावनामयी स्थितिः प्रतषठेह प्रमार्थसती परमशोभना सदित्यनेनैव वैदुर्थीयं यज्ञादविपयोजनं कमं प्ररस्तो व्यापारविरेषः सदित्यनेनेव रब्देनो च्यते प्रतिपाद्यते ॥ एवं मोक्षकाङ्क्षिणां साच्विकानां यज्ञादिविषयां ब्रह्मसमाप्तिहेतुस्थितिं प्रति- पचेदानीमौसुराणां ससारबन्धहेतुं च तद्विपरीतं स्थिति प्रतिपादयितुमाह, अश्रद्धया हृतं दत्त तपस्तप्तं छृतं च यत्‌ । असदित्युच्यते पार्थं न च तत्मेत्य नो इष ॥ २८ ॥ इति भश्रीभगवद्रीतासुपनिषत्सु सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ ज्ञान दुन्यजनाभ्यमिचारिण्याऽग्रद्धया परमार्थसद्व्रह्ास्षमावनया हृतम्‌ । यथ्च- ्ञषिधिर्यो विहितः, वैथा दत्तं तपश्च तपतं दानतपसी अनुष्टिते, अन्यदा सुकृतं किंचन कृतं तत्सवेमसदित्युच्यत । न तनित्यं, नापि शोभनम्‌ । कुतः ! यत- स्तद्श्रद्धयाऽनुष्ठिते वस्तु न परेत्य न प्रटोके सद्वा सधुवा, न बेह । यत- स्तत्फरस्य पारठोकिकस्येहिकंस्य वा विनश्वरत्वादृसखम्‌, असम््ाधिदोषयोगा-

१ राना १-“ तदर्थाय › इत्यादि ˆ "पायते › इत्यन्तस्थाने ‹ पदेन कथ्यते ” इत्येव, २ राना !-असु. २ राशा र२्-तया. ४ राशा २ ना !?~ च › नास्ति. ५ राशा २ ना १-नाति -,

श्रो, १1 श्रीमद्भगवदीता | २६९

चासाधुवम्‌। अतस्तथाविषैः कर्वैमिः तानां यज्ञादीनां संसारबन्धरक्षणमरसदव फटं बोद्धव्यमिति देवासुरसगांभिग्यञ्जकं यज्ञािक्रियामेदपतिपाद्नमस्य पयो- जनम्‌ । यथोक्तामज्ञानठक्षणपरमरहस्योप्ठेराविषयाविषयविभागविस्तरं वेदि- तभ्यमित्योम्‌ ॥ स्फीताठोकां दिनरुचिमिव चयोतयत्याश दैवीं घोरां रात्रीमिव मुकृटयत्यासुरीं यच्च दृष्टिम्‌ । आत्मादित्यं तमुदिितमतः षोडध्यायशेखाद्‌ दष्ट्वेव दाग्भवतु भविनो विद्रवन्मोहनिद्र। ॥ इति श्रीमद्राजानकरामकविरविते वाक्याथोन्वयमात्रे सर्वतोमद्रनाम्नि भगवद्वीताविवरणे सपद शोऽध्यायः ॥ १७ ॥

॥ अथाष्टादरोऽध्यायः ॥

ॐ अथै ' मा गवः संपदं देवीमाभिजातोऽसि पाण्डव › इति मगवततस्तदनु- ग्रहरक्षणसाक्षाव्छतपरस्वहूपस्य परमगुरोः परमपमाणमूताद्रचनादातनो यथो- कतदैवसगगुणसापग्रीसंपनत्वसंभावनया यपथोपदिष्ट्थानुष्ठानपाजतां प्रतिपा, अवश्यकरणीयानां स्वकमेणामनष्ठानि समुपजातोत्साहस्तेषामपवगफटत्वेन कारण- मृतयोः संन्यासत्यागयोः ‹ ज्ञः स नित्यसन्यासी › तथा ‹ यस्य स्वे समा- रम्भाः' इत्यादिना च संक्षेपतः पुवैमवगतार्थयोरधुना विस्तरतः परमांथेजिज्ञासुः,

अर्जुन उवाच । संन्यासस्य महाषाहो तत्वमिच्छामि वेदितुम्‌ । त्यागस्य च हषीके पृथक्केरिनिषुदन ॥ १ ॥

संन्यासस्तावत्‌ सम्यङ्‌ न्यसनं तस्य सृष्ठु परिहार एवाथः, त्यागस्य च य- मेवार्थः । इत्यनयोरेकाथतवाफि परस्परपयायत्वमत भिनाथता ! तत्कीदरोऽ- धमेदोऽनयोरिति प्रभ्रवीजं हदि छता संन्यासस्य त्यागस्य च तत्वं परमार्थं पथग्विवेकेन वेदितुं ज्ञातुमिच्छामि ॥

इत्यजनप्रादनन्तरमनयोरेकार्थतां गर्भीरृत्योत्तरम्‌ ,

१ राना १-दष्येव. २-अत्राप्युपरितनश्छोके “ षोडराध्यायश्ेकात्‌ › इत्युक्त्वा

पुष्पिकायां ' सप्तदशोऽध्यायः ? इति वचमे विसंवादः । अयं विषयो भूमिकायां द्रष्टव्यः । ३ राना १-“ अथ › नास्ति, ५ रारा१-थ जिज्ञासमानः,

२७० सर्थतोभद्वाश्यटीकासमेता- [अ, १८५

श्रीभगवानुवाच । काम्यानां कर्मणां त्यागं संन्यासं कवयो विदुः । सर्वंक्मफलत्याग प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥ २ ॥ [ शां पा. १-न्यासं. |

कवयः परावरद्र्टारः संन्यासं काम्यानां कमणां त्यागं विदुः । काम्यन्त इति कामा विषयभोगास्तेभ्यो हितानि तत्साधनमृततवात्तदनुकूखानि यज्ञादीनि कमणि काम्यान्युच्यन्ते । तेषां त्यागं परिहारं मोगरूपफरतुष्णाभिसंधिनाऽनुष्ठानस्य वर्जनं संन्यासं कथयन्ति । तेन नित्यादीनि सर्वाणि कमोणि कामाभिसतंधिनाजनु- हीयमानानि काम्यानि संपद्यन्ते । तेषां तथानुष्ठानवजनम्‌ , मुमुक्षोः संन्यासः । एवं च व्याख्याने पूर्वाप्रम्रन्थाविरोधो नापद्यते । यतः पश्वमेऽजुनसेशयच्छेदाय संन्यासकमैयोगयोः केशवित्मतिपननां भिन्याथतां संन्यासात्कमंयोगो विशिष्यत इति “संन्यासः कर्मयोगश्च निःभेषसकरावुभो? इत्युपक्रम्य (तयोस्तु कर्मयोगस्य नीराग- देषतया कमानुष्ठानरक्षणविशेषप्रतिपादनोपक्रमेण संन्यासस्य ज्ञेयः स निव्यसे- न्यासी योन द्रष्ट न काङ्क्षति" इत्यादिना वक्षणमुक्तम्‌ । तेन विशि्टरूपतया यथाविहितानां सर्वकर्मणामनुष्टानमेव संन्यास इति स्थितम्‌। अथ त्यागे व्याचष्टे । विचक्षणाः परमाथविदः सर्वेषां नित्यादिविभागेन व्यवस्थितानां यज्ञादीनां वर्णा भ्रमिहितानां कर्मणां फलस्य स्वगदिमोगरक्षणस्य त्यागं परिहारं त्यागमाहुः, नँ तु यज्ञादिखरूपस्य कम॑ण एव परिहारं स्यागमाहूः । तथैव च पूर्व,

यस्य स्वे समारम्भा निराशीबन्धनास्तिह । त्यागे यस्य हृतं संवे स त्यागी स च बुचिमान्‌ ॥

हंति त्यागस्यापि रक्षणमुक्तम्‌ । एवे च कमफरस्यानभिसंधानं त्यागो नतु कमणः परिहार इत्युक्तं भवति । ततश्च संन्यासत्यागयेरिकाथैतेव सिद्धान्तः ॥ ततश्च तयोभिन्ना्थतावादिनां मतमुपन्यस्थ तमेव संन्थासेकार्थं त्यागं सम्यक्ष- तिपादयितुमाह, १-' न त॒ › इत्यादि ' आहुः ? इत्यन्ते राना १ नासि. राशा १ प्रन्ते. २ राना १- इत्यागमस्यापि.

श्लो. ५] श्रीमद्धगवद्रीता । २५५१

व्यान्यं दोषवादित्येके कमं प्राहुमनीषिणः। यज्ञदानतपःकमं न त्याज्यमिति चापरे ॥ ६॥ इहेके केचन मनीषिणो मतिमन्तः केवरज्ञानवाद्ाभिनिविषटाः सर्वं नाम करं त्याञ्यं परिहायंमिति कथयन्ति । यतस्तत्सर्वं क्मादुद्धचतिद्ययक्षयादिमिदषयं्तम। अन्ये पुनर्मनीषिणो यथोक्तकमवादिनो यज्ञदानतपोहूपं शास्रविहितं कम न त्याज्यं न परिहा्यमित्याहुः । यथा च यज्ञदिनियतस्य कमणः परिहारानुपपाते - स्तथा बहुशः प्रतिपादितमेव प्राक्‌ ॥

सेन्यासत्थागयोः परमाथत एकाथयोस्ततस्वहूपावगमरसंदेहनिवत्तये त्थागवि- पृयमेव वक्तव्यमाह,

निश्चयं चाण मे तत्र त्यागे भरतससम । त्यागो हि पुरुषग्याप्र जिविधः सेभरदरितः ॥ ४ ॥ [ शां. पा. १-संप्रकीतिंतः. | तत्र तथाविधे संन्याप्तादभिनाथं त्यागे परोक्तटक्षणे विषये निश्चयं निण्य मन्मत्तमवधारय । व्याण्यातलक्षणस्य क इदानीं निश्वयोऽवरिष्यते यद्थंभिद्‌- मृष्यत इत्यत्राऽऽह । दिशब्दो हेतो । यस्मात्सामान्येनोकतटक्षणस्त्यागो विशे- षतो वक्ष्यमाणहेयेपददियरूपेण विभगिन तिप्रकारः पुरस्तात्सम्यक्पकटीरतः ॥ इत्थं त्यागविषये निश्चये वक्त सति कमणां त्यागस्य परामिमर्यतापवर्म- रक्षणफेटहेतुत्वादत्यागत्वमेव प्रतिपादयितुं परदूर्शितागमोपपत्तिगभीकारेण सर्व- कमेणामत्थागत्वमेव तावदाहु, यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्‌ ¦ यज्ञो दानं तपश्चेव पावनानि मनीषिणाम्‌ ॥ ५॥ यज्ञादिरूपं कम सर्वैः गाख्राधिर्तैः सवदा न त्याज्यम्‌ , न तस्य त्याग डपपधते । तस्मादुवश्यं कतैव्यमतत्‌ । कृतः ? यन्ञादीनि कर्माणि मनीषिणां पावनानि । मनीषिणः पुरुषाः प्रजञायुक्ता देवसगंभाजः रास्ा्थानष्टानाधिरता उच्यन्ते । ते च दूये संमवन्ति | प्रवत्तिधमीत्कशासानुष्ठानाधिरूतवा रनोले- शानुगतसचप्रधानबुद्धयरतथाविधभ्रद्धाशेके यान्भति तृतीयेऽध्याये ‹ सहयज्ञाः

(कि

१ राा १-फलाहैतु. २ राना १-अत्यागत्वं ताव,

२७२ सुर्वतीभद्रास्यरीकासमेता- [अ, %८

परजाः सृष्ट्वा › इत्यादिना, ' अषायुरिन्दियारमो मोषं प्राथ स जीवति › इत्यन्तेन म्रन्थेनाऽऽगमोपपत्तिप्रतिपादृकेन सवेकम॑णमत्याज्यत्वं परावनतं चोक्तम्‌। अपरे तु मनीषिणो निवृत्तिधमालसकशस्राथानुष्ठानाधिता गुणीमृतरजस्तमस्क- तादुद्रिक्तसत्वालकवृद्धयस्तथामृत्रद्धाश्च यान्पति त्तैवेतच्छासपतिपादित- ज्ञाननिष्ठतया ज्ञानादिकम॑णां यथास्वं यथास्वास्ववस्थासु ‹ यस््वालरतिरेव स्थात्‌ › इत्यादिना ' तस्मादप्क्तः सततं काथं कम समाचर । असक्तो हच- रन्कम परमाप्नोति परुषः › इत्यन्तेन भन्थेनात्याज्यतवमुक्तम्‌ । इत्य॒भयेषां मनीषिणां यज्ञादिकम।णि पावनान्युक्तानि ॥ तानि, एतान्यपि चं कर्माणि सङ्क त्यक्त्वा फलानि च । कतव्यानीति मे पार्थं निशितं मतमुत्तमम्‌ ॥ ६॥ [ शां. पा. १-तु. | तान्येतान्यत्याज्यवेनेह प्रतिपादितानि । परैः सदोषत्वाच्याज्यत्वेन प्रतिपना- न्यपि सर्वाणि कमांणि कतैम्यान्यवर्थानष्ेणानीप्युत्तमं प्रष्टं मदीयमेतनिधितं प्रद्रितपरकारेण पर्वमेव निर्णीतिम्‌। कथं कतैव्यानीति तु विशेषमाह । सङ्क त्यक्तवा फलानि चेति । ' सङ्गात्संजायते कामः › इत्यत्र ग्याख्यातस्वरूपः सङ्क एकः कमसु दोषस्तथा तन्मृखरागदरेषदोषयोगादिष्टानिषटविषयप्रापिपारेहारहूषाणि फलानि द्विवीयो दोषः, न तु अनुष्ठानं, अतः सेङ्गफडानि वा त्यक्वा कर्माणि कृतेग्यान्यव । तेन कर्मसु सेगफटामिसंधित्यागस्त्याग उच्यते, न तलननुष्टान- मेव त्यागः ॥ तस्मादुक्तयोपपत्या, नियतस्य चं सन्यासः कर्मणो नोपपद्यते । मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्त्यते ॥ ७ ॥ [ शा. पा. १-तु. २-' कीर्तितः. ] चशब्दो हेती । यस्मानियतस्य बणौभमविमागेन नित्याव्यभिचारिणः कर्मणो यज्ञादेः सेन्यासस्त्यागोऽननुष्ठानं नोपपद्यते । यथा च नोपपद्यते तथा

