+ + ~

भन्थादः १२२।
बासनाभाष्य-मरीचिरीकाभ्यां सहितः
भ्रीभास्कराचार्यविगचितः

( सिद्धान्तरशिरोमणेः )

{४ ॥ ।
गलखध्यायः ।
पुवाधरूपः प्रथमो भागः ।
एतत्पुस्तकष्‌
आपटेकुलोत्पनेन विष्णसूनुना दत्ताजेयेण
भानन्दाश्रमस्थपण्डितानीं सहाय्येन
संरोधितमर ।
तश्च
-रावबहादूर इव्युपपद्षारिभिः
गंगाधर बाप्राव कृरडे

जे. पी.
इ्येतेः
पुण्याख्यपत्तने
श्रीमन्‌ ˆ मष्टादेव विमणाजी आपटे ' इत्षाभिभेय-
महाभागप्रतिष्ठापिते ॥
आनन्दाश्रमसुद्रणाल्ये

आयसाक्षरेमद्रयित्वा
प्रकाशितम्‌ ।
राटिवाहनङकाब्दाः १८६५ ।
सिस्ताब्दाः १९५३ ।
( अस्व सर्वेऽधिकारा राजरासनानुसारेण खवायत्तीरूताः ) । `
मृत्यं सार्षरूपकद्रयम्‌ (२.८) ।

+

४

४४ क व क ५ ४ ४

\}

#॥ । ि +. प 0

दिर ॐ

इ° १९४२

८. शा 11 11 1 1111 1

परथमाबर्त

व

9 त 8 त न 3 कण ५ ८१ भ 1 0.1

| प्रकरणं विषयः

१ गोडपरशसु
मस्छच्पप्रन्ः
भुवनकोपश्ः
मध्वगतिवासन्‌ा

ेद्काभिकरः
मोखबन्धानिकारः

कतभततीतततिनिेमतििमििितिनिति ततोन जती

श्यो सिषासना

गोकाश्वा्थः।

चछोकसंख्वा
९
¶ 9
६५
२४
३१
४४

३१

अन्यसंख्थ ५*
१
९
२.१
१७५ ९५
१२९
२.४१ १६७
१८० १९८

+-ज्योत्वनिप्रकरनं भास्करा चार्यण स्थरदरभे अथिवम्‌ । षरं मरीक्िरीकाका-

रेलत्रेव्‌ समापितम्‌ ।

श्रीरकरः शरणम्‌ ।
भारतीयन्योपिरगाणिनस्याम्यासस्य दिक्‌ ।

श्रीमान्‌ भास्कराचार्यः सिद्धान्तक्िरोमाणिं नाम ग्रन्धं शाद्धिवाहनराके
१०७२ तमे वर्धं रचयामाप्त । तस्य चत्वारोऽध्याया विरसन्ति । तत्र प्रथमः
ˆ पार्टी ` अथवा लीढवर्तति । द्वितीयो बीजगणितमिति 1 व्रतौयो मरहगाि-
तमिति । तुरीयश्न मोलाध्याय इति प्रथन्ते |

आव्वार्यस्य चतुषष्वप्यध्यायेषु गणकर्मुधन्यैः सकलमप्यायुतद्धिसर्वस्मं भ स्ययीकृतम्‌ ।
प्रतमन्थस्य व्याख्याक्कद मृढाथ॑प्रकािनीकारो रद्भनाथ इत्यस्य सृनुरमुनीश्वरो नाम
बर्तते । अस्य खढ़॒ जन्भ श १५२५ तमेऽनदेऽमूत्‌, । ब्ीखाबत्यां निघू-
हाथदूतिः ( ठीलावतीविवुतिः ) इत्यभिघाना व्याख्या सत्तसहस्मन्थासिका चकास्ति ।.
महगणिते<प्यस्य दीका वर्तते । सिद्धान्तसार्वभामः (शा० १५७२) परीसारश्वेति प्रन्थर-
तद्वयं स्वातन्ज्येणास्यास्त्येव । मरीचिर्टकाया जन्ते यत्‌ किं पं हृष्टिपथमा-
रोहति तेनेदं ज्ञायते यत्‌, मरीचिटीकायाः पूर्वार्धः क्ला० १५५७ तमेऽन्द
उ्चरार्धश्च १५६० तमेख्बदे समाति नीतः । दीकेयं पश्चविशषतिसहस्नमन्थालस्मिका,
अति हि नाम विस्त॒ता प्राचीनानां वचनैः संपरिष्ता च वित्राजतै । `

मुनीश्वेरोऽयं॑विश्वरूपनाम्ना< तिकेयकरपया मया ज्ञानं
छन्धमिति स्वयमेव मरीचिर्ठंकायं ष्णक्िष्यो नारायणो
ग्ास्यापषफ इस्यपि स भिरदिरिस्‌ हा ˆ इति यतवनाधिपस्य

सनीण्वरोऽयमान्निष आद्वीदिति तद्रमन्थत एव स्फटा मवातं । शा १५५४९ तमे
बधं माषडङकदकरन्पपिन्दुवासरे सूर्योदयाद्रघरिकात्रयात्मके रोभनसुद्रतं तद्राजा
भिषेको बभूवेति सार्बभौमसिद्धान्तस्थया तत्परदशितकृण्डङकिया प्रतीयते ।
एतस्य समकालिकः प्रतिभः सिद्धान्ततस्ननिवेकङक्रत्‌ कमार आसीत
( एतबीयो सन्मकारः प्रायः श्ा० १५६० अस्ति ) । बाराणस्यां किडनन शाह
१५८५ तमे<च्ड॒सूर्यसिद्धान्तानुसारी ˆ सिद्धान्तत्यविनिकः ` नाम अथो
इरि । ॥ |
मनौश्वरो भस्किराचायेमन्तशा महान्तं खस्वभिमा
्रोपपत्तो नावीन्यमपि प्राद्कि । नेतावदुपि तु चैजिक
हश्यते ( परण १५५-५्‌ )
भारतीयेषु यषां किल गणकोतस्तानामान्रर्यपद्धतिकल्पनाभ्यामेकरूपत्वमापाद-
रीशपिति महीयसी मनीषा तेषं यत्‌ सत्यं॑ प्रकृता गोटाध्यायस्या , मरीचिन्‌मे
टके ऽयं नानाविधरत्नरू निरेास्तीत्यस्मिन्निषये न खनु शङ्काया अवसरः ।

ति शम । तेन ह

नं
रीतिरपिं तन्न तत्रोपञक्ता दूरी

4

इत उत्तरं ज्योतिषविषयकसामान्यदिग्दर्नं विधातुं ठेखनीमायासयितुममिपामः।
भाचयत केवल प्राचीनाः केतिप्येऽव्ीनाश्च गणकवरा आन्चार्यपरम्प-
गान्तःपात्तिनः सम्तो भृटभूतकेत्पनापरु संवादिन पएवाऽऽसन्‌ । अतस्तेषां नृत्ना
कल्पना उत्कान्तिस्वरूपा आसीत । अतः खड साकयणेब प्राचनपद्धतावेषा-

पेकरमाबरयता सह्नतयेव्‌ भर्वात स्म | | ` परथ्वी बतला मिराजारा अच ` ` चन्द्र

(८,

क, #।

म्रहणं पथिव्याङ्ाययोत्पर्ते 2 इत्यादिमतष् सतवपि पुराणबिरुद्धष्वशुनातनानां
गरणकानां तानि संमतान्मेवाभूबनर ।
आचा्बेत्तिरकाटं हन्त यावनी सत्ता संबधते स्म । अस्सदीजानि राज्यानि

च नामरोषाण्यभनन्‌ । तन च ततःप्रभरति ज्योतिर्गणिताभ्यास्तस्यानादिंकाटा-
दारभ्यानुस्यूता परम्परा व्यरमत । भारतीयर्गाणतरय उत्कमणस्य सेबभनस्थावसर
पव नातिश्त्‌ । प्राद्दीना ग्रन्थाः पुरितकारूपेण कषात्‌ संनिषाजासन्‌ षरं

त्रस्यामि म्रमेगाप्यघ्यापयन्तरतासमिन्न रिषिमतेर कलि टृष्टिपं नाऽष्योहन्ति स्ष |
ग्यास्मागन्धानामावश्यकता सविङ्ञषमभासत । निय्याम्मासङ्गो नाम ईिभन्मनातेब
पर्चिं कसमिति तदार्मीतन कि अस्याः एत्पनायाः सद्धाबात सिद्धान्तअन्भाध्य-
सनपरम्प्ररा गणतदिषयकमननपरिपार्ठः अ कषुचित्कुटेषु जाग्रतः स्म । एतादकङ-
रष ददपरम्धरया गुरुपरम्प्रखा ऋ गणिताभ्यासोऽनुरयेत एव आसीत्‌ । तदभ्मा-
सस्य मूर्त फटे नाम एकनं युगन ( पडी ) प्ाठीगाणित म्याख्या भ्यरजि |
द्ितयेन बीजगणितर्सको निरमायि । तुतीयन च गोाध्यायोपरि म्यास्या उ्खधायि ।
आचायग्रन्थानुकमेण सुचसिद्धान्तोपरयप्यस्मिन्वे कषे म्याख्यारलेलि । वदा
मिद्धान्तकागणां ठेखने विगोषददीनात्‌, अत्रे कः प्रामायदेतदूविषये ठीकाकाराणां
मतय व्यक्तोकरणमावक्यकःमभुत्‌ । अनेन हेहुना ठीकाङृत्स॒ मतभेद उद्पयत ।
उपपान्िष्रश्या देक्रत्ययेन च कतरनूपरतं सुस्थमेतस्य चर्बोदियाय । म॒नी-
भ्बरर्य ग्रन्थस्थान्प्रमादान्प्रदर्यितं कमलाकरेण सिद्धान्ततच्वविवेकम्न्थे अहो करिब.
दकाण्डताण्डवमकोरि तदवलोकनेन सपदशषशतके भारतीया गणितज्ञाः कस्मिन्वि-
भदे निम्मा आसन त्कल्पयितुं शक्यम्‌ । ततो यवनराज्यावसाने गच्छता काठेन
मग्हदटलानां राजान भार्तीयज्योतिषगणितस्य परनरुज्जीवनं विधातुं पश्वाङ्खोपयोभिनो

[श

ग्रन्थान्‌ सारर्णीश्च कैन्वम ज्यांतिषिकमूधन्या भ्यरचयन । तद्द्रग्गोचरमभृत्‌ । तस्म
वस्रं बुत्तं प्रर सयतुमनानुचितमिति तस्मिन्‌ विषमे बाक्ैयत्वं स्वीकमों विस्तरभयात्‌ ।
ध्रमप्ययनाघ्यःपनविषयं ज्यौतिगणितविषयः " पेश्वा ` समारियवरहिक््या समाविश

आमीदव । तदध्योपकाश्च तदार्नीतने कटे सन्ति स्म्‌
आङ्ग्लकासनध्रारम्भतः प्राचीनपरम्परा प्रचालयितव्या<ऽ्होरिविदभारर्तायेः पाश्च

त्थानां जिद्वणं स्वीकरणीयामित्यास्मान्वधये विवादे उदपयन्ते । तत्र ज्योरिर्गणि-

नम्याध्जायने प्राीनमाग्तीयपरस्पर्तिपरिपास्यैव प्र्वाङनीवमिति वदत्स्वाद्कग्डेष्

| ३ |

पण्डितेषु“ कोलन्हकमहाभागः › प्रमुखतयाऽऽसीदिति निश्चप्रचम्‌ । परं हन्त
विधिसभार्यां ‹ मेक्रोले 'महाश्चयस्यालोकिकवचनचातुर्येण तन्मतमेकान्ततो निरा-
छतम्‌ । हा धिक कृष्टम्‌ ¦ अर्थान्मिकाे मतं बाढं स्थिरीभृतम्‌ । तदप्रभति चं
भ्थोतिघाध्ययमविषयिणी हेठादिव ` पाश्चाव्यपरम्परा सुस्थिराऽभूत्‌ । एवं सत्यपि,
जहमद्नगरनिबासी ° रे बर्ञस॒ ? महाभागोऽपि च वाराणस्यां वास्तव्यः प॑*
ज पृदेवराल्ञी तथेव च पं० सुभाकरद्धिवदीमहाश्चय इत्येते पण्डिता ज्योतिर्विध-
जकाध्ययने नितान्तनिमग्ना आसन्‌ । तेषु २० वर्जे महाभागेन कोल्त्रकमतैक.
भ्ाक्बतयेब रवकीयनिणयः प्राकाशि । स ब इत्थम्‌--

ˆ भारतीयेरज्योतिर्िषयकं ज्ञाने यवनेभ्यः संग्रही तमिति संशेरते केचन विद्वांसः ।
परं नैतत्सत्यम्‌ । यतो ये खकु मूरुमूतसिद्धाम्तास्ते भारतीयानामेव चेतःकुहरे
प्रभूता आसन्‌ । तेषमिव मृरसिद्धान्तानां कुङाभमतिभिभरतथिर्निजङ्गद्धिचातुर्येण
१ अच विस्तरो ग्यधायि } नैते भारतीया यत्ेनमतानिं समबङ्म्बन्ते
स्मेति ` । |

न मः

इदं ॒नर्जेमूमहाशायमतं केचन श्हिटने-डीं० थीबेप्रभतयः पाश्चौत्यगाणितिका
न सहन्ते स्म । तेष(मन्यदेव मतमास्तीत्‌ । ततो बास्तवार्थं संशोष्यितुं केचन दिह्भासो
लनगिव जागृताः स्वमतसमशनार्थं प्रायतन्त । केचन प्राचीनटीकात्मकमरन्थप्रकारान-
मारभन्त । एतेन सरीकसिद्धान्तमन्थप्रकादानं प्राचर्येणामूत । परमामूलचडाभं मन्थ
परिज्ानमराक्यसंभनबमासीत्‌ । किमनेन केवटं सकलग्रन्थप्रकाक्षनेन ¦ |

तदानीतने कलि महाराषटदेरो ये सकरज्योतिषिकम्न्थानां रहस्ममभिगच्छ.
शरेताहदाः ° लोकमान्यतिलक ` ' पं० हकर बालकरष्ण दीक्षित › पण केरनाना छते ›
¦ षं* बेङकटशा बपृजी केतकर, पंन विनायकश्ञास्ी खानापरकर 2 एवमाद्यस्तद्वि-
ष्ये कूतभूरिपरिश्रमा आसन्‌ । परं सत्यामपि योग्यतायां प्रतिन्ञातान्यकायांतिपा-
तत्ित्संपादयितुं ते नारकनुवन्‌ ।

यथा ज्योतिविषयाध्वर्यमिर्दीश्चितमहाभागैरभारतीयन्योतिःशास्ेतिहासनामकं भन्थ-
रत्नं निरमायि । तसिस्तत्र तच तैः पौर्वापयादिनिश्चयार्थं, भारतीयज्योतिगंणितयपद्धते -
वैरि तचत्य॑सूष्पत्वं, पाश्चात्यभारत्तीयगाणितपद्धतो त॒हना; इत्यादिविषयाणां
दिग्दर्शनमकारि । प्राचचीनमन्थस्थगणितपद्धतेः सष्माभ्यासः पं० दीक्षितेनद्विकितो
मतस्तेषां तदीम्सितमेव नाऽसीत्‌ ।

केभ्रिदवादविवादीथं कतिमिशरदिशिष्ट््या कतिपयेश्चान्येन केनापि निमित्तेन
ना भारतीयेज्योतिषसि द्धान्तमन्धानामन्तरा<न्तराऽवलोकनं कार्यकारणनिनन्धनं म्मषायि ।
षरं तत्‌-- ` |
अग्िर्डद्णित छ बानरभरेः कित्बस्ण गम्भीरता-
मापाताढनिपञ्जपीबरतन्‌ जानाति मन्भावङः ।

(४
ति भैराखिचनानुरोधेन न साकल्येन कृतम्‌ ।

पन्चाङ्गकाद्धः पञ्चागविष्ये फेन सिद्धान्तक्कता रवत्याश्िन्नाया गा ब्त भोगः
ध्वीङृता आहोस्वित््षचा पाश्चात्यानां सभीकरणेनास्माकं समीकरणं द्ियत्‌ संव.
बति कुत्र च विसंबदति। उताहो भीकभाषास्थाः कं के शब्दा अस्मदसिद्धान्तमर-
नेषु टदृष्िपथमरोहन्तीत्यादिरिषियाणां पर्यालोचनं विहगमदृष्टयैव विहितम्‌ । .
अतोऽस्माकं सिद्धान्तमन्थानामम्यसनश्रवणमनननिदिष्यासादि पाश्ात्यदष्टिं सृदरूरमृत्सार्येव
भारतीयसिद्धान्तमन्थानां रहस्यं भारतीयनेव ज्ञातं हश्चकं नतरां नन्यशिक्षितेने-
त्यहं पृष्ठवितेन । | |

मान्या विद्वांसो मन्थसंसोधनावसरे मनुष्यपभान्नानाद्रा पयोप्तमन्थसपस्थभा-
भा्रवा प्रमादाद्वा सीसाक्षररेखकानवधानतया वतय कैश्ित्कारणेर्या यानि. यानि
स्वष्टनानि श्रमितां दिगोरतामापयेरंस्तानि सक्ररान्यपि सोदरा करुणावरणादयेर्य-
थावेदितानि तर्हिं द्वितीयमुद्रणावसेरे विन्वार्यरननिति सादरं साञ्जटिबन्धे सविनयं च
भूयौ भूयः संप्राथ्यं विरमामो रेखनीग्यापारादस्मादिति शम्‌ 1

€ ७, ९ ॥ `
ध |
क आपटेकुलोप्पनो दत्ताज्ेयतनुजन्मा क्खवन्तङ्ञमा ।

पुणयपत्तनम्‌ ।

4

उ तत्सदबह्मणे नमः ।
वासनाभाष्य-मरीविटीकाभ्यां सहितः
श्रीभास्कराचार्यविरचितः
( सिद्धान्तरिरोमणेः ).
नि
9 3 म,
गाखन्यासः ।
गोराध्याये निने याया अपूवा विषमोक्तयः।
तास्ता बाखावनोधाय सेक्षेपाद्विवणोम्यहम्‌ ॥

9

गोखथन्थो हि सविस्तरतया पाञ्जठः । किलत याया अपुवा नान्ये-
रक्ता उक्तयो विषमास्तास्ताः सक्षपादविवणोमि। अया या इति प्रथमान्त
पद्‌ तास्ता इति द्वितीयान्ते पद्‌ बुद्धिमता व्याख्येयम्‌ ।

त्ाऽऽ्दो तावद्‌ मीषटदेवतानमस्कारपुष॑कं गोरं नर्वामीत्याह-

पिदधे स्राध्यमपेति यस्स्मरणतः क्षिप्रं प्रसादात्तथा
यस्याश्चित्रपदा स्वटरूतिरलं लाटिव्यलीलावती ।
नत्यन्ती मखरद्गगेव रुपिनां स्याद्धारती भारती
तं तां च प्रणिपत्य गोलममटं बाठावबोधं घुवे ॥ १ ॥

तरवे वच्मि । कृ: । कताऽहं भास्करः । फम्‌ । गोरं गेखाध्यायम्‌ । [क~
विशिष्टम्‌ । अङ्क निदूषणम्‌ । कमः किंमृतम्‌। बारवबोधम्‌ । अविषममित्यथः |
0 छृतवा । परणिपत्य । प्रणिपातपूरवकं नमस्छ्त्य । कम्‌ । तम्‌ । न केवल
वम्‌ | तांच! सकः! साचका। दाह । यस्य दैवस्य स्मरणात्‌ पुंसां
साध्यमभीष क्षिपं शीघं सिध्यति सोऽथद्विघतराजः । तथा यस्या देव्याः
प्रसादात्‌ छृतिनां विदुषां भारी वाणी नप्यन्ती भारतीव स्यात्‌ । भारी
नर्तकी च । कर्थभूता वाणी नतकी च | विच्रपदा विचित्रपदूविन्यासा ।
स्वरंरूतिः रोभनाटंकारमदाङ्क्ितवा । टखादित्यटीलावदी माधुयंगुणसंषना ।
कथं वाग्‌ नत्यन्तीति वेत्‌ । सवदमृतविन्दसंदोहसदशसुरससुकोमरोक्तिगुणा
गधपद्यमयी चतुरजनमनश्वमत्तारकारिणी बाणी नत्यन्तीव भाति । कवि-
रिष्टा भारवी । मुखरङ्गमा । मुखमेव रङ्खो मुखरङ्गः । रङ्गे नुत्यस्थानम्‌ ।
यस्याः प्रसादल्छविनां मुचखेष्वेवंविधा मारती स्यात्‌ । साऽ्थात्‌ सरखती ।

[ च प्रणिषत्येति। मङ्कन्टाद नि मङ्खखान्तानि च राखाण्यटकारशूतां मता"

नयतः सिद्धव॒द्िश्ब्दाबाधन्तयो्कषप्तो ॥ १ ॥

गोटाध्याये-

म० टी०- नित्यानन्द्ञानरूपं महोऽहं विश्वाज्ञानध्वान्तविध्व॑सदक्षम्‌ ।
श्रकष्णास्यं सवदाऽभीष्टसिद्ध्ये ध्यायामीदो सर्वणं सवहेतुम्‌ ॥ १ ॥
अथोत्तरार्थ गुरुरामकृष्णपित्रव्यपादान्जयुगप्रसादात्‌ ।
व्याख्यायते सद्रणकाभित॒ष्टये प्ज्ञानुसारेण मुनीश्वरेण ॥ २ ॥

अथ ्रन्थादो म्न्थमध्ये मङ्गरमाचरेदिति शिष्ठाचारानुमितविधिना यथा पूर्वार्धं निवि
समाप्ते तयेदम॒त्तरर्थमारम्भणीयं समाप्यतामिति कामनया च कृतं नमस्काररूपं मकं रिष्य-
रिक्षाये निबन्धंश्चिकीषितं दा्दूकविक्रीडितव्त्तेन शिष्यावधानार्थं प्रतिजार्मति- सिद्धिः
मिति । तं तां सर्वनाम्नां ुद्धिस्थवाचकत्वादवुद्धिस्थं देवं दर्वी च । चः समुचये ।
तेन द्रावित्यथः । अलम्‌ । अत्यर्थ यावदहि्राभावमित्यथंः । तदवगमश्च प्रारिन्ति.
तसमाप्त्या । प्रणिपत्य प्रणिपातपूर्वकं नमस्करुत्य । कर्तन्यपेक्षया पूर्वकाल्त्वा-
ननमस्कारस्य क्त्वानिर्दृशः । भक्तिश्रदधातिरयरक्षणः प्रकर्षः प्रशब्देन वोत्यते ।
भक्तिश्चाऽ(राध्यतवेन ज्ञानम्‌ । श्रद्धा तु वेदादिबोधितफलावक्य॑मावनिश्चयः । गोटे

५)

ण
।

भृमोलादिनिरूपकग्रन्थम्‌ । तस्यापि गोटपद्वाच्यतात्‌ । त्रव॒ इति क्रियाबलाद्ह-

मिति कर्बक्षिपः । तथा चाहं गेोलाध्वायं कथयामीत्यर्थः । नन॒ भागवताद
गोटनिरूपणद्दानात्तव प्रयासो व्यर्थं इत्यत ` आह--अमलमिति । निदूषणम्‌ ।
भागवताद्‌ौ ताननरूपणं प्रत्यक्षविसंवादादमहगणितानुपजीव्यत्वेनोपेश्चेतमिति भावः । ननु
तथाऽपि सू्यसिद्धान्तादो प्रत्यक्षसंवादेन तन्निरूपणादृन्वर्थोऽयै त्वे प्रयास इत्यत
आह-- बालाववोधरिति । बाछानां गणितापपच्यन्ञानामववोधो मूम्रहभादियथार्थस्थिति-
-तेत्वक्ञानं यस्मात्‌ । तथा च सू्सिद्धान्तादौं तन्निरूपणं संश्चिपतमस्तीति तत्र
` कठिनतयाऽनभिज्ञानां बोधो न जायतेऽतस्तेषां गोधार्थं तदुक्तमेव विशदीङ्कत्य मया
सुगमं तन्निरूपणे क्रियत इति भावः । बुद्धिष्यं रिवणोति--सिद्धामिति । यस्य `
परमेश्वरस्य । ` तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकाशः संभूत इत्यादिश्चतिप्रतिपायस्येत्यर्थः 1
` स्मरणतः । उक्तध्यानसक्तान्तःकरणात्‌ । क्षप्रमविरम्बे साध्यं पुरुषक्कतिविषय-
मष्ट कायम्‌ । सिद्धिं निष्पननतामुपेति प्राप्रोति । जगत्कत॑त्वादिदुं फटमुपल-
क्षणम्‌ । तेनान्यद्पि महत्फटं पुरुषङ्कत्यसाध्यं भवतीति ध्येयम्‌ । आरम्भे मह्-
, छर्थः सिद्धिरब्दः । बुद्धिस्थं विवणोति प्रसादादिति । यस्या देव्याः । अजा-
, मेकां लोहितङ्व्लकरृष्णामित्यादिश्चतिप्रतिपायाया मायाया हत्यर्थः । तथा ता्टशा-
निर्वचनीया््साद्‌दनुमहात्‌ । भारती वाग्देवी । न॒त्यन्ती नर्षनकारिणी ।
स्याद्धवति । नतेनस्य स्थानपक्षत्वादाह--मुखरद्गगेति । कृतिनां पण्डितानां सुखमेव
` गङ्ख तत्यस्थानं तत्र गता विमाना । कथं नत्यन्तीति द्टन्तमाह--भारतषिति ।
भारतस्य नतेकष्येयं भारती । नर्तकी चरी । यथा भाग्यवतां पुरुषाणां गृहा ङ्क-

ग्जरकी

गोक्प्रस्॑सा ।

भ० टी ०-णस्था रङ्गस्थानाभिमभाग्या नतकी. नायि( टि )का काचन सुत्यं करोति त्र
दित्यर्थः । इशन्तदारछन्तिकयोः स।हर्यावगमाय तुल्यविेषणान्याह--चित्रपदेति ।
सरस्वतीपक्चे चित्राणि नानाविधानि पदानि सुत्तिडन्तरूपाणि कियन्ते यस्याम्‌ ।
नदीपक्षे नानाविधचरणायङ्ककिन्यासः । नानाविधगायनपदानि वा । इदमसाधारणं
करण नर्तने । स्वलंकरतिः । सरस्वतीपक्चे सष्टु दूषणरहिताः सगणा अ्टेकास्‌
वक्रोयत्यनुप्रासयमकश्टषचिपुनरुक्ताभासाः शाब्दारंकाराः, उपमानान्वये।पमेयेप-
मोत्पेश्चासंदेदरूपकापहनुतिश्टेषसमासोक्तिनिदरनेत्यादिकाग्यप्रासेद्धा अर्थाटकारश्च
वियन्ते यस्याम्‌ । नदीपश्चे चारस्वणानि भूषणानि द्रष्टुं प्रवृत्तिकारणर( स )-
हायमिदम्‌ । रलित्य्कीटावती । सरस्वततीपक्च ठटितस्य भावो छटित्यम्‌ ।
हृटेषः प्रसादः समता माधुर्ये सुकुमारता । अर्थव्याक्तरुदरत्वमोजःकान्तिसमाधय
इति. काव्यप्रकाशोक्तगुणसंपन्नतया । दुष्ट पदं श्रुतिकट च्य॒ुतसंछकृत्यप्युक्तसमर्थो
निहताथमनुवचिताथं निरथकमषाचकं तव्रिधारश्छटं संदिग्धमप्रतीतं रम्ये नेयाधमथ
भवेकिलि्टप्‌ । अविग्ष्टबिेयां शं विरुद्धमतिकरत्ल[त्स ]पासगतमेवेति तट क्ृदोषनियससेपन्नतया
नव॒ सौश्रव्त्वप्र । तस्य लीरा विकासः । स व्रिदयोतते यस्याः सा । नर्छीपश्चे
विलसो गमनादि स्याच्चेष्टा र्िटष्टाद्तया कृता । कान्तया सुक्ुमाराङ्कापाङ्तं
लटिति विहुरेतिं संमीतरत्नाकसेक्तं ठलितम्‌ । एतच्च नतनरूपप्रतिपादकं विशेष-
णम्‌ ।` मायायां अपि जगदुत्पाद्कत्वादिदं फलमुपरक्षणम्‌ ॥ तेन फरन्तराण्यपिं
भवन्तीति ध्येयम्‌ । कैर्चित्सिद्धिंविघ्नाधीशषत्वेन भारतीराब्दस्य वाग्थाभ्युपगमेन
चज गणेक्षसरस्वत्योः प्रणाम इत्याहुः । तन्न । मगोटदीनामीश्वरमायानिभितत्वा-
्त्स्वरूपनिरूपणारम्भे तयेरेव नमरकारथो; समुचितत्वात्‌ ॥ १ ॥

अथ गोरग्रथनकारणमाई-

मध्या्ये दुमदां यदत्र गणितं तस्थोपपत्तिं विना

परोहिं प्रोढसभास्‌ नेति गणको निःसंङयो न स्वयम ।
गोट सा विमला करामटकवत्परत्यक्षतो द्यते
तस्मादस्म्यपपत्तिवोधाविधये गोटप्रवन्धोयतः ॥ २॥

स्प्टाथम्‌ ॥ २॥
मण०्टी०-ननु गोानिरूपणारम्भः प्रयोजनाभावाद्ग्य्थं इत्यतः प्रतिज्ञातं मोरनिरूपरणं सप्रय्ो-
जनं शादरूरविक्रीटितेन प्रतिजानीते-मध्येति । तस्मात्कारणात्‌ + अत्र सिद्धान्तम्न्थयुवीर्ध

प्पष्टादिदङविधं

दसद ग्रहाणां मध्याय मध्यरं रं गणिते यत्प्रतिपादितं तस्य रहमणितनिरूपक -
अन्थस्थोपपत्तिवोधविधये तदुत्पा(पपा)दकयुक्तिरुपपचतिस्तस्या ज्ञानार्थं यो विधिः प्रकारस्त-

ति

४ गोलाध्याये-

म °दी ०-निमिचं गोलप्रबन्धोधतो. गोरस्वरूपज्ञानप्रतिपावकयन्थसेदर्भर्थ गोटचन्धार्थ वां । `
अगे तद्बन्धस्थोक्त( त्वात्‌ ) । अत एव पूर्व गोटनिरूपणस्य प्रिज्ञात्वाद्रदितीया गोखबन्ध-'
प्रतिज्ञा युक्ता । अन्यथा प्रापिज्ञायाः पनरूक्तत्वापत्तेः । प्रवु्तोऽस्मीति क्रिंयाबलाद्‌ह-
मिति कनाक्षेपः। तथा चोपपत्तिज्ञानं प्रयोजकत्वादगोटनिरूपणं व्यथ नेति भावः
ननृपपननिज्ञानार्थमुपपत्तिनिरूपणीमा न गोकु इत्यतः सूचितं कारणः
माह-- गो इति । सा उपपच्निः ।. गो निरूपिता गोले विमला निर्दूषणा प्रत्य-
क्षप्रमाणा्श्यते ज्ञायते गोलस्वरूपविद्धिर्गणकैरिति शेषः । प्रत्यक्षप्रमाणात्क्थं ज्ञायत
इत्यतो दष्टान्तद्वरेणाऽऽह--करामलकवदिति । हस्तस्थितामलकफटं वच्चुषपरत्यक्षेण
निश्चित्य मम हस्त आमल्कोऽस्तीति ज्ञान ज्ञा जा )यते तद दगोरस्वरूपं निश्चित्य
तत्र क्षेचदुरानस्य सुराकत्वादुपपान्तिः सुज्ञेया । तस्य गणितपदारथस्वरूपाश्रयत्वेनो-
पपत्तिस्वरूपत्वादिति भावः । अत्राऽऽमलकनिदनं गोलस्रूपावगमार्थापति ध्येयम्‌ ।
ननूपपरचिज्ञानप्रयोजककालनिरूपणमपि व्यर्थं प्रयोजनस्य प्रयोजनाभावेनोपेक्षाविषय-
त्वादिव्यत आह--उपपत्तिमितिं । गणकः । ग्रहुगणितन्ञः । उपपत्तिं विना तदु-
त्पादनय॒क्तिज्ञनव्यतिकेण । प्रोढसमभाप्ु । प्रोढाः सदसत्यद्‌ाथतच्छक्षोदृदक्षाः । तेषां
समाजेषु प्रौटिं सदसद्िविचनदक्षव्वं नेति न प्राप्नोति । यथा च ग्रहणायदेश-
कृरर्गणकस्य ता्टश्स्य ग्रहणं कुतो भवतीत्यादिपण्डितप्रश्ोत्तरदानसामर्थ्याभावेन
लोकामान्यत्वमतस्तदुपपचिज्ञस्य तदुत्तरदानसामथ्यष्ठकमान्यत्वमेवोपपचिन्ञानप्रयोजनं
लोकमान्यत्वे तु तद्वचनप्रामाण्याचदादि्सक्रान्त्यादिपण्यकले प्रेक्षावतां स्नानद्‌नाचरणो-
पप्तिरन्यथा तदृनुपपच्या धर्मविलोपापत्तरितिं भावः । ननु तदुपपत्यक्ञा मान्य
गणक वचनादपि तद्धमाचरणोपपन्निग्रहणायदेश्चसंवाद्वलेन तद्वचनप्रामाण्यनिश्वयादित्यत
आह-निःसंराय इति । स्वयं ग्रहगणितज्गस्तदुपपत्तिन्नानमन्तरेण निःसंदायो निर्गतः
संशयो यस्य निश्चयज्ञनवान्न स्यात्‌ । तथा च केवलग्रहगणितज्ञाने पूर्वगन्थानां
क चद्धेद्‌ प्रमाण किमित्यतत्संरायभरमस्तत्वेन ग्रहणाच्यादेशकत्वासंभवेन धर्मानुष्ठानविलो

पापच्या तदुपपतिज्ञानेन तन्निणयज्ञानसंभवाद्‌देशसामर्थ्याचच तददिरावचनाद्धमीनष्ठानसंभव
इति भाषः ॥ २ ॥

इदानीं गोदपरंसथा गोडानभिज्ञगणकोपहास खोकदयेनाऽह्‌-
भोन्यं यथा सव॑रसं विनाऽऽन्यं राज्यं यथा राजदिवरजजितं च ।
सभा न भातीव सुवक्त॒हीना गोकानभिज्ञो गणकस्तथाऽज ॥३॥