९ राना १ ग्रन्थेन त्यागत्वप. २ राना १-विरेषणमाह. १-' द्वितीयो › इत्यादि

८ ना 2 ठन्गन्न तामा 2 जा 9 ८ चराय ) चान्ने

श्रो, ९] श्रीमद्धगवदरीता । २५७३

“न हि कशित्षणमापि जातु तिषटत्यकमेरृत्‌ › इत्यादिना, तथा ˆ न हि देहभ- ता दाक्यं त्यक्त कर्माण्यदोषतः : इत्यादिना च बहुशः पतिपादितमेव । तस्थे वैविधस्य सव॑थेवत्याज्यस्य कमणो मोहाद्विपययलक्षणाद्रोषिन्यात्यागः परिहार- स्तामसस्तमोगुणसेभव उच्यते । तमसोऽभिकार्थं मोहः । यदुक्तम्‌ , पमादमोहो जायेते तमसोऽज्ञानमेव च । इति । एवमय तामसस्त्यागो विपरीतफरपयव्तायी, यतोऽपवगेफरबुद्धया प्रति- पलः ससौरमेव फटत्यतो हेय एवासौ ॥ अथ राजक्षं त्यागमाह, दुःखमित्येव थः क्म कायक्लेशभयास्यजेत्‌ । स॒ छृत्वा राजसं त्याग नेव त्यागफलं लभेत्‌ ॥ ८ ॥ | रां. पा. १-यत्‌. | यः पुरुषः राख्रचोदिते कमं स्नानाधिहोत।दि दुःखं सृखपतिकृरमिदमितये- तावन्मात्रद्धेतोः दारीरकदथनात्रासाच्यजति नानुतिष्ठति, स राजसं रजोगुणनि- मित्तकं त्यागे नियतकम॑परिहारं कत्वा तस्य त्यागस्यापवगेमोगसुखलक्षणमामिहितं फलं नैव प्राप्नुयात्‌ । रजोगुणयुक्ततात्तफटं दुःखमेवासो छमते । ततो राज- सोऽपि त्यागो हेय एव ॥ अथोपदिय साकं वयागमाह, कायमित्येव यत्कमं नियतं फियतेऽर्जन । सङ्गं त्यक्त्वा फलं चेव स त्यागः साचिको मतः ॥ ९॥ स साखिको ज्ञानफरसचगुणहेतुकस्यागोऽभिमतः । कोऽतों १ यनियतं रास्चोदितं कम क्रियतेऽनृष्ठीयते । कर्मणः करणमेव त्यागो न परिहार इत्यर्थः| कथं क्रियते ! येन क्रियैव त्यागः सपद्यत इत्याह । कार्यं परमगुरोः परेश्वरस्य निरुप्ठवपमाणमूतशाखरूपवचनचोदितत्वाद्वकश्यकरणीयमित्येतेन हेतुना क्रि यते । अत एव पूवव्याख्यातं सङ्क फं च त्यक्तवा । किमनेनोक्तं भवति । अनुपपन्नत्यागस्थापि कमेगो रजस्तमोभिभूतत्वाद्रत्यगेऽपि व्यागपतिपत्तिः सङ्- फठाभिसंध्यनुच्छेदात्करमेव संसारकारणं सेपद्यते । विदद्धसच्वगुणोतरेकात य-

न न अ >- ~ -~~ ----- ~ ----~--~--~--- *-------~ -~---->~

्

१ राना १-स मानेन फ़ठति, ६५

२७४ सुर्व॑ताभद्राख्यठीकासमेता- [अ. १८

धोकज्ञानने॑स्ये सति सङ्गफरामिरसेधिगून्यतयेन नियतस्य कपैणोऽनुष्ानमेव सं- स॒रेोच्छेदकारणे त्यागः सपद्यत इति साचिक एव व्याग उषदियः॥ तस्थेवंबिधस्य सात्तिकस्य त्यागस्य खरूपं परतिपाद्पितुमाह, न देढ्यकुशलं कमं कुहाे नानुंषन्जते । त्यागी सत्वसमाषिष्ट मेधावी छिल्नसंज्यः ॥ १० ॥ योऽत्यन्तगुणीमूतरजस्तमस्कतवेन विषादेन सत्वमात्रेण समाषिषे व्याक्तान्तः- करणः सेसयागी यथोक्तेन सङ्गफंटाभित्ंपिराहितागेयतकमनुष्ठामरूपेणेव स्या- गेन त्यागफखहेतुतवाच्थागत्वमापनेन युक्तोऽत एव मेधावी प्रशस्यपरज्ञः, ततश्च छिनसंशयो यथोक्तस्य परब्रह्मस्वरूपस्यकस्य तच्वस्यास्तिते बरुटितरसंदेहः, स सर्ववस्तुषु प्रथमानपरमातमेकसवहूपत्व दकृशलं ससायंमिमृखस्य साधनमते कमा- भिहोत्रादि शरीरङ्कशावहं न द्वो । ज्ञानवेशये सति द्रेषरक्षणदोषामावान पीत्या भावयति । नापि कृशे कम॑त्यागादौ सुखन्ताधनभूतेऽनुषभ्जति, सङ्गं वध्नाति । तस्थेवंविधस्य त्यागिनो नित्योदितानन्तनिजानन्द्निभरस्याऽऽममृतस- वेभावस्य न क्रबिद्‌ द्वेषो नापि रागः । शखचोदित्वाद्‌बश्यकरणी यमित्येषं र्वं नियतं कमीनुतिष्ठनेवासो सवैत्यागीत्य्थः ॥ एतदेव पूवोक्तमपि स्मारयन््ढयितुमाह,

न हिं देहभृता शक्यं त्यक्तं कर्माण्यङेषतः। यस्तु कर्मफलत्यागी स स्यामीत्यभिधीयते ॥ ११ ॥ पूर्वमेव बहुशो व्याख्याततवावरता्थमेकेतत्‌ ॥ यथोक्तत्यागेविपरीतवृत्तीनामनृष्ातूर्णां फरमाह, अनिष्टमिष्टं मिश्र च जिविधं कर्मणः फलम । भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु सेन्यासिनां कचित्‌ ॥ १२॥ ये यथाप्रतिपादितपारमार्थिकत्यागरहितास्तेषामल्यागिनां परेत्य प्रटोके रिषिधं फठम्‌-अनिष्टमित्यादि । तत्रानिष्टमनभिपेतं दुःखात्मकं यत्तामसंभिततै- स्तामसभद्दैः कतंभिरनुष्ठितात्तामसाक्र्मण उपजातं समरकतिर्य॑ग्योन्यादौ

| प णोीापिपिोपषयपपिपषीीिषििीषापषणययीधयणगषिणणषी मि

१ राना ~ संधि ' स्थनि ˆ संबन्ध २ राना १-अनन्य,.

चछ, १४] भ्रमद्धमवद्राता । १५५

रभ्पोपपतिभिततेभृन्यते । इष्टमभिपेतं भखासमकं यद्रजोटे शापरधानविसैः स्वगा- दिफलम्‌मिषु तादकृश्रदधेयथ।विधिविहितात्रमंण उद्धूतं पुरुषेरुपम्‌ज्यते । वथा मिभ सुखदुःखात्मके यद्रजःेधानवित्तेस्तादृकृभ्रवेश्च करतमिरनुष्ठितात्कमण उपजातं यत्कर्ममूमो मनुष्ययोनिगतैरुपमज्यते । इत्येवविधं कमणः फलं ज्ञन- दन्यसंसारिपुरुषविषयं संन्यासिनां यथोक्तताखिकत्यागवतां ज्ञानविज्ञाननि- ष्णातमतीनां कम॑योगिणां न भवति नोपपद्यते । ततस्ते त्यागिनः कृशखाः कुशं कम नीरागद्रेषतयाऽनुतिष्ठन्तीति पूर्वेण संबन्धः ॥ अथात्यागिनकै विधेन कर्मफठेन युज्यन्ते, न तु त्यागिन इत्यत्र हेतुं कमेण पतिपदपितुमाह्‌, पञचेमानि महाबाहो कारणानि निबोध मे। सांख्ये छृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम्‌ ॥ १३॥ [ सां. पा. १-पञ्ेतानि, | दृहेमानि वक्ष्यमाणानि कारणानि निमित्तानि स्वकर्मणां सकटशरीरसंब- न्धिनां मनोवाक्ाथनिववत्यानामरेषक्रियाषिरेषणानां कृतान्ते तनिष्ठ सांख्ये भिश्वयशासे पोक्तानि प्रतिपादितानि निवोध, निवुध्यस्व ॥ कानि तानीत्ाह, भधिष्ठानं तथा कर्तां करणे च पृथणगििधम । विविधाश्च पृथक्चेष्टा देवमेवात्न पशथ्चमम्‌ ॥ १४॥ [ शां. पा. १.-दैवं चेवा. ] अधिष्ठानं तत्तक्कियानुगुणमाविकरणं शरीरादि, यद्पिष्ठाय कतुस्तत्त- पकम कर्तु शक्यम्‌ । तथा कर्ता तत्तहेहादिनिबद्धाहृपरत्ययः पुरुषः करणम्‌ । तत्तक्कियानुगुणशरीरेन्वियव्यापिभिर्र चतुष्टयेऽनुकृलाननुकृलाम्पां सिदच- सिचिकारणं देवं पश्चमम्‌ । देवापरपर्यायं प्राक्तनं कर्मेतयथैः । अश्र दयनुकृठेऽ-

नवय बी

१-अबोद्धृतः ‹ सुखात्मकं › इत्यादि ‹ रजःप्रथानचि्तैः › इत्यन्तः राना १ पाठः राशा २ प्रान्ते दृश्यते । राशा १९ मध्य आदौ हिखित्वा पश्वादुत्कीलितः । तत्स्थाने च॒ “^ सखात्मकै यत्सालिकान्तःकरणेस्तथाविधश्रद्धे कत्भिनिवीहितात्कर्मण उद्रतं सञिरतिश्शयस॒खाधिकरणे स्वगौदावधिगतदिव्यशरीरै्तर्भुज्यते । तथा मिश्र सखवुःखात्मकं यघ्रजोनुगतसक्त्वप्रधानाचित्तैः › इति राशा २ पाठो मूले; राक्षा १ पाठः पश्वाष्ठिखितो हश्यते. २ राज्ञा १-ज्रिषिधेन,

१.७४ सवतोभद्राख्यटाकासमेता- [अ. १८

धिष्ठानादीनां साधनानां साफत्यमननुकृठे तु ॒संनिहितानामीपि वेफत्यम्‌ । अतश्च तत्याधान्यालृथक्षश्वादुक्तम्‌ ॥ एषां पानां सर्वकम॑सिद्धिहेतुतं निगमयति,

ॐ (१)

दारीरवाङ्मनोभिर्हिं यत्कर्माऽऽरमतेऽर्जन । न्याय्यं वा विपरीतं वा पचेते तस्य हेतवः ॥ १५॥ [ शा. पा. १--.भिर्यत्करमं प्रारभते नरः. | यः कृशित्कर्ता कायेन वचसा वेतसावा यत्कर्म कर्तु प्रक्रमते तत्रैते पूर्वाक्ताः पश्च हेटवः कारणान्येतेषामन्यतमामविऽपि विकीर्षितकमीसिदेः । कीटरां कमौऽऽरमते ! न्याय्यं शास्रपोक्तनियमहूपान्न्यायादनपेतं, विपरीतं वाऽयथाशाखत्वाद्न्याय्यम्‌ ॥ किच, तजरेवं साति कतारमात्मानं केवलं तु यः| परयत्यकृतवुद्धेत्वान्न स परयति दुर्मतिः ॥ १६॥ तत्र पश्चक एवमुक्तेन क्रमेण समरीर्षिकया कारणभूते सति विद्यमाने यः कतां क्षेषज्ञविरेषः केवरमेकमेवाऽऽत्मानं मोहवशादनानममृतदेहादिनिविषटह- प्रत्ययकतौरं कर्मसेपाद्‌कं पश्यति बुध्यते, स॒ न पश्यति । विपरीतं तस्य ज्ञानमित्यथंः । कृतो न पर्यत्यरूतवुद्धितवात्‌ । छता यथोक्तज्ञननिष्ठवानि- प्पला बुद्धिः प्रज्ञा यस्य स तथोक्तः, न ठतवुद्धिररूतवृ देः सम्यग्ज्ञानधान्यम- तिरत एव भ्रष्टधीः । किमुक्तं भवति । एकः परमेश्वरः स्वशक्तिपसरभृतस्य सकटठजगद्धावकीडनकचक्रस्याकं इव स्वप्रमाचक्रस्यावमासयिता पारमार्थकः कर्तेति सम्यग््ञानामावाद्रतवदधिजीत्यार्यामभानावच्छिनं क्ेतज्ञरूपमाज्रमासानं कर्तारं मन्यमानो यत्करोति तस्येतद्धिष्ठानादिविभागेन त्रिविधं कर्मकरं, न तु यथोक्तस्य त्यागिनः प्रमात्ममयं स्व ज्ञानचक्षुषा प्रयतः ॥ अत एव तस्य तादृशीं वृत्ति प्रतिपादयितुमाह,

यस्य नारहरृतो भावो बुद्धियस्य न लिप्यते । हत्वाऽपि स इमा्टोकान्न हस्ति न निबध्यते ॥ १७ ॥