गोलष्ररोसां । ५

वादी व्याकरणं विनेव विदुषां धृष्टः प्रविष्टः सभां
जल्पन्नल्पमतिः स्मयात्पटुबटुश्रमङ्गवकोक्तेभिः
हीणः सन्नुपषहासमोति गणको गोकानभिक्षस्तथा ।
ज्योतिर्वित्सदसि प्रगल्भगणकप्रश्रप्रपञ्चोक्तिभिः ॥ ४ ॥
स्पष्टाथम्‌ ॥ ३॥ ४॥
भ० टी ०-ननु सूर्यसिद्धान्तायार्षसंमतत्वेन मूर्हटणायादेशसंव।दबङेन च निश्वयज्ञानसंपाद्‌-
नादादेश्ञोपजीव्यघमीनुष्ठानसंभवादुपपत्तिज्तानवेयर्थ्यन गोटनिरूपणं व्य्थमित्यत उपजाति-
कयाऽऽह-भोज्यमिति। अत्र सिद्धान्तज्ञेषु गोनभिन्ञो भृगोादिस्रूपन्नो गणको ्रहगणि-
तज्ञस्तथा तद्धन भाति छखोके न चमत्करोति । तथेत्यनेन सूचितं हष्टन्तमाह-भोज्यमिति ।
सर्वैरसं रसोपरक्षणात्सक्षसामग्सयुपपन्नं भोज्यं घतव्यतिरेकेण न भाति । ननु भोज्य.
पदार्थेषु घतस्य मुख्यत्वं न युक्तम्‌ । मधररसविवार्जेतं च॒ भोज्यमिति लषटो-
क्त्या विनिगमनाविरहादित्यस्वरसाददृ्टान्तान्तरमाह--राज्यमिति । चो वार्थे । ननु
` नियन्तारं विना राज्यस्य सोपद्ववत्वसंभवाद्राज्ये रज्ञो मुख्यत्वं, म तथा गणक
गोखाभिन्ञत्वं मुख्यम्‌ । आदेशादिन्यवष्ारस्योक्तरीत्योपपत्तरिति टान्दाष्ट्रन्तिक्यो-
` वषम्यमित्यस्वरसाद्‌ दृष्टान्तान्तरमाह--समेति । सवक्त्ंहीना । स॒ष्टु वदतीति ।
समानाधिकरणयुक्तिवचोवदद्धिः पण्डितेरषना सभा पाण्डितसभा । इव यथार्थे ।
तथा च साधारणपण्डितसभा लोके मनोहराऽप्यतिपाण्डिताश्रयेणातिमनोहरा ॥ तथा
केवलग्रहगणितज्ञेव्येवहारसिद्धावपि गोर्क्ञतमोपपत्तिज्ञानाधिक्याद्‌ गोाभिनज्ञगणकस्तेभ्यो <-
धिक इत्यधिकत्वसंपाद्ना्थं गोलानेरूपणमव्यथेमिति भावः ॥ ३ ॥

नन्वधिकत्वानपेक्षया तन्निरूपणं व्यर्थमेव । अन्यथा शाच्रान्तरप्रमेयज्ञाना-
दधिकत्वसिद्धेस्तस्यापि निरूपणापत्तिस्््यतः शादूलटरिकदितिनाऽ ऽह--चाकीति ।
गोरानभिन्नो गणकोः ज्योतिर्वित्सभायाम््‌ । ज्योतिवित्पदेन सर्वे सभासदो
गोलाभिन्नाः । नक्षत्रादीमां गोलाश्रयत्वात्‌ । अन्यथा नक्षत्रसामान्यज्ञानात्सरवेषां तत्वा
पत्तेः । प्रगल्भगणकप्र्नप्रप्चोक्तिभिः । प्रयत्भाः कल्पका ये गणका गोलस्वरू-
पतक्तवज्ञास्तेषां प्रश्नाः पृर्पक्षास्तत्सेषन्धिन्यो याः प्रपश्चोक्तयो नानाविधभङ्धिभिवचनानि ।
उपहासगर्भितानि तेसित्र्थः । ह्ीणो ठाज्तः । तदुत्तरदानासमर्थत्वात्‌ । सन्‌ साधुः ।
दुष्टस्य स्वाज्ञानाज्ञत्वेन छन्जानुदयात्‌ । उपहासं तथा दृष्टान्तवत्प्रप्रोति । चष्ट
न्तमाह-वादीति । तर्कडाच्रादिवादी । व्यारूरणं विना व्याकरणन्यतिरेकेण
विदुषामेव । एवकारान्मूर्खन्यवच्छेदः । समां धष्ठः सन्प्रविष्टः स्मयाद्गर्वादुजल्प
न्रसंगताथ पण्डितोपहसेपूवंकं तरदुन्‌ । सत्पमतिः स्वाज्ञनगोपनासमर्थः । विदुषां

गोद्छाध्याये-

भ. टी. परो व्याकरणादिशा्धकुश्चा ये बटवो बालकाः रिष्या वा । तेषां भूभङ्ा- `
स्तेयातिता या वक्रोक्तयः कथमनेन शुद्धं संस्छतं प्रमेयम॒च्यत , इत्यादयस्तामि-
हणः पण्डितबाटका अपि मां मूस न्ञात्वा वक्रोवत्योपहसन्तीति । अहमेताहशो
मूर्खा ऽस्मीति लज्जितः सन्‌ साधुः स्वदोषन्न इति यावत्‌ । उपहासमेति तथा
कैवठग्रहगाणितन्ञस्यो पपत्यज्ञानात्सर्वज्योतिविंदुपेक्चितत्वेन तद्चनप्रामाण्यसंशयादप्रयोजक-
त्वम्‌ । ज्योतिविद्हिभूतत्वं चातस्तदुपपात्तिज्ञानावश्यकत्वेन ` गोरनिरूपणं न त्वद

प्रिकक्ञानाथौपिति न तदहेय््यमिति भावः ॥ ४.॥.

अथ गोरस्वूपमाहं

हान्त पएबादोर्नभय्महयणा सस्यनमानप्रतपादनायप्‌ ।
गहः स्मतः क्षन्ाविदष्‌ एत्‌ प्रारेरतः स्याद्भणतन मभ्य ॥
स्पष्टाथम्‌ ॥ ५॥

भ० टी०-ननुपपत्तिज्ञानप्रयोजकगोङस्वरूपनिरूपणं स्व्ञास्रप्रमरोजकव्याकरणवत्सिद्धान्त-

निरूपणभिन्नत्वेन यक्तम्‌ । नहि सिद्धान्तपदाथांपदेक्ष उपपत्तिरप्यषटि्ठा । येनात्र तन्नि-

` रूपणं संगतम्‌ । तस्मादग्रहगणितप्रतिपाद्नानन्तरं द्विधागमितप्रतिपादुनं तदनन्तरं च
` सोत्तरप्रशवप्रतिपादनं ततो भृधिष्ट( ष्ण्य )ग्रहसंस्थितिकथनमित्यादि युक्तमित्यतोऽतर गोरनि-

रूपणसमर्थनच्छलेन प्रतिज्ञातगोटबन्धव्ञादय उक्तगोरवन्धसि द्धगोलस्य प्रयोजनमिन्द्रवज्-

याऽऽ्ह--दछठान्त इति । अवनिभगरहाणां भूनक्षत्रयहाणां संस्थानं स्थितिः । तस्यां मानं
प्त्यक्षादिप्रमाणं युक्तिभिः स्थितिस्वरूपनिर्णय इत्यर्थः । तत्पतिपादनार्थं तन्निरूपणार्थम्‌ ।

गोः । दक्ष्यमाणगोटबन्धप्रकारसिद्धत्वादिवंशादिवृत्तजनितगोटः । दृष्टान्त एव ।

एवकारान्न वस्तुरूपः । प्राज्ञैः प्रज्ञावद्धिगोटस्वरूपतच्छज्ञेः । स्मरतः परोक्तः । तथा

पे पधच्तिज्ञानार्थं॑गोटस्वरूपनिरूपणं चिना दृष्टन्तं सेयं न भवतीति गौोटचन्धविधिना

टृष्ठान्तः- सिद्धः कतः । अदेव मूदिष्ण्यगरहसंस्थितिक्ञानास्सिद्धान्तपदार्थस्थैव निरू-

| (भ |

पणम । नातारक्छनरूरपणम्मपपत्तस्तदन्तगतत्वाद्त भावः एतस्य टष्ान्तत्वे
किं मामत आह--्चे्रविरोष इति । गोटस्वरूपनिरूपणे यानि श्षेबाणि जात्यज्ञा-

¢

चाणि ज्ञातानि तान्यत्र वंशादिवृत्तगोलि. प्रत्यक्षाणि । तिर्यगृष्वीधरसूत्रवृत्तादिसंबन्पेन

'मोटस्य श्िनात्मकत्वेन क्षेचविङ्ोषत्वाभ्युपगमादिति । ग्रहनिम्बानाश्रयत्वं न हृष्टन्त-

त्वमिति भावः । ननु ग्रहचारनिरूपणान्यवहितानन्तर्येण तन्निरूपणं युक्तम्‌ । न
द्विविधगणितनिरूपणस्यवहिततदानन्तयण । अन्यथेदैशक्रमेण सोत्तरं प्रश्राध्यायानन्तरं

..` गीहयस्वयो निंरूपणापतचेष्व्यति आह--एष इति । अतः क्षु्रविेषात्मकतात्‌ ।

गौटप्ररींसा । ७

भ० दी०-एष गोलः ।. गणितेन पादीगणितिन । गम्यो ज्ञेयः स्यात्‌ । तथा च क्षेरसबद्ध-

भुजकोरिर्णानां ज्ञानं विना क्षेचव्यवहारो न भवतीति तस्य पादीगणितान्त्गतत्वं
न्‌ पाीगणितव्यतिरेकेण तज्ज्ञानासंभवाद्व्यक्ताव्यक्तदिविधगाणितनिषूपणानन्तरं गीर -
निरूपणं युक्तमिति भावः 1 प्रश्नानामानन्त्यात्तदुच्राणामुपपत्तिक्ञतया कल्पितत्वनि `
यमादनुक्तप्रभरोत्तरज्ञानसचकप्रश्नाध्यायस्य प्रतिपादनं गोटनिरूपणा्पूवमनुचितम्‌ । प्रश्रा-

५, क [ने

स्तथा सोत्तरा इति । पूपिरशस्तुल्यय(ध्)वाद्रमोरप्रश्ोदेशसि द्धयर्थमिति ष्ययम्‌ ॥ ५ ॥
इदानां गणित प्रचसामाह-
ज्यातश्शाश्फट पृरणमणक्छरादडा इत्युच्यत
नूनं लञ्चवटाभ्रितः पुनरयं तत्स्पषटखेटाश्रयप्‌ ।
ते गोटाश्रथिणोऽन्तरेण गणितं गोलोऽपि न ज्ञायते
तस्माया गाणत च वात्स कय गालादक शास्यात ॥&॥

सपष्टाथम्‌ ॥ ६ ॥ `
म० टीं०~नन्वेवं ग्रहगणितनिरूपणात्पृतमेव द्िधागणितनिरूपणपूकं गौलनिरूपणापासिः 1
गोटस्थपदार्थज्ञानादेव अहान॑र्यनादयत्यत्ते्हगणितस्य संकलनादिषटविधसापेक्षत्वात्पाी-
गणित पिना तदनपपचेश्चव्यतः रादटङ्क्रीडितेनाऽऽह-ज्योतिरिति ।

पुरणगणके; प्राचीनज्योतिविद्धिवराहमिहिरादिभि््योतिःश्लाखस्य संहिताजातक-
गणितस्कन्धत्रयात्मकस्य फट प्रयोजनमादेश्चो वतमानमतभविष्यश्युभाञ्ाभकथनमिति
तच्छास्रेण तन्निरूपणानेश्वयाद्धेतोस्त्यथः । उच्यते । अङ्गी क्रियते । पनवीक्यारंकारे ।
असावादेश्चः .। नृनं निश्चयेन । लय्रबलश्रितः । व्यवहारेजातकदेक्षो ट्रकण्डलिका-
ग्रहुसस्थानबछाधाीन इत्यथः । तत्ततव्कण्डटिक्राग्रहसंस्थानवटं स्पष्वग्रहाधीनम्‌ । ग्रह-
णङ्ाङ्धोनत्यादिगणतस्कन्धादृशस्य साक्षादेव स्पष्टग्रहाधीनत्वामिति । तस्माज्ञ्यातिः-
साचरप्रतिपाधादेदाः साक्षात्परम्परया वा स्पष्टगरहक्ञानाघीना इति सिद्धान्ते स्पष्टम-
हमोटश्रयिणो गीटष्थितत्वेन प्रत्यक्षाः 1 गोटस्थित्यवगमनोपपत्तिसिद्धं तज्ज्ञानं गोर
निरूपणाधीनमित्यर्थः । गणित्तमन्तरेण ग्रहगणितव्यतिरेकेण गोषछो न ज्ञायते । अपि-
शब्द त्स्पष्टगहास्तदुपजीन्यग्रहणादिकं च ने ज्ञायते । गोलावेगमा्थं यथाश्चतग्रहग-
णितपदार्थज्ञानपतिप्रयोजकं तन्न॒ तद्रणितनिरूपणसाध्यामित्यर्थः । तथा चं
गणितज्ञानाधीनगोटन्ञानात्तदनन्तरं . निरूपणं ` युक्तमिति. भावः । ननु गोटनिरूपण
एव तत्पद्‌ाथैस्य सामान्यतो ` स्ञ'नसिद्धेन गोटक्ञाने ग्रहगणितज्ञानपेक्चेत्यत उपसं

५ @

हार्याजेन तदुत्तरमाह--तस्मादिति । तस्माइुक्तेतोर्यो गोराध्यायपिपरिगुर्णणितं ब्रह

£ गोखाध्याये-
म० टी०-गणिते न वेत्ति न जानाति स॒ पिपण्िुरगोटादिकं गोलयन्तरे प्रभ्ोत्तरं कथं केन ध
प्रकारेण ज्ञास्यति न ज्ञस्यतीत्य्थः । तथा च विना ्रहगणितज्ञा्बं गोशन्ञानं
सम्यङ्क न जायते । तदाभासन्ञानं भवत्यत्तो ग्रहगणितं प्रथमं निरूप्य गोटनि-
रूपणं कृतमिति भावः । एतेन सिद्धान्तक्षम्द्रे मोलाध्यायानन्तरं ग्रहगणितनिरूपणं
क्रत तदपास्तम्‌ ॥ & ॥ | | |
दाना ज्यातलाञ्न्रवणाषवकारररक्षणमाह-
दिषेधगणितसमुक्तं व्यक्तमव्यक्त युक्तं
तद्वगमननिष्ठः शब्द्राखे पष्ठः ।
यादे भवति तदेदं ज्योतिषं भूरिभेदं
प्रपठितुमधिकारी सोऽन्यथा नामधारी ॥ ७ ॥
स्पधाथप | ४ ॥
म० टी०-अथ वादीव्यादिन्टोकतचरयसिद्धं गोङाध्यायपिपरिषरस्वरूपं लाघवन्माछिन्याऽऽह--

द्विविधेति । दिविधगणितं प्रकारदयेन गणितमुक्तम्‌ । अस्मिन्‌ ग्रन्थे निरूपितम्‌ ।
प्रकारद्वयं स्ुटयति--ग्यक्तमिति । व्यक्तं पफाटीगणितम्‌ । अव्यक्तं बीजगणितं ` तेन
युक्तं सहितघ्र्‌ । पाटीगणितं बीजगणितं चेति । तथा च ग्रहगणितनिरूपणानन्तरं
प्रक्रियोपयुक्तव्वेन पाटीगणित निरूप्य तदनन्तरं महगणितविरहेषोपपच्युपथक्तस्वेन
बीजगणितं पादीगणितोपजीव्यं निरूपितमित्यर्थः । उक्तोपयोगमाह-तद्वगमननिषठ
इति । तयोर्गणितयोरवगमनं क्ञानं त निष्ठा निश्चयो यतस्य तज्ज्ञानवानित्यर्थः ।
तयोन्थमष्ये स्थितत्वात्तच्छब्दादेव ग्रहगणितन्ञानवांश्वेति सिद्धम्‌ । राब्दासरे व्याक-
रणे परषठः । अतिशयेन पटुः कुरलः । व्याकरणङशाश्तच्छक्ञ॒ इत्यर्थः । तादृशो
यदि भवति तदा तहिं स पिपटिषुः, इदं प्रसिद्धं ज्योतिःशाघं मूरिभेदं गोर-
यन्तरं प्रश्राध्यायात्मकमन्थेकदेशं प्रपठितुं तत्वं ज्ञातुमधिकारी । अन्यथोक्तस्वरूपाभावे
नामधारी । तत्पिपशििषुः केवठं भवति न तत्त्वक्ञनिच्छः । तादहरस्यायं म्न्थेक-
देशो दर्ञेय इत्यर्थः ॥ ५७ ॥

अथ व्याकरणवणेनमाह-
यो वेद वेदुवेदनं सदनं ह्‌ स्भ्यग-
ाद्धयाः स वेद्मपि वेद्‌ किमन्यशाश्चम्‌ ।
यस्मादतः प्रथममेतदुधीष्य श्रीमा
छकशाश्चान्तरस्य मवाति श्रवणेऽधिकारी ॥८ ॥
प्प ॥ ८ ॥

गोलस्वरूपप्रश्नः | छ.

भ० दीऽ-नन] बादीत्यादिना दष्टान्तद्रररिण शाश्चन्तरं विन। ध्याकरणमरप्रयोजक मित्युक्त
म तु ज्योतिःशाच्ं तथोक्तम्‌ । अव त्याकरणस्यानापननगोखाध्यायस्यभ्युपगमात्‌ ।
तथा च शब्दुरास्रे परि इत्युक्तमनुपयक्तमित्यतः रिहोद्धतयाऽऽह--य इति

अतोऽप्मत्कारणादेतव्याकरणं प्रथमं वेदाङ्खेषु प्रथममुदिषटम्ैत्य धीमा-
उाञ्चान्तरस्य श्रषणे पठने । श्रवणस्य श्रोत्रमनःसंयोगविषयत्ात्‌ । अधिकगरी
स्यात्‌ । छोकिकोक्त्या धीमान्‌ । ऋण [ पठने | इतिपदुभ्यां महोत्कर्षः सूचितः । तथा
च ज्योतिःशाख्रस्यापि शाघ्रान्तरत्वादेतत्पठनाथं भ्याक्ररणेऽधिकासति प्रागुक्तं युक्तमे-
वेति भावः । ननु राछरान्तराध्ययने तस्य किं प्रयोजनमित्यतः कारणमाह-
ˆ. य॒ इति । यस्माकारणायः पिपरिषूर्वेदवदनं व्याकरणं सम्यक्तच्चतो वेद्‌ जानाति
स॒ पिपटि्वेदुमाम्नायम्‌ । अपिब्दादर्थदुगमावविभूतपित्यर्थः । वेद्‌ जानाति 1 अन्य-
दाशर तद्पक्षया सुगमं जानावीत्यश्च किं वक्तव्यम्‌ । व्याकरणस्य वेदम्॒तेन
तद्वणमात्संपूणवेदाभैज्ञनेऽनायासः ! तेन शब्दा्थानां ` परिच्छिन्नत्वादिति भावः ।
. स्यादेतत्‌ । परं शाघ्रान्वरन्तानं कृतो जायत इत्यत आह--सद्नमिति । हि
निश्चयेम । ब्राह्म्याः सरस्वत्याः सवङाख्चमयरूपायाः सदनं गृहम्‌ । व्याकरणं सर-
स्वतीगहम्‌ । सारस्य शन्दात्मक्रत्वात्त । तथा च सकटशाञछचरूपसरस्वत्या स्याकरण-
रूपगहस्य तन्निवासभतस्य ज्ञाने संकर शाघ्स्वरूपसरस्वतीज्ञान भवेदिति भाषः ॥ ८ ॥

अथाऽऽसन। गोदम्रन्थस्य प्वच्यथधमन्याक्रप्रकारणाऽऽह-
गार श्रातु याद्‌ तव मातभस्किरय गुणत्व

नो संक्षिप्तो न च बहुव्रथाषिस्तरः दाश्चतक्षप्‌ ।
लीलागम्यः सुटलितपद्‌ः प्रश्चरम्यः स यस्माद्‌

षिद्रन षिद्रत्सदसि पठतां पण्डतोक्ते ्यनक्तिं॥ ९॥
स्पष्टम्‌ ॥ ९॥

1

इ।त प्ररसाध्यर्धः |

भ्० दी०-नन तथाऽपि खृश्रीपत्यादिकरतमोटग्रन्थानां सत्वा्ततकरती गौदगरन्थो श्रथ
यतों मन्दाक्रान्तावृत्तेनाऽऽह-- गोरुमिति ।

हे विद्वश्वतुर तव॒ गकुं गोहाध्यायं. श्रोतुं पितुं बुद्धियदि भवति ।

त्यनेन प्रागक्तयवत्या गोखाध्यायारम्भो - व्यर्थो ` नेति त्वया निश्चितमन्यथा तत्य

ठैनेच्छानपपत्तेरिति मूचितम्‌ । तहिं भास्करीयं भास्कराचार्यनिरमिंतमेनं गोखध्यायं

शणं पट । पराश्वनग्रन्थानां स स्वादुनाजऽब्रहुः , कथामरत्पत [ि आह~-स ,. हति ॥

४

अकुत ०.५, ५५, १

१० गोटाध्याये-

भ० ठी<-यस्मात्कारणाल्स भास्कराचा्थनि्मितोऽय गाटमन्थो विदत्सदसि पण्डितसभायां
पठता स्वपाठकपुरुषाणां प्ण्डितोक्ति व्यनाक्त प्रकाङायति । पण्डितसमभायामेतत्पठतस्तत्स्थाः
पण्डितोाऽ्यमस्तीति व्रदन्तीत्यन्यगोठे पठतस्तादशषोक्त्यनाश्रयत्वान्मदुक्तोऽयं गोलग्रन्थो
न्‌ व्यर्थं इति ` भावः 1 पण्डितोक्ति कुतो व्यनक्तीति भा्करीयगोरस्य विरोषण-
माह--राघ्रतत्वपिति । सकलगोखयन्थसारभतमित्यभरः । अत्र हेतमतविरेषणद्रय-
माह--नो इति । सक्षिप्ोऽल्पविचारो नो । बहवथाविस्तरो न च । व्यथक्त्या
विस्त्रतोऽपि न करत इत्यर्थः । नन्वेवं कठिनो भविष्यतीत्यत आह--र्छरागम्य इति
किंचिदुपदेशनेवतद्वधो भवतीत्यथः । अज देत विक्षेषणमाह--सुरलितपद्प्रभ्-
` रम्य इति । सलर्ितानि पदानि वियन्ते येषु ते चते प्रश्नाः । गोलग्रश्रा्चै
रम्यः । तथा च लङितिपदेः पयानां दुर्गमार्थत्वाभावात्प्रश्रतात्पयबोपेन तदुत्तराजे-
ज्ञासयाच्रपयान्यपि तादश्शपदम दगमार्थानीति रीलागम्योऽयं गोकाध्याय इति
भावः । प्रश्न इत्यनन गोहय्रश्राध्यायोऽतर प्रथक्तमनन्तरमेवाक्त इति सूचितम्‌ ॥९॥
नम॒ प्रतिन्ञातगोलाध्यायमुपेश्येदमन्यदेव निरूपितमतः फाकिकयाऽऽह--इति
` श्रीसिद्धान्तशिरोमणो गीहप्रशसेति । कस्यचित्पाताधिकारान्तमरन्थः शिरोमणिः । अये
गन्थस्तु तद्धितो गोलाध्याय इति भ्रमवारणार्थं सिद्धान्तरिरोमणावित्युक्तम्‌ । पाता- `
धिकारान्तम्रदिष्टसिद्धान्तपदाथानामलङिङा(ता)नामनिरूपणात्‌ । गोलाध्यायनिकूपणसं-
गतिरक्तेतदरअन्थनाभे गोलो निरूपयिष्यत इति न क्षतिः ।
दैवज्ञवर्थगणसंततसेल्यपाश्वश्रीरङ्नाथगणकात्मजनि्ितेऽसमिन्‌ ।
याता रिरोमणिमरीच्यमिषे प्रदा गोलस्य सुज्ञणणकाभिमता समापरिम्‌ ॥ १९ ॥

इति श्रीसकरगणकसर्वमीमश्रीरद्नाथगणकसुतविश्वरूपापरनामकमुनी-
श्वरगणकविराचेते सिद्धान्तशिरोमणिमरीचां गोलप्ररंसा संपूणां ॥१९॥
इत्येकोमविंशतितमोऽध्यायः ॥

अथ मूसंस्थानपभं श्वाकंदंयेनऽऽह~

्मद्धचकचकरान्तर्गगने गगनेचरः ।

वृता धता धरा केन येन नेयमियाद्धः ॥ १.॥

किमाकारा कियन्पाना नानाराखषिचारणात्‌ ।

कीटग्द्रीपकुलाद्रीन्द्रसमुद्रेम॒द्वितोच्यताम्‌ ॥२॥
इयं मूर्गगनेचरेः तेरेवृता केन प्रता सती गगेने परितो वर्तमानेऽ्ो नेयान

गृ्छेत्‌ । कथमियं गगने स्थितेव्यवगतम्‌। यतो प्रपद्धवकरचकरान्त्॑पेते । मानां

गोलस्वरूपमक्षः। ` -- = 4१.

धकं समूहः । भचक्मेव चके मवक्रम्‌ । यदि मूमिमूर्ाषारपरम्पराऽ्ङ्खी कियते `
वदा समन्तादर्तमानघनभवक्रस्याऽऽधारे स्वछितस्य भ्रमणं नोपपद्यत इत्पर्थः ।
तथाच सा भः किमाकारा कियन्माना द्वीपानां कृराचन्द्राणां च कीटगवस्था-
नमिति सर्वे नानाशास्नविच।रणात्‌ । बोद्प्रदपतिवादिपक्षमधरीरृत्योच्यता-
मित्यथः ॥१।२॥

मज्दी०-भथ य(मे)रुषिष्ण्ययहसंस्थितिरूपगोलानेरूपणस्यो पपर्चिक्ननोपजीव्यलखेनाऽ<रम्भ-
णस्ुतवापरमन्थसंगत्यवगमाथमुपपचिप्रश्चरूपगोटग्रश्ननिबन्धनो ऽयं प्रश्नाध्यायः । पूर्वाध्यायेन. `
गणितपदार्थानां सामान्यतो ज्ञनाच्दिशेषनिज्ञसोदथावश्यमावादुयमेव पूर्ार्ष- `
कण्डनाध्यायत्वन फडिति इत्यवगम्यते । एतत्पदार्थतखन्ञातप्मे यवत्वछण्डनं न.
क्रियते तन्जिन्नासकेन तावचस्य तत्तच्प्रतिपादन सम्यगिच्छनदयात्‌ । गोस्त- ५
त्प्रतिपादनेच्छया शिष्याणां तत्तत्ववाधसंभवापि( दि )त्यारब्योऽयै प्रश्न ध्यायो व्याख्या `
यते । तत्र प्रवध्यायप्रतिपादितग्रहगणतेक्त्यवरा(ग)तमचक्रसंस्थानं तदुपजीम्यं निराकर्तृ
तन्घ्यस्थि्तत्वेनावगतम्‌मिगेोषद्धपय निराधारस्याऽ<धारम्रध्नव्याजेन भमेर्निराधारतामनृष्टभा .
व्रण्डयति-भ्रमदिति । वि

भरमद्धचक्रचक्रान्तः । भानामन्विन्यादिनक्ष्राणां चक्रं समृहस्तस्याऽश्रयीभतं
यच्चक्रं पाखमौतिकं गोराकारं वरत अमतस्तदूगोडस्यान्तर्षध्ये गोलप्रदेरेभ्यस्तत्परि- `
धिन्यासार्धन यदेकं स्थानं तन्मध्यस्थिताकारो सातं तद्रोलकेन्धरं तत्र गगने स्थिता
धरा गगनेचरेगहेष्न्द्रवधडुकसूर्यादििर्वेता समन्ताद््याप्ता । यथा नक्षत्रापिष्ठितगोलो
भमेः समन्तात्तल्यान्तरेणास्ति तथा ग्रहास्तदन्त्गता कारो भमेस्तल्यान्तरेण अप्‌. ।
न्तीत्यर्थः । एताहशीयं स्वाश्रयत्या प्रत्यक्षा भूः केनाऽऽघारेण धता तन्मध्यस्था-
काशविरोषस्थतेन सदा स्थित्यर्थः । यनाऽऽषरेणेयं भूरधस्तन्मध्यस्थाकाशविशेषा- `
दधोभागे नेयान्न गच्छेत्तमाधारं वदति रोषः । अयमभिप्रायः । सृष्टा भचक्रमित्या-
दिना भूमेः समन्तान्नल्यान्तरेण नक्षत्रचक्रग्रहाः प्रवहवाय्वाघातेनाऽऽकाश्च उदयास्त-
दषीनान्यथानुपपत्या भ्रमन्तीति ज्योतिःसाचघ्तत्वजैसक्तं तन्न. युक्तेसहप्‌ । एतेषां
भूमितोऽभितो प्रहणे मूमेस्तन्मध्यस्थत्वानुपपत्तेः । नह्याधारं विनाऽऽकाङ्ो चिदपि
षस्तु प्रसिद्धम्‌ । प्रत्युत गुरुत्वात्पतनमेव भूम्रस्तेन भूसमन्ताद्धवकादीनां अमणा-
न॒पपत्तिः । यदि चाऽऽधरिणव भूमिस्तद्वीरुमध्यस्थव तद्‌ तदाध।रस्याऽऽकाङस्थत्वेन पत-
नसंभवादाधारान्तरमेवं तस्याप्यवमाधारपरम्परा भ्रमद्रोल्रदेश विरोषसंरगरेति तद्धमणान्‌-
पपत्तिः । तथा चेतद्धचक्रसंस्थानस्यायुक्तत्वाच्न्मूकमसर्वग्रहगणितायुक्तोच्छेदः । उक्त-
प्रहगणितप्य ्रहगत्युपजीन्यत्वातु । ग्रहरतेश्च पूरवेतोऽपरत्र , भूभावाधारे वा प्रतिब्‌-

१२ गौलाध्याये~ `

भटी ०-न्धकंत्वावसंभवः। गणितस्यानियतविषयत्वाभाव्रादिति। भमद्धवक्रचक्रन्तदिथनेन
मक्षन्नग्रहस्वरूपसस्थानप्रचहवास्वादीनां ` प्रश्नोऽपि सूचित १... ५
ˆ नरवाधारपरम्परायामप्याधारयहनक्षत्राणि विभिद्य. गच्छन्तीति तद्धमणे बाधक्रा- ``
भावाद्रणितानुपपत्तर्नत्यतो भूमेः प्रश्नविरोषच्छरेन गणितैकदेज्ञानुपपत्तिमनुष्ठमाऽऽह--
भूः किमाकारेति । उच्यतां निर्णीयतां भूैराकारः कथमस्तीति विचारणीयम्‌ । ,.
तथा च भुवो सुकृरोद्राकारत्वस्य प्रतयक्षसिद्धत्वेन सर्वदेशेषु ॒यगपर्ूयीदयास्तसं- `
भावनया दिनमानभेदचरदेशान्तरानुपपत्तेः । क्षितिजभेदाभावात्‌ । दिनमानादिमिद्‌-
नचरदेङ्ञान्तरोपपत्त्यर्थं क्षितिजभेदस्याऽऽवर्यकत्वेन तस्य .गोराकारत्वे सूपपन्नत्वात्‌ः । .
तन्मते भ॒वो गोराकारत्वसिद्धौ प्रत्यक्षनाधो महान्दोष इति भावः । ननु यथा.
चन्द्रनिम्बात्को . गोलोऽस्मामिः श्द्धोन्नत्यपजीव्योऽपि मण्डलाकारतया प्रतीयते `
तथेव भगोलोऽपि केनचिहेषेणाऽऽदर्शाकारत्वेन प्रतीयत इति न दोष इत्यत आह-- `
कियन्धानेति । भूः कियत्‌ माने प्रमाणं यस्याः । भूमिः किययोजनपरिभि-
ताऽस्तीति निर्णीयताम्‌ 1 नानाञ्चान्नविचारणात्‌ । अनेकश्चाखाणि पुराणज्योतिषार्ष-
अन्थादयस्तषां विचारादेकवव्य्रूपादित्यर्थः । तथा चनेकम्न्थेषु सूर्यसिद्धान्ता- .
ाषायमडनह्यगप्तरटश्रीपतिभइ्कतेष प्राणेषु च भूमेमाने पशस्परमसंवादत्तदेकृवाक्य-
ताकरणस्य बरह्मणो ऽप्यदक्यतवाच्चैकतरमाननिर्णयास्ेभवाद्भूमानजनितगगिताद्ुच्छेदापत्तिः
ननु यत्परिष्यानीतं गणितं संवदति स एव भूपरिधेस्तन न गणि-
तोच्छेद्‌. इत्यत आह्‌---कीडगिति । द्वीपानि कुरपर्वता न्द्रपदादन्यपरधतेभ्यः
ष्ठाः । समुद्राः, एतेमुद्विता मू््यात्ता भूः काक्रथमस्तीति निर्णीयताम्‌ । तथा
ख॒ भ॒वो गोलाकारत्वे द्वीपादीनमेतेषामृ्वभागस्य स्वल्पत्वेन ताघस्थानासेभवाद्न्यतर
तिर्यगधःस्थत्वेन पतनसभवादवस्थानासंमवाच्च । मुष्टरोदरत्वे तु सर्वैषामवस्थानसं-
भवाहिदान्तरादिगणितोच्छेदापत्तिः । एवं चन्द्रविम्बादिकमपि मकृरोद्रसंनिभमिति
टष्टान्तसिद्धो मानाभावाच्चेतिं मावः ॥ २ ॥ `
इदानीं यहस्फदीकरणोपपति पश्नज्छोकद्येनाऽश्ड-
संसिद्धादयुगणायरगादिभगणेः सेटोऽनुपातिन यः
स्यात्तस्यास्फुटता कथं केथमथ स्पष्टीरपिनेकधा ।
कि देङान्तरम॒दगमान्तरमहो बाह्वन्तरं किं चरं
, किंचोच्चं मृदु चञ्चलं च तदिद्‌ कस्तातः पातः स्मृतः ॥३॥
फिंकेन्द्रकिमु केन्द्रं किम चलं किंवाऽच तत्फलं

कंस्मात्तत्सहितः कुतश्च रहितः सेटः स्फुटो जायते ।

गोटस्वरूपग्भ्रः | | १३.