--~----~-

~~~ ---- --~--~ ~= ~~~ -~-= ~

१ राना !{-संपाद. २ राशा १-- चक्रस्य ” स्थाने / पुञ्जस्य ›,

#

श्रो, १९. ] भ्रीमद्धगवद्रीता | २७७

यस्याऽऽत्ममयसमस्तवस्तुनो भावधित्तवत्तिनाहृटतो देहादावनित्योऽहपत्यय- ` म्रहणेन संपादितोऽत एव यस्य बुद्धिः सविन रिप्यते राग्ेषादिभिम॑स्भयो- पहतसमस्तजीवनिबद्धेनै कट्षी क्रियते स प्रेश्वरमावसमाविष्टः कर्वह योद्धुमवस्थितोष्ोकान्हता ग्यापाद्यापि न निबध्यते, न तद्धसाधनेन क्रिया- फठेन युज्यते । पारमार्िकस्य नित्यस्य ब्रह्मस्वरूपस्याऽऽत्मनो नानाभावाच्छरी- रदिनित्यविनश्वरस्वमाषत्वादन्र नायं हन्ति न हन्यते › इत्यादिना प्रतिपादिषि एव हेतुः प्राक्‌ । अतस्तं यथोक्तत्यागवान्‌ कार्यं करमेदमाचरेत्यथः ॥

अथ त्याग्यत्यागिरब्दृपतिपादितयोगिसेसारिपुरुषविषयतया ज्ञानकरमकतणां गुणनिमित्तकं मेदं॑प्रतिपिपादाधिषुः -सवदेहसाधारणयोज्ञानकमणेोः फरसंपत्ति- हेतुं प्रतिपादयितुमाह,

ज्ञानं ज्ञेय परिज्ञाता जिविधा कर्मचोदना । करणं कर्मं कतेति निषिधः कर्मसंग्रहः ॥ १८ ॥

अत्र प्रथमेन कर्मराब्देन ज्ञानालिकायाः क्रियाया ज्ञपिलक्षणं फखमुच्यते । कारणेन कार्योपचारात्‌ । तेन तादृशे क्रियाफटविषयेऽधीनतवात्रैपकारा चोदना प्रव्पेना । अ्रण्येतानि ज्ञपिरक्षणेन ज्ञानालकक्रियाफठेन चोदयन्ति । पवतंयन्तीत्य्थः । कानि त्रीणि ! ज्ञानं येन ज्ञायते तदिन्दियादि । ज्ञेयं च सुखदुःखादि नीटपीतादि । परिज्ञाता च योऽहमिदं सुखादि जानामीत्यध्यव- स्यति । ्रपाणमिषां सामग्री ज्ञप्िटक्षणे फठे चोद्यतीत्यथः । एवमेव कर्मणि कमफले तसत्कायंनिवृत्तरक्षणे संग्रहो येन संगृद्यते स्वीक्रियते, सोऽपि त्रिविध- स्ीण्येतानि संग्राहयति। कानि ! करणं हस्तादि, कमं षटाद्िका्यविषया चेष्टा, कर्ता पटादिन्यापरतकुम्भकारादिः । एतत्भितयसामभ्रीवशाद्धटादैः कार्यस्य स्वरूपनिवृत्तिरक्षणं फठं भवति ॥ इति स्थिते कीदंयेतानि ज्ञानादीनि योगविषयाणीति प्रक्रान्तं परतिपाद्‌- यितुमाह, ज्ञानं कर्म च कर्ता च भिधेव गुणभेदतः । प्रोच्यते गुणसंख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ॥ १९॥ प्राकंपरतिपादितस्वहूपं ज्ञानादितरितयं तद्गुणसंस्याने गुणानां स्वरूपमेदकथने पयेकं तरिधा तरिभिः प्रकरै; सत्वादिगुणविभागात्पोच्यते कथ्यते तद्विधिः । तानि

४.७८ सर्बतोभद्राष्यदीकासमेला- [अ. १

ज्ञानादीनि मत्तो यथावत्सम्यमुष्यमानामि साचििकराजसतापसमेदेन प्रते जिभकाराण्यवधारय, येन तानि पव्तानि पत्भिङ्गास्यसि ॥

तत्र ज्ञानं त्रिधिधमाह । तत्र सालिविकं तावत्‌ ,

सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते । अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि साचिकम्‌ ॥ २० ॥

[ !-ठीकायां ' वीक्षते › पाठः । स पूरवर्धिस्यान्ते ' क्षते › स्थने न युज्यते । प्रथममेव ‹ वीक्षते सर्वभूतेषु ” इति तु पाठः कोशेषु न दृश्यते । किंतु रामपाठ एवमेव स्यादिति तकः. | ,

न्यग्भूतरजस्तमस्कं विदास्वमाहेतुकं ज्ञानं संवेदनं विदि जानीहि । किव येन साधनमूतिन देरकाटाकारादिमेदेन विभक्तेषु परस्परप्रथगभकेन व्यवस्थिवे- एवमि सर्वष्वरेषेषु भूतेषु वेतनावेवनेषु सचेष्वविभक्तमभिनरूपं विदासकं भावं सत्तां वीक्षते प्रयति बुध्यत इत्यर्थः । इह विराद्धचिन्मास्वमावातेवेकें तत्वं परमाथः सन्‌ न तन्दतिरिकतं किंचन पदार्थान्तरं त्वतः संभवति । केवरं तदीयनिरतिदायैश्र्यो दधावितमायामलमुषितस्वपरकाशे ज्ञानमये चक्षि तदेकमेव तत्वं नानात्वेन प्रतिपद्यन्ते क्षेत्रज्ञाः । पदेवं यदा ज्ञानमयं चक्षुः परमेश्वरानुयरह- शक्ति शाकापरिमृष्टमठत्वानिमी भवति, तदा सर्वमेवेदेमेकतेन योगिनः प्यन्तीत्य्थः ॥ अथ राजसमाह्‌, पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानामावान्प्रथग्विधान्‌ । वेत्ति सर्वेषु भरतेषु तज्ज्ञाने विद्धि राजसम्‌ ॥ २१॥ तद्त्सवेभूतेषु समस्तेषु मायीयेषु पाणिषु वर्मानं ज्ञानं राजसं रजोगुणहेतुकं स्मृतं तत्वविद्धिः । किं तत्‌ ! प्रथक्त्वेनाऽऽ्मनो प्यतिरेकेण व्यवस्थितनानाभावानपि वेद्यानानार्ूपान्विचितान्पथग्विधान्परस्मसतो ग्यतिरिकस्वरूपाञ्ज नाति । ज्ञानस्य वे्प्रथाहेतुत्वादुपचारेण वेदनक्रिथाकतृतवं वेदितव्यम्‌ । एतच्च विषथसुखग्व- रक्षणरोमकारणमूताद्रजसः समुद्धत सम्यग्द्शनेहतुत्वात्सस्रपुरुषनियमितं हेयमेव ॥ अथ तामस्माह,

षभ कका

१ राना “ एवेदम्‌ › नासति.

षड. २४] श्रीमद्धगषदीता । ६५९

त्वष्टत्स्नषिदेकस्मिन्काये सक्तमहैतुकम्‌ । अतच्वा्थवदस्पं च तत्तामसमुदाहतम्‌ ॥ २२ ॥ [ शां. पा. १-यन्तु कृत्स्नवदू. |

यत्तामसं तमोगुणहेतुकं ज्ञानमुदाहतं शालोषृदीरितम्‌ । फं तत्‌ ! तुशब्दः पर्वसमान्धतिरेक एव । यदरृत्स्नविद्विषयीमतं ज्ञेयमथ रृत्स्नं सकर सवेविरेष- संयुक्तं वेत्तीति कृत्स्नवित्‌ सात्तिकादि, वद्िपरीतमरृत्स्नवि्तापसम्‌ । तथे- करिमन्विषयसुखसाधनभूते कर्सिमधित्कायं साध्ये वस्तुनि सक्तं रीनं यदेव किविंद्‌ दृष्टसुखसाधनतामासाद्यति तत्रैव मज्जतीत्यथः । तथार्देतुक विषये- न्दियसंयोगादि यज्ज्ञानकारणभृतं तद्भविऽप्यकमस्मादुद्तं ज्ञानं तामसं मतम्रहाद्या- विष्टनां प्रमत्तोन्प्तादीनां ज्ञानमिव । तथा तत्वाथेवत्‌ तत्वमासादिपरमाथेः स एवार्थो वस्तु वच्वाथः, स विद्येते यस्य तत्तच्वा्थवत्‌ साचिकादि तद्विपरित- मिद्मतत्वाथवच्छरीरादिवस्तुनिष्ठमित्यथः । अंस्पमन्यापकम्‌ । तदेतद्ञानादिका- रणभूततमागुणसम्‌द्रततवात्सदसद्विपरीतप्रत्ययहेतुते निषटष्टसंसारिविषयत्वात्सुतरां हेयम्‌ ॥

अथ कमं तिविधमाह,

नियतं सङ्गरहितमरागदेषतः छतम्‌ | अफलप्रण्ुना कर्मं यत्तत्साच्िकमुच्यते ॥ २३ ॥ तत्कमं सात्विकम्‌ । पूववुदिदुदसत्वगुणहेतुकमभि्धीयते । #फ तत्‌ ए अफरपरेप्सुना दृ्टादृष्टविषयसुखदुःखारिप्सारहितेन करवां नित्ये । कीदृशम्‌ ! नियतं वणौश्रमविभागेनावक्यकरणीयम्‌ । तथा सङ्गोनोकटक्षणेन शन्यमत एव सङ्गाभावात्तन्पृटरागदेषाभावेन छतं संपादितम्‌ । तदेतज्जञानकरण- भूतसन्वगुणो द्धतत्वाद्पवगेरक्षणोत्तमपुरुषाथसाधने योगिविषयमुपादेयम्‌ ॥

अथ राजसं कमीऽऽह, यश्र कामेण्सना कमं सहकारेण बा पुनः ।

कियते छेराबहुटं तद्राजसमिति स्मृतम्‌ ॥ २४॥ [ शा. पा. १-बहुकायासं. २-राजसमुबाहतम्‌. ]

कोय ताण नका ामकनका

१ राइ १-संकृक्छीभे. २ सना †{-मन्जयति, ३ राना १- अलत्पमन्ययमव्यापकं

२८० सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, १८

तद्राजसे रजो गुणेहेतुकम्‌ । फ तत्‌ ! यदहिकामुत्रिकमोगदिप्सुना तथा साहकारेणाऽऽप्मानि ररीरादावहंपरत्ययवता कवा डेशबहुरं वित्तशरीराध- यासमूयिष्ठं॑करियते तदेतत्यवृत्तिहेतोदुःखबहषाद्रजसः समृद्धृतं तत्संसारि- विषयत्व द्धेयम्‌ ॥

अथ तामसम्‌, अनुबन्धं क्षयं हिसामनर्वीक्य च पौरुषम्‌ । मोहादारभ्यते कमं यत्तत्तामस्रम॒च्यते ॥ २५॥ [ शां. पा. १-अनपेक्षय. | तत्तामस्ते तमोगुणहेतुकं कमं । किं तत्‌ ! यन्मोहादज्ञानदिवाऽऽरम्पते, कर्तु ॒ प्रक्रम्यते । कथमिदं क्रियमाणे कमथेमनुबध्नाति पुष्णाति, किंवा क्षपयति ! असन्‌ क्रियमणि कस्य रहिसापघातः संपद्यते, इत्यनुबन्ध- क्षय्िसा अनवीक्षयाविचार्येवं । एतदपि मोहाज्ञानपमादकारणमूततमःसमृद्भत- त्वानिरष्टतरसंसारिविषयं सुतरां हेयमेव ॥

अथ त्रिविधः कर्तोच्यते । तेत साचिकस्तावत्‌ , मुक्तसट्गोऽनहंवादी धृष्य॒त्साहसमन्वितः । सिद्ध्यसिद्धयोर्मिरविकारः कतां सासिक उच्यते ॥ २६॥

ईटृदाः कता क्म॑णामनष्टाता स।चिक उच्यते । साचिकवित्तत्वात्कतां सा- चिक इति व्युपदिष्टः । स कीदशः! मुक्तसङ्गो मुक्तः परिहतः सङ्गः संसार- तरुबीजमभूतो व्याख्यातरूपो दोषो येन । यतोऽनहंवादी क्षेषषूपमनित्यमथमास- त्वेन प्रतिपरद्याहं यजामीत्यारि यो वदति सोाऽहंवादी सर्व॑संसारी जनः । तद्िप- रतोऽनहवादई शरीरादिष्वनालमृतेष्वथषु निरहंकारः । तथा पत्या वक्ष्यमाणट- क्षणयाऽनुषठेयवस्तुदृढावष्टम्भरक्त्या तथेोत्साहिनोयोगेन समन्वितः । अत एव सिद्धो फलनिष्पत्तावसिद्धो तदनिष्पत्तो च हर्षसोकरक्षणविकाररषहितः । शदग करतें जञानहतोः पुववद्वि रुद्धात्सचवगुणादुतनं ब्रह्प्रािहैतुतादृपदियम्‌ ।

भथ राजर्स,

=~-------------~------~-{-~-~ च

ज जा 9 >

९ राना १-“ इवः स्थाने “इतिः, २ राना १-अत्र,

छो, २९ ] श्रीमद्धगवद्रीता । २८१

रागी कर्मफतप्रेष्युटुष्धो हिंसात्मकोऽशुचिः । हर्षरोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्यते ॥ २७ ॥ [ शां. पा. १- कीर्तितः. ] ईदृशः कर्तां राजसः पएवेवद्रजोगुणात्मकः कथ्यते । कददाः ! रागी विष- यसुखेष्वभिखाषवान्‌ , तथा करमेफर्पेप्सुः क्रियमाणस्य कमणो यज्ञादेः कख- मनित्यं स्वर्गभोगादिरूपं रिप्सुः, तथा टुन्धो गव॑वान्‌, तथा हिंसातसकः प्राणि- दरोहपरायणः, तथाऽशुविबौह्लाभ्यन्तरशोचरहितः, तथा फैकाठम्बनवित्त- त्वात्तत्सिद्धयसिद्धिसंभवा्यां प्रितोषविषादाभ्यां युक्तः । एतादृशं कर्वृतं टो- मादिदोषकारणमृतरजेगुणसमुद्धततवात्सेसारिविषयं हेयम्‌ ॥ अथ तामसः, अयुक्तः प्रातः स्तब्धः राठो नैरृषिकोऽलसः। विषादी दीधसूज्रश्च कर्ता तामस उच्यते ॥ २८ ॥ [ शां. पा. १-नेष्कृतिकः, र्-दीर्सू्री च. ] एवंविधः कतां पृवेवत्तामसः । विषः ! अयुक्तः समाधिरहितः । यतः प्रा- कृतः प्रृतिमेवाऽऽत्त्वेन प्रतिपनः, स्तब्धो मिथ्याभिमानविशान कंबित्पणमाि। शठो मायावी, तथा नैकतिकः, निरतिः प्रोप्तापनं पयोजनं यस्य, असो दाक्षिण्यरहितः, अत एव विषादी विषाद्वान्‌, दीषनूत्र आशुकर्थिऽपि वस्तु- नि विरकायः । एवंविधं कतैत्व पमादमोहादिदोषकारण मूततमोगुणसमृद्रूततवाद्‌- त्यन्तहेयमेवेति कतकमणोः पृथगव षिथ्य प्रतिपादनं विसष्टर्थम्‌ । यतः पराय एकतरभेव तैविध्यं भवत्युक्तम्‌ ॥ अथ वुद्धिपत्योरेवमेव बेविध्यं वक्तुमुपक्रमते,

बुद्धेभदे धूतेश्चेव गुणतस्िविधं श्ण । प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धर्नेजय ॥ २९॥ बुद्धिबभपवस्तुसाधनं करणम्‌ , धतिरवषटम्भः काय ज्ञेये चार्थे सिद्धिपर्यन्तं स्थेयम्‌ । तयोबैदिधत्योः सखादिगुण पेक्षया भिविध मेदं साकल्येन विविक्तत- या चामिधीयमानं शुणु ॥

१ राशा १-कारी, २ राशा १-तरेविध्य, ३९

२८२ सवतोमद्राख्यदीकासमेता- [७ , ९८

तवरेदिशक्रमेण वृद्धेसेषिध्ये प्रतिपाद्यमाने साचिकं दं तावदाह, प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकायं भयाभये | बन्ध मोक्षं च यां बृद्धिर्ैद्‌ सा साच्िकी मता॥ ३० ॥ [ शां. पा. १-या वेत्ति बुद्धिः सा पाथं साचिकी. | साचि सत्वगृणसेभूता वद्धिमता । काऽसौ ! यया प्रवृत्ति च निबत्ति ष वेद्‌ जानाति । रवगापवगफठे शास्रवचोदिते कमणी प्रवृत्ति निव॒त्तिराब्देनोय्येते । ४ ९१५ 9 | प्रवत्तिखक्षणो घमा गृहस्थष्वमिधीयपे । निवृत्तिटक्षणस्वन्थो धमा मगिकरैरिकः ॥ अन्यत्रापि च~प्रवति च निवृत्ति च द्विविधं कमं दैशिकम्‌ | इह चामुत्र वा काम्यं प्रवृत्त कम कौ्त्ते | निष्कामं ज्ञानपूर्वं च निवृत्तमुपकरम्थते ॥ इति । तथा कायकार्यं शास्लीयप्रतिपेधवशादुनृष्ेयपरिहार्य वस्तुनी या जानाति, तथा भयाभये सत्तारदुःजं साध्वसं, अमयमपवग्मृद्धवं सवतच्रासविरहम्‌ । तथा बन्धं सार मौक्षिमपवगे हेयतयोपदेयतया च स्वरूपतो जानाति, सा सा- स्विके) वृधिरिति । ननु ज्ञाने बृद्धिरित्पन्थान्तरम्‌ । सवैमूतेषु यनेकमित्यादिना, साचिकगुणंरक्षणनेव साखिकबुद्धिरक्षणमुक्तम्‌ । तदधुना किमिति पुनरुच्यत इति । अतोच्यते । सव्यम्‌, इ्नवुद्धचोमास्ति कश्चिद्विशेषः । कितु पुवं ज्ञाने यज्ञातृरक्षणस्य नितयस्यैकपरयोजनविषयतेन प्रतिषपादनप्रसङ्गातसक्षेपेण साखि- केगुणरक्षणमृकतम्‌ । अधुना धतिस।हित्येन तस्येव बुद्धिशब्दपरतिपादितस्य षि- स्तरतो रक्षणमक्तम्‌ । न हि पुवं धत्यादिवेदुनं ज्ञानसंबन्धितवेन प्रतिपादितम्‌ ,. अधुना तु प्रतिपादितमिति न पनरुक्तयदोषश्वोदुनीयः। यदि वा पृवेमाहूढयोगि- संबन्धस्य ज्ञानस्य रक्षणमृक्तम्‌, अधुना तरुरकषसेबन्धस्येवमपि न पौन- रर्के५्‌ ॥ अथ राजसी, यया धमधम च कार्ये चाकार्यमेव च॑ ।

अयथावत्मजानाति बुद्धिः सा पार्थं राजसी ॥ ३१ ॥

1.

१ र्चा १-समद्धूता. २ रारा १.२ ( उभयत्र प्रान्ते) शन्थस्यते. ३ राशा १-ज्ञानरक्ष. ४ राना १-कशिद्र्‌ ' नास्ति ।

श्वो, ३५ | श्रीपदद्धगवद्रीता । २८६

राजसी रजोगुणप्रभवा बुद्धिय॑या हेतुमूतथा ज्ञाता कषत्रज्ञः पुरुषो पर्मा- धर्मादीनुपदियान्हेयांश्च पदाथानयथावनिश्वयाभावाद्सम्पग्वोतते धर्मापमावदृष्ट- विषयो सदाच।रद्राचारौ कार्याकार्य तु दृष्टविषये इति न पनरुकतयम्‌ । अथवा धमाधर्मरब्दौ ठक्षणया फटविषयावुक्तो, कायौकायंराब्दौ तु तनिमि- तकपैविवक्षयोक्तो । एवमपि न पौनूकत्यम्‌ । एषाऽपि सेरयालकरजोगुणर॑- भवत्वात्संस्तारिविषया ॥ अथ तामसी, | अधर्म धर्ममिति या बुध्यते तमसाऽन्विता । स्बथान्िपरीतांश्च ब्रद्धिः सां तामसी मता ॥ ६२ ॥ [शां. पा. १-मन्यते तमस।ऽ4वता. २-स। पाथ तमसी] तामसी तमोगुणहेतुका बुद्ध्यां धरमाधर्मादीनटृष्टविषयान्सवाथंश्च दृ्टविषयां - स्तमसा हेतुना वृता सती विपर्ययेण जानाति, सेषा मिधथ्याज्ञानहेतुः प्रमतमो-

क क क कि

गुणत्वालिृष्टा संसारिविषयेति हया ॥ अथ धतिखिविधा, ततर सात्िको तावत्‌, धत्या यया धारयते मनःप्राणिग्दरियकरियाः । योगेनाग्यमिचारिण्या धृतिः सा पाथ साच्िको ॥ ३३॥ सा साचिकी प्वबुद्धिशुद्धसच्गुणासिका धतिः । कास्तो ! यया योगी मनःपभतीन्धारयति । कीदटश्या १ प्रमातसविषयेण योगेन समाधिना सहाव्य- भिचारिण्था नित्यमव्यतिरिकया । योगी हि मनोऽन्तःकरणे प्राणम।भ्यन्तरं मारुतं तत्तक्कियमिदानानासंज्ञमिन्दिषाणे चक्षरवागादीनि मोगारथमेव धरयति, तत्राऽऽमसमाधिविषयोऽवष्टम्भः स्थैर्यमेव कारणमित्यर्थः । एषा पचन्ञानविद- दुसखगुणसमृद्धूतत्वाद्पवगेफख्यि सत्युषादरेया ॥ अथ राजसी, ` | यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या धारयतेऽर्जन । प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पाथं राजसीं ॥ ३४ ॥ रजोगुणजा घतिर्यया साधनमृतया संसारी परुषः प्रसङ्गेनोक्तरक्षणेन

५"~~ ~~न [1 ------~--“

-~----~-~-~-~------ ----~ - -~--~------~--~----~ --- - -~----------

१ राशा १- गुणसमुद्धवा. २ राना १-' अपि स्थने (या. ३ रना १- ! प्रभ › नास्ति. ४ राशा १- परम ` नस्ति. ५4 राशा २ ना-१ नियमविरकया,

८४ सर्वतोभद्राख्यटीकासमेता- [अ, १८

फठाकाङ्क्षी स्वगादिसुखातककमफटरिम्स्षमादीन्धारयत्यद्हति, न ॒त्वप- बम्‌ । धर्मः शासदोदितसमाचारस्तत्फटं सुखम्‌ । कामोऽ्थों धनम्‌ । त्िवं- मात्रनिबद्धभृतयो हि संसारिणः परुषाः । तदेषा धरतिरैयेव ॥

अथ तामसी,

यया स्वप्रं भयं रोकं विषाद मदमेव च ।

न विभर्ति दुर्मेधा धृतिः सा तामसी मता॥ ३५॥ [ शां. पा. १-सा पाथं तामसी. ]

सा तामसी तमोगुणजा धतियंया हेतुमृतया दुर्मेधा विपयेयप्रत्ययहूपत्वाद्‌ दृश मेधा प्रज्ञा यस्य तादृशः सन्पुरुषः सखप्नादीन्दोषान विमुञ्चति । तन्मय एव नित्यमास्त इत्यथः । स्वप्नं निद्रा तमःकायम्‌ । भयमिष्टविषयविनाशशङ्न्या रासः । रोको नष्टानु शोचनम्‌ । विषादमनुत्साहम्‌ । मदं चित्तोद्रकम्‌ । मढः कि तनिव नित्यमुदुहननास्ते । तत एषा निष्टा । एषा धतिस््याज्येव ॥ अथ कमैफटमृतस्य सुखस्य वैविध्यं प्रतिपाद्धितुमुपकरमते,

शुखं विदानीं इणु मे जिविधं भरतषभ । [ जां. पा. १-त्रिविधं शृण मे. | गताथमेतत्‌ ॥ अथ त्रैविध्ये प्रतिप सातिकतवै तावत्सृखस्य प्रतिपादधितुमाह, अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च नियच्छति ॥ ३६॥ यत्तदात्वे विषमिव प्रिणामेऽग्रतोपमम्‌ । तत्सुखं सात्विकं विद्धे आत्मबुद्धिप्रसादजम्‌ ॥६५७॥ [शां. पा. १-निगच्छति. २ यत्तदमरे. ~ विद्धि › स्थाने ‹ प्रोक्तम्‌ |] तत्साचिकं विशुद्धं सच्वहेतुकं भुखमानन्दं विदि जानीहि । कीदृशम्‌ ! आतमवुदधिप्रसादजम्‌। आतमा ब्रह्मस्वूपं प्रं तच्वं॒तदाठम्बना बुद्धिः प्रा पज्ञा, तस्याः प्रसादो भेमैल्यम्‌ । यदपेक्षया विशुद्धपपि सत्वं मखिनत्वासरिहायै- मेव । ततस्तथाविधवुद्धप्रसदनाज्जातमुद्धृतम्‌ । फ तत्‌ ! यत्र यलसिन्सुखेऽ- भ्यासानित्यानुशीखनाद्योगी रमते रतिं भावयति, न तृद्िजते । विषयभोगा-

१ राना १ पुरुषा; ` नास्ति. २ राशा !?-स्वप्रो. ३ रना १ ह्ुभमानन्वु.

शो, १९] श्रीमद्रगवदीता । २८५

प्मकस्य हि सृखत्याऽऽभासो विशेषाकाङ्कुथा तजद्विगं जनयति, समाधिजं तु सृखं रपिमेवाऽऽवहति । यत्र च सुखेऽनुभयमानि सवदुःखानामन्तं समापिममावं निय- च्छति नितरां प्रप्नोति । अन्यरिनन्हि सृखेऽनुमृयमाने क्षणान्तरे तदेव दुःखं संपद्यते । कृतः ! मवंदुःखानामन्तो यच्च ससे तदाले साध्यमानावस्थायां चि- तासमाधानलक्षणकरेधरूपतवादिषतुस्यम्‌। परिणामे तु सिद्धयवस्थायाममृतोपमम्‌। निरुपमास्वाद्मित्यथंः । बाह सखस्थेतदेव विपरीतं वक्ष्यति । तदेतद्विुदनिर- तिशयनिरुत्रास्वादृहूपं समाधिपन्ञापरभवे योगिविषयं सुखमुपदियम्‌ ॥ अथ राजसम्‌, विषयेन्द्रियसयोगायंत्तदात्वेऽग्रतोपमम । परिणाम विषमिव तंद्राजसपिति स्प्रतम्‌ ॥ ६८ ॥ [ शां. पा. १-यत्तदगे. २-तत्सुसं राजसं स्मृतम्‌. ] तदजं रजोगुणसेमु द्रवं सुखम्‌ । किं तत्‌ ? य्दष्टेन विषयेणानित्येन दाब्दादिनेन्द्रियस्य श्रोत्रादः संयोगात्संबन्धात्तदाते साध्यमानावस्थाया- ममृतोपमम्‌ । क्षणमात्रमास्वादविरेषहेतुत्वात्सधारसतुल्थम्‌ । परिणामि तुं सिद्धयवस्थायां विषेपमम्‌। तत्काखमेव दर्यतवात्‌ । यदि वाऽनुमृयमानावरस्था, तदा विषयेन्दियसंयेगजं सुखं सवं मधुरमेव । परिणामस्तु तद्िपाकावस्था, तस्मिन्सवमेव विषयसुखंमसुखपारणामं किंचिद्धपितुमहति। एतद्‌ दुःखकारणरजो- गुणत्वाद्‌ दुःखेकफरं सुखं हेयमेव ॥ अथ तामसम्‌ , यद्रे चानुबन्धे च शुखं मोहनमात्मनः निद्राटस्यप्रमादोत्थं तत्तामसम॒दाहतम्‌ ॥ ३९ ॥ तत्तामसं तमोगुणानेमित्तकं सुखम्‌ । कि तत्‌ ? यदमेऽनुमृयमानावस्थायां चानुबन्धे परिणामवेटायां सुखबुद्धचा गृहीतं मोहनं वेवित्यकारि । यतो निदा प्रमवम्‌ । तेमो हि निद्रापरमादाटस्यादिकायम्‌ । तत्र निद्रा सर्वन्वियव्यापरो- परमो मोहावस्थाऽऽरस्यमदस्यम्‌। प्रमादः कार्यष्वनर्वहतत्वम्‌। एतानि हनुमृय-

१ राशा १-संमवं. २ राना १-राब्दादेः. ३ राना १-तदयि, ४ राना १-वस्थात्व. ५ राशा १-' असुख ` नास्ति. & राशा १-तमसो (येन " कार्यम्‌ इति प्रथक्‌ पदं मवति ). ७ रारा ९- दु्ष्यम्‌. ८ राना {१-१-'हितत्वात्‌.

२८& स्वंतोभद्रारूयदीकासमेता- [अ, ९८

मानानि मोहात्मकानि परिणामदशापापरान्यपि मोहकान्येषे । न येषां चानादि फटं भवति । अन्ञानहेतुकतमोगृणजत्वदितदृज्ञानं फटं सुखमत्यन्तं हेयमेव ॥ एवं ज्ञानादीनां स॒खान्तानां केषांचिदेव भावानां प्राधान्यविवक्षया शरवि- ध्यमुक्तवा सवज सर्वममातृविषयाणां सर्वभावानां साच्तिकादिभेदेन शविध्य व्यवस्थितापिति संग्रहेण प्रतिपादयितुमाह, न तदस्ति प्रथिष्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः। सत्वं प्रछृतिजर्म॒क्तं यदेभिः स्या्िभिर्गृणेः ॥ ४० ॥ व्यक्ताः श्योकः । किंतु दिवीत्यादि मम्युपरक्षणार्थं वेदितव्यम्‌ । इदानीं पोडशमिरष्यायेथथोकतज्ञाननिष्ठतया क्ेस्ववश्यानुष्ेपत्वेनावगेतेन तेषा- मपवगफटत्वकारणमतयेस्त्यागसेन्यासयोः प्रागुक्तयोः सम्यक्स्वरूपञ्चनि जातसं- देहमजने प्रति तयोः सत्वपतिपाद्नप्रसङ्गेन त्यागिनामल्यागिनां च विषिक्तस्व- रूपाभिव्यञ्चकं ज्ञानादीनां गुणमेद्रृतं तरैविध्यममिधायाध्यायप्रकान्तं प्रकतमरथं- मनुवध्नाति ॥ एवं कर्मणां फटत्यागपुवंकत्वेनानृष्ितानामपवगंफरत्वमुक्त, तानि कमंशब्द्‌- मत्रेण सामान्यतः प्रोक्तानि । विशेषतः पुनः कानीत्याकाङ्क्षानिरासार्थं तत्स्व- रूपर्पतिपादने प्रस्तोति, बाह्यणक्षनघि यविहां श्द्राणां च प्रत । कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवेर्गणेः ॥ ४१ ॥ इह चतुर्णां वर्णानामुक्तवक्ष्यमाणा्थसंमयतया द्विपकारस्वमावसमृत्थेगुणेधर्भः कमणि, राञख्चोदिताः क्रियाविदेषाः, समनन्तरवक्ष्यमाणमेदेन प्रविभक्तानि, प्रतिवर्णं साधारणास्तापारणविभागेन परथक्छतानि परेश्वरेणेवेकेन कवौ, येन सखेच्छार्मत्रोपकरणेन परमार्थतो विदशयद्धस्वभावमात्राभ्यतिरिकतस्वरूपमपि नानाभावमेदाभास्तखचितं जगत्कीडनकमिमाणमिदमारचयता वणेविभागः परि- कलितः । तथा च भगवतैव प्राक्पद्रितम्‌ ,