किं दद्म तथोदयास्तसमये द्रेण विद्ध्यु्वंधाः
सर्व मे कमलं बदामलमलं गाटं षिजानासि चेत्‌ ॥ ४॥
अतर किं देशान्तरमुद्‌गमान्तरमित्यादि यत्‌ पृष्टं तत्‌ सवं मे विमं यथा
भवि तथा वद्‌ ।. यभ ब्रहादिसुकविरवितं गोटमखमलयर्थं विजानासि । `
रोषं स्पष्टम्‌ ॥३॥४॥.
मदी ०-अथ भचक्रसंस्थानमूरुकवविन ग्रहगणितजातं सामान्यतो निरस्यं गाणितोक्स्याऽपि
तन्निराकर्तुं शादृलविक्रीडितेन प्रर्नानाह--रसंसिद्धेति ।
संसिद्धात्सम्यगदुष्टतवेनं सिद्धात्साधितादययगणादहर्गणात्‌ । काथितकल्पगतोऽक- .
समागणं इत्यादिनोक्तादहःणादुपपत्तिसिद्धवेनाइष्टादित्यर्थः .। य॒गादिभगणेः । ग्रहा-
णामुक्तयुगसबन्विभगणेददादरराश्चेभोगपर्ययेः । आदिपदाक्कत्पसूरयसिद्धान्ताभिमतन्न-
छयादिमिगणेरित्यर्थः । अचर युणग्रहणं रिष्यीव्द्धिदतन्त्ाभ्यासत्कृतमिति ध्येयम्‌ ।
अनुपातेन प्रमाणमिच्छा च समानजाती आचन्तयेः स्तः । पलमन्यजार्तात्युक्ततरेराशिक- .
विधिना यो ग्रहौ दुचरचक्रहत इत्यायुक्तप्रकारसिद्धः । तस्य ग्रहस्यास्फुरताऽस्पष्ट-
त्वमवास्तवत्वं कथं भवति । अहर्गणभगणकृ दिनानां वास्तवत्वात्‌ । तज्जनितो गह
स्पष्टः कथं न स्यान्मध्यः कूतों ज्ञात इत्यनेन मध्यमाधिकारः खण्डित इति भावः ।

` नन्वनुपातानीतग्रहस्याऽऽकाश्ञे संवादाभावद्धिव फलचलकल्प्यं मध्यमत्वमतो न तदषि.
कारवेयथ्यमित्यत आह-- कथमिति । - अथ यथ्ाकथंचिदसंवादाद्मरहस्य मध्यमल्वे
स्थापितिऽपि स्पषटकरतिर्महाणामुक्ता स्पष्टकरियेकथैकप्रकरिण कथं नोक्ता ।
यथा स्वे मध्यग्रहा एकानुगतानुपतिनोक्तास्तथा ते स्पष्टरहा अप्यनुगतेकानपातेन
नोक्ता इति । भिन्नभिन्नाव्यवध्थितानयनकल्पने मानाभावात्संवाद्स्य कादाचिक्कत्वेन
स्पष्टाधिकारस््वय॒क्त इति तद यर्थ्यमिति भावः । ननूक्तस्पष्टकरेयया ग्रहाणां संवादा-
वदयंमावात्सपष्टक्रियाप्रतिपादृकोऽधिकारो न व्यर्थं इत्यत आह--किमिति । देशा
न्तरं मध्याधिकारोक्तं किं किमर्थम्‌ । व्यर्थमित्यर्थः । अहये इत्याश्चर्ये । ` उद्रमा-
न्तरमुदयान्तरं ग्रहणां स्पष्टाधिकारोक्तं किमिति कल्पितम्‌ । पूर्म्न्थे तस्यानुक्तै- `
स्त्वया स्वबुद्ध्या यत्कस्पितं तदप्ययुक्तम्‌ । प्राचीनोक्तस्य संस्थानमेव संप्रति :
` बुकधैटं जातमस्ति, कथमनेन खछछकल्पितमधिकम॒दयान्तरं ग्रहाणां कृतमिति महदा-
श्र्य॑पदब्र्‌ । बाह्वन्तरं भजाख्यं यदृम्रहाणाम॒क्तं तदपि व्यथम्‌ । चर. च. व्यर्थम्‌ |;
तथा चाहर्गणस्योदयाधीनवेनोदयकाटीनत्वात्तज्जनितमथ्यमप्रहस्य. तत्कछाङीनस्वेन ..
नत्वासधिरुवुयकारीनत्वसिदूष्यथ. देशान्तरोदुयान्तरमुजा- .

तज्जस्य .स्पष्टस्यापि तत्कार्नतासेद्धेर

१४. गोलाध्याये-

० ठी०~न्तस्यरसंस्कारा उक्ता असंगताः । भूमे्ुकुरोदराकारत्वेन सर्वत्रो्थकाटेक्पात्‌ ।
गोकाकारत्वे चाहगणस्य लट्‌कोद्‌यकालिकत्वे मानाभावात्‌ देश्चोद्‌यकालिकष्वमे
वराऽऽस्ताभिति मध्यस्पष्टाधिकारयोः संपुणय)र्यथलवेऽपि देश्चान्तरचरोद्यभ॒जान्तरप-
तिपादनेन मध्यस्पष्टाधिकरिकदेशो व्यथ इति भावः । न॒ तथाऽपि तयोरखण्ड-
योरधिकारयोरसगतत्वं न सिद्धमित्यत आह-किंचति । तन्मध्याधिकारोक्तभगणादि
सिद्धम्‌ । इदं ग्रहवज्ज्ञातं शरद उच्चे मन्दोच्चं च्यटं चकाराकुघ्वं रशीघरोच्वं `
के कथमाकाहोऽस्तीत्यथः । चकारः प्ररनसमुच्चये । तथा च रव्यादिसप्तग्रहा-
णामाकाशदङनात्तद्धगणाद्िता्नरूपणं युक्तम्‌ । उच्चानामाकारो . ददनाभावाचत्स्ये
मानाभावात्कर्थं तषां - भगणायुक्तं संगच्छत इति मध्यमाधिकारस्त्वयक्तः । स्पष्टा्धे-
कारश्च तद्पनीव्यत्वेनव खण्डित इति भावः । प्रसङ्खादरग्रहोपजीव्यत्वेन निरस्ता-
नामाघकारान्तराणां स्फुटोक्त्या निरासा्थ ररनमाह--क इति । हे तात पिबः
स्मृतो मध्यमाधिकारे भगणादिनाऽऽनीतः पातः कः किंस्वरूप आकाश्ेऽस्ति | तथा
च रवः पातस्वरूपादशनात्पातसच्वे . मानाभावात्‌ । पातजनितररेऽपि तखात्तदुप-
जीव्यग्रहणगरहच्छायायधिकारोक्तं व्यर्थमेवेति तदाभिकाराः सण्डिताः । अराज्ञः
सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विरोषन्ञः। ज्ञानरवदुरविदग्धं ब्रह्माऽपि तं नरं न रञ्जयती-
त्य॒वस्वेतादशखण्डकस्तच््वन्ञेनोपिक्ष्णीय इति ।. तचच्वक्ञनच्छोः कथमपि ज्ञानं न
स्बादतस्ततेति संबोधनम्‌ । तेन च पित॒रग्र बालकेन यरतकिचित्संगतमसंगतं वाऽखण्ड-
यत्तसत्सवे पित्रा तन्मनःसमाधानपुवेक त्वया समाधीयतामिति भावः ॥ २॥

ननूच्चादीनां स्वरूपादर्नेऽपि मध्यमस्यष्टरहान्तररपफस्व तदुपजीव्यत्वेन

क्वि क क

तत्स्वभावान्न पूर्वाधिकारयोरसंगतत्वमिव्यतः शादृविक्रीडितेनाऽऽह--किं केन्धमिति ।
त्पन्नभुजकोरितज्ज्याद्कं च किमु किमात्कमस्ति । तत्फलं तस्य भुजज्याया
उत्प्रे फटं चं शीघं फिमु । अचलं मन्दम्‌ । वाकारः समुच्चये । कि ।
तथा च मध्यस्पष्टग्रहान्तरं रूपफरं भामादीनमेकरूपेणव सूय॑चन्द्रवत्कथं न सा-
धितम्‌ । कथं च तच्छकटे भिन्नभिन्नकेन्द्रकल्पनया साधिते इत्यत युक्त्यभावदनुपपन्नः
स्पष्टाजिकार . इति भावः । नन्वन्तरं येन केन प्रकारेणाऽऽनीयतभमित्यत ` आह-
कस्मादिति । खेटो मध्यग्हस्तद्रहितः टेन, वर्जितः कदाचित्सफुटो. जायते
कस्माद्धेतोः । कद्‌ाचिच्चकारात्फकेन सहितो युक्तो मध्यः स्फुटः कुतो हेतोर्ना-
यते । तभा घ ॒मन्दफकं मेषतुलाद्किन्द्रजं करणं धनम्‌ । शीघ्रफटं तत्केन्द्रयो-

गोलस्वरुपरश्रः । १५

मणटी०-्घनर्णपनित्याथनियमे प्रमाणाभावददेकरूपस्यो चित्याच्च स्यष्टाधिकारस्त्वयुक्त एवेति
भावः । नन्विदं टक्साम्यसंपादनात्फल्वरास्डं तयेर्वैजात्यमतो न किंचिद्विरुद्धमित्यत
। आह-कि्िति । वुधास्तद्भिन्ञा उद्यास्तमययो रुदययोर्नित्योद्यसूर्याधीनोदययोस्त्यिथः ।
अस्तयोर्नित्यास्तसूयीधीनास्तयेश्चत्यर्थः । टकर देधा । दिधाभूतमायनमाक्षं चेत्यर्थः ।
ग्रहे विदध्य॒ः संस्छूयः । तत्तथा । उदुयास्तयेरिवेति क नियतमित्यथः । तथा
च विना हकपरस्कारं हक्साम्यसिद्धिनम घटते । अन्यथा दृकर्मरेज्ञान्याषातः ।
अतो अ्रहस्पष्टलसिद्ध्यथ दक्रमीपि संस्कार्यं मन्दश्ीघरफलषवित्युद्यास्तरग्रसाधनार्थ-
मेव तदानमुपय॒क्तमिति भावः । तस्मादुक्तरीत्या त्वदुक्तं र्वाधप्रतिपादितं ग्रहगणि-
तमयुक्तमित्युपसंहरति- सर्वमिति । चेयदि । अमं निदृषणं गोकमटमत्यर्थ विजा-
नासि तहि मे मम स्वै पवार्धोक्तगणितजातं विमङुं निदूषणे षड्‌ । पूरवार्पिन तत्प-
दार्थानां सामान्यज्ञानात्तत्पदार्थैरवरूपपरनिपाद्नानुवत्या सर्यमसंगतं गणिललातमिति
भावः ॥ ४ ॥ | ति

अथ त्िप्रश्ने दिनिमानभेदपरश्र खोकद्रयेनाऽऽह-

महदहः किमहो रजनी तनुरदिनमणो गणकोत्तरगोलगे

ननु तनर्दिवसो महती निशा वद्‌ विचक्षण दक्षिणदिग्गते ॥५॥
मधति किं युनि युनिवासिनां दभ णिवर्षमितं च सुरद्धिषाम्‌।
पितृषाे शाशेमासाभतं तथा यगङ्ूहस्गरणं कहेणस्य किष ॥६॥
सष्टम्‌ ॥५॥ ६ ॥
म०ॐ०- अथ चरधटीसष्िता रहिता इत्यादिना सणशाधिकरोक्तदिनराञ्योरुततरभोरे मह-
दर्पत्यं दक्षिणगेेऽल्पमहस्वं कषद्धं तविरुमस्वितेन खण्डयति- मदिति ।

हे गणक गणितस्ञ । उत्तरगोराथिष्ठिते सायनसूर्ये, -अहो इत्याश्चर्ये । . अहौ
~ श्वसो महान्युक्को भवति । र्िस्तज्गरल्पा तो भवति । भरमेरवि्ृत[व्वे]नाद्यास्त॑स्थल-
` येरेकवुत्तस्थत्वाच्च । गोठसंधौ दिनराज्योस्लुल्यत्वेनामे उत्तरगोठे विनराज्योकुचि-
चयौ कृतः संजातो । कारणाभावात्‌ 1 विपरीतमेव किं न जातमित्याश्चर्यपदुम्‌ ।

एवं देक्षिणदिशति दक्षिणगोलस्थ सायनसूर्ये हे विचक्षण पदार्थस्वरूपकियाश्क ।

नन्विति पूरवपक्षयोतक वितकै वा । दिवसस्तनुरल्पंः कि निरा महती कि,
अज कारणे वद्‌ । तथा च दिनरान्योरुत्तरदक्षिणगोलक्रमेण सहशत्वमयुक्तेम्‌ ।
अवेकरूपस्थ युक्तत्वात्‌ । अत उक्त दिनराञ्योर्विसदटशत्वमसंगतं युक्त्यभावाविति
भद्विः प ॥ ` “ "` ~ न .;

१६ । गोलाध्याये-

मत टी>-अथ प्रसङ्गाहैवपितप्रजापतीनां मध्याधिकारोक्ताहोराचाणि दतविम्बितेनं
, छण्डयति--भवतीति। ` |

य॒निवासिनां द्वेषानाम्‌ । स॒रद्विषां दैत्यानां च। चः -सम॒च्चेय । तेनं देवदेत्य-
येोरिग्रिथः ।. द॒मणिवषमितं सोरवर्षप्रमाणं यनिङमहोराश्र कि भवति कस्मद्धितो
~ भवति । य्थाऽ्प्मदेश्चे षष्टिवटीमितमहोरात्रं तथा तयोः सोरवर्षमितमहोरत्र॑शरात्र
ख॒ देवासुराणां तदेवेति मध्याधिकारे कया युक्त्योक्तं कथं च षष्टिटीमितेनो-
, क्तम्‌ । एदं पितुष पित्विषये । तेषापित्यर्थः। वचान्द्रमासमितं तथाऽहोराजम्‌ ।
एतच्च पेतं दुराजमित्यननोक्तं किं कुतो हेतोः । इहिणस्य ब्रह्मणो युगसहस्युगं
। कल्पहयप्रमाणमहोरात्रं स्याद्गानां सहस्नं दिनं वैधसं सोऽपि कल्यो दुरा तु
॥ कलत्पद्वयमित्यनेन कथसक्तं कारणाभावात्‌ ॥ & ॥ `

अथ रयुदुयमेदप्रभमाह-
मवटयस्य किरकटवाः समाः
किमसमेः समयेः खट राक्षयः।
सयपयान्त्यदयं फिमु गोलबषि-

क क

श विषय्वाञ्रटष्वाप त समाः ॥ज॥
स्प४१ ॥ ७ ॥

भ० टी ०-अथेकस्य र्ोर्महती ज्यका येत्थादक्तनिरकषोदर्याश्च देश्ोदयांश्च दतविरग्वितेनं
खण्डयति-भवलरयस्येति । | |
राज्ञया मेषादयोऽसमेः समयेरुल्यकाटेन खल निश्चयेनोदयं समुपयान्ति ।
कि कुतो मेषादिरासीनां सर्वेषामुदयकालाः समाः कथं नोक्ताः, विसहशाः कथ-
मानीताः । उद्यकाला इत्यनु(व्युपरटक्षणम्‌ । अस्तकाराः कथं न समा इत्यपि ध्येयम्‌ ।
ननु राश्चिमानानामतुल्यत्वेनैव तदुदयास्तकाठावतुल्याविति युक्तमेवेत्यतो रशिविशेष-
-णमाह--समाः इति: + तुल्यप्रमाणार्चेरद्धागात्मकाः स्वँ राशयः प्रत्येकम्‌ । नहि
` मेषाद्वृषो दृषभान्मिथ॒नो मगेरधिको येनोदयास्तकालाः परस्परं स्यूनाधिकाः संभवन्ति ।
-मेषाख्यत्रिंशद्धाणानां याबुदुयास्तकालों . तविव॒वृषाख्यर्िंशद्धागानां नेति शथमसंगतं
. ..-श्प्ठाधिकरार . उक्तमिति भावः । समत्वे मानाभाव इत्यत आह--भवटयस्येति ।
“ शशिसंबभ्धिृत्तस्य दवादहञंशचरूपा राञ्चयः । किल. निश्चयेऽनति[ रि क्समा श्व
--भाष्या इत्यर्थः । तथा च नाक्षतरषष्टिवठीमिर्भचक्रपरिवर्वनाद््ादु्शाश्चः प
सि

--धरीमितो राय॒द्यास्तकालो युक्तियुक्त न त्तुल्यं इति भावः । ननु प्रचक्रप्र
वराविशेषस्य समल्नेऽपि तथो रशृक्तिरस्तीव्यत आह~-ङिम्विति । है गोरवित्‌ ।

गाटस्वरूपप्रश्रः । ‰७

1४५

भ०टी०-गोठतच्वज्ञातेऽपि यथाकथंचिदङ्गीककता अतुल्योदयास्तकरारा अखिलेषु सर्वेषु विषयेषु
_ देशेषु समा अव्िक्रिताः कमि न म्बन्ति । प्रतिदेरी , विसहशा. उदयाः कथं
सजाताः, भूमस्तुल्यत्वादिति भावः ॥ ७ ॥ | |
दानां दन्याकृज्यादिसंस्थानपरनं वृत्तषनाऽऽह-
य्रन्याकुञ्यपमसमनरा्राक्षलम्बादिकानां
विद्रन गो वियति हि यथा दरहय क्षेजसस्थाप्‌ |
स्पष्टाथम्‌ । ` |
इदानी चन्द्राकेयरहणयोरदिक्काखमेद्‌ाद्रपपतति पश्चान्‌ सार्ध्छोकेनाऽऽहु-
तिथ्यन्ते चेदहं उड्पतेः किं न भानीस्तदानी-
मिन्दोः प्राच्यां भवति तरणेः प्रयहः किं प्रतीच्याम्‌ ॥ ८ ॥
म्बन बत कंका च नतिर्भतिमतां बर ।
तत्संस्छृतिस्तिथौ बणि किं ते सिदये कुतः कृतः ॥ ९ ॥
` अत्र किल पष्टुरयमभिप्रायः । चन्दरमहणे मूभा ब्रहणकर्नी । पैर्णमास्यन्ते
भूमेन््रोसतत्यत्वादुतिमेवितुम्हति । एवं सूये चन्दुश्छ दकः । ३५न्ते तये
` स्तुस्यत्वाद्योगेन भवितव्यम्‌ । अव उक्तम्‌-तिथ्यन्ते रेद्थह उडुपतेः किं न
भानोस्तदानीपिति । बत अहो गणक छम्बनं नाम कं नतिश्च का । तत्संस्छ-
` तिस्तिथो बणि च किम्‌ । टम्बनेनं तिथिः संस्कियते नत्या फं वाणञ्च।
तथाज्यः प्रभ्षः | ते सिद्धे कतः कव इति । ते रम्बनावनती कृती हेतोः कुतः

भ

प्रथिव्याः हाधिते । भव्यासाधन साधिते इव्यथः । तथेन्दोः प्राच्यां दिदि

9.
५ (क

स्पशः । फं येः परतीच्यामित्यादिं सर्वं वद्‌ ॥<॥९॥

` मन्दी०-अथ त्रिप्चग्रहणाधिक्ारो खण्डितप्रायावपि पन्दाकान्तथा खण्डयन्नाह-द्यज्यैति ।
` . दे विद्गन--अज्ञवोघक । दुज्याकुज्याक्रान्तिज्यासमशङ्कगराक्षटम्बज्यानामादिपदाद-
` द्वृतशदर्तद्रत्यादितिपरश्राथिकारोक्तानां कषत्रसबद्धपद्ाथीनां क्षेसंस्थां क्षे्स्थितिम्‌ । गोे
शक्ष्यमाणगोरुबन्धेक्तप्रकारसिद्धवंश्ादिगोरे दय । तथा यथा हि निश्येन वियत्या-
कों स्थितिरस्तीत्य्थः । तथा च विप्रश्रोक्तं॑क्षेचादिगोट्वरूपसिद्धमुख्यगोठे
` , यथाऽवगतं स्यात्तथा वदेति । पुत्र युक्त्या प्रतिपादेनाभावादयुक्तामेति भावः ।
क उद्कपतेश्चन्दरस्य = मष्यग्रहणं . रिथ्यन्ते पौर्णमास्यन्ते चेत्तहिं सूर्यस्य तदानीममान्त
इत्यथः । मध्यग्रहणं किं नोक्तम्‌ ¦ तथा च मध्यग्रहुः परवरिरामफ़ल इत्युक्तया

$

|

म, भन,

॥ - मोस्घ्याथ-

म॑ तटी ०--रन्द्रस्य मप्यंम्महणं तद्वः्सुयचचन्द्रयास्मान्ते पृणयेोगसच्ात्सूर्यस्य मध्यरहणं तरं
दक्तुमुखितामति तत्दरछतः पदविराम एव स्फुयेऽत्य] स त्स ग्रहसध्यकाल इध्यु-
कत्याऽमान्तासकप्ागपरकारे कथं मण्यग्रहणसुक्तम्‌ । अतो मध्यकालो य्॒त[ वत्य |-
भावादयुक्त्यो[ क्तो | ्रहणीधिकार इति भावः । नम॒ चन्द्रथहुणे ठम्बनस्याभावा-
त्मध्यगरहणं पृणैन्त॒ एव भवितुसुचतम्‌ । सूयग्रहणे तत्सचनामान्तासन्नकारे मध्यमर-
हणं नामान्ते । अत एव यदा कदाचि्टम्बनामावस्तदाऽमान्त एव॒ मध्यग्रहण-

५

मितिं न क्षत्तिरव्यरवरस।द्रदषणान्तरण रुण्डस्ति-इन्दोरिति । चन्द्रस्य प्रग्रहः
स्पशः. प्राच्यां भर्वति । सृय्स्य स्पक्चः प्रतीच्यां भवति किम्‌ । एवमेव चन्द्रःय
पक्षः प्राच्यां छत ह्ययपि ध्य्यम्‌ । त्था च द्योग्रहणत्वाविरेषेण. स्परमोक्ष-
वलनद्‌नं दिग्भेदेनोक्तमयक्त्य(क्त)य॒क्त्यमावादृपि भावः॥ ८ ॥

नन॒ परिटेखरयानतिप्रयोजन दुक्त दुषणभदुष्णमवति यक्त एव महणाधिकःार्‌ हत्यतोऽ-
न॒ष्टमा पूर्वदृषणं समभयति--रम्बनामिति ।

हे मतिमतां सुबद्धानां वर ष्ठ, स्वोवत्य वृषणनिरासक लम्बनं किम । चत

[ $

ति खेदे | यन्‌ ग्रहए.यामध्यम्रहण ९८ ६म्स्मनमव किमथुम्‌ । ग्रहणत्वा विषे

441

न्चन्द्रय्हणे<पि टम्बन कथंन स्याति । नहि चन्द्रुगरहण ठम्बनमयक्तम | सर््रहण तदु विहय
य॑च्लया प्रपातम्‌ । अस्गतस।प स्वाक्त्या समत समाधायत इतिं सखद इति भावः।

| त्वदुक्तसमाधानश्रःणादृदृषणान्तरमपि मम स्फृरितमित्याह-- का चेति । नतिः का
किंस्वरूपा । चः समुच्चये । चन्द्रमरहणे नत्यसिद्धिः । सूर्यग्रह तत्परसिद्धिरिति
अ्रहणत्वादिहेषत्कथं॒टुकतम्‌ । दृषणान्तरमाह--तदिति । तिथावमान्ते । बाणे
ूर्ग्रहणयसप त्चन्द्रोत्पकशेरे । क्रमेण तत्संसकरुतिः । तयोर्हम्बननत्योः रस्कारः
फ क्या युवत्योक्तः । यदि ट्म्बनं दन्ति संस्कार्योग्यं तहिं मत्तिरपि तत्रैव
ध्वा यरे नतिसरकारवहम्बनसरकाररतचर द्धन स्यात्‌ ¦

` उभसरेकत्र संस्कारः कै न रयादिति तात्पर्यम्‌ । तिथौ बाणो कमेण नारि.
छम्बनयोः संरकारः # न स्यात्‌ । दुष्णान्तरमाह--त इति । ते टम्बननती
कुतो भूमिो पृव्यासा्धादिति यावत । कुता हेतोः। सिद्धे ठम्बनानयने परमं
लम्बन धटिकाचतुष्टयात्मकम्‌ । नत्यानयने परमनत्तिकलाश्च म तिपवयेदरश्ंडरूणा
भन्यास्ा्योजनोत्प्ा इति टम्दननत्योरानयनं मभूव्यासार्डपपन्नं र एवं
„च भूव्यासार्थस्य महणद्वये राधारणसंबन्वान्तरगरहणेऽपि तंदाधस्यकत्वापन्तिः

तप्माहम्बननत्येरव्यवस्थोकत्या यहणाधिकारःतयक्त एदेति भावः ॥ ९ ।

ररकारयाम्या 1# न रय

गोठस्वर्पृपर्जः । 8,

छ

` अथ शङ्खो चन्ददुष्कस्य क्षपवृदधिप्मनमाह-
डृष्कृस्य द्विजराज `एष अहमो हान्या कुवत्तः करतः
सद्वुत्तत्वगतोऽप्यहो च्रमभवादोषातिसिङ्गादिव ।
सप्राप्याथ पुनखथीतनुभतस्तस्याऽऽश्रयेणेव किं
छ्कस्य कमरास्तथेव महसो वद्धयोति सदवृत्तताभर ॥१०।
अही गणक, एष द्विजराजश्वन्दः सदृवृत्तत्वं गतोऽपि पेर्णमास्यां सुषतुखुतां
प्राछोऽपि कृतो स्तोः कुवृत्तः कृव्ो भवतति । भ्रममवाहोषाविस्द्धादिव ।
द्रीषारिः । तथा पोभैमास्यां सकटया संकटस्यापि चन्द्रस्य वः सङ्गः

कि

री ऽविसङ्कः । तत्सङ्घानन्तरं दरह्स्य तजसो हानिं याति । वमा हान्पा कुवः
कुंत्सिदेवृत्तः सस्यादितीद प्रतिमा । यथा द्विजराजे ब्राह्मणोऽपि सदूवृत्तत्वं
सदाषारतं भतोऽपि भ्रमभवाच्चित्तचदटनसभवादोषाद्विसद्कगत्‌ पापातिसङ्गनच्छ-
करस्य दाद्धसय तेजसो हानिं याति । तया कृर्सितवत्तः स्यात्‌ । अथ पुनञ्यी-
तनुमादिव्यं प्रप्य ततोऽनन्तरं दाङ्कस्य तेजसी 'वृष्धेया तथेव सद्वृत्ततां सुवतुंखां

५१५५ । >

प्रामोति । तस्य मगवतस्रयीतनीराश्चयेणवे । यथा कुवुत्तो बाक्लणस्चर्यतिनु
त्रैविद्यं पपत पिद्यमेव वेति समप्युक्तं पषदूपमन्थं नाह्लण `प्राप्य तेन छतानुयह-
स्तेजोवृदधि तथा पुनः सुवृत्त तमितीत्यथन्तरम्‌ ॥ १० ॥
ईति श्रीसिद्धान्तरशिरोमणिवासनामाष्य मिताक्षरे गोडाध्यये
गोखरू पशनाध्यायः ॥ २॥

1,

‡

थ

मरटी ०~अथ उङ्कोन्नत्यधिकारं रादूलविकडितेन खण्डयति-दृद्कुस्येति ।

| एष प्रत्यक्षः । द्विजरःजश्चन्द्रः । अहं इत्याश्चयं । सद्व॒त्तत्वगतः , सत्स-
मीन्चीनं - वृत्तं मण्डठं तस्य मावो वलठुलत्वं गतः प्राततः । पृणौन्ते सृपूर्णमण्डल-
त्वेन परिणतः । अपब्दां विरोधाभासाटंकारसूदनाय । कुष्णपक्षारम्भान्छछक्स्य
श्वतस्य महसस्तेजसश्चन्द्रनिम्बसंबन्धस्य हान्याऽपचयेन कुत्र; कुत्सिते वत्तं
मण्डलं संजातं यस्येत्यत्तासडः कृतः कस्माद्धेती्म॑वति । पूर्णान्त संपूर्णमण्डलश्वन्द्रः ।
ततः कृष्णपक्ष व्वसंपूर्णमण्डलश्वन्दः कस्माद्धवति । तवापि संपूर्णमण्डलः कस्मान्न
` भवेदिति मावः । यदसंपूमण्डल एव स्यादा पू्णान्तिऽपि सृपूर्णमष्ड्टा न
स्यात्‌ । अत 'एव -संयूणमण्डठस्य खण्डमण्डलत्तभावनाऽतिविरद्धेत्याश्व्यपदब्‌ ।
पित्र 'दछ्ष्मतेनाक्षय क्ारणमरक्षते--दे)षातिसङ्धादियेति । दषा रारिरतस्या अति

द.9` गोलाध्याये-

भ ठी ०-सङ्गोऽत्यन्तसमागमस्तस्मात्‌ । शुद्धपक्षे पोर्णमासीदिनव्यतिरिकते संपर्णराञ्या चन्द्रस्य
समागमो नारित । तंहिने तु संपणराच्या न्द्रस्य समागमः । अत एवेतस्य वस्तुतः
कः1रणःवासमभवर्प. कारणत्व समावितसित्यत्प्रक्षासुनचकम्रेवेति पदम्‌ । वरतुतः
कारणत्य प्रश्नानुपपन्तरिति भावः । ननु पु्ववत्तित्वनव दांषातिसङ्खस्य कारणात्प्रक्षा

तहे पएणन्दञ्द्रमणडटल्यव लसघवात्कारणातप्रक्षा. फे नोक्तत्यतो दोषातिसङ्कस्य वरो

क~

पणपमाह-- प्रमभवादति ! चेन्द्रःय पश्चिमाभिमुखभ्रमणोत्पन्चादित्यथः । तथा. च
तिने सुयास्तक ङि चन्द्रोदेयसेभवान्तत्पाश्चेमाभिमुखगमने सकरा विसेवन्धावकयंभावोऽवग-
त॒ इति दोषासङ्धस्यव कारणत्वं संभाकितम्र । संपूर्णमण्डरस्य तद॒न्तक्षणमात्रा-

व, # क, | [

चस्थाधेत्देन कारणोलक्षाक्तेति भावः \ अथानन्तरमयं चन्द्रस्यीतनुं सूर्य॑ संप्राप्य

दशान्त अगश्रित्यातोनन्तरं र्क्रुपक्ठारम्भात्‌ । तस्य सूर्यस्याऽ्रयेणकन्रा-
वस्थनिन । एवकारद्भिना सू्याश्रयमन्यग्रहाश्रयनिरासः :। इवेति पाठ उप्प्रक्षा ।

ूयीश्रयस्योपपत्या तदहेतुत्वादिति ध्ययम्‌ । खष्स्य तजसः क्रमशः प्रातिपदादि-
तिथिकालक्रमणत्यर्थः। तथा यथा करष्णपक्षादितस्तिाथेक्रमेण शुद्ापचयो य्तपमाणेन तस्र-
मणिनित्यर्थः । एवक।रस्तदतिरिकतप्रमाणनिरसार्थकः । वदध्योपचयेन । पुनर्म
ण्डटमङ्कादनन्तरं मासान्तरण : पाणमास्यन्त सद्ववृत्ततां संपृणमण्डटतां कि कृत एति
प्राप्नोति । त्था च वृत्तभद्धानन्तरं पुनस्तथैव किं ना<न्प्तां संपूर्णमण्डलः तो
जा्यत्त । एवं भोमाद्यः कृतो न भवन्ति । इत्यन्यवस्थिततर्यी श्ङ्ोन्नत्यधिकारः
खण्डित इति भावः | एवं ग्रहय॒तिनक्ष्गरहय॒तिपाताधिकाराः खण्डितपदार्थोपजी-
व्यत्वेन खाण्डताः रवतः सिद्धा इयज्ञोऽपि जानातीति प्राधान्यतस्तत्छण्डनं नो.
क्रम्‌ ।. तचातिरिक्तकटिनपदाथनिाप्रसच्वादिति ध्येयम्‌ । अथेतत्पदयस्य द्वितीयोऽधः--
एष कश्चिद्धिजराजो ब्ाह्णवर्यः सद्वृत्तत्वगतः सद्‌।चारनिष्ठः । अपिशब्दो विरोधाभा.
साय । कदाचिद्धिषयान्तररट्मस्वान्ततया संजातो यो श्रमश्चन्तविक्षिपस्तदरुत्पन्नाद्‌
दोषो नित्यकमाननुष्ठानजानेतप्रत्यवायरूपस्तदतिसद्धातच्स्यात्यन्तपरिशलिनच्छुद्कस्य
छद्धस्य तेजसो ब्राह्मण्यस्य हान्या नशन कुवत्तः कुत्सितमाचरणं यस्यति
गहितः कुतः कस्माज्जात इत्याश्चरयम । अनन्तरं सोऽतिनिन्यघ्यीतनुं वेद्च्रयी-
मयक्रीरं वेदार्थानुष्टातारं शिष्टशरष्ठं संप्राप्य छन्ध्वाऽनन्तरं तस्य॒ वेदस्वरूपालकाति-
शिष्टपरानगरहसमथस्याऽशत्रयेणानुप्रहेण । एवकारात्पापानुग्रहनिरासः । श्राद्धस्य ब्रह्मण्यस्य
` क्रमेण तथासंजातव्रद्धया । एकाराय्यावज्जीवमविनाशिन्यत्यथः । पुनः सद्वृत्ततां

^ ~ |

सद्ाचारनिषटतां प्राप्नोतीति किं चिघ्रम्‌ । शिष्टानुयहस्य तथात्वादिति भावः ॥ १०॥

भवनकोरापश्चः ४, 4 २.१ म

भटी ०~-एवं खण्डने निरूपिते, फकिकयाऽऽह--इति गोदप्रश्चाध्योय इति । उद्ि-

प्रश्ना निरूपिता इति भ्रपवारणाथ गीरेति । उदिष्टास्तुं गणितप्रश्नाः; सीत्तशस्ते
ग्रन्थान्त उक्ताः एते त॒ गोास्थतपदाथस्वरूपप्च्छात्मका ` अनुद्धिष्टा -्अपि संगत्वथ

५

निरूपिता इति भावः ॥ १० + ॥
दैवज्ञव्थगणसततपेव्यपार्श्वश्रीरङ्नाथगणकात्मजनिर्भितेऽस्मिन्‌
` ,. याता ररामाणपरास्याभधषे समाप्ति पत्राधखण्डनमया खट गोटष्च्छा ॥ २॥
` ˆ इति श्रीसकरगणकसार्वमोमश्रीरङ्नाथगणकसुतवकिष्वरूपापरनाम-
कम॒नीश्वरगणकत्िरचिति सिद्धान्तिरोमणिमरसीचौ गोर- ˆ
प्भ्नाध्यायः संपूर्णः ॥ इति विंशतितमोऽध्यायः समाप्तः ॥२० ॥ : --
अथ प्रथमप्रश्नस्य पृथ्वीसंस्थानापपत्तेरत्रं विवक्षरारिसगे ` परथिव्यादीनां
तचवानामादितचवं निखिलजगज्जननेक बीजं परं त्रह् मनसा प्रणिपत्याऽऽ्दौ ताव-
चज्जयमाह- | -
यस्माल्षव्पप्ररतिपुरुषाभ्यां महानस्य गर्भेऽ-
हंकारोऽमृतव्वकरिखिजलोग्यस्ततः संहतेश्च । `
ब्रह्माण्डं यज्जटरगमशीप्ृष्ठनिश्टाद्िरभे-
वभ्वं राश्वन्जयति परमं बह्म तत्तत्वमायप्‌ ॥ १॥
जयति सवोत्करषेण वतते । कि तत्‌ । पर ब्रह्न । आदितच्वं यत्‌ । फिंवि-
रिष्टम्‌ । यस्मालकषुन्धपररृतिपुरुषाम्यां सकारान्महानमूत्‌ । महतो . गभऽहंका-
ऽमादित्यादि । अनैतदुक्तं भवति । सांस्यादियोगेशाच्चष्‌ श्रतिपुराणेषु चाऽऽदि
सगे यथ।दितं वद्चोच्यते । तच प्ररतिनामाग्यक्तमन्याछ्तं गुणस्ताम्यं कारणमि-
त्यादयः प्रतेः पयायाः | तस्याः प्ररूतेरन्तभ॑गवान्‌ सवव्यापकः पुरुषोऽस्ति । सं
रजस्तम इति सवं गुणास्तुल्पा एव सन्ति । अत एव तदृगुणसाम्पम्‌ । तथा
परारृतिके पूर्व प्रये टीनस्तवराव्यक्तो व्यापकः कारोऽप्यस्ति । यदा स मग-
वान्‌ वासुदेवः परब्रह्माख्यः सिसक्षुभवति तदा तस्मात्संकर्षणाख्योऽो
` निग॑त्य परूतिपृद्षयोः संनििस्थयोः क्षोभं जनयि । ताभ्यां क्षन्धाम्यां
महानमृत्‌ \ महान्वै बुद्धिरक्षण इति । तन्महत्तत्वं बुद्धितचवं चोच्यते । यन्मह्‌-
तत्वे स प्रदयम्ननामा मगवतोंऽशः । तस्थ महत्वस्य विकुर्वाणस्य गभर्टुका-
-रोऽभृत्‌ । सोऽनिरुद्धनामा.। त एते वासदेवसंकरषणावरदम्नानिरुदा इति मूर्विभेदा

क

वेष्णवागमे विकेषतः प्रसिद्धाः । सोऽहंकारो गुणवरेन जअिधाऽमवत्‌ । .यः

१. गोलाध्याये-

सात्विकः स वैकारिकः । यो राजसः; स तैजसः । यस्तामसः न पताद्ः ।
यथोक्त विष्णरापररणि-~
वेकारिकस्तेजसश्च भुतादिश्िष तामसः ।
बिविधोऽयमहकारो महच य।दजायत ॥
तव यस्तामसोऽहंकारः स मृतादरिः । तस्मात्‌ प्श्चमहामूतान्यमवन्‌ |
कानि तानि भूतानि । खकङ्िखिजटोव्य॑ः । खमाकाशम्‌ । को वायुः । रिखी
भिः । जलमुद्कम्‌ । उर्वी प्रथ्वी । एताति मृतानि स्वस्वगुणप्वैकाण्यमभृवन्‌ ।
स्परारूपरसगन्धा इत्यकराशादुनां मख्यगणाः । तबाहंकाराच्छब्दृतन्मात्रम्‌ ।
गुणस्यातिसूष्ष्महूपावस्थानं तन्मा्र्ब्देनोच्यते । रब्द्पन्म(नाद्‌कारम्‌ । भका-
द्रात्स्दतन्माचम्‌ । तस्माद्वायुः । वायो रूपतन्मात्रम्‌ । तस्मात्ेनः । तेजसो
रसतन्माचम्‌ । तस्माज्जछम्‌ । जलः दन्धतन्मात्तम्‌ । ततः प्रथ्वी । एवमाकाशा-
दीन्येकोत्तरगुणान्यमवन्‌ । अथ च तेषां गुणानां रउब्दादीनां माहक्णीदि-
याणि । शरो त्वक्‌ रक्षणी जिह्वा नाका चेति १्च बुद्धीन्द्रियाणि ।
वाक्पाणिषाद्गुदमेदणीति पञ्च कर्मान्दिमाणि। अथोमयासमकं मनः। न हीन्दिये;
रवातन्त्येण गृणयहणं कतुं शक्यते । अतस्तदधिष्ठातारो देवाः-
देग्राताकप्रचेषोश्िवदिन्द्रपिदंपि्रक[चन्द््‌]ा४ । इति ।
भ्रोजेन्दियस्य दिशाः । त्वचो वायुः । वक्षषोरकंः । जिह्वाया
वरुणः । -नासिकयोरधिनो । तथा वाचोऽपनिः । बाहूवोरिन्दः । पादयोर्विष्णुः ।
गुदस्य मिवः । भेदस्य प्रजापतिः । मनश्चन्द्र: । इतीन्दियाधिदेवताः । तव
यानीन्दियाणि तानि तैजसादृहंकारात्‌ । ये देवास्ते वैकारिकाद्मवन्‌ । यथोक्तं
विष्णापरणे-
तेजसादिन्धियःण्याहुरदैवा वेक!रिकाहृर ।
एकाददं मनश्चात्र देवा वैकारिकाः स्मृताः .॥ इति ।
ततः संहपेश्च बल्लाण्डम्‌ । रएवमुत्पन्ानां तच्वानां समुदायातपवं

कन,

प्रारूतिकप्रखयिष्टितसकरजटधिजरे वङ्वदाकारं जश्षाण्डममवत्‌ । तज्नटेरे
पद्माकारा मही । तत्र कर्णिकाकारो मेरुस्तवृष्ठनिष्टशचतुवेद्नः कमटो दृकस्त-
-स्मात्सदनुजमनुजादत्यदैत्यं विश्वमभक्त्‌ । यस्मादाद्यतचखारनक्षणः क्षन्धपरू-
तिपुरुषाम्यां महदादिपरम्परास्ुदायोतादित त्रह्ञाण्डजठरगतजगतीजरजजनित्ा-
दिरज्वेरिदं विश्वममवत्‌ । रदाश्वदनवरतम्‌ । तस्य ब्र्मणोऽवस्ानेऽन्यो ब्रह्लाऽन्य-
-न्नगृदित्यधः । भवस्तदा तत्वे जयति ॥ १ ॥

स श्र 9 4
भवनकञ्प्रश्रः | २६

भण्ठी? -अथ. एुथ्वीसंस्थानप्रशरोत्तरभूतमवनकोश्चाध्यायो व्याख्यायते । तत्र सष्टवा. भच
कभित्याय्ु्तावगतस्वाभिमतभनचक्रस्थितेः रस्थाना्थं मूमिप्रशनोत्तरं भुमिस्थि त्यादिस्वूपभतं
विवध्युः प्रथमगुपस्थितसषटिसंमवः कथभित्याद्ङ्कापाकस्णाय मूटभूतृष्ठिपरक्रियांः य॒क्ति-
` य॒क्त्रश्रोत्तरसयःरफृ.णकाम्नाचरितमङ्खनिबन्धनच्छषेन मन्दाकान्तया<ष्ह-- यस्मादिति ।
तत्‌ ‹ यतो वाचोः निवतन्ते । अप्राप्य मनसा सहेति श्रतेरनिर्वचनीयं बद्धिस्थं
वस्तु जयति स््वोत्कर्षणास्तीत्यनेन नमस्कार आक्षिप्यते । नन्धनिकव्वनीयत्वादेव
मिथ्यातेन सवे्करष्टत्वं कथमत आह--तरवमितिः । त्वमसीति श्त्या व्तुभ॒तम्‌ ।

तेन वेदान्तपतप्रप्यवन्मिथ्यात्वं नति स्वोक्तं रवतः सिद्धमिति भावः । अर हेत.

भूतं वि्चेषणं विंडोषतस्तदवगमाथमाह- बह्मेति । बहत्वादर परिच्छिन्नत्वादयापक मित्यर्थः |
ॐ तद्ब्रह्मेति श्रतेः । प्रपञ्चस्य दथात्वाभावादिति भावः । तत्सद्धवि प्रमाणमाह~

क्ल क्तः [+ सा, ॥ क (0

अयमिति । जगत्परागभावक्रालावस्थायित्वेन तज्निमित्तकारणमतामिति कार्यलिद्धकान
मानेन तत्सिद्धियतो वा इमानि भूतानि जायन्त । तत्स॒ष्टवा तदेवानुप्राविश्षदिति श्चते-
चेति भावः । नन वदान्तमते एतदुक्त्या मायासिद्धेन तत्सिद्धिरत आह-रारव-
दिति । नित्यमदिना्ीव्यर्थः । मायाया विनाश्चितात्तदुसिद्धेरीश्वरसिद्धिरिति भावः।
नन्वेवं सांस्यमते नित्यायाः प्रतेः सिद्ध्या न तत्सिद्धिरत आह--परमभिति ।
उत्कृष्टम्‌ । तकत्छ॑दु नि्विज्ञानमानन्दं जन्मेति श्रतेः । स्व॑न्नतेन सचिदानन्दरूपे
परमेश्वरे न प्रकरूतावचतनत्वादिति भावः । ननु कथिल्परनितेऽचेतनाऽपि प्रकूतिः
प्रमाढमात्मोपकण्डे सकट तनोति ! अचेतन संचलतीव ठोहं स्वयं यथः भ्रापकरसंनि्ाने ।
वत्सविवद्धिनेकितं क्षीरस्य यथा प्रवर्तिर्तस्य पुर्षविमाक्षनिभित्तं तथा परवृत्तिः प्रधा
नस्येत्युवत्या जमहुपादानकारणभतायाः प्रङ्ेस्चेतनाया जीपरासानिध्यदिव जगत्कर्त-
त्वसमर्थना्परमपदस्याप्युपादानकारणकत्नोरिमेदोऽ इति शाश्वज्जयति परमं ब्रह्म.
तखमायमित्यनेन प्रकरृतिसिदध्या नेन्वरसिद्धिस्त्यितः पातञ्जलमतभ्युपगमपूलकसुध्पिकि-
याकथनच्छटेन तत्सिद्धिमाह--यरमादिति । यस्छाद्धेतोरित्य्थः । क्षग्घप्रकरुतिपुरुषा-
भ्याम्‌ । अविलम्बेन कायो्पत्तिकत्वं क्षन्धत्वम्‌ । श्चन्धौ यें प्रकृतिपुरुषौ । प्रकर
तिगुणसाम्थमभ्यक्तं प्रधानं सास्यरास्रे जगत्कारणतया प्रसिद्धम्‌ । तत्कषोभस्तु गुणा-
पिवयरूपः । परुष ईष्वरः । स वा एष पुरुष इति श्चतेः । तेत्क्षोभश्च सिसक्षा
ताभ्यां प्रकुतीण्वराभ्यां ्न्धाभ्यां सकाशादित्यर्थः । अपठिकाङे सृषिवारणाय श्चन्धेति
विह्ेषणम्‌. । महान्‌ । महान्वं बुद्धिरक्षण इति बद्धित्वापरपर्यायं महत्तख-
~ मभूत्‌ । श्श्वरसतभृक्षया प्रदतेः श्न्भाया महत्त्वं व्यक्तमभवत्‌ । तन्मते सत्क

२४ गोटाध्याये-

म ०21० यवाद्‌भ्यपगसात्‌ । अस्य महत्त्वस्य । गम उदर्‌ । गभ इृव्यनन श्चन्धमहत्त-
` त््वोदुरं इति सूचितम्‌ । अहंकारो ऽभ्‌त्‌ । महच्त्वादुहकारो भमेव्यक्त इत्यर्थः । अय
सत्वरजस्तमजधिक्यवराक्रमेण--वेकारेकस्तेजसश्च भूतादिश्चैव तामसः । त्रविधाञ्य-

¡ महंकारो महद खादजायतेति विष्णपररणोक्ताश्चषिथः । ततस्तामसाहंकारात्वक रेसि-
अलोर््यः । आकावास्वप्निजरपाथेव्यः स्वस्वविरेःषगणपूदका अभवन्‌ । अत एव तामस्नाहं-
` कारो भूतादिः । यथा हि-तामसाहंकाराच्छब्दतन्मात्रम्‌ । तस्मादाकाश्चः । अस्मा-
` त्स्परोतन्मात्रम्‌ । अस्माद्राय॒ररमाद्रूपतन्मात्रम्‌ । अस्मात्तेजः । अस्मादपि रसत-
, न्मात्रम्‌ । अस्माज्जकम्‌ । अस्मादूगन्धतन्मात्रमस्मात्प्रथिवी । आकाशस्य शन्दो
। गुणः । वायोः रन्द्पशो । तेजषः शरब्द्रपरारूपाणि । जलस्य शब्दस्पशरूप-

[विते

रसाः । पथिव्याः ऱब्दस्पररूपरसगन्धा इत्येकोत्रगणानिं मसाहंकारोःत्पन्नानि

प्व महाभूतानि । तन्मात्रं तु विरेषगुणसम्वेतो भृतारम्भकोऽवयवः । भूतं त॒ तन्मा-

४ + ५ ८०५, |> | ७५ |

असम्ायात्कम्‌ । उत्तकमे तस्माद्वा एतस्मादात्मन आक्राश्चः सभमतः । आकाश्चा-

क

द्वायर्वायोरञिरगरेरापोऽद्धयः पृथिगीःयािष्तिमीनम्‌ । अथ शब्दादिगणानां गाह.

काणि श्रोत्रत्वकचक्षुरसनाघ्राणानि प्व वद्धीच्दियाणि । वाक्पाणिपादगदमेदरणीति
पञ्च कमन्दियाणि । उभमयादकं मन इत्यकादशेन्द्रियाणि तजसाहकारोत्प्रानि ।

इन्द्ियाणामचतनत्वात्स्वातन्ब्येण गुणग्राहकत्वमनुपपन्नमिति तदृथिष्ठातारो देवाः क्रमेण

दि्वातापचेतीश्विवहीन््रविष्णमित्रक चन्द्राः साचिक्राहंकासोत्पन्नाः 1 तैजसानीन्द्रि

` याण्यहूर्देवा वेकार्कि. दश्च । एकादशं पनश्चाच देवो वैकारिकः स्मत इति वेष्ण-

(५ ¢

वोक्तेः । एवं चैका प्रकूतिमहदहंकारपच्चतन्मात्राणीति प्रकरतिविक्रतयः सप्त 1

[

, एकादशेन्द्रियाणि प्चभूतानीति विकाराः षोडशा । एकः पुरुष इति । मृटप्र-
हृतिरविङृतिमहदायाः प्रकृतिविक्रितयः सप्त । षोडरकस्त॒ बरिकारो न प्रकरुतिर्वि्कतिः

#
क्षि

। ` पूरुष इति पश्चविरातितच्वानि सास्यप्रसिद्धानि । तत्कथमेतद्रतार्थमेकादलेन्वि-

भ

योत्यत्तिराचा्यनेक्तिति चेन्न । भचक्रस्थानोपयुक्ततेनोक्तमाजस्यैवोपपसेः । इन्द्रिया

0,

| भामनत्रात्यन्तप्रयोजनाभावाच्च 1 संहतेः संमिश्रणादेरद भूतात्सवातास्चकारात्पञचमहाभूतानां
,. बह्माण्टममगवत्‌ । तद्र पच्चभूततक गलाकार्‌ भाण्डम्‌ । एवं च यस्माद्धित्यस्य बर्या-

ण्डसमन्वयन यस्मात्‌ कारणाद््रह्माण्डमुक्तरीत्याऽभवदस्माद्धेतोयीग्वरसिद्धौ न क्च.
८ ्वायकमित्यथः । तथा च प्रकृतिपरिणापिखेन ब्रह्माण्डस्य स्वात्समवायिक रणं
^. प्रपयायोपादानकरणभरतप्कृतिरचेतना बिना चेतनात्मककर्तारं॒ब्रह्माण्डम॒त्पादितमस-

भन

मथा. । घकद्कुलास्वदरन्यञ्जयति स एवेश्वर इति भावः । कपिटिमनिमतं चाच

भुवनकोर्र्चः। २५

^

म०ठी०-घटोत्पच्यापत्तेः । तदुक्तषटान्ताभ्यामचतनस्य चेतनाश्रयत्वेन विशेषरसा-
निष्येन वा प्रकरुतिरिति सिद्धेजीवात्मसानिष्येन कथं प्क्रतेः कर्त्वसंभवः । जीवात्म॑नां
चेतनत्वात्‌ । नापि प्रकतिश्चेतनाश्रिता । जीवात्मना निरहँपत्वात्‌ । अत एव
जीवात्मनामकर्तस्वदिव पुरुषपदनाऽ<्त्मजीवात्मा न गृह्यते । सांख्यमते पुरुषपदेन
जीवात्मोपस्थितावपि द्िवचनसृचितकरणव्येनावगतः पुरुष ईश्वर एव श्रतिबराल्सिध्यति ।
यद्यपि तषां मत ईष्वरस्य नियन्त्त्वन तटस्थव्वेन चाभ्युपगमातत कारणस्य
चोपादानत्वनाङगीकारात म्रकरतेरेव जगढुपाद्वानत्वम्‌ । नेश्वरस्तस्य निविकारस्या-
परिणामितयाऽनुपाद्ानत्वात्परिणामिलेऽपि कथमचेतनं नतनपरिणाम इति दिवचनसूचित)-
पादानता नेश्वरस्य संगता । तथा चाऽभ्चा्यः म्रक्रतेरुपादानतयाऽनहिशात्सामान्यकारणतया
तयोरुषष्टल्ायथायोग्ये कारणविशेषाभ्यामुपादाननियन्तरसंचन्धेन चोक्तं सेगतमेव ।
यद्रा । उपादानं द्िविधं-पर्णिममानं विवतभानं चति ¦! तच परिणाि विकि.
यावत्‌ । यथा म्रदरादि चदे: ! विक्रियाश्चन्यं विवतमानम्‌ । यथा डुक्त्यादिं

[न

रजतादेः । त्दरश्वर्स्य प्ररिणाम्यपादानत्वाभाव्रऽपि विवतमानापादानते न क्षतिरिति
वेद्‌न्तमतेन सुस्थम्‌ । भगव्रद्रीतानसरेण त॒ परमं ब्रह्म सच्न्िद्रान्दुरूपं जगत्कारणं कथमि-
त्यत आयं विक्षिन्टि-- यरमाद्विति । यर्मात्परमन्रह्मणः सकाश्ञाल्छयन्धप्रक्रतिपुरुषाभ्यां
महानभृदित्यादि । प्रक्रतिः प्रतद्धा । परुषो जीवः । -एतां चिदानन्दरस्वरुपेश्वरेच्छया
क्षन्धो । कवटरूपतामाप्ररौ । तच्छं च फलोपदितक्रारणल्यम्‌ । एतावताऽनायनन्ते
दश्वरस्य ठार्त। । तस्यानायनन्तत्वात । प्रकृतिं परुष सव॒ विद्ध्यनादी उभाव
पी्युक्तेश्नत्याहः । पोराणक्रस्तु प्रकृति परुषं चैव प्रविशयाऽ्ट महेश्वरः ।
क्षामयामास्त योगिन परेण परभेन्वरः । प्रघानाक्षीभमानानच्च तथा पसः परातनात्‌. ।
प्रोद्रासीन्महद्रीज प्रधानप॒रुषाटमकमितीति वचन।च््वद्रान्दुरूपव्रह्मणों जीवात्मभ्यश्च
पुरषमतिरक्त वरदन्ति | तत्सांस्यविरुद्धम्‌। नर्ह।न्वरा तिरिक्त बह्म वेदान्तमतवद्‌द्ध। क्रियत । यन
तद्विरोधः न च वेदम्तमतेनेवायं श्टोकः। महदहंकारान्तभततया सृष्ठिविराधादित्यटं मतग-
बेषणापष्टुबितेन । ननु वह्माण्डरत्तर करिः मानम । यत्कत॒तनश्वराकिद्धिरत आह~-विरशरेरिति।
बरह्मणः सक्ाशादर्वं भूर्ुवःस्वर्टाकाय्भूत । त्था च समग्रतिश्वस्याप्रत्यक्षन्वेन यत्किचिद्ि-
भ्वदु्नात्समगरं विशवरूपमनुमीयते । तत्करा ब्रह्माऽप्यनुमीयते । तथं ब्ह्मण्डमप्यनुमीयताम्‌ ।
विष्वस्य ब्रह्माण्डेकदेत्वादिति भावः । नन्‌ विश्वस्य ब्रह्माण्डकदेशवे ऊ मानमित्यतो
बरह्मोत्पक्तिप्रकार सूचकं बरह्मणो विरौषणमाह-यदिति । यस्य बह्याण्डगोलस्य । जढरमुद्रम्‌ ।
मध्यगम्केन्द्रमिति यावत्‌ । अत्र मता स्थिता । केन्द्रेक्येण सूपेण । या मही
पृथ्वी । तस्या यतष्ठम्‌ ¦ स्वेषमाधारमृतम्‌ । तत्र निष्ठा स्थित्तथस्यत्येताद्‌

६ गाटाध्याये-
=, ९ क = क 9 ^ ५) | | 1 4, ¢ 9 ५ | क | 4 प ॥ थ
मण्टा~विरचिर्त्यथः । तथा च वि्वस्य निमाणार्थं परमेहवरेण रवांङभूती ब्मो-

पकल्पितस्तच्छरीरजनकप्क्ुतिपरिणामरूपं व्रह्माण्डमेव । प्राङृतेऽण्डे विवद्धे तु क्षे्जो
क ®

क
श

ब्रह्मसक्ञितः । दिरण्यगर्मो भगवानतरह्या वै कनक्राण्डज इति पराणोकतर्विरिनिर्भि-
तविदवस्य प्राथव्यामेव सनिवेशात्तस्याश्च ब्रह्माण्डोदर सेनिवेशादिति पराणाद परसिद्ध-
तरमतो नाप्रमणमिति भावः ॥ १ .॥
इदानी भूमः खरूपमाह--
भूमेः पिण्डः साराट्न्ञकषिरविकुजेज्याकेनक्षत्रकक्षा-
वृत्तेवृत्तो वृतः सन्‌ म्रदनेटसटिठव्योमतेजोमयोऽयप्‌ ।
नान्याधारः स्वद्क्त्येव वियाति नियतं तिष्ठती हास्य पृ
निष्ठं विश्व च राश्वत्सदनजमनजादित्यदैव्ये समन्तात्‌ ॥२॥
सर्वतः पवंतारामथ्ामचेत्यच्येश्चितः ।
कदम्बकुसुमग्रन्थिः केसरप्रसरेरिव ॥ ६॥
योऽयं मृदनिखसटिरुव्योमतेजोभय इति प्राञ्चभोतिको भूमेः पिण्डो वृत्तो
वतुटाकारसद्वाहिःस्थैः राशाद्कमदिकक्षावत्तेरावतः सननन्याधारः स्वराक्रयेव
नियत निशितं वियत्याकाशचे तिष्ठति । तयष्ठनिष्ठं च जगत्‌ । सदनुजमनुजादि-
रथरैत्यम्‌ । दनुजा दानवाः । मनुजा मानवाः आदित्या देवाः। दैत्या अस्नराः ।
तैः समेतं समन्तात्‌ तिष्ठति । शापं स्यष्टाथम्‌ ॥२॥१॥
म०टी०-अथ क्िमाकरित्यन्तप्रशनयोरुत्तरं स्रग्धराव्ततनाऽऽह--भमरिति ।
अयमाश्र्यींभूतः । भूमे; पाथव्याः पिण्डः रर्वाशानां दा््यैनेकीभावः | इह ब्रह्माण्डे
वियत्याकारो बह्माण्डावच्छन्नाका्ञमध्यभागे तिष्टति खमध्यभागेक्यसूपेणास्तीत्यर्थः । नन्वे-
कोभावो दास्यलनानुपपन्नः । प्रत्यक्षविरोधादृत आह--मदनिटसरिरुव्योगतेजोमय इति ।
र थिवी । तस्याः संपूणावयवा एकीभावापन्नाः । वायूद्काकाङतेजसां प्रत्येक पृथि-
वीर्पुर्णमागचतुथौ दमिता भागारतन्मयर्तदेकीभावरूपोऽयं पिण्डः । तथा च केवट-
भभगिस्तद्रपत्वासंभवेऽपि जलादिभूतमागसहनचासेण मूभगिकीभावस्य पिण्डत्वं नानुप-
पम्‌ । अत एवान्यभागार्नां सत्वेऽपि भूभागानां बहुत्वात्परथिवीपिण्ड इति व्यव-
हार इति भावः! नन्वाकाक्ञोऽ्चतनवरतुनः स्थिरत्वादरक्चनाद्र द्याण्डावच्छिन्नाक नश्चे तत्‌-
. . स्थितिरधोऽधां गमनेऽ्यरतु । परं बह्माण्डमघ्यगमकेन्द्ररूपाकाड्े त्स्थितिरिव्युक्तं
त॒ न यृज्यत इत्यत आह--नियतपिति । सदा बह्मण्डकेन्द्रस्थितेन
कालक्रमेणापो भरो श्चित नवित्ैषस्याऽऽकःदे स्थिरतवम्तौतयये समर्थितत्वादिति

मुवनको्प्रभरः । २७.

भ ०ठी०-भावः । नन्वयं पिण्डो नह्याण्डमध्यगम एवास्तीति कथमवगम्यत इत्यतः पिण्डस्य
बहुस्वरूपसभवाक्किमाकारोऽयमित्यादाद्कामिवारकभचक्रसंस्थनपर्वकतत्िण्डस्वरूपकथन- ।
च्छलेन तदुचतरमाह--शृदाङ्केति । अथ सुष्यां मनश्चक्रे बह्माऽहकारमूर्तिमत्‌ ।
मनसश्चन्द्रमा जज्ञे सूर्याशहणस्तेजसां निधिः ।` जश्रेरापो भास्करेनदरू ततस्वदङ्गा-
रकादयः । तेजोभूसाम्बुवातिभ्यः क्रमशः पञ्च जजिरे । पनर्ददिशधाऽऽतमामं विभ
जद्रारिमण्डटम्‌ । नक्ष्ररूपिणं भूयः सपविशात्मकं वकी । ततश्चराचरं विष्वं

क्ष

निममे देवपृवकमित्यादिसूर्यसिद्धान्तोक्तसष्टिसिद्धम्‌ । चन्द्रव्धहकरसूर्यमौमगरुशनिनक्ष-

त्रविम्बानां अमणयोग्यमामेरंबन्ध्याकारगोखाः कक्षावृृत्तपदुवाच्याः । तर्त आवृतः |
समान्तरेणाभितो व्याप्तः सन्नयं पिण्डो वृत्तो वतछः कन्दुकाकर इत्यथः । कक्षा-
पद्स मभिव्याहारादुक्तकरमेण गोानामूष्वो््वस्थत्वम्‌ । पूर्वािष्टस्थानन्तरोर्हट वृत्ततवं प
लभ्यते । तथा च विषवति बावत्कालमुद्यानन्वरं ग्रहादैर्दर्नं तावदेवास्तानन्तरः
मदरानमिति नियमानुरोधाद्भगोलस्य ब्रह्माण्डमध्यभागस्थत्वम्‌ । नक्ष्ार्दगोरानां जह्य
ण्टपरिपेरभितस्तुल्यान्तराभावकल्पने मानाभावादिति भावः । अहनक्ष्माणतरकमोला-
धिष्ितत्वे इरामावे य॒तावेक् रमिवेशन तयारतिकिसतरतमण्डलयोर्गमनानपपतर्मण्ड-
लभङ्गापत्तेश्वेति प्रथक्पथग्गोटाः । तत्र ॒नक्षाकाकगीरस्त॒ पाश्चभोतिको नीलो मध्या-
काक्ञात्मकः । अत एव नीटं नभ इति प्रतीतिरत्र नक्षत्राणि बरह्मणा स्वेच्छयेत-
स्ततः स्थापितानि । नक्षचगोटस्य केवलाकाशात्मकत्वे तद्द्वादशकिभागानां रीना
-वलनासंभवेन ` तदधःस्थग्रहस्य प्रवहवरतः पश्चिमाभिमरखश्रमण द्वादशरयाशिभोगापत्तेः ।
स्वाध्ठितराश्शीनां वियोगापत्तश्च । नच रेवत्ययिष्ठिताकाशस्थानात्तदात्मकानां राी-
नामद्ीकाराचच्चलनं रवतीचटनादवाऽऽकाकशप्रदेश्ात्मकत्वेऽपि सिंद्धामेति वाच्यम्‌ ।
अननुगताकाशप्र्रेरात्मकल्वेन रायनुगमाभावात्‌ । अत एव पाञ्चभोतिकगो्टस्य
दादशषविभागानां राशीनां नियतत्वेऽपि प्रवहवायुना चलनसंभवात्‌ । रहस्य
स्वाधिष्ठितसारिक्योगानत्पत्तिः । ग्रहस्यापि प्रवहवायुनेव चटनादृध्वौधरन्तरेऽपि
र्वापरान्तराभावात्समसूजबन्धेन तत्स्थतवाङ्गीकारात्‌ । अत एव च तद्गोरुस्य
वायुधातनेतस्ततो गमनसंभवस्तद्रारणाथ स्वप्रदेशे स्थिरत्वा्थ दक्षिणोत्तरयोध्रश्योः कल्पनो-
पपत्तिः । ग्रहास्तु स्वश्वाकाशगोटस्था अरमन्तीति बाधकाभावातेषां मूर्तगोडा न कल्प्या
इति य्येयम्‌ । ननु ब्रह्माण्डमध्यगभे स्थितो भगीर आधारमयेक्षते । अन्यथा
तत्स्थत्वानुपपत्तेः । आधारोऽपि स्वस्थेर्या्थमाधारमपेक्षते । इत्याधारपरम्परयाः भग्रहभ-
मणाङूपपकनिरत्यत आह-- नेति । अन्यो मूतं जाधरोऽप्य नास्तीत्यर्थः । अव्र भूत

ष न्भ
वि ^

८ ` गोलाभ्याये-

मण्टी०-इवरस्य जगद्ाधारत्वेन जगदन्तगतभगोलाधारत्वं निवारायेतुमरक्यत्वादन्यातं ।

अन्यथाऽनाधार इत्यक्तत्वापत्तेः । नन्वव भूगोलस्य निराधारत्वेनावस्थानसमर्थने ब्ह्मणोऽ-
्यदर.क्यमित्याह- स्व्टावत्येवेति । भृगोलो . निजश्शक्तया , निराधरावस्थानसेपादिकयाऽ-
निपरचनया तत्रास्तीत्यर्थः। यथा चम्बकमणे्ोहाकर्षणशक्तिमत्वं तथाऽस्य निराधा-

रावस्थानक्तिमच्चमिति भावः । पञश्चमहाभ॒तमयस्तारागणपञ्नरे महागीरः स्वऽयस्का-

न्तो गोह इवावस्थितो वत्त इत्यनेन. तारागणद्क्त्या भूमराकश्नास्यतत्वे वराह
णाङ्गक्रतम्‌ । धवद्रय रेवत्या के 19दृद्धक्रुतामत्सादपरर) क्तगुरूकत्पानवरणायमः
वकारोऽ रवद्क्तिकत्पनस्य धघत्वादाति ध्ययम्‌ । ननु स्वाश्रयाभूतमूममादट्कत्व-

नादर्घनादयं वत्त इति कथमुक्तम्‌ । भगोटान्तःस्थितभूगोटस्याऽअत्रयाभूतप्रत्क्ष-

सिद्धभमेभिन्नत्वागमादित्यत आह-- अस्येति । भभोटान्तगतभूगोटस्य पष्टमागे विश्वं

|

भृरवःस्वरात्मकमर । निष्ठं स्थितम्‌ । एतप्पुष्ठ विभागेन छोकमूमयो बह्यणा विभ-

क्ताः । न मूमोान्तोऽवस्थानायाम्यत्वादित्यर्थः । चकारात्समुद्रनदीद्रीपाद्कमत्र

प [

वारतीति ध्येयम्‌ । ननु ब्रह्मणा रिदं किमश्म॒पकाहपतमिःयतो विरवर्दिशेषण-

५५

माह- सदनुजेत्यादि । दनुजा दानवाः । मनुजा, मनुष्याः } -आदित्य देवाः ।

दैत्या दितिजाः । देत्यदानवमेदस्त॒ दनुदित्योर्भेदात्परसिद्धः पुराणादौ । एतेः सह ।
वर्तमानं सय॒तमित्यर्थः । तथा च स्वनिर्मतदेवमनुष्यदैत्यादिजन्त्वसंकीर्णावस्थान-
निमित्ते विश्वविभाग उपकल्पित इति भावः ॥ ननुः भूमेर्गेोरकव्वनोपरितनस्मभा-.
गस्य स्वल्पत्वसंमवात्कथमेषामवस्थानसंनिवेरोऽन्यत्र पातक्ञङ्कया तद्सभवादित्यत।
आह--समन्तादिति ।. तथा च भूगोल उपरितनभाग प्रैष संनिवेश इति नापि तु