चतुर्वण्यं मथा स॒ष्टं गुणकमेविभागशः । तस्य कतीरमपि मां विद्धयकतौरमन्ययम्‌ ॥

~~ ~~ ~ --~-~--~------~

१ राना १~ एव › नास्ति. २ राशा {- गतेषु. ३ रारा १-समन्वयानि- प्रकारतया. ४ राना !१-मात्रोपकारेण,

). ४९] श्रीमद्धगवदरीता । २८५

तथा, महषयः सप्त पूरवे चत्वारो मनवस्तथा । मद्धावा मानसा जाता येषां राक इमाः प्रजाः ॥

इत्यव पुव॑श्छोके परमश्वरेच्छामातरहेतुकत्वं वणविभागेऽस्य प्रतिपादितम्‌ । अपर श्लोके चत्वारो 4नवश्वातुवेण्यंपवतंकाः प्रजापतयो य उक्त स्तिषभिशर्यस्ग॑वि- वक्षया पहाकस्पप्रारम्भे परेश्वरेच्छामात्रेण तद्मिनस्वहूपाणामिव चतुर्धां सग।ऽव- भासितः । यतश्चतुवेण रूपा प्रजेयमद्पादौीति दरमे व्याछ्यातप्राथम्‌ 1 इह तु वण॑ विमागेोपपत्तिपरदृरोनप्रस्तविनोदितम्‌ । तदयमत्र प्रविभागे विवक्षितः। यदीौ- शरेण स्वस्तगारम्भे चत्वारः पुरुषाः सपत्नीकाः प्रविभक्तकमाणो ब्राह्मणादिव्य- पदेशभाजः सृष्टाः । तेषमिकेन युगेन त्राज्ञणः सर्गं उवादितः। अन्धैः क्षत्रि यादिसगाः । एवं करमेण ब्राज्ञणादिवणविभागे स्थितो योऽविच्छिनसंतानतया ब्राह्मणेन ब्राह्मण्यां जातः स ब्राक्लणः। एषं क्षत्रियादयः । तदित्थमेभिः प्रजा- पतिमियां सृष्टिः छता साऽभनुराम्येन ५।तिसम्येन च संकीर्यमाणाऽऽनन्त्यं भजंते । दव ब्राह्मणेन क्षत्रियायां वेश्यायां दृद्रायां वा जाता अनुखोमजा उच्यन्ते । एवं कषत्रियेण वैश्यायां शुद्धायां षोतवनाः, वेशेन दद्रायामुत्नाः स्वं एवानुरोमजा धर्म्याः । येतु विष्य॑येण क्षत्रियेण ब्राह्मण्यां, वैश्येन क्षत्रियात्राह्णण्योः, शद्रण वेशयाक्षत्रियात्राहणीपूत्पादितास्ते प्रतिखोमजा अधम्पौः । एवमनुरोमप- तिखोमजानामपि सांकयं सत्यानन्त्यं प्रजायाः । य त्ववच्छिनसेतानतया बराल्लणेन नाहण्यां क्षत्रियेण क्षत्रियायां वेश्येन वेश्यायां द्रण शुदायामसं- कीर्णतया जातास्ते विरद्धाश्चत्वारो वर्णाः ॥

हति वणेविभांग व्यवस्थिते वणानां स्वविभागजं कमप्रविभागे प्रदर्श पितुमाह,

रामो देमस्तथा शोचं क्षान्तिराजंवमेव च । ज्ञानं विज्ञानमास्तिकयं बाह्यं कमं स्वभावजम्‌ ॥ ४२ ॥ [ शा. पा. १-दुमस्तपः २-बह्मकर्म. |

शमद्मयो्याख्यातखलरूपो ब्राह्मणो ब्राह्मं बाज्ञणवणंस्य संबन्धि, स्वभावजं प्ररतिसमुत्थं कमै, शाखचोदिता क्रियेति प्रियेण सष्टा्थः शोकः । फिंवि- द्मत्र विचाय॑म्‌ । इह देतनाचेतनविभागेन द्विभकरि मूतसमे, सुरनरति्ग्भेदन

------------~ -----------~-~ ~ -- ~~ -~---- ०५

9,

१ रार १-६०्वरद्भग. २ १-राना १-अजावगतो विष ३ राना १-प्रति,

२८८ सर्वताभद्रास्यधेकासमेता- [ अ. १८

विप्रकारश्येतनः सगां व्यवस्थितस्तत्र नराख्यसगेमध्ये शाख्चीयक्रियाधिताः कममूमिजन्माने पे पुरुषास्तेषां कर्मविभागेण गुणविभागेन च परेश्वरेच्छावशादेव ब्ाह्मणादिमेदेन वतुर्विधतवं यनिमित्तं, तत्र करमविभाग एव प्रथमं वक्तव्यः । वर्णानां हि कमणि स्राधारणासाधारणहूपाणि नियमितानि च । तथा बरा्त- णस्य षट्‌ कमोण्यध्ययनादीनि साधारणानि । वणैजरयस्यापि तेषां विहितत्वात्‌ । त्रियवेश्ययोस्तावत्तानि प्रसिद्धान्येव । शद्रस्यापि शाखचोदितोचलान- वेश्देवश्राद्धादिक्रियाणामन्‌ष्ठाने विहिताधिकारस्य तदनुष्ठानोपयोगिनीतिकत- व्यताविज्ञानहैतुं रासैकदेदाध्ययने दत्त एवाकारः । तद्विना विहितिकरमान्टा- नानुपपत्तेः । दानं च तदु्सवंसाधारणमेव ।-एवे च साधारणकमानुष्ठाने रूद्रस्य भगवता परमर्षिणा प्रमप्रमाणमूतेन स्ववचसेव छतोऽवकाशो यश्वतुव्गोपदे- दमयं स्वेतिहासं महामारताख्यमूदश्याक्तवान्‌ ॥ भावयेच्चतुरो वणौन्रेतवा बह्ञणमग्रतः । इति ।

एवमेतानि साधारणान्यध्ययनादीनि गणि कर्माणि । ब्राक्षणस्याध्यापन- याजनप्रतिग्रहारव्यानि तु बण्यसाधारणानि । वान्येव कर्माणि तु वणोसकख- भावजानि पूवमेव देवसर्गसंबन्धतेन नि{ष्टानि शमादीनि । एवं साधारणान्- पि ब्राह्मणसंबन्धवेनेव किमित्यनेनोक्तानि | देवास्रसर्गभेदो हि पतुर्वणसाधार- णस्तत्स्वभावजाश्च गुणास्तथैव साधारणाः । एष एव च गुणव्रिमागो विव- क्षित इत्यत्रोच्यते । स्वमेतद्यथोक्तमुपपनम्‌ । कितु प्रसिद्धताद्णालसस्वमाव- जानि सात्विकानि दमादीनि प्राधान्यादुक्तानि प्रकरणेऽसमिन्वणकमणामपव्- साधारणत्वेन विवक्षितत्वादुत्तरेषां क्षत्रियादीनां वणासकस्वमावजान्येव प्रायेण कर्माणि निरदक्ष्यति । देवसगौत्मस्वभावजानां साधारणानां शमादीनां बाक्षण- रबन्धत्वेन प्रदर्ितप्रयोजनानामृपटक्षणमा्रत्वेनेह कतिपयानामेव निदेशः छतः साकल्येन त्वमानित्वमदम्मित्वापित्यादिगुणे, तथा-अभय सच्वसंदादीरत्यत्र पूर्वमेव प्रतिपादितानि ॥

अथात्र क्षत्रियाणां वणातसकस्वमावजानि काण्याहु,

रोय तेजो धरतिदरक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनप्‌ । दानमीश्वरभावश्च क्षां कमं स्वभावजम्‌ ॥ ४३ ॥ [ शां पा. १-क्षत्नकर्म. |

१ राना १-श्रावयंश्चतुरो.

वो, ४६} श्रीमद्धगवद्रीता । २८९

क्षात्र क्षत्रियवणस्येदं स्वभावजे परमेश्वरनियमिततादक्परातिसम्‌त्थं कमं व्या- पारः । किं तत्‌ ! शोय शूरमावः, पराक्रमस्तेजः, स्वभावत एव प्राभिभवनस- मथंमोजः, धृतिः स्वमावकर्मणि दृढोऽवष्टम्भः, दाक्ष्यं दक्षता चातुधैम्‌, तथा से- रमि पराङ्मृखत्वाभावो निभंयत्वमित्यथः । दानमधथिनां त्यागः । अप्रत्याख्या- नहेतुरीश्वरभावः, प्रमृतं पराधीनतासहिष्णतेति ॥ अथेवंविधानि वेश्यशद्रयोः कर्माण्याह्‌, छृषिगोरक्यवाणिन्यं वैरयकरमं स्वभावजम्‌ । रषिर्बह्ादिवापनेतोमूहटादिविटेखनम्‌ । गोरक्ष्यं गा रक्षतीति गोरक्षः, तस्य भावो गोरक्ष्यं पदपाल्यम्‌ । गोराब्देन पशन्तराणामपि परिग्रहात्‌ । क्रव्येण द्रव्यान्तरं कीणाति, कीणेश्च यो जीवति से वणिक्‌, तस्य भावो वाणिज्यम्‌ । एतद्ध्मासकस्वमावजं वेश्यकमं ॥ पर्युत्थानात्मकं कर्म शद्रस्यापि स्वभावजम ॥ ४४॥ | रां. पा. १-परिचयात्मकं. | परयुत्थाने वणेजयस्य पूर्वस्य दराश्रुषा । तदूपं कमम पूर्वेवच्छरवुस्थ स्वभावसम्‌- त्थं कम ॥ इति चातुवैण्यस्य करमेपविभागं प्रतिपाद्य स्वकर्मानुष्ठानस्य प्रकरणविवक्षित- फटपापिपाद्नाथमाह, स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धि लभते नरः। स्वकर्मनिरतः सिद्धे यथा विन्दति तच्छृणु ॥ ४५॥ यथाप्रतिपादितविभागेन सेस निजे निज शाख्चोदिति कर्मण्यमिरं आभिमुख्येन सक्तो नरः पुरुषश्चातुवं्णिकः परमात्मसमापततिरूपामपरवगरक्षणां सिधि सम्यक्फटनिष्पत्ति ठमतेऽधिगच्छति । न स्वमावकरमानष्ठानममेणैव स- सिदिमधिगच्छति ॥ कितु यथा येन प्रकरेण विरिष्टिन स्वकर्मनिरतः संसिनिमेतां मभते तद्‌- भिधीयमानं वस्ववधारय, यतः प्रवृत्तिभृतानां येन विश्वमिदं ततम्‌ । स्वकम॑णा तमेवाऽऽच्यं सिद्धिं विन्दति मानवः ॥ ४६ ॥ [ शां. पा. १-स्वेमिव्‌. २-तमभ्यर्च्य. ] १ राशा १-अथवेवे. २ राना १-्वापहेतोः. ९५७

२९९ स्तोमद्रास्यदीकास्मेता- [अ. १८

यौ यस्मात्तिपादितादुमुतस्वमावदिकस्मातरमकरणाद्भूतानां चराचराणां पवृत्तियथारवं प्रविभक्तव्यापारः । येन च तथा प्रविभक्तव्यापारे विश्वं समस्तं जगदिदं ततं विस्तारितामच्छामनरिणेत्थमवभासित । तमेव परमेश्वरं परमासन तदिच्छानियमितेनेव खेन प्रतिवर्ण निजेन कपणंऽऽच्यौऽऽसमन्ताद्चौपिता १९- तोष्य मानवः कममूमिजन्मा क्रियाखधिषृतश्वातुर्णिको मनुष्यः सदिं साध्यद- क्षणां फटनिष्प।त ठमत । किमुक्तं भवति । यथोक्तपरमासस्वरूपानुसरणनि- त्यनि्विप्टवावहितवृद्धितया चतुर्णामपि वर्णानाममानित्वाभयत्वारिगुणाभिव्यञ्जि- तदेव सगजन्मनामस्तकरेण सवं खं कर्मानुतिष्ठतो परसिद्धिपापिरिति ॥

अन्नोपपत्ति पृव।क्तां स्मारायितुमाह,

श्रेयान्स्वधमां विगुणः परधमात्स्वनुशितात्‌ । स्वधमं निधनं भयः परधर्माद्याद्पि ॥ ४७ ॥

[ शांपा. !१-इय पङ्क्तिः शा. पाठे नास्ति. ] यो यस्य वणेस्य रास्रचोदितः स्व जआसीयो धमः सखाध्पायाधाचारः स विगुणोऽपि मृख्यकमानुष्ठानसामथ्यादिनाऽनुकल्पादिनाऽनु्टितः सन्विगतस्वगु- णो ऽसपृणस्वाङ्गोऽपि भरेयान्पशस्यतरः । कस्य सकाशात्‌ ! प्रधमाद्रणान्तराचा- रात्‌ । कीटशात्‌ ! स्वनुष्ठितात्‌ सृष्ट सवाङ्घसेपृणंतयाऽनुष्ठितादचरितात्‌ । कृत एवम्‌ ! यतः स्वधर्म आल्मायाचरि युद्धादवनुषठीयमानेऽवक्यं निधनं विनारोऽपि प्ररास्यम्‌ । कस्य सकाङात्‌ ? परधमाद्याशक्षत्रियादरध्ययनाध्पासकव्राक्षणादि- वणौन्तराचारानुष्टानाद्य उदयः सृखादिरक्षणप्रापिस्तस्मात्ताद्रशात्‌ । किमने- नोक्तं भवति । इह द्ये शाखकमानृष्ठनेऽधिताः। एके रजःसकीणसचवप्रधान- चित्ताः स्वगीदिफट्विषयधमानृष्ठायिनः। अपरे तु विशृद्धसच्प्रधाना पथोक्तापए- वगेफटनिवेत्तिविषयधमौनुष्टायिनः । तेषामुभयेषामपि देवसगमानां स्वधमा- ृषठानोद्वोभयरूपतया सिदधरूपपना न तु परधमानुष्ठानात्‌ । यतः, परेषां ख- धर्मस्थानां स्वगादिफटरप्रपिरक्षणा सिद्धिः श्रयते, प्रधमस्थार्नां तु प्रत्यवायः भूयते । उत्तरेषां स्वधर्मनिष्ठतवे सम्यग्ज्ञाननेमैत्यसंपातः, परधर्निष्ठते ज्ञानका- टुष्यमेव सपद्यत । यतः शास्रचादितस्य प्रबन्ध प्रवृत्तस्य स्वध्य कर्मणस्त्यागः परकरमणश्चोपादानं द्रषं रामं च विनान संभवति तत्संनिधो च । कैीटृशं च

(न म

का क > ~~~ -- ~ ~ ~~ ~~~ -------------- -------------

१ राशा १-णाऽभ्य्य,

श्वो. ४८ 1 भ्रीपद्धगषद्रीता। 2.१