गोट्पृषटऽभितस्तेषां यथायोग्यं संनिवेश इति .भावः । ननु तिर्यगधोवस्थानस्यातिवि-
रद्धत्वेन काटान्तरेण पतनश्षङ्कायाः संभावितत्वात्कथमवस्थानमिव्यत ` आह--
शश्वदिति । अनवरतं िष्टति । काछन्तरेऽपि पतनशद्काया अये . निरस्तत्वा-
दिति भावः । तथा च परथिवी वि्वस्य धारिणीतिश्रतेर्भगोखन्तःस्थितभूगोठस्यैव
स्वाश्रयत्वम्‌ । गोलाकारद्दोनाभाव्स्त॒ कारणान्तरवदादित्यप्रे प तिषादनात्यथिवंी दरया -
वस्थानेन भेचकरचलनासंभवास्च न रवाश्रयीभूतमूमिभिन्नो गोरान्तर्भूमिगोर | इति
भावः ॥ २ ॥

स्वत. इति । पर्श्लोकोपपाद्धितभूमिगोटः सर्वतः । अभितः समन्तात । पर्वता
आरामा उ्ानाने । मानाः प्रसिद्धाः । नगराणि च । चेत्यं बौद्धदेवायतनम्‌ । एतंर्षा
समुदायेश्चितो व्याप्तोऽस्ति। ननु चेतनपदार्थाः स्वप्रल्येरपि यथाकर्थ चेद्धगाट सवन

ञ्‌

भृवनकोरशप्रश्रः। ६९.
म दी ०-स्थितिं कतुं समर्था नाचेतनपदार्थाः । पर्वतवृक्षादयस्ति्थगरध्वाधोभागे खव्यापारा- -“
भावन कथ स्थिता इत्याराङ्कक्ावाग्णाय हषछन्तमाह--कदुम्बत्याद्‌ । केसरसमुदायः ।
कदम्बपुष्पयरन्थिः समन्ताद्व्यात्ता । यथा कर्दम्बपुष्पग्नन्थावधास्तियकसमन्तत्केसताणि |
स्थितानि तथेवासमिन्पर्वतादिकं तिर्यगष्वाधोमागस्थितमस्तीति शङ्कावकारो नेति
भावः ॥ ३ ॥ |

इदानीं पुराणेषु भूमेराधारपरम्परा या पठिता तां निराकृवनाह-

# 0

मरतां धरता चेद्धरित्यास्ततोऽन्यस्तस्याप्यन्याऽस्येवमतानवस्था ।
अन्त्य कस्प्या चत्स्वशाक्तः कमाधप्क ना भूमः सहततश््‌
मूर्तिः ॥ ४॥

स्पष्टम्‌ ॥ ४॥
भम०्टी०-नन्‌ भमोटस्य निराधारत्मयक्तम्‌ । प्रत्यक्षचाधात्‌ । गरुत्वाधिकरणस्य बिना<<श्र- |
यमधः प्रपातावक्यभावाच्च । रक्तश्च प्रतयक्षप्रमाणानवगम्यत्वात्‌ । अत एव तेनयं
नागवर्येण शिरसा विधता महीत्यादिकरार्यपाद्विवचनेः पौराणिकसंमताच्च शेषदूर्मः
"वराहा भ्वाधाराः प्रसिद्धाः । अतः कथं नान्याधारः स्वहक्त्यैव र्यिति नियतं
तिष्ठवीत्यक्तं युज्यत इत्याशङ्कां निसकुवनः सालिन्या<<ह-- मतं .. इति : ।
धर्यिः सर्वाधारभृताया भवः प्रपातश्चङ्कावारणा्थं मूतः । इयत्तावच्छिन्न-
परिमाणायिकरणं मृर्तमिति लक्षणटक्षितः । शागीरादिमान । धर्ता धारकः कश्चना-
स्तीति च्द्रदसि तदहि तता<नन्तरं तस्य म्वाधारस्यान्यो भ्वाधारातिरिक्तो.
मर्तो धरती कल्प्यः }¡ अन्यथा भ्वाधारस्यान्तरिक्षावस्थानासंभवात्‌ । ततोऽस्य म्वाध-
राधारस्यान्यो म्वाधारयाभिन्नो धारकः कल्प्यः । अपि्िब्दात्तस्याप्यन्यः कल्प्य इति ।
एवमनया रत्या धारक्परम्पगकल्पनेन साधारपक्षे त्ववुद्धाक्रृतेऽनवस्था । कचिद्‌
प्यवतस्थानासंमवान्महाननवस्थादोषः स्यात्‌ । अथेतदोषवारणाय । अन्त्ये । प॒रा.
षुराणर॑मतान्तिमाधार वराहे स्वक्क्तिः । अन्तरिक्षावस्थानरूपा कत्प्येति चेद्र-
दक्षि त््याये भ्वाधारे शेषे किं कथं नो कल्प्या । देहलीवीपन्या- `
येन नोकारस्य्ान्वयात्‌ । वराहं शक्तिकलत्पनायाः रेषशक्तिकल्पन्य लपुभ
त्वेन शेष एव स्वक्षक्तिः कत्प्यत्तामित्याधाराधारयोः कूर्प॑वराहय््यर्थत्वापततेः ।
नच्विष्टापिः । षुराणोक्ताधारणां भूभेर्निराधारत्वनिवारणकत्वेन भरम्याधारनिणायक-
त्वतात्परयादित्यत आह--िमिति । रेषेऽन्तरिकषावस्थानशाक्तैः कल्प्यते तर्हि भूमे
क्कि कथं नो साऽन्तरिक्षावस्यानकशक्तिः कल्प्या । अतिकाघवात्‌ । भृमिरेवान्तरिक्षावस्था -

&०. गोाध्याये-
भरेण्दी०-नक्घक्तिः कल्प्यताम्‌ । शक्तेः प्रतयक्षावगम्यत्वानियमस्य त्वहुक्त्येवासिद्धेरित्यथः ।
तथा च भ्मेमूर्तो नाऽऽवारः। स दुधार पृथिवीं यामुतेमामिति श्रतिप्रामाण्यनन्व-
रस्य जगदाधारत्वेन वामूर्तश्वराधारत्वं भूमेनान्याधार इत्यनेनाङ्गाकृतं तच्च निराधा-
रतुल्यमेवेति भावः । ननु जेषादीनामीश्वसंञतयाऽन्तरिक्षावस्थानश्चक्तिकल्पनं युक्त ।
भमेस्तदभावादयक्तं राक्तिकत्पनमित्यत आह-अ्म्तेरिते । चकारात्सा भूमिरषमूरतेः
पथिवीजलागिवाय्वाकारसूर्थचन्द्रयजमानात्मकस्य महेश्वरस्य मरतिः सरीरम्‌ । तथा
व॒ भमेरीश्वरमरतित्वादन्तरिक्षावस्थानश्क्तिकल्पनं यक्तमेवेति भावः । एतेन जल
भमिगोरस्तु म्बिकावत्तरतीति यवनमततमपास्तम्‌ । सरि व्लियो मृदो भवेदिति गोरप्सु
न युज्यते स्थितिः । अथ पा्रगतेति तत्कथं न भवेय्यावदिलेव पार्थवम्‌ । यदि
वाऽम्भासे संस्थिता मही सर्ठिं तत्क्व वद्‌ प्रतिष्टितम्‌ । गुरुणोऽम्भसि चेस्स्थिति-
मवेच्छितिगोरुस्य न कि विहायसि । इति टष्टोक्तैभमाविदं जलमिति सार्बजनीन-

७.

प्रतीतेभमिजलयोराधारायियभविप्रासद्धेश्च | ४ ॥

कभ,

३९ चा कथामय भूमनः स्वद्याकतर्त्याशद्कनम १रहरनाह-
यथोष्णतार्कानकथोश्च जीतता विधौ दतिः के कठिनत्वमङ्मनि ।
मरुच्चलो भूरचला स्वभावतो यतो विंचित्रा बत वस्तराक्तयः॥५॥

आषृष्टहिक्िश्च मही तया यत्वस्थं गर स्वाभिमखं स्वराक्त्या ।
आछ्कष्यते तत्पततीव भाति समे समन्तात पतवियं खे ॥ 2 ॥
पुवल[कः सुगमः । अृहट्रक्त्श्व महस्पनेनं ममरधशपतन तात्तपगधः

स्थताना चवम्पतनरद्धनम नन्रस्ा ॥~+11६॥
म०टी०~-ननु महेशाषटमूत्यन्तगतत्वेन भूमेरन्तरिक्चावस्थानकक्तिकल्पने जलद्‌ानामप्यन्त-
रिक्षावस्थनरक्तिः कत्प्यतामित्यतो वंरास्थेनाऽऽह-- यथेति ।

यथा सूयाग्न्यारष्णता, उष्णस्पर्ाधिकरणत्वम्‌ । चो वार्थ । यथा वा
हृष्टन्तान्तरम्‌ । चन्द्रे शीतस्परशाधिकरणत्वम्‌ । के जे द्रवत्वाधिकरणत्वम्‌ ।
अदमनि पाषाण कठिनत्वम्‌ । वायुश्चच्लंः । तथा स्वभावतः स्वरूपेणैव भरमि.
प्वा स्थिरा । ननु स्वरूपेणेदेषां तथात्वं कृत इत्यत आह--यत इति
यतः कारणद्वस्तुराक्तयः पदाथानां स्वकार्यजननसामथ्यस्रूपाः शक्तयः । वेत इति
सेदे । विचित्रा नानाविधाः सन्ति । . एतेन वाथ्वादत्रचत्वमपरौ शीतस्परायिकछरण-
त्वमिर्यादिं स्वरूपेण तत्राऽऽस्तामिति. निरस्तम्‌ । कल्पनाया टष्टान्तानरुद्धत्वात्‌ ।
तथा च वाय्वादानां परत्यक्षचलत्वादिशक्त्या भूमेरचलत्वशक्तिरनमीयत इति भावः ।
एतदस्तु भवदुङ्कीकृताधःप्रदरराभ्युपगमे दाङ्तिः „ स्वभावो बा कत्म्थते | वस्तु

#,

भुवनकारप्रश्रः। ६4

क भ्य पि,

भ०टोऽ-तोऽस्मन्मते भूमेरधःप्रदेश्चाभावात्तनासभव इत्यग्रे समथनादिति ध्येयम्‌ । अत्र
` पौराणिकानुयायिनो ज्योतिर्विदस्तु मुवः स्थैय॑ यदुक्तं तक्किमीततरिक्ता शक्तिः स्व-
भावो वा । तचाऽव्येऽपि सा सहजा किंमागन्त्का वा । नाऽभयः । काय-
दरव्यात्मके वस्तुनि सहजक्तः कारणगतरूपादिजन्यकार्यगतरूपादिवत्स्वस्मवायेकारणी-
भृतावयवनिष्टशक्तिपूर्दकत्वनियमात्‌ । यथा वह्ला स्फोटकारणतावच्छेदिका दाहकता
` तत्कारणावयवानिषठदाक्तिजनितैवमियमपि चेत्तथा तहिं प्रथ्॒तरमरषिण्डादावपि तल्यस-
ङ्गस्य दुर्वारत्वात्‌ । दाक्तेवादिमतं च तथाविधक्षक्तप्तथात्वनियमस्वीकारात्‌ । नान्त्यः ।
त्याश्वाऽऽगन्तकते व्रीहीन्‌. प्रोक्षति वीहीनवहन्तीत्यादौ व्रीहिषु प्रोक्षणावघातजन्य-
राक्तिवद्न्यप्युक्तत्वाभ्युप्रगभैऽस्मन्मतानुप्रविषठत्वापत्तैः । रवभाववादभ्युपगमे द्वितीयपक्ष
त॒ स्वस्य भावः स्वभाव इति व्य॒त्पक्तिब्टेन स्थेयमस्येति । न तावत्तथा
स्वरूपमेव भृमेध्तस्यास्तदेकरीरत्वं भूकम्पादावपि तच्वटनं न स्यात्‌ । कदाऽपि
स्वरूपस्यानपायात्‌ । नेन न कैवलमस्मामिश्चलनाभावरूपकाथं प्रति भृमिस्वरूपमातं
हेतरित्यिच्यतेऽपि तु सहकारिंसमवह्तिमवेतिं प्र तिबन्धकाभावरिरिषषटं तत्तथेति. । प्रङ्ृते च

४0५, = क कनके

` तदुन्यध्राभावदृरानाच्त्र तदा क्ैचित्प्रतिचन्धकं कल्पनीयमिति चेन्न । कि तयोग्यम-
योग्यं वा । ना<ञ्यः। उपटम्भाभावात । त्वयाऽपि वित्रिच्याकथनाच्च । नान्त्यः
स्यासिद्धतया प्रतिबन्धकत्वान॒पपत्तः । कार्णीभृतमावप्रतियोगित्वेन प्रातिबन्धकरानसधा-
नात्‌ । अथाऽऽस्तामनुगितियोग्येश्वेच्छेव मृकम्परसेपादुकत्वेन = स्थर्यप्रतिबन्धिकेति
चेन्न । तस्याः सनातनत्वेन नित्यतया स्थिरताप्रतिवन्धे सा्रकारमपि भृचटन-
मेव स्यात । तस्या नित्यत्रनाभावप्रतियोगित्वासंभवेन प्रतिवन्धकत्वासंभवास्च ।
अथ मा मृद्र्वरच्छा तथा, तथाऽपि तत्काटवियमानप्राण्यसमीचनादृष्टं तु प्रति-
बन्धकं स्यदिवेति चेत्तदिं सिद्धमेव भूमेरधोऽधो गमनम्‌ । तेन गणितोच्छेद्‌।पततेः ।
तथाष्ि । एकद्ित्रिद्िनावधिकभरकम्पकाटपयन्तमदृष्टेन स्थ॑यप्रतिबन्धप्रातिबन्धकाभविरू-

पसहकाय॑सचेनान्तरक्षावस्थानरूपकार्यानित्पदि भवो ऽतिगरुखनाधोगमनस्येवावसोयमानत्वात्‌।
तावत्कालपर्यन्तं च प्रत्येकं बहृश्ा जायमाने भृकम्पेष्र भुवो गरत्वेनातिवेगाद्िवि योज-
नसहश्नाणि यावद्रधोगमनाद्भसपिक्षग्रहगणितसाधनस्याप्यच्छिनत्वि |संक थमत्वादिति । के-

` चाृ्टस्यासाधारणकारणताया दटदरष्डनुन्नमपि चक्रं न भराम्येतेत्यादिप्रतिकूटतकदिभि-
मणिप्रभायां निराव रणात । सति दृषटकारणसेभवे चाृ्टकल्पनाया अन्याय्यत्वात्‌ ।
। अ पि ` व वस्त्वन्तरेऽपि प्रवादो स्थरत्वोपम्मो न स्थात्‌ । स्वमावतयैनैकविकि्-
पवात्‌ । तथाविषस्वभावस्य दिर्यवित्ि चक्ष । किमयमसाधारणः इ्भुधोरणो वा |

,३२ गोलाध्याये-

म० टी ०-नाऽऽथः । तस्यासाधारणव्वन तत्तद्ररतमात्रगतत्वेनान्नबीजदिखि स्वैस्वाङकुरजन-

कैः त्ववद्न्यवु]ेत्वासभवन प्रङ्रुतास्थरतास ध्वा यावृतताप्रसङ्ग. । मार्त्यः । | कृमायद्र-

व्यसाधारणत्वमावध्य दाहक तादेः साक्चात्समधर्मवरत्वन्तरव्॒ति संभवेऽपि. स्वावयवतर"तच्च-
तानियमेन मयिडदिरपि तथालापेः । यद्धमविच्छिनने स्वाभावत्वनिर्वीहस्तत्समधम-
वर्‌तव्नितखनियमात्‌ । यथा ठहनित्वावच्छिन्ने द्‌ाहकतेति सा वदहनिव्याक्तमाचरवातना ।
नतु ध्टादावपि । तद्रदुगपीति विजातीयतया धवे सा न स्यादिति . स्थेयस्य
भूमिस्वभावरवमसंगतम्‌ । वस्त॒तस्त चलनाभाव एवास्थिरत्वम्‌ । . तद्‌भाववत्येव स्थिर
इति प्रत्ययात्‌ । सति चैवमभावात्मनः रथेर्यस्य सवथाभावरूपत्वसंभावनातत्‌ .। नन्व-

य

भावाभाक्स्य भावालसतव्वं हष्टमेवेति चेन्न । तदास्ताम्‌ । प्रकृते तु चनस्य कमत्मित्वेन
मावरूपत्वाचद्भाव््य त॒ तच्छासभवात्‌ । स च क्रचिदाधारण । कचि
त्कष्टवरतवन्तरसामथ्यात्‌ । क्वचिच्च चेतने स्वप्रयल्नात्‌ । तस्मच्छेषायाध।रेणव प्रकृते
चटनाभाव एव स्थिरत्वमापयते । चटनप्रतिबन्धेनाजातक्रिये वस्तुने तेनाऽऽधारादि्ना
ववचिःप्रागभावपरिपालनमेव । जातक्रिये ` वर्त॒नि -तद्रध्वस. एवेति तत्वम्‌ ।. ननु
देषादावपि शारत्वेन मृततवाहदृद्वयं ध्यमपि विकृत्पयाम इति चेन्न । तेषामीश्व-
वतारतयाऽतिसमथत्वेन तव्ान्तरिक्चाव्थानजननसमथप्रयत्नवच्वं चटनाभावरूपस्थिर-
स्वापादकमेकमनेकप्रकारपरिवेठप्तमुपेयते । वियद्विगाहमानविहगादावप्य[ वि |वाभ्यस्तस-
मस्तयोगवियाविशारद्नटपुर्षादास्वि कतिपयभारर्वकचसरान्त्ञवस्थानक्षमत्ववत्ताहरोग्रय-
त्नोधिकरणत्वरयतच्छतराधेयमम्यादिस्थिरत्वोपधाने नियामकत्वात्‌ । अन्यथोदृहतस्थटे
सकटटोकःतीप्यच्छेद्‌।पतते; । अत एवारमन्मते भभारसिन्ननगेन्द्ररौषवश्रामसंभवः ।
भूकम्प इत्यादिकसप। दिवचनेरभूभारसिन्नागेन्द्रफणाप्रकम्पनादेव भूकम्पोपपत्तिः ।
आधारचटनेनाऽऽपेयगतेबहल्चः प्रसिद्धत्वात्‌ । न चेवं रषायाधाराणामतिस्थूलशरी-

+ (क १

रत्वेन भनचकभम्णध्रतिवन्धत्संमवेन तदू्मणानपपत्तिरिति वाच्यम्‌ । तेषां सप्तम-
पुरपातालावप्थितत्वेनाभ्यन्तगतत्वान्मेवपेक्षयाऽधोभागस्थितत्वेन ग्रहाणां च तं प्रद्‌
क्ष्णह्ित्यं गच्छता तद्प्रतियोगित्तियगवस्था| नां .दिव अहचारप्रतिबन्धाराक्तत्वात्‌ ।
अथेवमन्तगेतत्वेन भूमेरषथकटवेऽपि पुराणप्रामाण्यत्यान्यथासिद्धत्वावगमे च तत्स्वी-
करणे कुंलयग्मातप्रक्तमिवाऽऽमातीति चेन्न । भृमेरचेतनतया बह्माण्डमण्याकाक्चा- `
वस्थानासंमदेन परमेश्वरः कूमयवताररूपेण ` मूृगोमाविष्टम्य बह्याण्डमध्याकासे
स्थित इत्याधाररयावरयतमाङ्गीकारात । ननु .तद्मिधानादिषु भमो स्थिरा चरेति
कथं ष्दुमयोग्‌ इति चेत्तस्य रवाधारकूमगतस्य भूमावुपचरितत्ादभ( प +तन

पुवनकाराप्रश्रः। ३६

भ०टी<-रीटत्वस्य चोभयव् सम्योपचार बीजत्वात्‌ । तथा च तद्वाक्यम्--सूर्तं कुध
तरि भवेदनवस्थिकाऽतः स्वाभाविकः स्ट गणः स्थिरता स्थिरायाम्‌ । आंष्ण्ये
यथाऽनलग॒णों द्रवतोदकस्यत्युक्तं दहि मारकरकरुता तदतोऽनुय्यक्तम्‌ 1 गीत्राभ्या-
( भा गराः पुराणर्पठिताः रेषादयः रन्त॒ ते को दधिः खचरो इपञ्चरगतीं
वेदोदितास्त यततः । भुमौ येदचटत्वलक्ष्णगणः किं ना तदद्य पनस्तीयांरो द्रच्ता
यथाऽनलटव दाहत्वमित्याद्धिवितर । ध्रतवक्चसरास्नपा<पि गृध्रः प्रहरं तिष्टति सज्य

[

( ल्प गेवीर्यं एवम्न । गगन न कथं स कूर्मरूपः प्रतिकल्पं ध्रतभूराचन्त्यसाकः ।

१४ [॥

स्वभावाभ्यास्भ्यपगतं स्थिरत्वं रुण्डयटि--तन । समनन्तरमेवाऽ<चायराक्रष्िराक्तिश्च
मही तयत्यादिना ताद्धित्रारणस्योक्तस्वात । अन्यथ्रा-अष्कृष्िश्चक्रिरित्यार्दिपयस्य पर्वे
श्टोकेन सह संगत्यनपपत्या अआान्तप्रटृपितत्वापत्तः । न चा<<कष्टिश्घक्तिरित्यादिंप्यं
हिरोमणो नास्व्येवति वाच्यम । भर्वद्धिगय स्वभन्थ आद्गुर्िश्क्तिश्च महीति न
स्यादित्यनन तत्प्याथ॑स्य निगकर्णव्त्या तत्सद्धातसमभनातर । तस्माद्धिना दृष-
णोटूटङ्क्नं मन्थ तदुत्तरस्य त्द्ृदुषणपरशल्या प्रन्थदुघणजत्पनं रवाज्ञानसुचक-
मतिमदनाद्रसयाग्यं सद्धान्तकत्र्णा ५६ चतत निः ब्रहूव्त्या॥ ५ ॥
नन] टृष्टन्तस्त्रभावस्य तदवयवं सच्वद्रा्टान्तं भूमावचहस्वभावस्य

क %

वस्वावयवेऽसन्वादृह्टान्तवटेन कथ भुर दरवमावा वतमूजते।<न्यथा निदाधारोप-

[५

प्यापितस्य टष्टद्धंः पाथवात्रयवसर्याचसततनासत रिदवस्थानतया<पतनापत्तेगितिं पाखण्ड

व + क

.-कामिमताशड्न्काया उत्तरमपजातिक्रय। आक्र श्वदक्तरिति ।

महीं पृथ्वीं । आद्रुषटकक्तिः । साद्षरक्पणं तरर्याद्विक्ध शक्तित यस्याः
सा } चः समृच्य । त्न भमर टादप्णत्वत्यमसकत्यारधिकरणत्व्मित्यथः 1
नन्वेतावता श्ह्रुत किं सिद्धात्यत आह--तयति । तया भ्रम्या । स्वह्क्त्या \
आकरचणद्ावत्या । खस्थमाकादधस्थं यदाधरुन्यं गुरु । गरर्त्वाधिकरणीभृतम्‌ 1

मोष

॥

जटपरथिव्यवयवसाघारणं वस्त । रवाभमसं तद्वरभिमखो यः पथिवीप्रदेदस्तद्‌-
भिर्युखाकादमगणा<वकरुप्यते । प्रतिदन्धाभाव स्वघदरश्चं॑प्रत्यानीयते । तेद्रभूम्याक=
पितवस्त॒ पतति 1 इवक्रारात्पतनाभाप्रे<पि तंस्य पतनं भृध्थटाकानां भाति । व्यि.
दिगाहमानटिदहुगमायाकषणं वादादिघ्रतिप्रतिचद्धेमिति व्यत्पक्षतुल्यमन । पतन भगो
प्याऽऽकषप्रसिदरध्याऽत्वप्णारःमवान्नाधागमनम। भगाटरस्या ः<काङस्थवस्त्वाकषकत्वोचत्या
स्वाधिष्ठित्टाकाकषकत्वं स्वेतः सिद्धमिति तिर्यग्धः स्थितानां लोकानां नधः
` परतनसंभवे इत्यपि सून्तिम्‌ । तथाच भुवः स्थिरताश्चक्तिः सहला । भुम्यवयत्र(+

४,

ध
{५

गादाध्याय-

ध

[जौ

म ०टी०-नामपि रिथरल्वात्‌। यथा चुम्बकादृमनाऽचटं छोहं समाकर्ष्य॑ते तथा भम्यां
स्वाकषणङ्ञवत्या रि्थिराकङ्‌स्थस्वावयवस्याऽऽकवणन तत्पतनारिद्ध्या तद्वयवानामपि
स्थिरत्वद््‌वत्यधिकरणत्वात्‌ । पतनग्रतीतिस्तु नीलं तम इतिवेदभ्रान्तेव । अत्रा
स्थिरत्वं स्वावयवभृपध्यगर्मतत्सर्बन्धिवेहाण्डग्मवद्दोटकत्वम्‌ । तेन लोकादृष्वश्ा-
सवृत्तस.टान्तगतसत्वाय्ातद्भपुषैक दशचरंजातसुमेकम्प र्थिरत्वानपायान्न क्षतिः । नहि तत्र
मृगं सरवस्चरणे यन तद्धहनारिथरव्वक्षतिरिति वाच्यम्‌ । त्र लोकभावादव
कम्पाड़गीकारातु । जायमानभ॒कम्पस्यापि सवदिशावच्छेनाप्रतीतेश्च । एतेन भुकम्प
ममेरधोगमनापरच्या साधितभुगोलस्बन्थिगाणितोच्छेदापक्तिरिति निरस्तम्‌ । अत एष
भूमेः स्थिरात्चहेत्यभिधानम्‌ । ओपनचारिकित्वं मानाभावात्‌ | नहि स्थिरपदेन कृर्मोऽ
भिधीय्ते यन तत्सबन्धाद्भमो तदश्धानम्‌ । एतेन स्थिरत्वर्वभावाभ्युपगमे यानि
दूषणानि तान्यप्यत्तेचल्य्( त्व `निवेधा( षेधा नि । स्थैर्यप्य भावातकत्वात ।
उत्ताकषणरवध्या प्रत्पिण्डरयापि तत्वभादोपपत्तः । एतत्त्थरत्वस्य धवादावसभः
वाच्च । अथ भमः रथरद्रात्तिसेपादिरतरेन्रुष्टिद्तावपि तच्छक्तिकत्पोक्तदूषणग्रस्त
तवात्तरछवत्यसिद्धया स्थैय॑ञक्तिरपि चवेति चेन्न । मृम्यवयवेऽपि तच्छ(क्तेसद्धाबा-
द्धीकारत्‌ । न - चेवमाकश्चस्थित्तपार्थेवावयवेन भमिगोरोऽयमाकष्धते । न चेष्टा
पत्तिः । भ्मिस्थर्याथ कलितद्धावत्थव भ्रमिचलनसिद्धरुक्तमूमिसंबन्धिगणितस्य भूमे-
मध्यत्वाभादादनुपपत्तरिति वाच्यम्‌ । प्रच्ङात्पचेरपुरषयोः परस्पराकषंणलीलाविधां प्रव
ठनाल्पबलाकषणर्ननियमदरनादतिप्रवटाया मम्याकषणारसमवात्‌ । खस्थयीोः पार्थ-
वावयवयोः रवाभिमुरयार्मदटष्वोः परस्पराकषणविधो निकटभृगोराकरष॑कशाक्तंसाह्च-
यात्कचिषघुना महत आकरष॑णात् । व्यरतावश्थितयोस्तयोमहता हघ्वनाकषणं भृम्या-
केरणप्राचल्यात्‌ । अत्र केचित्‌ । खस्थितपदाथपतनमात्रं न भूमेराकर्षण्क्तेरप-
पादके व्यभिन्वाराद्रवत्तविरोधाच्च । तथा हि-यत्र कापि दृष्टमाकर्षकेण परुषादिनां
वस्वाकर्पणम्‌ । तच सवत्र टघोरेव प्रथममाकषकसंयोगः 1 यथा सूरद्ययन्तित-
कमकफरङ्निटयोराकर्पणविधौ । अन्यथा सकटलोकप्रतीत्यपटापग्रसङ्कः । शिातरा-
पेक्षया क्रमकफरस्येव बादृटीटाविधी - दरुतसेयोगस्य सर्वञनोपलम्मात॒ । अतश्चदि
भमिरपि तादसद्चक्तिमती स्याह्घुमेव प्रथममाकर्षयेन्न गरुमिति । दृष्यते च सर्वत्र
विपरीतमतः प्रमाणाठिधरत्वेनापपरिशान्यतया कथमेतत्‌ । तथा वा<ऽकर्षणक्व्त्य-
सिद्ध्येव भूमेः स्थेयश्ञक्तिरपारतेत्थाधारं विना कथमन्तरिक्षावस्थानमित्याधारनिराकरणं
नह्मणोऽप्यङाव्रयम्र्‌ । तथा च तद्वाव्रयम्‌-आष्षिकक्तश्च महीति न स्थाथतो घनं

भुमनकांराप्र्नः | | ३५
¢ भेऽटी०-सीधमुपति भूमिम्‌ । आकपकं याति छद्रतं हि यही स्थिराधारङ्गते कथं
स्यादिति । न चवं भृगरे तिर्थगधःप्देश्धयोः पर्वतसमद्रमनष्यायस्यानासपपाक्े-
र्ति वाच्धामिति चन्न । पतन्त्यधः स्थिताः किं गिग्यः मिन्धरसरिक्नराः ऋ
एत । अध्रतं गर वस्त्ववनं यत्तद्धः संपततीप्ति दश्यते इत्यस्माभिराक्षङ्क्यम्‌ ।
नाऽऽरटकनीयमिति वस्तनि दभेद्‌ सामथ्यलक्षणगुणाः कतिष्वदिभिन्नाः । यदू
त्सृक्षीतखकयारमाशरा द्वन्त सुयोदमनिर्मरङि्टास्वमटग्र्रात्तिः । वज्राणि घासिं तरन्ति
हि चम्बकाश्मा लोहं समानयति चाऽऽ्त्मनि दृग्थर्तिं । उनेस्तरं भव्ति पर्वतव-
त्समद्रे नीरं यतो बत वित्विचिगुणाः प्रदेश्चाः 1 भाषाकाराचारसामर्थ्यभेदो हयत्ेवाद्धं
देशभेदेन दृष्टाः । नृणामेव क पुन्नान्यमागे तस्मास्स्थेय नाम शक्तिश्च तेषा-
मित्यनेन तत्तददेशोत्पन्नवस्तूनां साम्यातिशायवक्ेन पततनाभाव इति स्थेर्यहक्त्यडै-
कारेण स्वगन्ध समर्थिंतत्वात्त । अनन्तद्यक्तिकत्पनागोरवं व्वान्यथामुपपत्या प्रामा-
णिकत्वादुदरघ इत्याहुः । तन्न॒ । ऊष्वरधिारििर्यभेदेनाऽऽकर्षेणस्य चरेविध्याभ्युपगमैनं
तिभगघःस्थयोराकर्षणस्य भवदुक्तनियमत्व<पय्वस्थयोरेकस्थानावस्थयोगसुरुष्वोरकरषणे
गुरोरव प्रथममाकर्षकसयोगोऽनन्तरं रुघोरिति दनात्‌ । भमेरूर्ध्वाकर्षणरवस्यद्खकारि
चाधकाभावात । भरपेराभितः सर्वाघस्त्वेनाघःकषणश्चव्त्यसंमवात्‌ । अन्यथा तल
तिर्यग्मागयोः कदाचिदपि वर्टिरनुकृट। न स्यात्‌ । तक्तदायत्तस्य सस्याद्रनत्पादे
कथमेतदधःर्थतं जीवत । कैच वहनेरूष्ज्वटनमेव रवाभारिकमिति तछतिथ-
` ग्भागयोरयमपि पाकानुक्ल्यो न स्यात । तथा चोभयथाऽपि तञ जीवनसंदेह एव

स्यात । न चेवं भूमेः संवाधस्वनाध्रास्तियमामाव्रस्यतजनदीनां तनैव प्रपातसं-
भवात । तत्र तद्ूवस्थानं न क्षतिरिति स्यशथमाक्रषटिद्यक्तिकत्पनमिति वाच्यम्‌ ।

नहि तदवरथानार्थमेव तच्छक्तकत्पनं किंतु भप स्थिरत्व्क्तिसेरक्षणहेतुत्वेन तत्क-
ल्पनात्‌ । कि नोऽप्नना बहृत्ते्ण मुधादितेन गुर्वीं स्थिरा वियति येन धतेयमूरवीं।

|

४, श,

तव धराधरं धरताति भाति दबो धराय न निवारणताथ्वताण इत्यत्र पाता-
टावास्थितन कमेण स्वचरण चत॒ष््य उदाक्रुष्यव भूमेर्धारणादाकषणवदादाषरष्टया भुवा
भूतान्याङ्कष्टानीति भाव इति भवत्तनयलसितभवदभिप्राय्ेण मर्वद्धिर्थाऽजन्तुकाङ्क-
[ षि्क्तेरङ्धीकारास्च । ननु वध्तुन आकषण भूसंयोगानन्तरं तद्वस्त॒नः परावर्तनेन
स्थलान्तरगमनानुपपत्तेः पतने चाभिघातात्तदुपपत्तेः पतनानुभवापटापेन तदुच्छेदप्रस-
ङ्गच्छक्तदयकत्यनागोरवाच्ेत्यस्वरसादाह-- समे इति । इयं गोटरूपा भूमिः सम-
न्तात्‌ । स्वक्थानादूभितः सव बह्माण्ड्परिधिपर्यन्तं स्म तुल्ये ख आका

६ गोटाध्म्रायै-

ह .,

ब्र ०द्ा०-क्र । केसिमन्स्थरे पतत । न कुचापि छग स्थिरे रव्यर्थः। तथा च शक्ति"
द्रयकेट्पन त्वत्समताधः ्रदुशाभ्युपगमेन भूमेर्निराधारस्वनिर्वाहाय)क्तम्‌ | वस्त॒तस्त॒
भमिभोटस्य बह्याण्डगभविस्थानेन भमिगोटादमितो बह्माण्डान्तनेमसस्तुल्यतया तेना<-
धाररहितेन गर्भतेनापि भूररिगोटेन केनाऽ<कान्चमार्भेण पतनीयं .विनिगमनाविरहाद्‌-

भितः पतन युगपदसंभव्येवेति भूमरभितस्तद्र वप्रदेशत्वादधःप्रतेसाभावात्पतनं न
संमवत्ति । तसया एव सवाधारतात्‌ । न द्यधःस्थिते चिदपि पतनप्राति-

[भ

न्यक माधारमर्चतेऽथःध्देछामावे पत्ति र्वा शक्तिकल्पनानवकाश्चादुक्तदोषाप्रसङ्कः ।
क ऊर्ध्वं उत पर्वः साकल्यावधेः स्यादिति टघ्वार्यभटृटटोक्तैः । मध्ये समन्ताह-
ण्डस्य भगोलो भ्येभ्नि तिष्ठति । निभ्राणः परमां रक्तं ब्रह्मणो धारणालिकामिति
सूर्यासिद्धान्तासच्चति भावः ॥ £ ॥ ॑
हद[ना बद्धहइयकत्मा
भपस्नरस्य चरमणादलकदवरररन्या करति वतापिः ।
खस्थ न दृष्ठं च गुरं क्षमाऽतः सेऽधः प्रयातीति वदन्ति बद्धाः ॥७॥
दा & रवग्द्‌ भगणा च तद्दक न्तरा तादय बजतप्र्‌ ।

यदेघ्रवन्नेवमनम्बराया बवीम्यतस्तान्‌ प्रति युक्तियुक्तम्‌ ॥ ८ ॥

५११५. 9

` भूमेः समन्ताद्रतमानस्य भपञ्चरध्य भमणान्यथानुपपच्या निराघारा मारिति तेषां
पतीतिरभृत्‌ । तथाऽऽकाद्रस्थं गुरु वस्तं किमपिन दृष्टम्‌ | अतो भरधो याती
ति बद्धा वदन्त । यथा नास्थो नावं गच्छन्तीमपि न वेत्ति तथा मृस्थो जनो

न वेत्तीति । तथा द्रौ स्यौ । द्रौ चन्द्रमसो । चतुष्पश्चारनक्षवाणि । च कर्भज-

स्वम्भनिभो मेरुः ¦ एकान्तरकोण्थो स्यो मेरुकोणवदेनेकान्तरौ तावदयं ग -
च्छत इति जेनाश्वान्र्वन्‌ ॥८॥

| मऽटीऽ-अथ बंद्धमतं विप्राहिपन्नं निराकततुं प्रथमं तन्मतमुपजातिकयो पपादयति-

मेति । नेक्षत्राधिष्ठितमोल्प्य ग्रहाणां च भूपेरभितो भमणदशनाद्धुमिराधाररहितेति,

एवमस्माकं गरतीतिरनुभवो जातः । अन्यथोदयारतसिद्ध्रमणमाधारसत्वेऽनुपपन्नं स्यात्‌ ।

गुरु गुरुत्वाधिकरणीभूतं वस्त॒ । आकाक्षस्थमचेतनं किमपि न टम्‌ । चक्ा-

रादिदुमप्यनुभवसिद्धम्‌ । अतोऽनुभवद्रयात्‌ । से जद्माण्डमध्यावकाो स्थापिताऽपि

कषमा भूमिराकार एवाधो गच्छति प्रतिक्षणं मृस्थजनो न जानाति । यथा

नौस्थो गच्छति तावन्न जानातीति । एवं बौदुधा वेदानङ्गक्िरका; पापा वदन्ति ।

अङ्गी कुवन्ति ॥ ७॥

भवनकोशप्रश्ः । ३७

अ6टी०- ननु मवं आधारकल्पन भपञ्चसथमणानुपपक्तिर्न । तद्वभमणस्य मेरपवंतप्रद्‌- `
क्षिणत्वेन पुराणादिषु भमेरूर्ध्वं प्रसिद्धत्वात्‌ । न हि भपञ्चरभ्रमणं भम्यधोद्धी-
कुतम्‌ ! येन निराधारा भः कस्प्येत्यता भस्मन्ताद्रभपणं तम्मतनोपपादयस्तिरा-

करणप्ुप्रजातक्या समत्सथ प्रात्तजानात-- द्ाचत्त |

द्रो द्वा गवैन्दर | द्रो सथ द्रौ चन्द्रौ । भगणो । उश्िन्यादिनक्ष्राणि

भोमाद्रयश्च तद्वत 1 प्रत्यकं द्वेधा । चः सम॒च्चये । तौ द्विधात्मकौ । एकान्तर ।
एकमहारा च्रमन्तर्‌ ययीस्ता । उद्य दशनयोग्यतां त्रजेतां पराप्ततः । यस्मिन्दिने यः
सृयाद्विक उदितस्तदरद्वितीयदिनेछन्यः सूर्यादिक उदेति । त्तीयदिने प्रथमश्चतुर्थ-
दिने द्ितीयः। एवं पुनः पुनरित्यर्थः । एपरमुक्तप्रकोरण । अनम्बरायाः । न
विद्ते अम्बरमावरणं यीँ त दिगम्बराः । बेद्धेषु दिगम्बरभेदस्य मुख्यत
तद्राया बद्धाः । स्वथन्थे यत्-दरा चदा दो सज्जा इत्यादिवाक्येन गोरस्व-
-रूपमघ्रुवन्‌- अङ्खी क्यः ।; अये भातः--मेरूपवताभितस्तत्तटे भपञ्चरस्य अमणं
प्रत्यक्चान्स्द्धम्‌ । 214 णद्िः.वरि४ तनय) दस्त त.चन्थस्यासनच्वात्‌ 1 अतो भपञ्जरभमणं
भृसमन्तादरवस्याधारगदित्यं ममेगधोगमनं च सम्यगुक्तम्‌ । परतु वस्तुन ऊर्ध्वधिः-
पृष्ठायपाश्वद्ररमागःनां प्रत्यक्षदरनाद्धमस्त भागाः प्रत्यश्षसमत्वोपटन्ध्या समचतरस्नाः
समकर्णा अभितः सन्तीति कत्पिताः । तव्रोरध्वाधघःपुष्ठामचतुभगोपरि समन्ताद्भ-
चक्रभ्रमणम । स्वमागापरि सूर्यभ्रमण तद्द्द्नादिनमन्यभागवयसंबन्धेन तदरूभमणे

वदीनाद्रान्निरिति रिगुःणितिनमानस्य राद्धित्वमनुभवविरोधीति तत्संरक्षणार्थं भचक्रं
महच्चतुःप्ासरक्ष्ात्मकलेन चतुर्विंशतियद्यात्मकं कसपितम्‌ । तव्रार्धपरिधौ
करमेण सप्तविद्यतिनक्ष्राणि दद्र रसय इति संपूर्णपरिधौ द॑स्रादिनक्षत्राणां वार-
दयं समाढडः । तचाप्येकसंज्ञयोनक्ष्रयाभच काधान्तरमिति भचकार्धे ग्रहसचारवदप-
रभचक्रारधं प्रहसंचारथं सयदया<पि द्विधा भचक्राधान्तरत्वेनेकनक्षयस्थाः सन्तीति
क त्पतारतेतः स्रय।रतानन्तरे दिनमानासन्नगचरिमाने गत॒ पएवापरसूर्योद्ी भवतीति
पूर्वसूयाद्ुन<्यपरसूर्यददंनन दिनत्वेव्यवहारोऽत्रानुभवविरोध इति तन्मतविचारक्षी-
दसिद्ध॒ इति । यन्न भमेरपर्यव मेरसमन्ताचटे भपञ्जरभरमणमद्धीद्त्य मेरोश्रतुरस्रा-
कृारत्वं॑तन्मतेऽद्धीक्त्य चाक्तदिनराच्यनुभवानुपपा्तकङ्कावारणाय सुयार्दनां द्वैगुण्यं
युक्ततरमिति तेषामाद्चयः 1 अधः पतन्त्याः स्थितिरस्ति नोव्यां नभस्यनन्तेऽत्र वदान्ते
जैनाः । दवो द्धौ रवीन्द्र द्विगुणां भसंस्थां चतुर्भजस्तम्भनिभं च मेरुमिति श्रीपत्युक्त्या
वर्णयन्ति । तन्न । पूर्वबद्धमतप्रतिपादने मपञ्जरस्य अ्रमणावलोकादित्यायर्थस्य विसे -

६८ गोलाध्याये-

भ०्दी० -धापत्तः । न च मतद्वयं बौद्धभेदाद्धिभ्नमिति वाच्जम्‌ । भूस्थितिप्रसङ्गे पएर्वम-
तप्रतिपादनस्य युक्तत्वेऽपि द्वितीयमतप्रतिपाद्नस्याजासंगतलवापततेः । ये मध्यगति-
बासनायां तन्मतोक्तेः संगतत्वास्च । ननु युक्त्यनुभवसिद्धनोद्धमतात्समे समन्तात
पतत्वियं ख इतिं भवन्मतमनभवविरोधादय॒क्तमित्यतं आह--जवीमीति । अतोंऽनु-
भवविरोधात्‌ । तान्बोद्धान प्रति युक्तियुक्त दूषणं समनन्तरमेवाहं वदामि ।
तेषां मतमनभवविरोधादयक्तमस्मन्मतपुक्तरत्याऽनुभवाविर द्भमुक्तमेवेति भाषः ॥ ८ ॥
इदानीं तेषां युक्तिमङ्कमाह-
भूः सेऽधः खलु यातीति बद्धिर्बोद्ध मधा कथम्‌
जाता यातंतु दृष्ट्वाऽपि खे यक्िप्तं गुरु क्षितिम्‌ ॥ ९॥
यदि भूरधो याति तदा शरादिकमूर्ध्वं क्षिप्तं पुनवं नेष्यति । उभयोरषो
गमनात्‌ } अथ भूमेमन्दा गतिः शरदिः शीधा । तदपि न । यतो गुरुतरं शीघं
पतति । उष्यैतिगुरवीं । दरादिरतिटघुः । रे बोद्धेवे दृष्ट्वाऽपि भूरधो यातीति
बुद्धिः कथमियं तव वथोखना ॥९॥ `

म रदी०~ अथ प्रतिज्ञातं विवश्षुस्तावत्पुवप्रतिपादितं भूम्यधोगमनात्मक बोद्धमतमनुष्रभा
खण्डयति--भूः ख इति। `

है बोद्ध स्वीक्ृतेप्रत्यक्ष ख आकारे क्षिप्तं यद्र वस्तु । तुकारा-
ततत्‌ । भूमि प्रति यातमागतं दृष्टवा भूराकारोऽधो याति गच्छतीति ागुक्ता बुद्धिस्तव

मुधा ग्यर्था रनिर्हेतुका कथं जातोत्पना । अपिक्षब्दाडच्छिपं गुरु वस्तु नो
भूमिसंयोगानिश्चय भूम्यधोगमनं वक्रं तव संभावितम्‌ । तन्िश्चये तु प्रत्यक्षप्रमाणं
जाधकमधोगमनस्येव्यथः । तथा च टध॒पतनापेक्षया गरेः श्लीधं प्रपात इति
प्र्यक्षसिद्धानुभवादुभूमेरधोगमनं त्वदुक्तमयुक्तम्‌ । अन्यथा भमेरतिगरुः्वाद तिसीधपत-
नादुक्किप्गुरुतरवस्तनरतष्टघुत्वेन मन्दपतनादुक्िपतगुरुवरतुनो भूमावपतनाप्ततेः । न
च भ्रमो स्थिरत्वनिर्वाहिकाकरष्टिशक्तिरभवत्कल्पितैतदोषनिवारणार्थं स्वी क्रियत इति
वाच्यम्‌ । प्रथमं जह्याण्डमध्याकाशो स्थापिताया भमेरधोगमने त॒ दिनमधर््वस्थ-
भचकार्धयोरनिकटदूरत्वापततश्च । न चेष्टापत्तिः । सदा दिनराभ्योर्महटघत्वापत्तेः ।
किच भचक्रव्यासा्धस्य नियतयोजनमानञ्चानादधोगमने भूम्या भचक्राधःस्थत्वापत्यो-
द्यास्तासंभवेन सदा सुयेदर्दनाद्राञ्यभावापततेः। न च भचक्रादीनां कक्षामानानन्त्यं
स्वीका्थमिति वाच्यम्‌. । नियतमाननिबद्धग्रहगाणितदेरैग्विषयस्योच्छेदप्रसङ्गात्‌ ।

@=~~ ह)

` सअयाऽका रास्थगररुवस्तुस्थित्यद्रानाद्भवकन्तगता भू मभचक्रबरह्माण्डगादलादयावत्पदार्भ

मुष 4.
नकोराप्रश्ः। ६९
अ ० टी ०-सहधिो गच्छतीति कल्पकोिशसैरपि न किंचिद्िरुद्धमिति चेन्न । सर्वषां चङ्त्-.
कत्पनातः स्थिरत्वकल्पनाया रघुभूतत्वात्‌ । गुरुरुष्वोस्तल्याधोगमनस्य प्रत्यक्षविरोधात्‌
बह्माण्डगोटचटनस्य कुत्राप्यश्च॒तत्वा्च । एतेनेरध्वक्षिपवस्तनो भूमौ प्रपातदशनान्य-
थानुपपत्त्या ऽऽकाङस्थाचतनस्थित्यननुभवेन तच्चटनकल्पनाद्भमिरूरध्वै गच्छतीति परा-
स्तम॒ । अचेतनस्योष्वगमनादरशनात । ऊष्वैस्थभचक्तस्य॒निकटलत्वापत्तेः । मचक्रा.
दध्वेगमनप्रसङ्गेन सदा सूर्यायद्रीनादन्धकाराकुटितत्वापततेश्च । सर्षपदार्थचलनं
तूक्तयुकत्या पूर्वमेव निरस्तम्‌ । तस्माद्ूमेरधः प्रदेशाभवेन सर्वाधारत्वेन च पत्ना:
संभवादरत्रह्याण्डमध्याकारे स्थिरा स्थिरेवेति पूर्वोक्तं यक्ततरमिति भावः ॥ ९ ॥
(४ =, [^ धः ह |
इदानीं जेनयुक्तभङ्खमाह-
9 क ५ ७ ॐ ।
किं गण्ये तव वेगृण्ये द्वैगृण्यं यो बथाऽछथाः।
दः @ क
भाकेन्दूनां विलोक्याहना ध्रुवमत्स्यपरिभ्रमपर्‌ ॥ १० ॥
यदा भरणीस्थो रविभवपि तदा तस्यास्तमयकाले धरुवमहस्यस्तियंकृस्थो भवति ।
तस्य मृखतारा पश्चिमतः । पुच्छतारा पषैतः । तदा मुखतारासूने रबिरि्यर्थः ।
अथ निक्ापसनि मुखतारा पररित्यं पूर्वतो याति । पुच्छतारा पश्चिमतो याति ।
य ् र क ०, द्रौ (६ ®^ 9
ततो मुखतारास्ूत्रगतस्येवाकंस्योदयो दृश्यते । अतो द्वौ द्वौ सूयौविव्यनुपपरम्‌ । .
अत उक्तं-किं किमेकं तव `वेगुण्यं गण्यम्‌ । येन च्रवमरस्यपरिभमे दृष्ट्वाऽपि
भर्कन्दूनां दरगुण्यमङ्गीरूतम्‌ ॥ १० ॥
मज्टी०-अथ सूर्यादिग्रहाणां दैमुण्यनिंरसकथनच्छटेन भुषः स्वोक्तं कन्दुकाकारध्वमनु्-
भोपपादयति-किमिति । हे विगम्बर तव वैगुण्यमज्ञानं किं कथे गण्यम्‌ । तवाज्ञानसंख्या
गणयितुमकषक्या । दिगम्बरत्वेन नि्चपत्वादगुणानां द्‌( त }स्वश्रितत्वाच्चदुक्तमस्माभिर-
पक्षणीयपमिति भावः । नमु मया यद्कच्यते तत्पत्यक्षानभवसिद्धमतों मय्यज्ञानं कथमित्यत
आह-दैगण्यमिति । यवं प्रत्यक्षेकप्रमाणको श्रवमत्स्यपरिभरमम्‌ । उत्तरदिक्‌-
स्थाया श्रव॑ताराया मत्स्य आसन्नानिकपूर्वापरतारासंनिवेशेन मत्स्याकारः कश्चन नक्ष
त्रगणो भासते । तस्य परिमणं दृष्ट्रवा प्रत्यक्षेण निश्चित्य । अहष्टरवा तत्स्वी-
करणे घटेत हत्यपिषृन्दर्थः । भर्कन्दरादी्नां दैयुण्यं वथा । अकरोरिव्य्थः ।
| प्रत्यक्षोचर ध्रवतारामत्स्यभ्रमानुभवविरुद त्वत्कल्पितदेगुण्यं विना प्रत्यक्ष कंथमङ्खकू-
तम्‌ । न हि तदृद्रयं केनापि चश्चुषा दष्ट येन त्वदुक्तं युक्तमिति तात्पयार्थः ।
तथा चोत्तरध्र्रस्य पृच्छतारासूत्रे भरप्यप्षति । तत्रस्थः सूर्योऽत्तं याति तदा

० गोाध्याये-

म <दी०-मत्प्यपुच्छतारा पश्चिमतो मुखतारा पवतो राच्यारम्भे तदास्नात्तरकष्े वा भवाति}
अथ राञ्यवसाने तद्वासन्नपूवैकालठे षा पुच्छतारा परिवत्य पृहेतो मुखतारा प्रत्यक्ष
परिवर्तनेन पशचमत इत्यर्कास्तोद्यकालयोरक॑स्य पुच्छतारासूचविच्छेदादु्चनदिक एव
सूर्यः. । न तद्रद्यम्‌ । एवमन्येषामपि । अन्यथा भवन्मते<पि मत्स्यपरिभरमा'
दचक्रसंपृणभरमणाद्धीकारात्तस्य वाऽहोरा्रद्रयकाटसंबाधादछरते दहितीयराच्यन्ते पुच्छ-
तारायाः पुवेदिगिवस्थानसंमदेन पुवराञ्यन्ते पृतदिगवष्थानानुपपत्तेः । अत एवापि-
शाग्दस्थानेऽहनेति पाठः क्ाचित्कः सृपपन्नः । नहि मचकरस्थे्यार्थं श्रवचतुष्टयं येनो-
सरध्रषद्रयासदुपपत्तिः । दक्षिणो चरसूत्रस्य गोट . एकत्वेन संभवादुचरष्स्वद्रयासंनिवे-
दादुतो दिगम्बरस्य प्रवयक्षप्रमाणासिद्धयेदं वक्तं कथं कथमुचितिति भावः । एवं

म

च सर्व सदा दिनराच्योस्त॒स्यत्वापच्या तद्रद्रयासंभवेन तदेकव्वे भूमेः सर्वतः सम-

कणसमचतभजाकारत्व सर्वत्र त्रिगुणितदिनमानस्यं रात्रित्वापच्या प्रतिदिने प्रतिददौ

दिनमानरातरिमानयेर्भिच्त्वदक्षनान्यथानुपपत्या च भूमेः प्रागक्तं कन्दुकाकारत्वं सूप
पञ्चमिति योतितमनेन पथेनेति सिद्धम्‌ ॥ ९०

इदानीं मगोरस्य समतां निराकुवेनाह- |
यदि समा मकुराद्रसन्निभा भगवती धरणी तरणिः क्षितेः।

उपरि दूरगतोऽपि परिभ्रमन्‌ किम नरैरेमरेरिव नेक्ष्यते ॥ ११॥
यदि निङ्ञाजनकः कनकाचलः किमु 'तदन्तरगः स॒ न हर्यते 1
उदगयथं नन्‌ मेरूरथांडामान्‌ कथमदति च दार्षिणभागके ॥ १२ ॥

पुराण भः समाद्‌ शाद्रसनिमा कथ्यते । तष्य मः । परितो `जम्बुरीपं
छंक्षयोजनन्यासम्‌ । वद्वहिरक्षप्रमाणः क्षाराम्भोधिः । ततोऽन्यदृद्वीपं सक्षद्वथम्‌ |
दतः समुद्ततोऽ्यद्रीपम्‌ । द्वीपोदृदीष द्विगुणम्‌ । समुद्ात्सम्ो द्विगुणः
एवे यत्‌ सप्तमं पुष्करद्रीपं तन्मध्ये मानसात्तरपृवते वृछयाकारोऽस्ति । तन्मस्तको-
, प्ररे रविरथचक्रं सक्षयोजनान्तरे विषुरबादने भ्रमति ।. उत्तरगोटे तदुत्तरतो दक्षि-
, णगोठे दक्षिणत इति| ,. ` , `

अथ यृक्तिरुच्यते । यदि समा भूस्तदा तदुपरि.दृरतो रविभ्रमन्‌ किमसमश-
दिभिनं दृश्यते । सतते देषैरि । यदि मेरूणाऽन्तर्हितो रविस्ताहं मेरुः कथं न
` हृष्यते । यदि म॑रुतरान्निःसुतस्याकेस्योदयस्तर्हि पराच्या उत्तरत एषाकैस्योदयेर्ष
भवित ध्यम्‌ । यता भरुरुत्रतः । अथ कथ दुक्षणमाग उद्रच्छन्‌ दृश्यते] अतो
: भ्रमेः समतायामिदं नोपपद्यत इत्यथः |

भुवनकोदप्रश्षः। ४१

भन्टी०-ननु प्रतिदिनं प्रतिदेय दिनराविमानयोभेदान्यथानपपत्या भमेश्चक्राकारत्वम्‌ ।
यो वाऽयं द्वीपः कृवटयकमरुकोकशाभ्यन्तरकोशो नियतयोजनविश्ाटः समवर्तरो

(0 (न

यथा पुष्करपत्रे यार्मन्नव वाणि नवयोजनसहस्रायामान्यष्टासिमयांदागिरिभिः सविः
भक्तान भमर्वान्ति । एषां मध्य इदावृत्तं नामाम्यन्तरवष यस्य नाभ्यामवस्थितः

स्दैतः सोवणैः कृरगिरिराजो मेरर्पायामसर्नाहः कर्णिकाभूतः कुवटयकमरस्येति ।
4\ क थ १.९ म

यावन्मानसोत्तरमर्वोरन्तरं तावती भमिः काचन्यन्या<<्दशतलोपमेति च भागवतादयक्त-
रङ्धीका्यम्‌ । दिनरातरिमानमेद्रय तजवोपपादितत्वात ।

विरुद्धमित्याशडक्य द्ृताविलम्नितवरत्तेन निरस्यति--यदीति ।

धरणी प्रथ्वी । म्रकृरोदरसंनिभा । आदशोदिरसंनिभा भगवती विश्वभरा
फीर्तिता केश्चित्‌ | कैश्चन कूमपृष्ठसहरीं । केश्चिःसरोजाक्रतिरिति श्रीप्यक्तः । ननु भूमे्मच-
गो टमध्यस्थःवादाद्‌र्‌।कारत्वेन गोटमध्यपरिधेरुटञ्मभम्येव गोटस्य प्रतिबद्धत्वाद्गरह-
भम्णानुपपत्तिरिव्यत उत्तरं धरण।1६र्‌.८णेना< इह--भग्वताति । गमनं गः । भानां
नक्षचाणाम्‌ । उपरक्षणाद्रमरहाणां च । गः प्रदृक्षिणतया प्रत्यहं यस्मादिति भगो
मेरुपर्वतः । तन्मते मेरारभितो भचक्रभ्रणाद्खीकारात् । स विद्यते यस्यां सा
भगवती । मरुपव॑तवतीत्यर्थः । तथा च यन्मते भूमेरादश्चीकारत्वं नहिं तन्मते

(न

मूम्यघो ग्रहभत्रमणाडगीकारो यन तद्रभ्रमणानुपपात्तिः । किंतु भूमिमण्डलमध्यके-
नद्रस्थितमेरुपतत प्रद क्िणतया तदूभ्रमणाङ्गाकारो भृवटयोपयवेति न क्षतिरिति भावः ।
अथ तदर्थं भागवतौक्ततास्पयमुच्यते । श्यं प्रथ्वी समवट्ला च्ाकारा । ततर
भमर्मघ्यकेन्द्रात्पशचाश्त्सहस्रयोजनव्यासार्धन यद्रव॒त्तं तदवधि भूमण्डलं रक्षयोजनवि-
सततं जम्बद्वीपं तन्मध्ये मेरुपर्वतश्चतुरशीतिसहस्रयोजनोच्छ्रायो भूमेरुपरि । मलो.
( ठे ) षोडकशसहस्रविस्तरतो भृम्यामपिं तन्मितोऽस्ति । अग्रे दवात्रिरत्सहस्रविस्तृ
इति [ क र्गिकाकारः 1 ततः सर्धरक्षजयेण यद्रबर॑तद्पि ठवणसमुद्रममितः
पखरूपं प्क्दीपम्‌ 1 ततः सार्धप्टक्ष्ण पूर्ववादिक्वसान्धिः । सार्धनवरक्षः
त्मछ(रि)द्पम्‌ । सार्त्रयादश्चमध्वन्धिः 1 सार्धक विंतिरक्षेः क्षीरसमुद्रः । सार्ध-
पश्चन्वत्वारिर हष्षेः करुद्रीपम्‌ । साध्कष्टटक्र्घतान्धिः । साध॑तिनवतिरक्षैः शाक-
दरीपम्र ¦ उय॒ताहतरष्क| ररेष्व ैद्‌धिस्मुद्रः । अय॒ताहतररडकधतिभिः पुष्क
षद्रीपम्‌ । अयुताहतप्शाद्धितर्वेः रदादृदकरमद्रः । तच पुष्करद्वीपमध्यारेद्धो मान-
सोत्तरपं तान्टःरमन्त्ाददाकारणाय॒तयेजनोरिद्रृतदिरदृतः। केचन " एवश्च महाभायं

२ गोलाध्याये-

म० टी०-विख्याती वर्षपर्वतः । मानसेोक्तरसं्ञो पर मध्यतो वलयाकृतिः । योजनानां सहै-
छ्राणिं ऊर्ध्व पश्वाशदुच्छरितः । तःवतेव च विस्तीर्णः स्वेतः परिमण्डलामित्युक्तः
पञ्चारात्सहस्रविरत॒तोच्छ्किति इत्याहुः । जम्बुदरी पकेन्द्रसमसूत्रेण भभेरेकोनचत्वारिशष्टक्ष-
योजनेोपरि ध्रुवः । ते स्ते ग्रहताराणां युगाक्षकोटिनिबद्धवायुपाशद्यम्‌ । तत्र
सू्थरथचकं मानसोत्तरपवंतमध्यसमसूत्रेणाऽऽकारो भूमितो लक्षयोजनान्तरे ` वायुबद्ध-

भमो भ्रमति विषुर्वादने । उत्तरगोके तदृष्व॑म्‌ । दक्षिणगोले तद्घः सूर्यरथचका-

|

धिष्ठितं यक्िवत्तं नक्षच्चक्रानुमितं वल्याकारं तिरश्चीनम्‌ । एवं चन्द्रमा भ्रमितो

द्विरक्षयोजनान्तरे- अर्कगभस्तिभ्य उपरिष्टदुपटभ्यमान आपू्यमाणाभिश्च कलाभिरम-

^.

राणां क्षीयमाणाभिश्च कलाभिः पितरृणामहरित्ाणि पूषपक्षापरपक्षाभ्यां वितन्वानः
` षोडशकलः -परिभिमति । तदुध्वमध उन्तरदक्षिणयोः पञ्चलक्षयोजनान्तरे नक्षत्राणि

मेरं प्रदक्षिणेनैव कालायन ईश्वरयोजितानि सहाभिजिता<शाविकतिः । सप्तरक्षयोज-
नान्ते शुक्रः पुरतः पश्चात्सहैव चारस्य रेघ्न्यमान्यसाम्याभिरगतिभिररकवच्चरति ।
मस्तु नवरक्षान्ते । मोम एकादशरक्षान्तरे । गुरुच्रयोदशरशक्षान्तरे । शनिः
पञ्चदशरक्षान्तरे । उत्तरस्मात्सपतषंयः षद्रविंशतिलश्चान्तरे । नव कोटय एकमपथा-
दष्टक्षाणि च योजनानां मानस्नोचरगिरिपरिवितनस्योपदिशन्ति । तत्र ॒पूर्वादिचतु-
ष्च कमेण देवधानीनिम्टोचनीविभावरी[ अलका [पुय न्द्रयमवरुणकुबेराणां ततु-
पारि सूर्योऽ्न मध्याहनम्‌ । तदशात्सव्येन मानस्रपवतचतुथोान्तर उदयः । अपस-
व्येनास्तः । तहश्लाभिमुखदेशेऽथरातरम्‌ । तथा च मानसेचरपर्वतप्रदशेषु येषुदया-
दिकं तेभ्यो दक्षिणित्तरसूत्वस्थितद्रीपाद्वदृरष्वपि तत्‌ । एतनेव सवषां द्वीपवर्षाणां
मेररुच्तरतः स्थित इत्यक्त संगच्छते । पूर्वादिदिल्लां स्वदेश एकस्थाननियमा-
भावात्‌ । एतेन मेः सौम्यदिङीति वाक्याथांतुपपच्या भूमेगोटाकारत्वमप्य-
पियमिति परास्तम्‌ । प्रत्यत पूवापरस्थानस्येकत्वाभावेन मेरोनिंयमाच्चाधः्वेञे
मेरोदक्षिणत्वापत्तेः । मेरुस्थं दि्िसमध्यं गत॒ एव सद्वाऽऽदित्यस्तपति सव्वेना-
चहं दक्षिणेन करोति । स एष उरदुग्यनदुक्षि णायनवेषुवतसंज्ञामिर्मन्दशीघसमाना-
` भिर्भतिभिरारोहणावरोहणसमावस्थानेषु यथासमवनममिपय्यमानो मकरादिराकषिष्वहोरात्राणि
दी्वहरबसमानानि विधत्ते । उच्तरदक्षिणायनयोः कमेणाहोराजाणि वर्षन्त इति ।
अथ प्रकृते यदि--एवं पुराणमतमङ्गाकरत्यास्मद भिमतं गोलाकारत्वं न।ऽऽद्धियते

। +

र्त्यः । तरणिः स्यः । नरगूषरथेरर्दादिभिरमरेमेरपृ्स्थैः । इव । क्षिमु

कि

। कथम्‌. । न द्यते । द्र्यते । तथा च चथा मेरस्थानां सद्‌ सूर्यवनं तथाऽस्म-

भुवनकोरप्रभः | ४६

मे °ठी०~दादीनां तदृरोनपत्या राञ्यनुपपत्तिरिति मावः । ननु भूपृष्ठे प्रत्यक्ष भूमिसंरप्म-
तया सूर्योदयास्तयोर्दर्छनात्तदबगत दिनराञ्यो; प्रत्यक्षत्वानुपपत्तिरित्यत आह-क्षितेरिति ।
पथिव्याः सका्ादुपरि ऊर्ध्वं परिभ्रमन्‌ प्रवहानिटेन न्रममाणः । तथा च तन्मते
मूयस्य पथिच्यभितो भ्रमणानद्धमीकारादचदधो रमणामावेन भूर टद्मतानुपपत्योदयारत-
मययोरेवासंभवप्रसङ्क इति भावः । नन मेरोरुस्वत्वातत्स्थानां व्यवधायकाभावात्संदा

पदनेन राच्यनुपपत्तिमपषठस्थानां तु मरोरूष्वै तद्भम्णेऽपि पद॑तान्तरव्यवधानसंभ-

वा सत्क ताविभावतिरोभाव्रूपतदुद्यास्तोपपत््या राञ्युत्पत्निः । न॒ वचेतमुदयारतयोभसं-
टञ्मतया सूर्यद्दीनानुपप्तिरिति वाच्यम्‌ । दुरत्वदोषासद्दनस्य धान्त्यङ्गक्रिरारित्यतं

[

आह-- दूरगत इति । उक्तरीत्या मानसोत्तरपवतसमसूत्रेण मेरोरप्यध्व॑तत्समन्ताद्रतः
स्थितः । अतिर.ब्दादतिदूरस्थत्वनादङनयोग्यतायामपि दर्शनं तेजोगोरकव्वेनाविरु दमि-
त्यर्थः । तथा चार्कस्य मेरोरुपरि स्थिततवात्पर्वतादीनां तदृवध्युस्वत्वाभावादर्शनव्य-
घधायकत्वासंमव इति भावः । यत्तु मुकुराद्राकारव्वे सवबरोदयास्तो य॒गपदेव भवे-
तामिति देवानामिव षण्मास्पयन्तं मनुष्याणां कथं दिनं न स्यात्‌ । मनुष्या
णामिव देवानां षषिघर्टीम्ितं वा कथं न य्यादिः्याभ्प्राया्थं इति । तन्न ।
तच्रत्यानां दिवसमध्यगत एव सदा<ऽदित्यस्तपतीति मागवतोक्तर्दैवानां तन्मते
सूर्यादर्दोनरूपरात्ररभावात्‌ 1 उत्तरदृक्षिणायनक्रमेणाहोरात्रप्रातिपादनं तु पारिभिषिकम्‌ ।
तन्मत सर्व्रोदयास्तयेरेककाटत्वाभावाच्च । द्वितीयपक्षे देवदिनस्याप्रत्यक्षत्वात्पर-
स्येष्टापत्तावुत्तरासं भवाच्च ॥ १९१ ॥ न

नन॒ तावत्पर्यन्तं पर्वतादेस्स्चत्वाभावेऽपि व्यवधाने समोस्वत्वस्याप्रयोजकत्वा-
दन्यथा छायानुत्पत््यापत्तरित्यत्र प्रमाणतरुच्छायान्त्गतपुरुषस्य सूर्यादर्शनोपटम्भव-
द्रापिं मेरच्छायान्तर्मतास्मदादीनां रच्युत्पत्तो न काचितक्षतिरत एवोन्तरगोे
सूर्यस्याधिकोचचत्वेन मेररूर्वमधिकान्तरादल्पकालं सू्यौदशीने वहुकालं ूर्यदरन-
मतोऽत्पमहद्राचिविनम्‌ । दक्षिणगेटसूयंस्य मेांसनत्वाद्हुकाटमद्ौनमत्पकाटं च
दर्दनमतो महष्टघु रात्रिदिनम्‌ । विषुवदिने तु तुल्यम । रक्षयांजनान्तरेण भूमेः