सम्थग्ञानेनेरमत्यम्‌ । इत्थं देवसगंयोगितादपव्गाधिभिरपि स्वणिंवथास्वमस- करेणानुष्टातव्यम्‌ । स्वकमं कथंचन न त्याज्यम्‌ । न हि कमत्यागमव्रसाध्याभ- व्गपापिः । सा हि ज्ञानादेव सिध्यति । ज्ञाने च दैवसगौद्य्यमिचारितयोक्तम्‌ । तच्च-अमानित्वमद्भ्मित्वमित्यादिना अयोदशेन साकल्येन प्रतिपाद्य षोडरार- म्मे-अमये सच्वसंदरदिज्ञानयेगव्यवस्थितिरि्यादौ दैवगुणसामग्रीकथने प्रथममे- वानूदितम्‌ । तच्च सर्वव्णसाधारणम्‌ । दैवस्वगौदिभेदृस्य तथारपतवात्‌ । वर्णानां कर्मविभागस्य सर्गयोश्च गुणविभागस्य प्रबन्धेन प्रथङ््‌ निदंशात्‌ । यदि हिद्वि- जातय एव वर्णां देवसगाः, युद्रवर्णश्वाऽऽपर इति स्यातदु्णमुतेन स्गभेदमुखेन वा कमैप्रविभागाद्यदभिधीयते । न चेतदुपपद्यते । स्गमेदस्य .सर्ववर्णसाधारण्ये सति गुणानां व्यभिचारददनात्‌ । तथा ब्राह्मणादृयोऽपि दपांचयासुरसमंगुणयो- गिने दृश्यन्ते । शद्रा अप्यद्म्मिववादिदैवसगंगुणयोगिनो दृश्यन्ते । तस्माहिवस- गगुणमाजां सववणीनां यथोक्तापवगफरसाधनमृतं ज्ञाने साधारणमेव, कर्म तु प्रविभक्तम्‌ ॥

तच ज्ञाननिष्टतयाऽनुष्टीयमानमपभैहेतु संपद्यते, इति न तस्य कस्यां विद्रवस्था- यां त्याग उपपद्यत इति प्रतिपादयितुमाह,

9 (>

स्वभावनियतं कमं कुर्वन्नाप्नोति किल्विषम । सहजं कमं कोन्तेय सदोषमपि न त्यजेत्‌ । पणौ त्मकरवभावपतिवद्धं स्वाध्याययजनद्‌ नादि कमै कुर्वाणो ज्ञाननिष्ठतयाऽनु- तिष्ठन्किल्वषं संसारबन्धनरक्षणं पापं न उमे, त्यजस्तु स्वकर्म दुरवाररागदरेषा- तत्किल्बिषं प्राप्नो्येवेत्यसरत्पतिणादितम्‌ । अतः पूर्वोक्तोपपच्या परमेश - रेच्छावशात्सहेव जातं वणातकस्वमावजातं विगुणमपि कमे न त्याज्पमेव ॥ अधर हेतुमाह, स॒वारिम्भा हि दोषेण धृमेनाभिरिवाऽऽवताः ॥ ४८ ॥

यस्मात्सवारम्भाः समस्तकर्माणि धूमेनाभिरिवाव्यभिचारिणा दोषेण मठे- नाऽऽवृताः । ततश्च प्रबन्धप्रवृत्तशा्चो दितकमत्यागलक्षणेऽप्यारम्भो दृपेणाज्ञा- हपेणाऽभवृत एव । अन्ञानविविक्तं तु तद्यथोकफरटसाधनं स्पात्‌। यावता तस्य त्याग एवाज्ञानम्‌ ॥

१९ राना {-तच्चज्ञन.

५९२ सर्वतोभद्राख्यशकासमेता- [अ. १८

यथा त्वप्यननेव कमं ज्ञानफरमागभवति तथा प्रतिपादयितुमाह,

असक्तबुद्धिः सर्वञ्च जितात्मा विगतस्पृहः । नेष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ॥ ४९ ॥ सव्र सवैस्मिन्विहिते वणस्वभावजे करमण्यनुष्ठीयमान एवाऽऽसक्तवुद्धिः पूव-

ध्याख्यातसङ्गदोषरहितमतिः, तथा निषिद्ध क्रमणो जितासा निगृहीतान्तः- करणः, तथा विगतस्प्रहः सर्वत्र सततसूसंपुणस्वासमयतवदार्दितवादनित्यात्सरगस- खदर्विगता व्यावृत्ता स्पृहाऽभेराषो यस्य स तादृशः, परमां प्ररृष्टं दोषरहि्ता नेष्कम्यंसिध समधिगच्छति, सम्यग्टमते, सर्वकरम॑त्यागितफलं प्रमात्मसमा- पत्तिखक्षणे प्राप्रोति । केन ! संन्यासेन व्याख्यातस्वरूपेण फलाभिसंधितयाग- तना, न तु कमेत्यागात्ना ॥

इत्थं येन ज्ञानेन सेस्छृतं करियमाणमेव व्यक्तं भवति, तस्य क्रमेण प्रं प्रकृष परतिपाद्पितुमुपक्रमते,

® (9

सिद्धिं प्राप्तो यथा बह्म प्राप्रोति तन्निवोध मे। समासेन तु कोन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥ ५० ॥ [ शा. पा. १-तथाऽऽप्नोति नि. ]

उपायमृतस्य ज्ञानस्य परा निरुत्तरा निष्ठा प्रान्तभूमिः । यतः परंज्ेयन सभवतीतयथः । तदुमयमपि कथ्यमानमवधत्सव, एवंविधो ब्रह प्राप्नेतीति ॥

पूर्व वैत्मकारमाह,

बुद्धया विशुद्धया युक्तो धत्थाऽऽत्मानं नियम्य च । राब्दादीन्विषर्यास्त्यक्त्वा रागद्वेषो व्युदस्य च ॥ ५१ ॥

विविक्तसेवी टष्वासी यतवाह्वायमानसः। ध्यानयोगपरो नित्यं वेराग्यं समुपाभितः ॥ ५२ ॥ अहंकारं बलं दर्पं कामं कोधं परिथ्रहम्‌ ।

विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ ५३ ॥

१ राशा १-य एवं. २ राशा १- इतिः नास्ति. ३ राशा १-“ तत्‌ स्थाने ' तावत्‌ `

श्वो, ५६ ] भ्रीमद्रगवद्रीता । २९६३

एवेविधो भवचोगी ब्रह्मभूयाय ब्रहमभावाय प्रमातसमापृत्तये कल्पते, सम- थां भवतीति । कीदशः ! प्रथमं तावदहवसगयोगितवात्सहजया विश्द्धया परडी- नरजस्तमस्कपवाद्विशुदधसचैकमय्या निभटया बुद्धा परज्ञया युक्तः| सँ हि प्रम- सिद्धिसाधनमूतधभेग्रामाग्रणीः सहजा गुणो योगि एव । तसिमिन्सति धरत्या रवोक्तरक्षणया साचिविक्या दढोवेष्टम्मरक्षणयोत्ताहर क््याऽऽतमानमन्तःकरणं निरम्य दरो व्यवरथाप्य, ठद्रराच्छब्दादीगिवषयरत्यववा स्वात्मना परिहत्य, र। ख विहितेषु विषयेष्वायाग्येषु सृङ्गमडो रागदोषौ पदुपादानज्ञानहेत्‌ मह ङ्ध र व्युद्रय फटामिसंधानाभावाद्विक्षिप्य तिरर्छव्य पूर्व मु्यं परिकरबन्धं छतवा विविक्तसेवी, समाधिव्युत्थानेहेतुचेतनाचेवेनभावरहितो देशो विषिक्तः, ते से- वितु दीं यस्य स तथाविधः । तथा ट्ष्वादी रघुप्रमाणमनं वृत्तिसमवस्था- कारणमूतमात्रं व१रावहितव्वा्िगुणपारेदुदमत्पमारीतुं रीटं यरय स तथा। निगृहीतान्यन्यविषयेभ्यः प्रत्याद्ताने वावकायमानसानि वचनदारीरान्तः- करणानि येन स तथाविधः । इत्थमृतश्च सततं नित्यं ध्यानयोगपरो ध्यानेन १२तस्वामकोपेयवस्तविन्तनेन यो योगः सेबन्धस्तनिष्ठः । एवेविधगुणसामग्या वैराग्यं दृढानुशाषिकिषयं वितष्णत्वं सत्वगुणविषयं च समुपासितः सम्यगा- स्थितः । तथा सत्येतान्दोषागिविमुच्य । कम्‌ ! अहंकार तावत्‌ । अनासमनि शरी - रादावात्मप्रत्ययं सरवदोषाधिराजम्‌ । त्था बटे, राक्यारक्यविवेकपरेहारेण कार्य हम्‌, तथा दर्प, रवत्परयापि सिदिटेररयोपटभ्धे्िततद्रकम्‌ । तथा कामं रागनिमित्तकमिषटेषु विषयेषु सुकत्पम्‌ । तथा कोषं दषनित्तकं चिते न्दियक्षोभे, वेथा परिग्रह्‌ देहदारदारकद्रादिणादिषु सेवरवबुद्धया स्वाकारम्‌ । अत एव परिग्रहव्यागानिमैमो मेमकारलक्षणाद्‌ बन्धानिष्करान्तस्ततश्च नित्य- निविकारप्रमोपददेयस्वरूपमात्परायणत्ाच्छान्तो विगतसेकठविकलपक्षोभः, इत्थं मतो योगी ब्रह्मभूयाय कसपते ॥

तानेवविधः,

र न

१९ राना १-“ भवद्‌ ` नास्ति. २ राशा १-साहि. ३ राशा १-न अतएव. ५ राना १-दृछ्याऽव'. ५ राना १-मनोवृत्ति. € राना १ काटराहितत्वादि. ७ रादा १-श्रविक ८ राना १-कार्यैष्वहि. ९ राना १-ममकारबन्धात्,

१९४ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [ अ, १८

ब्रहमभतः प्रसन्नात्मा न होचति न हेष्याति । समः सर्वषु भरतेषु मद्भक्तिं टमते पराम्‌ ॥ ५४॥ [ शाँ. पा. १-काङ्क्षति. | एवमनेन कमेण ब्क्षमूतो ब्रहेकपरायणत्वात्द्धावमापर्नी निर्वशेषतयेव प्रस- नात्मा षिगतद्ैतमत्ययकेटङत्वात्मसनः स्वाभाविकविशुद्धियुक्त आमा स्वभावो यस्य स तथाविधः सन शोचति, नित्याविनश्वरस्वासमयविश्वतात्कस्याशिदपि माषस्य स्वतवेनापरिग्रहात्तद्भवे न परिदेष्यते । नाप्यनेनेव न्ययेन कर्सिमधित्पा- षे हष्यति, हर्षमनुभवति । एते हि स्वे भावा भायापहतदृशणं भावामावभ्रानि- मुद्धावयन्तो हष रोकालकविकारंहतुतामापचन्ते, न तु सर्वसाम्यदश्िनो योगिन इत्यर्थः । तथा ज्ञौनस्य परां निष्ठां परां निरतिशयां चतुथी काष्ठां प्रापज्ञानरक्षणां मद्धकिं मत्स्वरूपोपासां खमते प्राप्नोति । किमुक्तं भवति । परमात्मद्वैत प्रत्यय - रक्षणा या ज्ञानस्य प्रा निष्ठा, सेव परा मद्धङ्तिरिति । तथा चैनां स्तुवन भक्तिमन्तः | मुक्तो बहुविधा वादा विदुषां स तु तत्ववित्‌ । यस्वद्भक्तेः परा कषा मुक्तिरित्यन्तनिश्वयः ॥ तथा च, भक्त्या मामभिजानाति योऽहं यश्चास्मि तत्वतः । तेतोऽसो तत्वतो ज्ञात्वा विहते तदनन्तरम्‌ ॥ ५५ ॥ [ शाँ. पा. १-यावान्‌. २-ततो मां. | एवेविधया निरुत्तरया ज्ञानस्वहूपया भक्त्या मां परमात्मानमेकतत्वमाभिजाना- ति, आल्मत्वेनाऽभपिमृख्येन वेत्ति । कस्माज्जानाति ! तत्वतः परमाथतोऽ्रयनि- त्पकाशात्मको योऽहं मत्स्वहूपः, यश्चोसि, यो भवामि, तां परां सत्तां भनं- स्तादक्स्वहूपपरत्यवमरा रूपया स्व रक्तया नित्यमवियुक्तस्तिष्ठामि । अवचखव्रिदो हि नेवेविधमात्मतिन प्रत्यभिजानते । कितु ते व्यतिरिक्तं परमं वेद्यं च माया- वदा विपयेस्तन्ञानत्ाभ्जानन्ति । यथोक्तमामियक्तस्वेवंविधं मां सत्येन रूपेण ज्ञानचक्षषा प्रत्यभिज्ञाय ततः परं मय्येव विद्यति, अहमेव संपद्यते । एवेविषे हि मय्युषास्योपासकोपासाकिकल्पहानाद्‌ त्रह्ेव परं भूत्वा सिद्धार्थो मवती- त्यर्थः ॥

१ राहा १-संकल्पत्वात्‌. २ राशा १-८ वि ` नास्ति. ३ राना १-मायोप, $ राना १-ज्ञानपरां निष्ठतां प्राप्त इत्यथः । ५ राशा १-यथाऽस्मि,

1. ८८ ] श्रीमद्धगवदीता । २९५

एषा च परा सिद्धिः काष्ठा कमपराप्या । ततश्वेवेविधज्ञाननिष्ठोऽपि यो नियतशरीरसंबन्धं तावद्नतिक्रन्तो योमी भवति तस्य प्रवति प्रतिपाद्‌- यितुमाह, सवेकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्यपाश्रयः। मतप्रसरादाद्वाप्रोति शाश्वतं पदमव्ययम्‌ ॥ ५६ ॥ सवाणि यज्ञदानादीनि कर्माणि सद्‌] नित्यं कुवैननुतिष्ठनपि मम्यपा्रयः, अहं सर्वंकतुत्वेन परतिपन आग्रयोऽवरम्बनं यस्य स तादृशः सन्मत्मसादा- न्मम परमात्मनः स्वामाविकातसादादानुकूत्यात्मत्यमिज्ञेयतामापनात्सतो हेतोः शाश्वतं नित्यमत एवाव्ययमक्षयं पदं प्रत्रक्षस्वरूपं स्थानं प्राप्नोत्यपिग- च्छति । यत्पराप्येव वेश्वरप्येणाऽऽमानमधिगच्छनियतदेहसंबन्धलक्षणबन्धा- त्यन्तविनाराहपां परां सिद्धि प्राप्नोतीत्यथः ॥ एवं यथोक्तोपदे रासवेरवं सम्यगवधायं त्वमप्येवं समाचरेत्यजैनायोपे्टमाह,

चेतसा सर्वकर्माणि मणि संन्यस्य भारत । बुद्धियोगं समाश्रित्य मरिचत्तः सततं मब ॥ ५७ ॥ [ शां. पा. १-मत्परः. २-उपाश्रित्य. | सततं नित्येमवे सर्वांस्ववस्थासृ मच्चित्तो मय्येकर्सिमस्तच्वे परब्रहनाण वित्त मन्तःकरणं यस्य स तथाविधो मव । परमार्थतो मब्यतिरिक्तं पदथान्वरं न संभवत्येव । ततो स्यवहारभूमो यदपीदेतया प्रतिपद्यते ततततैमतिपादि- तोपपच्था परपरकादावित्स्वरूपतथा भावयेत्यथः। फं छृत्वा मच्चित्तो भव ! सवांणि स्वकमाणि क्रियमाणान्येव चेतसा मनसैव ततफरनिःखुहेण मयि यथोक्तस्वरूपे परमासमनि सन्यस्य, तव्छताभिमानत्यगिन निक्षिप्य । कथं चेपत्संपद्यत इत्याह, बुद्धियोगं समाभित्य । बुद्धियंथाप्रतिपादितं ज्ञानं, तर योगः सततमव्युत्थानः समाधिस्तं समाध्नित्याऽऽखम्ब्य, तनिष्ठो मृत्वा मच्चित्तो भवेति वाक्याथ; ॥ । ततश्च

। मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मप्रसादात्तरिष्यसि । अथ चेत्वमहकारं न मोक्ष्यसि विनङ्क्ष्यामि ॥ ५८ ॥ शा. पा. १-'कारान्न प्रोष्यसि. ]

२९६ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, १८

मतपसतादान्मदनुगरहान्मूरकारणमृतानमम्चित्तो मदेकारम्बनमानसः सव॑द्‌- गणि सव॑रुच्छराणि हषंशोकमोहमुखादीनि निबन्धकारणानि तरिष्यसि लङ्घ- पिष्याक्े । अथेवमप्युपादिष्टस्वं चाहंकारं॑ जात्याद्यमिमानावच्छनशरी- राधात्मपरत्ययं न मोक्ष्यसि, तद्विनङ्क्ष्यसि, पारमाथकस्वरूपाप्रतिपततर्विनाशम- भावमेव प्राप्स्यसि ॥ न वेतत्सवाधीनं तत्याह, यदहंकारमाभित्य न योत्स्यामीति मन्यसे । मिश्येष व्यवसायस्ते प्रतिस्वं नियोक्ष्यते ॥ ५९ ॥ [ रा. पा. १-योत्स्य इति. २- क्षयति. ] एवैविधमवस्तुविषयमहंकारं कतुताभिमानमाभित्य . “ न योस्स्यामि ' धम्यैमवक्यकरणीयं युद्धं न करिष्यामीति यन्मन्यसे बुध्यसे, एष एरवविधस्ति ग्यवस्षायो बद्धिरनिश्चयो मिथ्या निष्फल एव । यतः प्रकृतिः स्वभावः परमेश्वरे- च्छानियमितयुद्धादिकतृकस्तवां नियोक्ष्यते, वणंस्वभवि कमणि प्रवतंयिष्यते ॥ एतदेव स्फुटयितुमाह, स्वभावजेन कोन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा । कर्त नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवकोऽपि तत्‌ ॥ ६० ॥ व्याख्यातमेवेतत्‌ ॥ कं बहुनोक्तेन ! समुपादेरसरवस्वं सिद्धान्ततया प्रतिपधसेत्प्थः, ईश्वरः सर्वभूतानां हयेष वसतेऽ्जुन । भ्रामयन्सर्वभृतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ ६१ ॥ तमेव रारण गच्छ सर्वमावेन भारत । तत्प्रसादात्परां सिद्धं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम्‌ ॥ ६२ ॥ [ शां. पा. १-हदेशेऽजन. र-शान्ति. | एष प्रवन्धतः पुनः पुनः प्रतिपादित ईरः परमात्मा सर्वभूतानां समस्त- प्राणिनां हदि ददेय सर्वसंविद्धिकरणमूते दरे वसते नित्यं तिष्ठति । फ कुर्वन्‌ † यत्किविदेषां सर्वभूतानां ज्ञानात्मकं क्रिषासकं वा परिखन्दितं तत्सर्व स एवैकः प्ररमाथतः कृवेलपि मायाशक्स्यवभासितपरसरविभिनलह्पनानारू- पणि तानि सवभूतानि परत्येकमहं करोमीति भिध्यामिमाननिवेरेन भर।पयन्‌-

7, ६४ ] श्रीमद्धगवदीता । २९७

यामोहयन्कथयन्‌ । यन्व्राहृढानि यन्वं सूनसंचारादियुक्तिसंपा्यचेतनवस्तुचेत- गक्रियामिग्यञ्जकं काष्ठादिरसनिवेशविरेषमिवाऽऽरूढानि । यथा केनापि क्तिमता विशि्टसेनिवेराविरविते यन्वेऽधिूढेष्वचेतनेष्वपरि भवेषु चेतनाकर- विशः करियते, पथा परसेशवरेण ररीरयन्मारोप्य कतृमूतान्यपि मृतानि एजभिमानभाञ्जि कियन्त इत्यथः । एत्यन्वारूढो वेति छान्दसनपुंसकब- हवचनविधक्षया पाठं पठन्ति । ते च ररर रृप्येत्वन व्याचक्षते । तत्र ्स्तुनि न कथिद्धिशेषः । यत एवं त्वतः सवंकतां परमश्वरस्तदा सर्वथा- निरस्तमिथ्याभिमानस्तमेवैकं शरणं गच्छ, आत्मतिन प्रतिपद्यस्व । मिध्या- भिमाननेभ्यो हर्ष॑शोकादिवन्धनेभ्यो विमुक्तो ममेवेकस्येश्वरस्य प्रसादाद्नुम्रहाद्‌- भिव्यक्ताद्वा स्वामाकानेमत्य(त्परां सिधि निरुत्तरा ज्ञाननिष्ठां, ततफरं च पर व्यानं निरु्रं धाम बरह्लरूपं प्राप्स्यस्यधिगमिष्यासि ॥ इति निरव रोषमनुत्तरज्ञानसवस्वमुपरसंहरनाह, इति ते ज्ञानमाख्यातं गह्याद्‌ गह्यतरं मया । विभ्रस्येतदरोषेण यदिच्छसि तथा कुर्‌ ॥ ६३ ॥ [ शां, पा. १-यथेच्छसि. | सपष्टा्थः श्चोकः । केवरं नाजैनं प्रति मगर्वतं एव संभावना । नातः प्रं रहस्यं वक्तव्यमस्तीव्येतावत्तासर्थमेतत्‌ । अजुन: साक्षातरखरूपद्‌शितते- नानुगृहीतः कथ॑मेवोविधोक्तिविषयः स्यात्‌ । तथा सर्वोपदिष्टानामुपदष्टपरमर- हस्यन्ञानविषये भद्धाविरेषोद्धरनाथ भगवतेतदादिष्टम्‌ ॥ तथा चानुगृहीतान्धति प्रसदिष्वतुप्यन्परमेश्वरः पुनः पुनः पतिपादितमरथ॑मुप- संहारसमये सिद्धान्ततया हदि निवेरायन्सविरेषं पशंसापूरवं पुनरप्याह, सर्वगरह्यतमं भूयः इणु मे परमं वचः । दृष्टोऽसि मे दढमतिस्ततो वक्ष्यामि ते हितम्‌ ॥ ६४ ॥ [ शां. पा. १-टटमिति ततो. | इदं मे परं निरुत्तरोपदेयाथपतिपाद्‌कत्वात्मरृष्टं वचो वचनम्‌ । अत ९व सरवगुद्यतमं, सर्वषां गुह्यानां रहस्यमूतानामथीनामृत्तरोत्तरातिशयसंभवादिदं निरतिश्ययार्थपरतिपादकं गुद्यतमे सवगुद्यानां निष्टारूपं भरुत्वाऽवधारय । यत

१ राना १-रशशररूपत्वेन. २ राना १-तदवस्तुनि. ६८

२९८ सवतोभद्रास्यधकासमेता- [ अ. १८

अ ॐ क

इ्टस्तवं मे परियो दृढ मातिश्च स्थिरबुद्धिरतो हेतोस्ते हितमनुत्तरमनुकूरं वस्तु वक्ष्यामि कथयिष्यामि । परियायाधिन स्थिरचित्ताय च शिष्याय रहस्यं परमपि वक्त- व्यमित्यनेनोपदिष्टम्‌ ॥ ते वक्तं परतिज्ञातमथमाह्‌, मन्मना भव मद्धक्तो मयाजी मां नमस्कुरु । मामेवेष्याक्षे सत्यै ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥ ६५ ॥ मामेवेष्यसीत्येतदृन्तं नवेम वितत्य व्याख्यातम्‌ । रिंसवेतावन्पत्रे ज्ञान- सर्व॑स्थापिति प्रतिपादयितुं भगवान्पतिज्ञां बध्नाति । यतः स्वभावत एव परियोऽ- सिमे ततः सत्यममृपा तव प्रतिजाने, परतिज्ञां करोमि, यथाऽनेन मक्तिरक्षणेन प्रेण समाधिना मां यथोक्तसवरूपमे््यसि प्रास्या से, मदेकभावमाप्स्यसीति ॥ किच, स्वधमान्परित्यन्य मामेकं रारणं बज । अहं त्वा सवपपेभ्यो मोक्षायिष्यामि मा जुचः ॥ ६६ ॥ हति प्रतिपादितज्ञानमहंमावोपदिषटस्वकमानष्टानरूपतात्सवानशेषान्ध्मानाचा- रान्परित्यज्य परिष्त्य ममिवास्तरृत्पतिपादेतस्वहूपमकमद्वितीयं परमासमलक्षणं परं तत्वं रारणमाश्रयं परां मतिं बज गच्छ मत्समापनो भवेत्यथंः । यदि वाजनृष्ठ- यव्वेनोपाद्ानां सवैवर्माणां सद्कादिदषरहितते सति फरानभिसंधानमेव १२. त्यानः । तच्च यथोक्तस्वमावपरमात्मसमापत्तिमतरैकफराटम्बनमनस्तया भव- तीति सर्वधमन्किनपि मदैकररणमानसा भवेव्युक्तम्‌। तथा चानन्यशरणतयाऽ- हमाभ्नितः संस्तवां सवेपपिभ्यः रुप्रति पापबुद्ध्या गर्हीतिभ्यो ज्ञातिगृरुवधादिमभ्यो निःरेषेभ्यः पापेभ्यो मोक्षापेष्यामि व्यतिरेचापिष्यामि । अपो यथोक्तज्ञानशि- यिखमतिलान्मा शोकं कार्षीः । इदमत्र तात्यम्‌ । एकस्मिन्परमा्यं सति मत्स- रूपे परसिमस्तचवे यदा “१९यन्‌ अृण्वन्स्पृशन्‌ जिघन्‌" इत्यादिना परतिपादितक्रमेण निविडावधानटीनवित्तत्वान्मेदकमावभापनो भविष्यसि तदा सवौस क्रियासु ज्ञानेषु वचनेषु च पुण्यपापविकस्पोपटवः स्वयं विगरिष्यतीति ॥ इति निदोषं परं रहस्यमुपदिश्याजानुपदेश्यपुरुषपरिहारषरारेण संग्रह उपदेश्यलक्षण प्रतिपादयितुमाह, इद्‌ ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचनं । न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ॥ ६७ ॥

श्वो, ६८ ] ध्रीमद्धगषदीता । २९९

यदि देत्यथोपदिष्टं सव॑मवधासितं भवता खगं च छतं, यद नित्या- नुरीठनात्रं प्रत्यवश्यपवचमयेोग्यतां प्रतिपह्स्यसे, तदिद्‌ वस्तु तवातपस्काय त्िपरकारतया व्याख्यातेन तपसा राहताय न वक्तव्यम्‌ । तपस्विनेऽप्यभक्ताय परतिपादितचतुरवस्तुमक्तिरक्षणयोगसून्याय, तथाऽ्युभूषवे भवणेच्छारहिषाय न वक्तव्यम्‌ । शुश्रूषवे मदम्यसूयाप्राय न वक्तव्यम्‌ । संनि।हुतेन तेन तुच्छेन हेतुना शभ्रषवो यथोक्तस्वहूपाय महयं पुनः पुनः परमेश्वराय मदनुप्रहामावात्‌ भरदारक्षणप्रृष्टगुणविनारताः सन्तोऽभ्यसृथनिति । नास्वयेवेवरक्षणः कश्विदेकः परमेश्वर इति तत्सद्धावं वादिभिः सह विवदमाना गहामिवाऽऽरमन्ते । तदिद्मव -संक्षेपत उपदेश्यलक्षणमुक्तम्‌ । यो यथाप्रतिपादितस्वहूपाम्यां परमेधरानु्रहेक - निमित्ताभ्यां देवसर्गाव्यभिचारिणीम्यां मक्तिभरद्धाभ्यां युक्तः स॒ एव चतुर्ष्वपि वरणेष्वेतञ्ज्ञानविषयः । यतो भगवता वर्णानां कर्माण्येव प्रषिभक्त्वेन परतिषादि- तानि । ज्ञानं तु साधारण्येन । यतस्तेषां स्वकमविभागं प्रतिपा्ाऽऽह- यतः परवृतिमृतानां पेन विश्वमिदं ततम्‌ । स्वकमेणा तमभ्पच्थे सिद्धिं विन्दति मानवः ॥ इत्यनेन स्वकमानुष्ठाननिरतानां सववणानां प्रसिद्धिप्रािः साधारणत्वेन निई- ष्टा । न च स्वकमणा यथोक्तज्ञानशन्यानां परसिद्धिप्रापिहेतुत्वमस्तीति ज्ञानस्य स्व॑वणसाधारण्यं स्फुटमेव मगवता दिष्टम्‌ ॥

एवविधश्रोपदेश्यः पुरुषो यथावद्धीतावगतानुष्टिता्थं गीताशाखम्‌ ,

य इद्‌ परमं गृह्यं मद्धक्तष्वभिधास्यति। भक्ते मयि परां रत्वा सर मामेष्यत्यसंरायम्‌ ॥ ६८॥ [ शां. पा. १-मामेवैष्यत्यसंशयम्‌. ] यः कश्चिदिदं यथोक्तं परम गयं सर्वानोपनिषद्धूतं मद्धक्तेष्वाताघवस्था- वर्तिष्वमिधास्यत्यपेकष्यति, सोऽ्नते मामेष्यति । त्र्व परं संपत्स्यत इत्यर्थः । कि छृत्वाऽभिधास्यति !? मधि परमेश्वरे परां यथोकज्ञाननिष्ठासिका भक्ति सपर्या छत्व निष्पाद्य । किमुक्तं भवति ! स्वयं प्रभक्तद शापिरोहपरयनतं ्ञानमिदमात्मीरृत्य यः प्रस्मे मक्ताय प्रयच्छति स मां मुख्यं फरमाप्नोतीति ॥ एरवविधाज्ज्ञानिनः,

३०१ सर्वतोभद्राख्यदीकासमेता- [अ, १८ न च तस्मान्मनुष्येषु कथ्िन्मे प्रियकृत्तमः । भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुषि॥ ६९ ॥ तस्मात्रमगृ्यज्ञानोपदेरेन मदुनुगृहीतमक्तजननिरुपमोपकारकारिणः पुरुषो- तमात्सर्वमनुष्येषु मध्ये न कश्चिदन्यः परियृत्तम इष्टवस्तुसंपाद्ने सातिशयो भाविता भविष्यति । एतदेव हि मम परियं यद्धक्तजनानुम्रहः। तमेव यः पुष्णाति तेन मे सातिदायं प्रियं छतं स्थात्‌ । किच, न च तस्मात्तथाविधादम्यः कश्चिन्मे प्रियतर इष्टतरो भविता, तस्येवाहं प्रियकारीत्यथैः ॥ एवं निष्पनस्य योगिनो ज्ञानस्योपदेरफठमुक्तवा श्रदधानस्याऽऽररक्षोः पाठ- फट प्रदरायितुमाह, अध्येष्यते च य इमं धर्म्ये संवाद्मावयोः।

@ (ॐ [क

ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥ ७० ॥ यश्च देवसर्गभाकषिद्धक्तिभ्रद्धासैस्छृतवित्तोऽपि प्रथमकत्तिततवाप्संपरत्यन्‌- ्टानपावीण्यं समापनः सनध्येष्येते वस्तुभावनापरतयेममावयोस्तव च ममच सवाद सेकथनं धर्म्यं ज्ञानरक्षणातसरस्माद्धमोद्नपेतं पटिष्यति, तेनाहं यथोक्त- ज्ञानात्केन प्ररृ्ेन यागेनेष्टः सेतर्षितः स्यामिति मे मतिर्मिश्विता प्रतिपत्तिः ॥ इदानीमध्ययनासमथस्यापि श्रह्धानस्य श्रवणफठमाह,