भ

त्वाभावाद्राऽ्यभावः ! कांचनभम्यन्तरवरे मेरोरछायाभावात्कछचित्सदा मेरस्थवखन राचिरित्य(.
शद्धक्य दरुतविरम्बितवुत्तेन निषेधति--यदाति। |
अत्रोत्तरार्स्थनान्विति पूर्वपक्षयोतकं पदं प्रथममन्वेतीति बोध्यम्‌ । कनका-

क

चलो मररनिश्ोत्पादक उक्तरीत्या । यदीति पूर्वपक्षसमाप्तियोतकश्चदि्यर्थपरः । एत-

सत्त्वादिति पुराणमतं प्राक्‌ सम्यगेवोपपादितम्‌ । मेरस्थानां तु मेरुच्छायान्तर्गत-

४४ गोकाध्याये-
न° टी० -तू [धप्ोत्तरमिदमिति ज्ञानार्थम्‌ । उत्तराधस्थाथोकिपदः पूरवपक्षानम्तया्थकं बोध्यम्‌ ।
उत्तरमुच्यत इति शेषः । उत्तरमेवाऽऽह-- किमिति । तयोर्टषिपूर्थयोरन्तरे मध्ये
व्यवधानेन ्थिप्तो मेरुः | कथे न ह्यते । यटशीन यः प्ररिवन्धकस्तद्‌वद््य-
| दर्धननिथमान्मेरुदर्नापरतर्न ररः ` ूर्यदरीनप्रतिबन्धक इति भाः । अथातिदुर-
त्वाप्न हश्यत इति देत्‌ । श्रवादीनामप्यनुपटम्भापत्तेः । निष्परभव्वाद्चेति चेत्‌
-क्नकरत्नमथत्रेनार्ककिरणप्रतिफलनातदुपटम्भप्रसङ्कात्‌ । ` व्यवहितत्वाद्रिति चेत्‌ ।
। पसुप्रमाननान्यपर्वतादीनामभावस्य पुराणसिद्धलात्‌ । अन्यथा मेरुम्यवधायकस्येव
शत्रिजनकत्वापत्तेः । तदनिर्दवनास्व । अथ दिनि सूर्यतेजञधिक्यादद्न रात्रो
तन्धकारप्राबत्यादिति चेत्‌ । उद्यारतयेोरुच्चत्वनोपटम्भापत्तनं भूमिसंलग्रतया ।
तत्काटे मेरुदर्घ॑नापतेश्च । अथोच्येत महाप्रमाणोऽपि दृरत्वाद्निम्र इति चेत्‌ 1
`` तहिं तस्य - म्यवधायक्‌तवानुपपत्तर्रहभरम णस्य च्च गिवषयत्वात्‌ । अथोच्येतानेकका-
` रणमदर्घनमिति चेत्‌ । उत्तरदिगस्मामिः कथं घनातिमिरच्छन्नेव नोपटभ्यते मेघ-
मण्ट्लकेनेव । अन्धकारस्य हत एवोत्पत्तेः । धृवेत्तरस्थितताराणां यावात्प्नितिजमदरश-
नापे ।. ननु ताराणां सूयपिक्षयाऽहि दूररथस्ेन तव्दवधानासभवात्तत्पमकाोनोत्तर-
क्षे चनान्धकारानुत्पः । क्षितिजस्यामेरुतरत्वेनोपटम्भास्च मेरोर्निदोत्पादकत्वाङ्धी-
कारेन कापि क्षति; प्राणादिषु वल्तत्वाच्चेव्यस्वरमादुदरषणान्तरमाह--उदगिति ।
अ्चुमान्‌ सूथः । दक्षिणभागके खामिमतदक्षिणाघ्नितप्रदेशे दक्षिणगोठे कथसदोति 1 दक्ष
णभेषे प्रत्यक्षोपब्धदक्षिणभागोदयास्त योरनुपपन्तारिति भावः । ननृत्तरगोरे दक्षिणगे
दक्षिणभागे तत्संघो परवापरयोरिति किमनुपपन्नमन्यथा गो लानुपपन्तेर््यत आह-उद्गिति ।
अर्यं राच्युत्पादकत्वेन प्रसिद्धौ मेरुपर्वतः । उदक । स्वस्थानादुतरस्थितः ।
यत्कारणादस्मात्तदनुपपत्तिरिव्यर्थः । तथा चोत्तरदिक्स्थमेयो्यवधायकत्वेन तत्तटव्य-
, वेधानारम्भसमा्ितयोदयास्तयेरुत्तरत एव सदा संभवाहृक्षिणभागे मेरोरसत्वात्तदुद्‌-
` याप्तानुपपत्तिः । नहि मेस्गोटवशाचत्तदिकस्थश्चरतति येन॒ तदुपपत्तिः । अचल-
त्वानुपपत्तेरिति भावः । एवं चाकंस्य॒ मानसपवेतापरि ` तदाकारणेव भ्रमणात्‌ ।
तस्थ . स्वस्थानादक्षिणदिकस्थतवेन सदा दिनि ` तत्र॒ तत्वाद्रोनापस्या चतुविंशत्यक्षा-
सावधिदशे खमध्यस्थत्वानुपपत्या प्रतयक्षोपरब्धच्छाया[ भा | सयानुतपनतिरसङ्कः ।
कृदाचिचतः खत उस्रदिगवस्थानानुपपचिदक्षिणो चरसूतरस्थदेशाना ्रतयक्षसिद्धदिन-
मानभेदानुपपन्तिरुदुयास्तस्थानयोश्तन्मते नियतत्वादित्यादिदूषणगणेः पुराणमतमनाल-

भ०्खी०~म्बमतः प्रत्यक्षोपटब्धन्येथानुपंपच्या भमेगोलाकारत्वमेव परिरैषास्सिद्धय्‌ । तेन च
भम्यभिवोऽकादीनां भ्रमणसंभवेन स्वस्थानादरभमिगोटोर्ध्ववण्डस्य -दरनादधःखण्डस्या-
दशनाच्च प्रतिपदं सूर्यदरने भ॒मिप्रदेश एव व्यवधायक इति प्रतिप्रवेशं दिनरा-
निभेदोपपत्तिः प्रव्यक्चेति न किंचिदपि गणितजातमनपपन्नमिति ध्येयम्‌ ॥ १२॥

अथ प्रयक्षविरोधशङ्कगं परिहरनाह-
समो यतः स्यात्रिधेः रतांशः पृथ्वी च पृथ्वी नितरां तनीयान्‌ ।
नरश्च तत्पृष्ठगतस्य रास्ना समेव तस्य प्रतिभाव्यतः सा ॥ १६३ ॥
स्पष्टम्‌ ॥ १३॥
दानीं गवोक्तस्य भूपरिधिप्रमाणस्योपपात्तिमाह-
पुरान्तरं चेदिद्मत्तरं स्यात्तदक्षविग्लेषत्यवेस्तदा किम ।
चकांदारित्यनपातयुक्त्या युक्तं निरुक्तं परिधेः प्रमाणम्‌ ॥१४॥
नरकषदेरः स्वदेशाद्यथा यथा दक्षिणतो भवति वथा तथा खस्वासिकाद्िष्‌-
वदूवृततं नतम्‌ । तयोरन्तरेश्षांशाः । ते च निरक्षदेशादपस्तारयोजनैरनुपतिनेत-
यन्ते । अतः कर्सिधिषपुरेऽ्ांशजुन्ञात्वा तस्मातुरादुत्तरतोऽन्यस्मिन्‌ पुरे
जेयाः । ततस्तेषामन्तरां शेः पुरान्तरयोजनेश्रानुपातः । यद्यन्तरांशैः परान्तरयोज-
नानि सभ्यःते तदा चक्रांदोः ३६० किमिति । फर भूपरिधियोजनानि ॥१४॥
म०री०- नन्वनेकयोजनमुपरि भ्रमतः पुरुषस्य कुत्रापि भूमो गोरावयवत्वानुंपलम्भा-
त्सर्वत्राऽ्श्ञौद्राकारप्रतीतेश्च गोल।कारत्वं प्रव्यक्षोपलम्ध्यनुपपन्नमित्यत उपाजाति-
कथाऽऽह--सम इति ।

अतोऽमात्कारणात । तत्पष्ठगतस्य भृमिगोर्ष्ठास्थतस्य । तस्य पुरुषस्य ।
यत्र तत्रावर्थितस्य । सा भमिगहरूपाणि( पि) कृत्स्ना संपूर्णां । समा । आद्‌-
हकारा । इवेत्यनेन वस्तुतसतत वरूपाभावात्‌ । प्रतिभाति । आदर्करियमिति `
प्रतीरतिर्भवतीव्यर्थः । कुत इत्यतःपद्रसृचितं हेतुमाह--सम इति । यतोऽयस्मा-
त्कारणात । वृत्तपग्धिः इतभागतुल्यदेश्चः समयष्टिवत्स्यान्न तिरश्वीनः । कन्दुका-
पुपर्तिनप्रदेक्षे तत्परिचिशतभागप्रमितमेव सर्षपादि स्थापितं स्न पतति । तदपि.
भामलकादि पतत्येवातो ज्ञातमेवास्य वस्तुनाऽपिं कियानपि प्रदेशः समोऽस्तीति ।
अन्यथाअस्थानायोगात्‌ । असमस्यातितिरण्ानत्वेन स्थापितवस्तुनः प्रपातसंभवनात्‌ ।

उपलब्धं शातभागस्य समत्वम्‌ । किच वृत्तस्य तिरश्चीनत्वे सर्वोऽपि वृत्प-
रिध्यवयवस्तिरश्चीनो ऽपि कश्चन वृत्तपरिध्यंशञः सूक्ष्मस्तिरश्चीनोऽपि तत्वतया न भासते। सतु
दस्य ण्नवर्यक्षो दण्डवदृहृशष्यते त स इति क्षाकत्योक्त्या षण्नवत्यंङरूपः । अयमपि

४६ ` गोष्ठाध्याये-

धर०दी०-प्रथमः। ज्यायाः सूष्प्रकाश्ञावगमेन तत््राभ्वितुल्यत्वानुत्पच्या स्थूल इतिं मत्वा
ठन्धा(ष्वा)थभड्ेन ततोऽप्यतिसूष्मारक्ञानार्थं पतनो भागः परिेयसमस्थ इत्यक्त्या दशाधि-
कशतभागः सम इत्यक्तम्‌ । तन्नाऽऽचर्थैरर्षपोरुषसंमतांशयोर्योगा्धासन्नः शतभागी साघवा-
दित इति । तथा च गोाकारतवेऽप्यक्षे समत्वभानान्मण्डलाकारद्ङ्ने न क्षतिरिति
भावः ।: नन्वेवं कन्दुकस्यपि समतया दु नापत्तिस्यित आह--पर्थ्वीति । भूमिः ।
नितरामतिरहायेन पथ्वी । किंचिदनपञ्चरहसप्रमाणतया महतीत्यर्थः । चः समु-
वये । तेन कन्दुकस्यांरो समतवेप्यत्पतया न तस्य तदाकरिण प्रतिभानुम्‌

भूमिगोठकस्य तु किंचिदृनपव्याक्ञयोजनभागे समत्वसद्धावात्तदाकारेण प्रतिभानमिति भावः।
नन्वेवं बुहत्क न्दुकाकारम्रत्पिण्डगोटेंऽरस्य समतयोपठम्भात्समत्वेन दकनेऽपि तद्धिक-
द्टनेन | गोककारदङ्घनप्रतीतिरभावितत्वा द्र मिगोटेऽपि पश्वारयोजनप्रदशे समतया
दरोनप्रती[ ता [वपि तदधिकंशदक्ेने गोलशत्वनापि प्रतीतिर्भवचित्यत आह--
` तनीयानिति । नरो मनुष्यरतनीयानतिङश्येन लभत इत्यर्थः । तथा च मनुष्या-
णामल्पप्रमाणव्वेन तदृहषगोचरमृम्यशस्य समभागावगतभूमिपरेदात्वाभवेन सपूर्ण-
समभागदर्ञनमेव नास्ति कथं तद्धिकदरनम्‌ । यन गोाकारपरतीतिरत एव
ततपषठगतस्यत्यनेनोच्चस्थानां भूपष्ठस्थददनभागाधेकभागद्रनादिहगाधिपस्य ब्रह्मणो

षा॒गोराकारतीतिरस्तीति सूचितम्‌ । तथा च सूर्यसिद्धान्ते--अल्पकायतया
छोकाः स्वस्थानात्सव तोमुखम्‌ । परयन्ति वृ्तामप्येनां चक्राकारं वसुंधरामिति ।
एवं च मण्डलाकारदरघनेन मोटाकारत्वं विरुद्ध नेति भावः ५ १३ ॥
` अथ कियन्मनितिप्रशनोत्तर प्रोक्तो योजनसंख्यया कुपरिषधिसत्यिनिन मध्यमाधिकार
एवोक्तं तत्पुराणविरुद्धमपि समञ्जसमुपपक्तिरिद्धत्वादित्युपजातिक या<ऽह-पुरान्तरामिति ।
तदक्षचिश्टिषरवैः ¦ कयोधिदक्षिणोत्रसूस्थयोर्नगरयोरवक््यमाणरीत्या ज्ञातप्रवो-
भतिरूाक्षश्चमानयोरविशटषेऽन्तरे ये ठवास्तेश्षंशान्तरीशेः प्रमाणभूतैरदं चतुःको-
शात्मकयोजनमानमतम्‌ । तत्र नगरान्तरम॒चरम्‌ । दक्षिणोत्तरान्तररूपे योजनसं-
ख्यामानम्र॒ । उत्तरमिति तु न्यूनक्षदेशादधिकाक्षदेश उत्तर एवेति नियमयोतत-
कम्‌ । तेनवाक्षांशसंबन्धिनगरयोसिर्यक्रणरूपमन्तरं न आ्यमिति ध्येयम्‌ । चेदय
स्यात्‌ । फल्वेनोपटभ्यते । तदा तहिं । चकाकैदादशषराद्यरोरिच्छास्ये
किम्‌, । शियन्मानं ट्भ्यत इति । एवमृक्तखरूपेण । अनृपातयुकत्या ।

॥

पृवनकाराप्शरः | | ४

भ व्टी०-अनु पत्यत इत्यनुपातः । प्रमाणरंवन्धिफटमिच्छासंबन्येन नियत इत्यथः ।
सद्वोधिका तथेत्यथ; । परिपे्भुगटपरिषिः । निरुक्तं प्रागक्तमध्यमाधिकारोक्तम्‌ ।
प्रमाणं योजनात्मकं युक्तम्‌ । अस्न्नेत्यर्थः । तथा च भूमेगेलिकत्वेन सर्वतस्तन्त- `
व्यपरिवित्वादक्षिणोत्तरभपरिधमानं भूमे्मचक्रान्तःस्थिततया भचक्रदश्चिणोच्तरष-
रिधिसमसूत्रस्थं तस्स्थनगरदयान्तरज्ञातयोजनं स्यास्मसूच संबन्धेन तत्तन्नगरसमसूत्रस्थि- `.
तभगोरस्थस्थानद्वयान्तरार्‌.सबद्धेति पलाशान्तं ण॒ तञ्ज्ञानसंभवाद्थाद्धवक्रापिष्ठित-
` गोटवरत्ते चकरशिानां सवतरतुत्यपरिधित्वेन सच्ात्तत्संबन्धेन भूपरिधेन्ञानं संभवत्येव ।
पठांशयो््ववनेयत्याटुक्तदिरेव तञज्ञानम्‌ । पूर्वापरान्तरेऽन्य्न वा तत्समसूत्रेण भगो-
रनियतस्थानव्यञ्जकतारादनामभावात्तदन्तरेण च तज्ज्ञानमसुरभम्‌ । ययप्यंशानुपातस्य
प्थूलत्वदितत्कथनमनुचितं तथाऽप्यपरमत पक्षया स्वमतयुक्तिसि द्धमिव्युक्तौ तात्पयोत्स्-
स्पान्तराच्च न क्षतिः ॥ १५ ॥

अथ तदव दृदीकृषनाह-

निरक्षदेशािक्षतिषोडशांरा भवेदवन्ती गणितेन यस्मात्‌ ।

तदन्तरं षोडहासंगुणं स्या द्मानमस्माद्रहु किं तदुक्तम्‌ ॥१५॥
इाङ्गोरातियहयुतिय्रहणोद्यास्तच्छायादिकं परिधिना घटतऽमना हि।
नान्येन तेन जगरुक्तमही प्रमाणप्रामाण्यमन्वययुजा व्यतिरेककेण॥ १६॥

मन्टी०- ननु मेरमध्यात्सवावदकसमुद्रावधि भूविस्तरतियोजनाम्ययुताहतपशचितखमितानि
२५६१५००० । ततो मरुमानसोत्तरयता ममिविस्त॒तिर्योजनमिताऽपरपवतोत्तरहतपचचा-
द्वितिधितुल्या १५५५००० । अग्रेऽपि समन्ताद्भविस्ततिः । ततोऽगरऽपि समन्तात्का-
अनी भक्षाहततकःगिनागविस्तरता ८२६००००० ठोकाटोकपर्वतावधि । एवं मेरो-
= सकालेोकावयि भूविस्तरतियोजनानि साधददश कोटयः १२०००००० । मेरो
मध्यमस्थलनेतरभगेऽपि सार्धद्रादश्ष कोय इति लोकालोकपवतावधिं मण्डटाकार-
मेर्विपतारः पथधिशषतिकोटयः २५००००००० । व्यासोभयतो वृत्ारधत्वाददिशुणो
सो लोकाल)च१यत।द२धिसकटभमण्डट रधेमानं पन्वाक्ात्कोरयः । पञ्चारात्कोरि.
बिस्तीर्णनयक्तेश्च । केदिद््यासतुल्यपरिध्यर्धरयस्वेन पूर्दोक्तमयुक्तम्‌ । यन्वाटोका-
सोकपपतात्समन्तास्सार्थद्ादलकोटिविस्ततोच्छायो भूमविवेति छीकालोकपवेतान्तावधि-
सकटमभमण्डलपरिधिव्यासः पएञ्ाहत्कोटयोऽत एव॒ विस्तीरेतयुक्तं॑परणे. । केचन

कष म द्रप ~+ य प्रि प्र्वठष्

क्षणानि( क्षाणि ) च ततः परम्‌ । ततस बीज(स्तुका) काञ्चनी

४८ गोलाध्याथ-

मर्दी ०-भूमिरदश्कोरूयो वरानने । इति जम्बद्ीपानन्तरमुक्तेरक्ता काश्वनभूमिरुभयत्र ।
तेनैक पञ्चकोरिविस्ता सुवर्णभूमिस्ततोऽपि लोकाछोकेस्ततः पर इति रोवतन्ब्ोकते-
रेक . लोकप्व॑तान्तोऽयुताहतपञ्चरसवेदेर्योजनेरतों भूमध्यादृव्यासारधं भूमेरष्टकोरय इति
धोडशाशतविस्तरे पचाकञच्छतपरिधेः सृयसिदद्धान्तोक्तत्वार्षोडश्कोटिविस्तारे पचारा-
त्कोर्टिमित भृवलयमित्यङ्खी कुवन्ति । तत्कथं त्वदुक्तं भूपरिमाणं य॒क्तेय॒क्तमपि
संगतमित्यतः पूर्वाक्तयुक्त्यन्तरप्रतिपादनपुरःसरमुपजातिकया पुराणोक्तं निराकरोति-

[कष

निरप्तेति । यस्मात्कारणादवन्ती । उज्जयिनी । निरक्षदेश्चात्‌ । धवोन्नतिरूपाक्षाभाववै-
दात्स्वदुक्षिणोत्तरसूत्रस्थादासन्नादित्यर्थः । यद्वा निरसमरसारपीत्या( १) विडतिः ।
अक्षाणि यस्यासौ दश्चमुखत्वात्‌ । रावणस्तस्य देकात्‌ । लड्ूगभ्देश्चात्‌ । क्वितिषो-
दारे भृगोटपरिधिषोडर्भागे । गप्तिन पृवोक्तसत्यवग्तगणितेडिचारेण । भवेत्‌ ।
तथा च पुवोक्तानुपातार्थं दक्षिणोत्तरपुरयोरक्षाशादरनेन क्रचित्घदुक्षिणसूस्थदेरेष्व~
पचयवशादक्षाराभावोऽस्तीत्यनुमितम्‌ । अथ च भगोरवृत्तस्थसंपृणाशेः षष्यधिंक-
दा पन्रयरूपेभरपरिषेः पुवोक्त युवत्या संभवादुज्जयिनीस्थसारधदाविात्यक्षारो्तेश्नक्र [श -
षो डङभरतुल्यत्वा रिधिषोडशभागे टद्कादेादन्यनिरकषदेश्चानां तदेक्षिणसूत्र-
स्थत्वाभावाच्च तेभ्यः परिधिषोडशांदो तदनवस्थि[ तं | तात्ययम्‌ । अस्मात्का-
रणात्‌ । तदन्तरम्‌ । तयोरट्ृकोज्जयिन्योरन्तरम्‌ । मध्ययोजनसंख्यामानं लोकिः
द्धम्‌ । अन्तरदेश्षगणनया सिद्धं वा । षोडर्.गुणितं भूपरिमानं स्यात । तदन्त
रस्य परिधेषोदक्षांररूपत्वात्‌ । एतन यदरो येक्षांशाद्धक्तश्चक्राराः, यत्फठं तत्कर
त्पसियिभागे तदक्षिणस्थनिरक्देशा तदेश इति तदन्तरत्तातयोजनसंख्यामानं तत्फटग-
णित भूपरिधिः स्यादित्युक्तम्‌ । पएतद्रीत्याऽस्मदुक्त एव॒ परिधिः सिध्यतीत्यस्मादि-
त्यस्य पनरावृ्तेरस्मद्मिमतभूपरिधिः । तदुक्तं पुराणोक्तं भूपरिधिमानं वहु । पन्या-
शक्कोदठिरूपम्‌ । किम्‌ । कथमुपपचम्‌ । अयुक्तमित्यर्थस्तथा चास्मदभिमतपरि-
धेरागमथक्तेसिद्धत्वत्केवक्छागमप्रमाणभूतं पुराणोक्तं भूमानमुपेक्षणीयमिति भावः। एते
नानन्तयोजना भूमिरित्यपास्तम्र ! अमिता यदि भूसियोजना क्षितिरह्वा परसित्यते
कथं भैः । परिः च्छु षोडशस्थितांरे न च र्काविषयाद्धवत्यवन्तीति
श्ठाक्तेश्च । यन्न कोटिशध्दस्यानेकाथत्वाङ्गीकारात्‌ प्रकते कोटिशतवाचकत्वात्पन्चा-
शच्छतविस्तीर्णेत्य्थाद्षिरोध इति । तन्न ¦ पुराणोक्तद्रीपसमुद्रमानादीनामनुपपत्ते ॥१५

ननु मध्यमाधिकार्‌ याम्योदङ्पररयो्त्यिनेन परस्परषिरुदधनेकपरिषिमानाबाम-
` भदुपरतिपादनाचपुरणोक्तभूपरिषिः पशा्ुदमितोऽपिं धुक्तः । स्वा भिमतयोजनतन्मतयोजनानिं

भुवनकोशप्रश्रः ४९

` भग्दी०-~वपरिधिभक्ततत्परिषिमितानीत्यमेदायोजनमेदस्य नानात्वात्‌ । अतः पुवोक्ति-
यव्या यवोदुरर्गमष्टसंस्यैरिव्यादिना यदन्तरयोजनानि गणितानि तान्येव रक्ष
गणितानि तन्मतेऽन्तरयोजनानि । तेभ्य उक्तयक्त्या पञाक्षत्कोरिमितभूपरिधिरुपपन्न
इति तन्मतेऽमयुपपत्ति्तुल्येत्यतो वसन्ततिठकया<ऽह-- शृङ्गेति । _

तेन कारणेन ॥ उक्तमहीप्माणमण्यम्‌ । प्रोक्तौ योजनसंख्यया कुपरिविः
सप्तागनन्दान्यय हत्यक्तमूपरिषिमानस्य यथार्थानुमवत्वम्‌ । व्यतिरेकेण । शरगो-
लवत्तपरथिरसदुकतमानाभावे यथाथानुभवत्वाभावे इतिं व्यतिरेकसहकारेण । पूर्वाचार्य
जगुः, आहुः । नन्वस्मदुक्तमानमहेऽपि , यथाथौनुभवत्वामाष इति व्यतिरेकसह्चारा-
त्कथं प्रामाण्यभुक्तमित्यतो व्यतिरेकविेषणमाह--अन्वययज्ञेति । अस्मदुक्तमानगरहै `
-यथार्थानुभवत्वं परिेरित्यन्वयसह चारसरङ्कतेन व्यतिरेक सहचरेणेत्य्थः । तथा चान्व-
यव्याप्त्याऽस्दुक्तमानगरहे यथाथनुभवत्वाभाव इत्याशद््कानुदय एवेति भावः । अस्म-
= दुक्तमानामवि यथार्थानुभवरत्वं॑परिधेरस्तीत्याशद्धकाया का(वा)रणाय म्यतिरेककेणेत्यु-
्भित्रयन्वयन्यतिरेकसहचाराभ्यां मदुक्तमानसिद्धिरार्परयियथाथौनुभवत्वं सिद्धम्‌ । नन्व
न्वयन्यतिरेकविवासिद्धो । कथं ताभ्यां प्रामाण्यमवगतरित्यतस्तेनेतिपदच्ूचितं कार्‌.
णमाह-श्गान्नत्रीति । हि यस्मात्कारणात्‌ । अमुना अस्मदुक्तमनेन । ` परिधिना ।
मृगोरतत्परिविना । शङ्खोनत्यादि यलत्यक्षयोग्यम्‌ । अहयुतिपदाद्गरहयो य तहन्ष-
तयोश्च । उदयास्तौ नित्यसूरयसांनिध्यजनितो । नक्ष्रगरहाणाम्‌ । उयाशब्देन सूर्य-
च्छाया । चन्द्रशक्रयोहग्योग्यच्छाया च॒ । अथवाऽनिटकाबन्धः । अत एषाऽऽ्दि-
पदादभजन्छायाकर्णो तदुपयुक्तरौ संगरहीतो । सिद्धस्पष्टमहसंनिवेदासूवितफरदेशों वा ।
वि घटते संप्रदति । तथा चास्मदुक्तपरिषिजनितदेश्ान्तरफटसंसछृ तिद्धगरहेभ्यः प्रत्य-
| कषयोग्यं संवदति । सूर्यग्रहणं चास्मदुक्तपरिधिव्यासजनितरम्बनेनाननुपी ( नानु
वदती त्यन्वयः सिद्ध इति भावः । ननु तथाऽपि व्यतिरकासिद्धावप्रामाण्या.
` पत्तिरत ह~ नेति । अन्येन । अस्मद्क्तातिरक्तपराणसंमत्तत्वदभिमतपरिषिमानेन ॥
श्दधोश्नत दिकं संवदति । तथा चाप्मदुक्तमानामावि संवादाभाव इति व्यतिरेकस्यापि
. सिद्धेरिति भावः । एतनेवान्यपरिधिमानस्यान्वयन्यतिरेका सिद्धया प्रामाण्याभावतिद्धिः
सूचिता । तथा च भूमोरपरिधो पुराणोक्तं मानं त्वड्क्त्या घटत इत्यपिमा( ना )
प्रहगणित। दाबुपजीन्यत्वान्नाऽऽतमिति भावः । वस्त॒तस्तु त्वदभिमतलक्षयोजनविस्त॒-
तजम्बुदरीपस्यास्मन्मतेकयोजनत्वापत्याऽस्मद्‌भिमतबहुयोजनत्वेन ` प्रसिद्धजम्बुदरीपामुभवः
. पर्वजनशिद्धो द्तजकञ्जलिः स्यात्‌ । दिमाब्रिमेवादीनौं क्रीरसमुहखा्दीनां चात्पायासेः

ष | | व

थ.

भरद ०-नोषटम्मापतते्च त्वदक्त्या. पराणोक्तपरिधिसम्थनं वाथितमेवेत्यरापरहेकतं
तपरतयग्राहकस्य निराकरणाथं पयेनोक्तं दृधणपिति तत्वम्‌ ॥ १६ ॥

ह द्(न[ भगा प्रानवश्माह~
छङ्ा कुमध्ये यमकोटिरस्याः प्राक्‌ पश्चिमे रोभकपत्तनं च ।
अपस्ततः सिद्धपुर शमेरः सौम्येऽथ याम्ये वडवानलश्च ॥ १७ ॥
` कृव॒त्तपादान्तरितानि तानि स्थानानि षड्गोलविदो वदन्ति। ,
बुस॒न्ति मेरो सरसिद्धसंघा ओं च सवे नरकाः सदेत्याः ॥१८॥
शे यन्न तिषठत्यवनीं तटस्थामास्मानमस्या उपरि स्थितं च।
` स प्रग्यतेऽतः कूचतुथस्स्था मिथश्च ये तियागेवामनन्ति ॥ १९॥
अधःशिरस्काः कदलान्तरस्थाख्छायामनष्या इव नीरतीरे ।
` ` अनाकटास्तियगरधगस्यताश्च ।तष्ठान्त ते तच वय यथाऽन ॥२०।
सुगमम्‌ ॥१७।१८॥।१९॥२०॥

भण०्टी०-स्यदितत्‌ । निरक्षपेशादित्यनेन ठद्धकादेरः कथमव्मतस्तत्राक्षाज्ञानुत्यत्तौ
क्ारणाभा्ाहित्यतो वस्तमान्रस्य मध्यपुवे।पराधःपाश्वदयेति षटभागसनद्धादनिखमा-
द्भुगोरस्थ षद भागाः ` कं इत्याद्धकोततरमूतवट्स्थानसंनिवेद्ञकथनच्छलेनोचरमुपजाति
कयाऽडह-ख्द्रृति । ` |
मध्ये. प्गोरमध्यभागे रद्धका । यथपि गोले मध्यस्य यत्र प्रापि
कभवाहङ्का कृमध्य इत्ययुक्तं तथाऽपि ब्यवह,राथमेकस्य प्रदेशस्य मध्यस्य
कत्पनावहयकतया रबतन्त्रस्य निथोगानर्हत्वास्च बरह्मणा रुद्रफेव भये मध्यत्वेषे
कृस्पितेति य्येयम्‌ । अस्या टदकायाः सकाशात्पृददिग्भागे यमक 2ेनामकं नरम्‌ ।
ृकाराहद्धकाप्रदेशादेवेत्यर्थः । पश्चिमदिग्भागे रोमकास्यं नगरम्‌ । ततो ठद्भ्कदि
श्ाद्रधःप्देशे टद्कास्थानस्य मध्यत्वकत्पनयोष्वत्वकःत्पनाङ्गकाशत्‌ । अन्यथोध्वाघः-
क्ायोगेलिऽनपपत्तेः । सिद्धपुरम्‌ । अथानन्तरम्‌ । सोम्य उरनगसेभ्य उत्तरकधि-
भागे समेरहेमाद्धिः । चकारादुक्तपृवापरसूत्रस्थनगरन्वतुष्टयायाम्ये दक्षिणदिग्भागे वड-
बार्योऽभिरतस्स्थानग्त्यिथः । तथा च्रे धवीन्नत्यारक्षारस्वरूपप्रतिपादनाध्ठङ्का-
दिपूवपिरसूत्रस्थदेशेषु॒तटुन्नत्यभावदुर्घीनप्रतिपाद्नाचोज्नथिनीदक्षिणसूचस्थनिरकदेशे टङ्-
कषेति भवः ॥ १७ ॥

ननु ठडकदशापपूर्वप्रपूजस्य सिद्धपुरपर्यनतं सराक्तयमकोष्टिरोमकमगं
।

पयोः कियतारन्तरण टद्कादेरादवरथःममेवं टद्रकास्थानाक्षिणे.ररसूरस्यापि तद्व

रवरनकोरभ्रः ˆ ५१

भिनी २-चित्वात्तच्च हश्कारथानात्कियताऽन्तरेणमे रुवडवानयरोरवस्थानमित्यतस्तढुततर तस.
सङ्कत्पु्षापरसूजस्थटक््कादिपुर्वटष्के मनुष्यगम्यत्वेम देशिरःपरीत्या्षिमघ्याधिकारोकतेन
शक्षप्तमिवाससन्वनाच्वावद्िष्टमेरुषद्वानठयोपसष्यगो चरत्वाभाश्रान्तयोः केषामवस्थानमिःंया"
शाद्धकाप्तरचोपजातिकयाऽऽह-- कुश्त्तेति ।
भरगोरस्वरूपतस्वन्ञाः पर्वाचवार्याः । तानि पृवोक्तानि षरटसंस्याकानि संधानानि
छद्टकायमकोरिस्िद्ध पुरयेमकमेरुवदवानलात्मकानि परस्परमृक्तान्यरतमाघ्यवहितानि । कुतर
शपादान्तरितानि । भगोटव्र्तपरिषिचतुर्थशान्तरं संजातं येषां तामीत्यर्थः । पर्वा
परसू दक्षिणोत्तरसूत्रे श्व पवोक्त्या नगस्वतष्टयस्य सिद्धत्वं च गोहंपरंषि-
स्थत्वेन विहेषतोऽनक्तेश्च समं रयादश्चतत्वादित्िं न्यायान्न परिधिष्वतर्थोक्ान्तराण्येबं
सिद्धानीति च वदन्ति । भूवृत्तपाद्विवरास्ताश्चान्योन्यं प्रतिहिताः । ताभ्यश्चोत्तरगों
भेरुस्ताचा(वानेव स॒राश्रय इति सुयसिद्धान्ताक्त्या कथयन्ति । तथा च एट्कायाः
पूर्ववश्चिमदक्षिणोत्तरभागेषु यमको टिरोमकवदवानठमेरस्थानानिं क्रमेण चरिधिचतुर्था-
ईशन्तरण सन्तीति भावः । एतेन प्रतिस्पार्धेनगरयोरुक्तान्यत्तमव्यवहितयोः परस्पर
मन्तरं त॒ परिष्यधमिति । यथा मेरुवडवानलयालङ्कास्खपुरयायमकाशिरोमकयोर्वेति
श्षितम्‌ । मेरो सुरा इन्द्रादयो देवाः सिद्धा योगाभ्यासरता महषयः । अनयोः
संणाः स्याः । अन बहुवचनमनन्तसंखल्याद्योतफम्‌ । वसन्त्यधितिष्न्ति ।
भवे वटवानरस्थाने । नरकाः सवं । पापानन्तमेदान्ररकाः । अथा्टाविरति-
-संख्याकास्तामिश्रा(खा)दधः( यः ) पुराणप्रसिद्धाः पापपुरुषदाषहकाः सदेत्या दत्यसहिताः
इत्था अपीत्यर्थः । चकाराद्रसन्दःत्यर्थः । वडवानटस्यातिदाहकत्वेन यातनार्थंनर-
काणां सर्वेषां तजावस्थान यक्तम्‌ । तत्संसगारेषामष्यतिदाहकत्वसंभवात्‌ । अत
एवानस्यास्वा)दितपरमेष्वरपदारविन्दमकरन्दानां दैत्यानां तग्ैवावस्थानं रक्तमिति
भावः । तथा च सूर्य॑सिद्धान्ते-जनेकरत्ननिचयो जाम्बूनदमयो गिरिः । भगोख-
अच्थगों मेररुभयत्र विनिर्गतः । उपरिष्ठात्स्थितास्तस्य सम्द्रा देत्रा महषयः । अष
स्तादसुरास्तद्रदरदिषन्तो<न्योन्यमाश्रिता इति ॥ १८ ॥ |
` नन्वेवं लदकातों भूमोरुपरिथिचतुथकिन्तरस्थितनगरीर्णां परमतिर्यवतवेने लोक