श्रद्धावाननस्रयश्च दणुयादपि यो नरः। सोऽपि मक्त: दाभा्ीकान्प्राप्नुयात्पुण्यकमणाम्‌ ॥ ७१ ॥ योऽप्येतच्छरवणमातरं भ्रद्धाभक्त्याद्टिगुणयुक्तोऽस्य राखस्य कुयौत्त यज्ञदा- नादिपुण्यकमंरृतां सेबन्धिनो छोकान्भोगभृवनानि प्राप्नुयात्‌। इत्यस्याऽऽमन्ञाना- थस्य शास्रोपदे दाध्ययनश्नरवणमेदेन परसूक्ष्मस्थखविभागेन भरद्धादिगुणविभागेन भरद्धादिगुणविरिष्टमनुष्यमावसामान्येन तविं फटमादिशता भगवता सर्वेषां यथोक्तगुण विशिष्टानां ज्ञानाधिकारवतामुपदेशादिष्वधिकारोऽनुज्ञातः ॥ एवे प्रब्रह्मसमावेशलक्षणपरमसमाधिनिष्ठमासानं कृत्वा भगवता यदृकुव- तीर्णेन परसेशवरेणेयता अन्धततदर्भेण परमरहस्यमते ज्ञाने यत्पतिपादितं तस्य सम्यग्बोधाबोधनिज्ञासयाऽजेनमाह, क िदेतच्छृतं पार्थ तवधेकभ्रेण चेतसा । कच्चिदज्ञानसंमोहः विनेष्टस्ते धनंजय ॥ ७२ ॥ | शां. पा. १-प्रनष्टः, |

शो, ७५ ] श्रीमद्धगवद्रीता । ६०१

अपि नामितद्यथोक्तमेकाम्ेणानन्य्षिषयेण मनसा त्वया श्तं, श्रतिमत्रेण परिगृहीतम्‌ । ततश्च वस्तुभावनावरात्तजातनिश्चयस्य कैच्चित्तथाज्ञानसमोह- ्ञानात्तत्वापरतिपततेयैः समोहः सहजावश्यानु्ेयकर्मविविकित्सारक्षणं वेचिन्ं, स विनष्टः पर्वंसमापनो न वेत्युच्यतामिति शेषः ॥ अत्र प्रत्युत्तरम्‌ , अर्जुन उवाच । नष्टो मोहः स्मरतिग्धा त्वत्मसादान्मयाऽच्य॒त । स्थितोऽस्मि गतसंदेहः करिष्ये वचनं तव ॥ ७३ ॥ हे भगवनच्युत, प्रब्रलस्वरूप सखासिकनिषठतिविज्ञतिशवयं मगवन्तमुषितेनाभि- धनेनाऽऽपन्त्याऽऽह-तत्पसादाप्परस्वरूपद्‌ शंनलक्षणान्मम मेहो विनिष्टः। अना- तन्पालप्रत्ययहपमनज्ञानं प्रध्वस्तम्‌ । यतः स्मृतिरुभ्धा, सत्यासानुस्मरणं परा पम्‌ । अतश्च गतसदेहो निव॒त्तसशयः स्थितोऽस्मि । यद्वशादमममप्यधर्मलेन युद्धं प्रतिपद्यमानो निवृत्तोत्साह आसं स संशयो विगलितः । ततस्तव वचनं यथोक्तज्ञाननिष्ठतया स्वकर्मानुष्ठानोपदेशालसकपरवक्षसमापततिफलं वाक्यं करिष्ये क्रियय। सेपादुयिष्यामीति ॥ धृतराषट्परिप्ष्ठसेन्यसंनिवेरकथनप्रसङ्गे रुष्णाजैनसेषादद्रारिण परमरहस्य- ज्ञानमर्थं परकरणिदं येनैव परकरान्तं ततपारेसमापरं सदुपरहर्तु स एव, संजय उवाच । इत्यहं वासुदेवस्य पाथस्य च पमहात्मनः। संवादमिममश्रोषमदमुं रोमहर्षणम्‌ ॥ ७४ ॥ सष्टाथः श्षोकः ॥ इत्थमाश्च्यभूतपरमरहस्यश्रवणे कृतस्तवाधिकार इत्याह, ष्यासप्रसादाच्छरृतवानेतद्‌ गुद्यतरं महत्‌ । योगं योगीश्वराच्छष्णात्सौक्नात्कथयतः स्वयम्‌ ॥७५॥

[ रा. पा. १-एतद्‌ गुद्यमहं परम्‌ .--शा. भाष्ये तु (“एतं संवाद गुष्यतमे परं. २-- योगेश्वरात्‌ . ]

एतद्त्यन्तरहस्यं भगवतो यदुकृखावतीणोच्छृष्णामिधानातरमेश्वरात्‌ , प्रयला- हितयोगानां योगिनामीरितुः सहजसिथिनरपिशयसमाधेः स्वयमासनेव साक्षा-

६०२ सवतोमद्राख्यदीकासमेता- [अ, ५८

द्व्यवधानेन योगं यथाप्रतिपादितज्ञाननिष्ठतया स्वकमोनुष्टानरक्षणं मिरपिशयं समाधिमजैनायोपदिकशतोऽहमदण्वम्‌ । कुतो हेतोः ! व्पासपरसादाद्धगवरष्णदै- पायनानुग्रहाततेन हि तस्मे तादृखहायोगश्रवणपसेश्वररूपद रनादियोग्यताधाना- य दिव्यं ज्ञानमयं दक्षर्वितीणम्‌ । अत्रैतदित्यादिपदानां सामान्योपक्रमविवक्षया नपुंसकत्वम्‌ । वाक्यस्य ॒विरदषामभिधानपयवसिततवा्ोगदब्द्‌; पस्यवबोदव्यो योगे बोधं कमयोगाख्यं समाधिं कथयतो भगवत एतत्पकरणं गुह्वतरमहं भ्र- तवानति व्याख्येयम्‌ ॥ अत एवाऽऽह, राजन्सस्पृत्य संस्पत्य संवादमिममद्भुतम्‌ । केरावार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुमुहुः ॥ ७६ ॥ तच्च संस्प्रत्य परमं रूपमत्यद्भुतं हरेः । विस्मयो मे महाराज प्रहृष्ये च पुनः पुनः ॥ ७७ ॥ [ घां. पा. १-- संस्मृत्य. २- महान्‌ राजन्‌ . ३-र्टष्यामि च. | निगदग्याख्यातो शोको ॥ अथ येनामिप्रयेण कुरूपाण्डवसेन्ययोजंयपराजयजिज्ञासाष्पेण परतरा पृष्टवास्तत्र निश्वयमाह, यन्न योगीश्वरः ष्णो यर पार्थो धनुर्धरः, तच्र श्रीर्विजयो मति्धंवा होति मति्भम ॥ ७८ ॥ इति श्रीभगवद्रीतात्सुपनिषत्स्वष्टादरोऽध्यायः ॥ १८॥ शाँ. पा. १-- योगेश्वरः २- नीतिर्‌. ] यत्र पक्षे वेश्वरप्यद्दौनादिना प्रकटितानन्यसाधारणयोगेयंमहिमा मग- वान्हरिसिष्ठति, यत्र चापरतिमनिजपरक्रमपरितोषितपशुपतिः पाथः प्रथास्‌- नुः कामकमततिष्ठति ततर पक्षे भरीटेकषमीर्विजयः सकठविपक्षक्षपणात्सवातिशापि- त्वे, मूतिरभावः सत्ता च॒ ते स्थिरेति परतयक्षदृष्टृष्णाजुंनपभावाति रयस्य मम बुद्धिरित्योम्‌ । अध्यायश्च नगेन्दुकः कविवरस्यायं, प्रयोगे नवे मिर्व्यंढः फदितं विभति स्वजनो यसिमन्वराभ्युद्रमम्‌ ।

अजानिक निकामम किक ०-००-७०

१ राना १- याच-कात्‌,

श्लो, ५८ ] श्रीमद्धगवदरीता । ६०३

श्रद्धा भक्तिसखी सम्पितनवाकल्यक्रियेद्धासिनी सरवशवधसमागमाम्युदयदामासाद्य संविदरधृम्‌ ॥ राब्दाथाभेनवप्रकष॑सरसा सेषा कवीन्द्रस्य वाग्‌ विसन्धेः प्रिचथेतां सहदयेरतयक्खा त्वरामाद्रात्‌ । दिव्यामोदरसाप्र॑मरिकृसुमस्फीता नवोद्यामभ्‌- भृङ्गानेव यतस्ततो नयति वा नेषा पुनस्वादशान्‌ ॥ दधति बहवः शाध्ये कमेण्यवश्यमहो नवं कविद्पि पुनस्तनिवोहः कथां प्रतिपद्यते । वियति नियतं तेजोभाजः स्फुरन्ति सहस्र श- स्तिमिरविचरं धातुः सर्गं विधातुमरं रविः ॥ भावः क्रापि विजम्भते निजगुणोवि्येन जिता जगद्‌ दुौरः समनोविशेषविदुषां वीतभ्यक्षान्तरः । ्रतयृषे विविधोषधीरसगुणाखादेकहेवाकिनो धावन्त्येव हि पङ्कजे मधुटिहो दुप्तान्यपृष्पस्पहाः ॥ आमोदो मखयद्रुमस्य पवनेिस्ता्यते दक्षिणे- राघ।[याप्यटयो यमन्यविषयं माद्यन्ति मन्दादरः परतोऽपि स्वगणः स्वयं गुणवता वक्तं कृथं शक्यते तेनावजैयितुं जयन्तु सुजनाः केविच्छताम्युद्रमाः यो नारायण इत्यमूच्छतनिधि ¦ भ्रीकान्यकृम्जे दविज- सतदं शे स्वगुणपकषंखषितो मृक्तः कणाख्योऽभवत्‌ । तस्यैषा सदशानुजेन रविता रमिण विदुम्जन- ्वाष्यत्वात्सफटश्रमेण भगवद्रीतापदाथेपथा ॥ वत्सत्येऽपीन्दुताराभैकरमणिरिखादीपिकदवप्रकाशे सन्तोऽप्यत्यन्तसोक्ष्म्यात्क्वचन विनिमेता यानि नाश निशायाम्‌ ।

1

न ~~~ -- --- ~~

१ राना १-रचिरवि". र~-राना १-क्षापरः. ३ र्चा १-स्वजनाः. ४ रशा १.२-ये सत्यपीन्दु; राना १-सत्येऽप्यन्दु. [ एवमुभयथाऽपि पाठो दुष्ट इति तर्कदष्या शुद्धः पाठः स्वीङृतः. ।

३०४ सर्वेतोमद्राख्यटीकासमेता- [अ. १८ तन्न्यक्कारपरगल्मा सुगुणविटसितेनाऽऽशु विद्योतयत्ता- न्सर्वान्सम्यक्यशार्थाञ्जयति दिनपतेरज्यारिरिप्यर्भतं तत्‌ ॥ इति श्रीराजानकरामकविरदिते वाक्याथान्वयमात्रे मगवदृगीताविवरणेऽ- दशोऽध्यायः ॥ समाप्त स्॑तोमद्रामिधानं गीताविवरणम्‌ ॥

पन्‌

[ मुद्रणत्वरासमुसना दोषाः केवखमत्र सगृहीताः । तत्राप्यन्ति- ममुद्रणावस्थायां समुस्पनदेषा एव प्रायो दरीदृश्यन्ते \ ]

शद्धिपचरम्‌.

८.4.

तत्स्वपुषा

निखट०

विविधः "माशद्कन्यमाना कतति

तस्यव सर्वात्मनां वचनमन्रीत्‌ अयने तु सोद्रभश्च योद्धव्यमवस्मिन्‌ व्यक्त्वोत्तिष्ठ मागः निन्द्रामाचक्षते पवतेयिषु" "कत्वादुपन्यस्य "वन्पीयमानं देहत्वविशिष्टस्य छिन्दति

तथव

त एव

तादृशे ण्त्ववोपररात्राद- "माणताताट्क्सं विधीयवा

सुष्म्‌ ततस्ववपुषा निके विविधैः

"मा शङ्कमानो कर्तेति

तस्थेव सवात्मना

व चनमनवीत्‌ अयनेषु तु सौभद्रश्च योद्धव्यमस्मिन्‌ त्य क्त्वो।त्तष्ठ मा गाः निद्रामाचक्षते परविवतेयिषुः -कंत्वाद्युपन्यस्य “वन्ध्यमानं दृह विखि्टस्य छिन्दन्ति तथेव

ते एव तारो नत्पुवापररात्रादि- 'माणतादहक्मः विधेयता-

१०० १०१७ १०९ ११६ ११७ ११९ १२०

[२

अशुद्धम्‌ शकम्‌ त्रगुण्यविषया तेगुण्यविषया त्रेगुण्ये ब्रगुण्यं "नावदछिनमत "नावच्छिनमत यागे योगे सखदुःखे- सुखद्भे- भयते शरूयन्ते सर्व॑भतान्य सर्वभृतान्य °"तकमौनुष्ठान "तकमांननुष्टान पर्वस्मा्यो" र्वस्माद्या सर्वकिल्विषः सर्वकिल्विषैः °वयुत्थापकाद्‌° °व्युत्थापनाद्‌° न्छोकपटि ( निरसनीयमेतत्‌ ) ज्ञानननिष्ठ" ज्ञाननिष्ठ तेऽपि कृ तेऽपि कमभिः मीताविवतो मीताविवरणे °रेकृतमेनापि °रेकतरेणापि त्तदषेमयः त्सदेहमयः एतत्पड्न्यनन्तरं [रश. पा.~-बन्धात्पमु"] इति योज्यम्‌ न विरेणा नविरेणा

9१ १9

निवते निवत्ते "वस्तुनोऽसदिग्धः "वस्तुनोरसंदिग्धः आरभ्यते आरम्यते °रेणाभ्यघास्यत °रे नाभ्यधस्यत 'पगमेजय °पगमेजेय° "्योश्चान्त्यतः "योश्चात्यन्त विनांशयतु° विनाशयितुः काटान्तरषे° काटान्वरापेः

पुथ्िकारम्भे ˆ इति › योजनीयम्‌

टव १२३ १२४ १२५ १२९ १३१ १३६३ १३७ १४२ ११ १४८ १४९ 29 १५५ १९६५

पङ्क्तिः

५ 4

[ ३1

अडाद्धम्‌ दुम्‌ ता्टशि तादुंदि परापरेमे परापरे इमे जीवपु जीवेषु तस्था राधन० तस्थाराधन ° भतानि मृतानि हस्तान्यस्त ° ह॒स्तन्यस्त

० सापथ्यंन ० साम्येन °्तिपत्ति विवेकि ° °तिपत्तिषिवेकि ० भृवना टोका: ° भुवनात्‌ खोकाः पुपििकारम्भे “इति?” योजनीयम्‌ प्राप्य अप्राप्य ०परिवर्ततो ° पारिवार्तिनो ° पुन पुनः

ऽसंमढः ऽसंमढः

० रक्षणः › इत्यनन्तरं वाक्यसमापिर्निरसनीया आहसा अहिसा ०णमे्षां ते ण्णे येषांते °धायिप्यमाणां ° धास्यमानां तानिदानी ° तानीदानी ° स्थावराणा स्थावराणां

[ ^“ प्रजनश्रास्मि ›› इति शां. पाठः | पश्याऽऽ्श्व॑पाणि पर्याऽऽ्र्यांणि पश्वा शतो प्चाशतं ९न्यप्रमेयान्य ° ०न्यप्रमेयाण्यण°

[ ^“ पश्यामि त्वां? इति शा. पडढः] [ टीकानुसारेण "त्वां ” इति पाठो दृश्यते ]

टष्वेव

दृष्ट्वेव

[ टीकानुसारेण “ करतेपि त्वत्‌ › इति पाठो भाति |]

पङ्तिः

र्‌. १.५ १६ ध १८

[ ४)

अदाम्‌ दुखम्‌

न चिरात्ाथं नचिरात्पार्थ

० मुपदेक्ष्य ० मुपदिश्य परतिपादितष्ये प्रतिपादयितव्ये इन्द्रियार्थेषु इन्दियार्थेषु भोक्तव्यप° भो क्तत्वव्यप ° सेवं क्षें कषेत्रक्षेत्रयोर ° षेघक्षेत्रज्ञयोरे ° ° सरपुसीमता ० सपुसीसता चररान्तोपात्त 9 रारीरान्तरोपात्त ° ० पिष्ठी यतेन ० पिष्टेयतवेन निर्णीत निर्णेतु परावद्यनिप्कर° परावद्याविष्कर ० न्टात्नो न्टात्मानो 'द्वहूविधान्‌ "्ुहुविधाम्‌

[ “ दुःख › अस्योपरि संख्या १ भाव्या ] 'गनियमा -गनियमो तथाविधेन अतथाविधेन

० रहितो ०रहितैः षोडध्याय ० षोडशाध्याय° तद्विपरित- तद्विपरीत-

° मपगेहेतु ० मपवर्गेहेतु ह्न नक्ष

मवद्योगी भवन्योगी

[ ˆ ददैशेऽजुन › इत्यनन्तरं ‹ तिष्ठति › इति योज्यम्‌ विनिष्टः विनष्टः ०पदाण्वम्‌ ०मदाणवम्‌

° तात्प ° ०तासूष°

पतीनसणशणश्तसयम्यनिप