बरसत्ययोग्यत्वमेवं टङ्काधःस्थितसिद्धपरस्यापि पतनसंभवादित्यतः समे सम॑न्ता
वत्तत्वियं॑से इति पर्वोक्तस्यामिप्रायमुपजातिकाभ्यां रफुटयति--य इति । `

#@ क

५३ | गमौलाध्यापै-

५५

भर्टी०~स्थमात्मानं स मन्यते । खः समुच्चये । तेन भूगोरुपष्ठेऽभितो लोकानां सच्वातेषां

4

[ननित

व्व सर्वेषां स्वाधो मूप्तदुपरि वयमिति प्रतीतेरशृगोठस्य स्वावयवावच्छेदेनाधस्तं तद्भितश्ये
धस्तमिति पूर्वममेकधा निर्णीतत्वदधःस्थितानामधः्रदेसाभावात्पतनाभावः ॥ १९ ॥

नु क्कदिशचा्तन्रगराणां तिरश्वीनतया तदधिष्ठितलोकास्तरथीनाः प्त्यक्षसिद्धाः,
पत्तनीया एवेत्यत आह--अध इति । भभिगोस्य भिरपेश्चं॑सर्वावयवावच्छेदेनाध-
सितर्थग्मागाप्रसिद्धसत्यर्थः । ते ! दृडकखादिदश्चस्थाः ष्दतथसंस्थाः । भपरिधिश्व-
सुरथीश्ान्तरेण स्थिताः । मिथः परस्परम्‌ । तिक्‌ तिरश्चीनाः । चकारा-
त्यररपरम्‌ । इवेत्यनेन वस्तुतरतदभाव आमनन्ति ॥ तथा च यथा लका
ह्रादि्रदेक्चानां सिरश्चीनतया तदर्धिष्ठितमरुष्यपातक्षट्‌का तथा<न्यदेदा्टडकादेङ्-
स्थापि तिरश्वीनतया दहेनात्त्स्थलाकपतनमप्यनिवारितमिति सर्वरोकपतनानुपपत्त्या
तदपतनमबेि भावः । नन्धधःर्थितानामवकयं पतनापन्तिरत आह--अधःश्िररका
इति 1 अधोयुखा वदन्ति । नन्वधःक्िरस्का हत्यनम पतनाभाव इति कदङा-
म्तरस्था भरपरिष्यधीन्तरण स्थिताः परस्परमधः शिरस्क वदतस्तव च्याघातापत्तिरतो
्ृष्टान्तदवारा तत्पतनं निवारयति--षछठायामनुष्या इव । नीरतीरे । तडागनदीजलोष-
कण्ट । छायामनुष्याः प्रतिषम्बमनुष्या इव । तथा च भानं तथा भवति
श्रमेण । वस्तुता भूमरधाभागाभावनाधोमुरत्वमसंभन्यवति पतनाभाव इति भावः |
ननु तथाऽपि तत्स्थलोकाः पतनशकया व्याकुलाः कथं व्यवहरन्तीति मन्दाद्ध-
काया उपसंहारव्याजनोत्तरमाह-अनाकृला इति । तियकस्था अधःस्थास्ते लोषा-
रत्र तत्तत्पद(नाक्ला अन्याकुला निःशट कास्तशनम्ति । चकाराध्यद्च)हरन्ति ॥
` पठनष्द्रकाया निरस्तत्वादिति भावः । किमत्र मानमतो दृष्टान्तद्वाय श्त्यक्षं प्रमा-
` णमाह--वयमिति । यथा । अत्र । सस्मदधिष्ितभूप्रदश । वयमनाकुलास्िष्ठाम-
स्तयेत्यर्थः । तथा व्ास्मद्धिष्ठितप्रदेश्धस्याप्यकस्मात्पदश्षात्िर्यगघःस्थितत्वावङ्यंभावा
यथाऽस्माकं पतनङङ्भका नास्ति तथा तेषामपि । अन्यथाऽस्मदवस्थानानुपपत्तरिति भम्य-
धिष्ठिरलोकानां विना स्वाधिषठितप्रदेरमधोभागाभावत्स्वातियगधःस्थानयभूगेले स्वाव-
स्थानासंभवाच्चादरस्थने न क्षतिः । नह्यन्याधास्तिर्यगमागाभ्यां तदितरपतनसंभव इति
भगोटेऽधस्तिर्यगृष्वेभागाभिमानः कल्पितावधिप्रद््चान्न वस्तुत इति भावः ॥ २० ॥
इदानीं दीपानां समुद्राणां च स्थानमाह

भमर क्षारसिन्धोरुदक्स्थं जम्बदरीपं प्राहुराचायबयाः।
अऽन्यस्मिन्‌ दवीपषदूकस्य याम्य क्षारक्षीरायम्बुधीनां निवेराः॥२१॥

भंवनकोरापरश्रः। ५१
लवणजठधिरादो दुग्धसिन्पृश्च तस्मा-
द्गतमम्र॒तररिमः श्रीश्च यस्माद्मव ।
महितचरणपद्मः पञ्मजन्मादिदेवे
सस्ति सकटवासरा कवासदवश्च यन्न ॥२२॥
दध्नो घृतस्यक्षरसस्थ तस्मान्मद्स्य च स्वाटुजलस्य चन्त्यः। `
स्षादृद्कान्तर्वडवानटोऽसौ पाताललोकः पृथिवीपटानि ॥ २६॥
चश्वत्फणामणिगणणांरुरृतप्रकाक्ञा
एतु साडरमणाः फप्यणना बस्ास्त ।
दील्यन्ति दिव्यरमणीरमणीयदहेः
सिद्धाश्च तत्र च लसत्कनकाबभारैः ॥ २४॥
शाकं ततः राल्मलमन कोर कोशं च गोमेदकृपुष्करे च । .
ह योरयोरन्तरमेकपकरं समुद्रयोरटपिम्रदाहरन्ति ॥ २५ ॥
स्पष्टम्‌ । न
म०शा०-अथ कीटगद्रीपित्यादिप्रश्रोत्तरं सामान्यतो भमोलविभागाभ्यां शाशिन्याऽऽह-भूमे- |
रिति । क्षारसिन्धोः क्षारसमुद्रतीराददग्भागस्थं भुगोलस्यार्ध जम्बुद्धीपमाचार्यवयां ज्योतिः
ज्ञाश्प्रव्काचायवर्छिः स्यादयः प्राहः । प्रकरण वदन्ति । एतेन क्षारसम-
द्रवलयमथ्य मण्टलाकारं जम्बद्धीपं पराणप्रसिद्धम्‌ । तथात गोराधीत्परश्चारसमव्र-
वलयवेष्टितं सूचितम्‌ । अन्यस्मिनृद्वितीये । अर्धे भुगछार्धं 1 याम्य जम्बुद्रीपस- ,.
कातक्षारमद्रतरादक्षिणदिक्स्थ । दीपषटरकस्य । क्षीरादिसम द्राणां चाच्रानुसंपेयों निवेशः ।
असंकीर्णसमवेशोऽस्तीत्यथः । तथा च संपृणभूगोटे सप्तद्वीपानि दवणादिसमुद्राश्च वतन्ते । -
तर्दतिर्कि गेले प्रदेशो नास्तीति सिद्धम्‌ । ननु ठवणसमुव्रजम्बुद्वीपर्सधिप्रदेशस्य
भूमध्यत्विद्धेः प्रागुक्तछदूकाकुमध्यत्वानुपपचिः । उक्तभूगोखा्धसंधिभूपरिषिवृत्ते तस्या
अभावात्‌ । अन्यथा सेतुबन्धानुपपत्ते । न च गोरे मध्यस्य यत्र कुत्रापि
संभवाहटबणसमद्रपारस्थितटद्कायसक्तसंधौ च मूमध्ययोः कल्पनासत्राु्तिरिति
वाच्यम्‌ । ठ्कमरवोभूपरिधिचतुरथीहान्तरस्य प्रतिपाद्नात्पुराणप्राद्धस्य जम्बदपि-
मध्यत्वस्यापलापप्रसद्धात्‌ । न च क्षारसिन्धोरित्यनेन संपूणक्षरसमदो जम्बुद्रीपा-
न्तर्गत इति क्षारसमद्रदक्चिणतटपरिधो जम्बुद्रीपारम्भे टद्धकायाः सस्वात्कुमध्यत्वो-
पपत्तिः मेतुबन्धोपप्निश्वेति वान्यम्‌ । दक्षिणगोढ्धे क्षारसमुद्रावस्थानानुपपतते; ।

४ गोलाध्याये-

भ०दी ०-जम्बुदरी पातिरिक्तपुराणप्रसिद्धरवणसम द्रस्य जम्बुदरीपत्वानोचित्याश्चेति चेत्‌ 4 न ।
रबणसमुद्रस्योत्तरदिक्स्थतटे जम्बुद्रीपारम्भे लद्कायाः सस्वात्कुमध्यत्वोप पत्तेः । मं
च सेतुबन्धामुपपा्ेः । सगरपुत्रेर्वान्वेषणे महीं खनद्धिजम्बुद्ीपस्याषटावुपदवीपाः कल्पिता
हति भागवते प्रसिद्धत्वाष्ठङ्काया उत्तरभागे खननन ठबणसमुद्रपरवा[हि स्याऽगतत्वा-
शस्य जभ्बीपान्तमतत्वेन प्रसिद्धः सतुबन्धोपपन्तः । अत एवाभितः समुद्रसंबन्धा-
टट्काया उपद्वीपत्वं व्यक्तम्‌ । एतेन समन्तान्मेरुमध्यान्तत्तल्यभागेषु तोयधः ।
हीपेष द्व पृवादिनगर्थो दवमिमिता इति सू्यसिद्धान्ताष्ठर्‌ कादिपुरचतुष्कं क्षारो-
एधिमध्यसंस्थितं स्षयमित्यायभष्टाक्तं संगच्छते । काचत्वेतद्ववनादव ज्यापिण्डमध्यं
परिघः कमेण छवणार्णवः । मखटऽवस्थितस्तस्या दवासुरपिभागङरष्‌ । योजनाना
रतं यिशष्यतं तघ्यापि विस्तरतिः । तन्मध्य तुल्यभगे त॒ स्वणप्राकारतोरणाः ।
षतस्र एताः एर्वा्या नगयों दवनिमरताः । यमका च कटका न रोमासिद्ध-
परी पीति अह्मसिद्धान्तोक्तश्च टवणसमुद्रमध्यपारोधव्रसे रडकादिपुर्चतु्टयमङ्गोकुत्व
हदवय भगोठायारुप्तरदक्षिणयाजम्बदरापात्सार्धषटसमुद्रसहितद्रीपषट्कयोरवस्थानमिति
नोक्तानुपपाततिरित्याहुस्तन्न । समु द्रदवापत्वानद्धाकारादन्यथा सवत तदापत्तः । दृष्टान्तम्‌
हृबणमवस्थानस्य बहवचनार्थत्वात । तन्मध्य इत्यस्यापि खननमसिद्धलवणसमुद्रा-
न्तर्गतत्वो क्तताव्प्याच्च । तथाच भवत्पाद षएवस्यां यमकार्यि[रिः सु]विश्चता । भद्रा-
श्ववप नगरी स्वर्णप्राकारतोरणा । याम्यायां भारते वषं रङ्का तद्वन्महापुरी ।
पश्चिम केतमाङास्य रोमका नाम कीर्तिता । उदकरद्धपुरी नाम कुर्वं प्रकी-
तितेति सूयसिद्धान्त । तासां तद्रावाधत्वनव तददषत्वसिद्धरस्मटुक्तरयक्तत्वऽपि
समद्रव्यवघानन तदासिद्धर्वारणायेक्तिटवणसमद्रार्धस्य जम्ब्ीपान्तर्गतच्वध्यवस्थापिका ।
ए(आोत एव क्षारान्धेः संपूणस्याभावादाचायः क्षाराम्बुधीनामित्यक्तिपक्ष्य क्षरक्षी-
रायम्बुधीनामित्युक्तमिति वाच्यम्‌ । खननसिद्धलवणसमद्रम्रवाहस्य जम्बुदरीपत्वोक्तिता-
त्प्यात्‌ । अनेकग्रहप्वादिग्रहणरय प्रसिद्धश्च ।! तदतद्बृद्धवसिष्ठसिद्धान्तऽपि व्यक्तम्‌ ॥
भगोटमध्यवछयायाम्ये स्याष्टवणार्णवः । ततो हुग्धार्णवा दघ्ना चुतस्येश्चरसस्य च ।
मयस्य - स्वादुनीरस्य रप्तवं कमशाऽ्धयः । यथान्तरं त॒ परिधिन्युनस्तषां कमा-
| देत 4 टवणास्ित्टे सौम्ये नगर्यो देवनिर्मिताः ! भमध्यवटये तस्मिनप्राकारे
` ष्य््संज्के । देवासुरविभागास्ये चटख्श्च द्विजोत्तम । श्लोभिताः

मंवनकौ प्रश्रः । ५५

ह~ ॥

मर्दी०-प्यवटये प्राच्यां बाणोऽङ्कभास्करैः । ततो जन( मनुज }संयेश्च यमकोरिः स्थिता
द्विजेति । जम्बुपम॒वोऽधं यदुद्क्स्थं दवणारणवात्‌ । अर्थेऽन्यसिमिन्याम्यम गि द्वीपाः
सयः शाकपूर्वका इति चोक्तम्‌ । अत एव । क्षाराम्भोधिदक्षिणे व्यक्षगानां जम्बु-
द्वीपं तस्य सोम्ये महीय हति ल्देन स्थष्टमुक्तमेत्यलम्‌ ॥ २१ ॥ |
अथ दीपसमद्राणां विद्ेषतोऽवस्थानक्ञानाथ क्रमण क्षारादिसमयुद्रान्विदक्षुः प्रथम
समृद्रद्यं माछिन्याऽऽह--खवणेति ।
अदौ भूगोठे समुद्रवरथानोपक्रमे प्रथमं दवेणसमुद्रः । तस्मात्तदनन्तर्‌
दग्धसमद्रः । चकाररतदन्तरठे देदादस्थानसूच्कः । अन्यथा ` तदेक्यापत्ते ॥
तत्सद्धवे प्रमाणमाह--अमृतमिति । यरमात्समुद्रादग्रतं देवानां भक्ष्यत्वेन प्रसिद्धम्‌ !
अम्रतरम्मिश्वन््रः । ्रीरदक्षमीः । चकररावेरवतोच्चेःशरवादिकं बभूव । तथा च
पराणे 1 मन्द्राचखेन देवैः क्षीरसम॒द्रमथनादनेकपदाथा निष्काशिता इति प्रसिद्ध
त्वाचतन्मध्ये चन्द्रस्य प्रत्यक्षत्वेन तदत्पादकत्वेन क्षोरसमूद्रसद्धावोऽनुमानगम्य इति
भावः ॥ प्रमाणान्तरेण तर्रद्धावमाह--महितेति । यत्र य्मिन्सुद्रे । च परम्‌ ।
वाुदेवः प्हस्वरूपो सति । तेथा च तत्समुदरस्य॒परमे्वरवसतित्वेन पराणे
्रसिदद्धत्वारत्सद्धावि जगम एव प्रमाणम्‌ । पुराणादानां वदुमूलकतत्वादृति भावः ।
मन॒ दसदेवःय मरुष्यतवन तत्तनथस्यापि तत्वेन तदाश्रयत्वे समुद्रस्य षो षा
महिमा । यन तत्सद्भावे संशय न र्या दित्यतः परमेश्वरत्वं तस्य विरषणेन
सुरथापयति-सकलवास इति । सके स्थावरजङ्धमात्मके जगति वासो वसति-
स्थान यस्य । अमेव व्यापक ्वारपरमेशवर इतिः भावः । ननु तथाऽपि पे-
द्रस्य तथात्वेऽयं स्सदेदपत्रः परमभ्वर एवते कथमदगत।नत्यत आह~--मदहितेति ।
एदसन्म दः पदम दि.पमानिकिरखाज्जन्मोतपतसरयेति गह्या तदृाद्यी देबास्तेन॑-
हमरा चमेव.दवैभति पूजिते चरण्पद्रे यस्य स देत्यथः । तथा च परजद््रप-
परमेभ्वरध्यानेव.निएा देवा अधि दरुदेवतने मरष्रू स्वन्तं इति पराणवन्न-
प्रमाप्य द्धि पसमद्वरसद्धवे प्रमाणाभाव इति भावः । न च परमेभ्वररया-

भूतत्व च्छ।९1दय) तमव नत्व) दक चयप्र [च्थप्र्‌ | ट ाविधहप्य पर-
त्वरण ऽ तस्वादत एव परिल्छ्यैव द्ीरान्धादवरथानसंभवः । एतेनैव भमेत-
४ +न ह न]

बष्न्थस्य चैतःपाठकश्य एःताच,( थता )सूचनान्न वैयर्थ्यमिति ध्थयम्‌ ॥ २२॥
अथावरि्ट( शिष्ट ) समुद्रान्‌ कमेण विशषान्तर्‌ चान्यद्ान्धवन्प्याऽनह--दष्त्‌
हति । तस्मःदनन्तरम्‌ व्यवंहितदेददेनति ्तयेकं संबन्धः । चकरास््चन्तानां

५६ गोटाध्यापे-

मज्टी०-समुद्राः। अन्त्य इति पदात्छादरूदकसमुद्रानन्तरं समव्रान्तरं नास्तीति सूचितम ।
` एवं भृगो टवणादिसमुद्रषटकं दक्षिणभागे वदछयाकारम्‌ । प्रान्ते रवादृजलरमुदः
छचाकरेणेति सक्त समद्राः सन्तीत्यर्थः । नन्ववं मेरसंमुखभूगोटवाक्षिणप्रान्तभागे
दडवानलावस्थानं समद्रावस्थानेन वापिताभेत्यत आह-रवादूद्‌कान्तरमिति । असां
परारकत्या प्रसिद्धो वडवाभिः स्वादूदुकसरुद्मध्येऽरित । तथा वचा्रिजटयोिरोधेऽभ्य-
पिविेषस्य वडवास्यःय जटेऽवस्थानमविसुद्धमत एव वडवात्वं जटान्तःस्थितितवेना-
म्रेरिति भावः । नन्तेवं शष्ठ सकटद्धीपादिसंनिवेश्ात्पातारलोकावस्थानानुक्तस्तष्टो
कपहपापत्तिः । पुराणे भूमेरघः रषपाताटसद्धावप्रसिद्धेः । तन्मते भृगेखाद्भितः
` सरव्ाऽऽकाश ऊर्ष्वत्वाद्धीकरिणाधः प्रदेशा स्द्धरित्यत आदह्--पाताट्टोक्ा इति ।
यिव्यन्तो यानि पुटानि गेःकाराणि मृगरभावःणरूपाणि तान्येव रवावान्तरभेदैः ` सप्त
` पाताटलोकाः । अतट्वितटनितद्गभस्ति[म [नमहौतटसतलपातालत्मका भष््ठदो भ्वन्तमता
गोांकाराः सन्तीति न पदुपटाप इति भावः ॥ २३६५

ननु पाताटलोका इत्ययक्तमक्तम्‌ ।. भ्वन्तःप्रदेहो लोकारिष्ठानसचारदेरभा-
भात्‌ । नहि विना टोकरंचारं परदेरस्य टोकव्वं संमवतीत्यतो वसन्ततिलकयाऽऽह--
चच्वदिति । एतेषु पाताटप्रदेरेषु । फणिनां वासुकी ग्रसुखाः सर्पाः सासुरगणा अरा
` वैत्यदानवास्तेषां समुदाये; रह वर्तमानाः रुपा दैत्यश्चत्य्थैः । अधितिष्टन्ति । पुरा-
` ` णोक्करीत्या यथायोग्यमधोधः । अचजा<व्चथरेतेषु वसन्ताति पद्‌भ्यामेतेषु बिल-
गेषु स्वगादुप्याधककाममोग्वयानन्द्‌विभूतिभिः सुर्य भवनोयानव्ीडादिहरेषु देत्य-
` ानधकाद्रवेयाः । नित्यप्रमदितानरक्तकटनापत्यवनधरसुहद्‌ नचरा गहपतय ईश्वराद्प्य-
प्रहिषह्ठेकामा मायाविनोदा निदसन्तीति भागवतं प्रमाणं सूचितम्‌ । तथा च पाता-
ट्छोका इति पूतेक्तं युक्तमिति भावः । ननु सूर्मरय भृगोरादभितो अरमणादन्त
` प्तचष्कणाभावापाताठे सुयद्धिरणारसर्गादन्धकाररमये तत्स्थटोकानां व्यवहारः कथं
संभवत्याटाकाभावादुयत आह--चग्येदिति । चन्त देदीप्यमाना ये फणामछः
यातैर्षा गणाः समृहारेषां यश्वः किरणारतेः हृतः प्रकाश्च आटोको येषां ते।
तथा च व्यवहाराुप्पिनं । ततन महाहिप्वर्चिरोमणयः स्वं तमः प्रवाधन्त इति
भागवतेोक्तेरिति भावः । अथ प्रसङ्कानिरुष्हरिथतानां सिद्धानां रहः केङिस्थान
दिद्मेवेत्याह~- दीप्यन्ति । तत्र॒ पातालप्रदेशे । चकारोऽन्ययोगव्यस्छेदारथ
= ारपस्तेन दिने मेरो पकाशपाबल्येन सर्दजनसदर्शनायदा सिद्धानां संभेगेच्छा आयते

भुवनकोरा्रशचः । | . ५७

भ०दी ०-तद्‌ तज विह्तुमर्क्ताः पुराणमते राञ्यमावात्सदवेति ध्येयम्‌ । सिद्धा मेरुश्ठस्था
योगिनः । चकारदिवा दिव्या दिवि स्वगे जाता या रमण्यो बाला मेरोरेव स्वर्गत-

प्रीतप! दनन्मिरुस्थनिजकाभिन्यस्तासां ये ररणीयदेहा मनोहरसुकमारमूर्तयस्तेः + अग व्य
दीव्यन्ति कीडन्ति 1 अत्यप्रकाशाह्ठोकान्तरसंचाराभावाच्च । ननु देहस्य रम-
णीयत्वं कुत इत्यतो देहदिशेषणमाह--लसदिति । शसदैदीप्यमानं च तत्कनकं
च सुवर्ण॒तद्वदवभासन्ते शोभन्ते । एताः सुवर्णकान्तिर्हरसियर्थः ॥ २४ ॥

न॒ याम्ये द्रीपषट्कस्येत्यादिना प्रथममदिष्टस्य दरी पषट्कस्यावस्थानमनुकतवेव
प्रथमं सम॒द्रावस्थानकृथनं नोदितमिव्यत उप्जातिकया<ऽह--दः कामिति. ।

¢ > कर ५ क, @ & 9

उन्न भूगोटर्य दक्षिणाधभागे दये्हयोः समृद्रयोरन्तयाटमेकमेकं दीपं पूर्वा-
† ददन्ति । अच्र वीप्सया प्रव्येकं समुद्रयोरन्तेणेकः दपमिति सप्तसम॒द्रान्तरतः
म । अन्यथा सम॒द्रव्यवहितसमद्रयोरन्तरस्य दीएलापर्तिरिति ध्येयम्‌ । तथा
च विना र्मुद्रावस्थानं वक्तुमवयमतः प्रथमं समुव्रावस्थानमुव्त्वा द्वीपावस्थानमुक्त
पिति भावः । तन्नामान्याह--कश्ाकमिति । क्षारक्षीरसम॒द्रयोरन्तरालभूमिवल्याकारा
राकरुक्ञं द्वीपम्‌ । ततरतदनन्तरं क्षीरदधिसमुद्रयोरन्तरं शातमलास्यम्‌ } ततो द्धि-
धतयोरन्तरं कोरम्‌ । घतेश्चुरसयोरन्तरं कचम्‌ ¦ चकारः क्रमार्थ । इष्चुरसमय-
योरन्तरं गेमेदसंज्ञम्‌ । मयसुरवाद्जलयेरन्तरं पष्करद्रीपम्‌ । चकारात्परराणोक्तक्र-
मविरोधेऽपि भूम्याकारादिविरेषान्मतान्तरण न क्षतिरिति सूचितम्‌ । दधिद्ग्धोद्‌-
धिम्ये कुशं दधिस्नेहयोस्तथा कौच्चम्‌ । इश्चरसस्नेहज(हाज्य)योर्मध्ये स्याच्छाल्म-
उद्वीपमिति रष्वार्यभद्ोक्तम्‌ । कवणक्षीरदध्याज्यसे श्चमध्वम्बसागरेः । सप्तभिः सत्र
दैरन्तर्ीपेः षद्भिश्च संवृत्तः । शाकशाल्मलसत्कोदाक्रोश्वगोमेदपुष्करेरिति छषवसिक्षी-
केत्योपेक्षणीयम्‌ । समद्रद्वीपमानं तु-- वत्तान्यथि१ रेकुसंमितानि वडषाभिस्थानतो
भामयेससुस्वाद्‌म्भुधितो भवेति शफटान्युरध्व त्वमीभिरैवैः । सार्भृराररङ्कतिभिर्ह-
वैर्जटनिधे्मानं ततो दयक्चिभिदररदीपे पुष्कर्भैक्तके च खथयुगेभगे४०य्ब
मध्वम्बुधिः । मेमेद च रसाशन्धिभिश्दयुंजश्रः स्यदेक्षवाम्भोनिधिः कशं
सार्धनगेपऽधुमिर्धतनिधिः सार्धीदिषयुकांशकः ६२५ । साधंरिर्मगतरककसंमित्े-
` ६जदिप्कोदाष्टवयं दघ्नो वाहनगेऽरस्वथः<न्यमिरिमिः ७७: स्याच्छात्मल-
` स्थाघधिः । स्यश्न्दुगजः ॥ १ ।॥ २७ पयोनिषिरतः शाकं चे तकहिभिः. ८द
ू्णाडकै९०ैवणान्धिसंस्थितिरधोभागे शवश्योद्यः । वृत्तं ` प्चभिरंदध्व यवा.
व

न्द

५, | ५८ | गोलाध्य पि- |

मन्टा०-मृखतीं टिसेत्‌ । तावत्स्थानं तु दैत्यानां जट्येरन्तरस्थितमित्यनेन सेमकोक्त
ध्येयम्‌ ॥ २५ ॥ [पि क
श्दानीं जम्बुद्रापमध्ये गिरिनिवेशवशेन्‌ नव वण्डान्याह-
लढ्कादेराद्धिमगिरिरुदग्पेमकूटोऽथ तस्मा-
त्तस्माचान्यो निषध इति ते सिन्धुपर्यन्तदेष्यीः।
एवं सिद्धादुदगपि प्राच्छरङ्गवच्छृङ्कनीला
वषण्यिषां जगुरिह बुधा अन्तरे द्रोणिदेरान्‌ ॥ २६ ॥
भारतवषमिदं ह्यदगस्मार्किनरवर्षमतो हरिवर्ष ।
सिद्धपुराच्च तथा कुरु तस्माद्विद्धि हिरण्मयरम्यक्‌ वर्षे ॥२५॥
मास्यवांश्च यमकोटिपत्तनाद्रीमकाच्च किल गन्धमादनः ।
नीलहोटनिषधावभरी च ताबन्तराटमनयोरिलावरतम्‌ ॥ २८.॥
माल्यवन्जलपिमध्यवतिं यत्तन्न भद्रतुरगं जगरवधाः |
गन्धटजलराक्िमध्यमं केतुमाटकमिटाकटाविद्‌ः ॥ २९ ॥
निषधनीलसृगन्धञ्ममात्यकेरलमि टावृतमावृतमाबमो ।
अमरकेलिकृटायस्तमाकृलं रुचिरकाथ्चनचित्रमदहीतटम्‌ ॥६३०॥
अत्र भृगोटस्याधमुत्तरं जम्बदरीपम्‌ । तस्य क्षाराब्येश्च संधिनिरक्षदेशः ।
तत्र दद्म रमक सिद्धपुरं यमकोटिरिति पुरचतुष्टयं मपरिधिचतुथाशान्तरं किल
कथितम्‌ । तेभ्यः परेभ्यो यस्था दिशि मेरुः सोत्तरा । अतो दङ्काया उत्तरतो
हिमवान्‌ नाम गिरिः पवापरसिन्धुपयन्तदेव्याऽस्ति । तस्योत्तरे हेमकृटः । सोऽपि
पमुदरपयन्त्देव्यः | तथा तदुत्तरे निषधः । तेषामन्तरे द्रोणदंखा वषसे्ञाः ।
, वनाऽदौ भारदवषम्‌ : तदुत्तरं किनरवम्‌ 1 ततो हरिमिति । एवं सिद्धप्रा-

+न ॐ क,

` दुत्तरतः शङ्खवान्नाम गिरिः । दतः ध्ववारगेरिः । तती नीरगिरिरिवि।
स्तरे हिरण्मयम्‌ । ततो रम्यकमिति । अथ यमकंटिरुत्तरतो मास्यवान्नाम
गिरिः । स तु निषधनीटपर्न्तदैव्यः | तस्य जट्धेश्च मध्ये मदाश्ं वर्षम्‌ । एवं
रोमकादु्रतो गन्धमादनः । तस्य जदपेश्च मध्ये केतुमाटम्‌ । एवं निषधनीरठ-
प्‌ स्यवद्रन्धमादनेरावत्तमिखावतं नाम नवग्खण्डम्‌ ¦ सा खगेभपिः । अतस्त
` द्दकीदागृहाणि । रोष स्म्‌ ॥२५।२८।१९॥ ६ गी

भुवनकोश्प्रश्रः । #.

मन्दी ०-अथ कूलद्रीन्देव्यवान्तसर्रस्योच्तरदानार्थं जम्बुदरीपवर्वविभागं विवन्षः प्रथ
ष द्दाक्षमाणरूपत्रषाणि मन्दाक्रान्तयाऽऽह--लद्केति ।

अथ द्वीपावस्थानकथनानन्तरं छङ्कास्थानादुत्तरदिग्भगि मबवभिमुखो हिमगिरि

हिमालयपवतोऽस्ति । अस्मद्धिमाछ्यादुत्तरभागे मे्वभिपुखो दहेपक्रोऽन्यौ .
द्वितीयः पवतः । तस्माद्धेमकृठपर्वेतादुत्तरभगे मेवभिमुखोऽन्यस्त्रतीयो निषध-
पर्वतः । चकारस्तदन्तर्देशसूचकः । अन्यथा तयाणामेक्यापततेः । इतिपदस्य

सम्रात्तिदयोतकत्वादन्यस्तत्सरश्षावस्थितिकः पवतो मेवाभमुखो नास्तीति सिद्धम्‌ ।
नन्वेते पर्वताः किमाकारा इत्यत आह--त इति । त॑ उक्ताः पर्वता हिमा-
लयहेमद्टमिषधाख्या; सिन्पर्यन्तदेरघ्याः । ठवणसमुद्रपर्यन्तम्‌ । कलवणसमुदरोत्तर-
तावि देर््य दीर्घता येषां त इत्यर्थः । एतदुक्तं भवति । भमिगोटार्थं जग्ध
दीपं मेरयमकोटिरोमकगतपरिध्यधसूच्कतङ॒कलृदयात्मक्म्‌ । तच ठङ्कासंबन्धिराकल
एते त्रयः पर्वता रुङ्काकेन्दरकाभीष्टमागभ्यासारधत्रयोत्पस्तच्छक़लस्थरवणसमूद्रोततरतटसपु-
हाग्रदयवृत्तार्पाकायाः । व्यासार्धभागक्ञानं च-ठडकदेशादूध्वभागेऽङ्करामः परा-
श्ाढयैरारिखेवासमुद्रम्‌ 1 व्रचाधं तञ्ज्ञयमेवे हिमादविस्तष्टङकान्तरभारतं वर्षसंज्ञम्‌ ।
भयभ्चैवं साड्निभिः षदः स्यादरवृत्ताध तद्धमकराद्धिसंज्ञम्‌ । अन्तर्वि चेत्तथा
किनराख्यं भूयशरवं सार्धसाशेटवेश्च । वृतता्थं॑तनेषधाख्याद्रिसंज्ञं॑चान्तध्ं तद्ध.
रेर्नीमवर्षमिति रोमकोकतम्‌ । अथान्यामञ्चम्बुद्रीपस्य हाकलपर्वतावस्थानमाह--एव-
मिति । सिद्धात्पुराष्टद्धकाधःस्थत्वन प्रसिद्धसिद्धएरादित्यथः । उत्तरभागे पर्वभि-
मुखक्रमण शुर {वच्छुव्नीटाश्रयः पर्वताः । अपिशब्द्‌त्परस्परं व्यवहिताः । एवं
सिन्धपर्यन्तदै््य; । सिद्धपरङेन्द्रकाभीष्टव्यासाधत्रयोत्पन्नतच्छकलस्थलवणसमुदढोचरतट-
स्पष्ठामरद्भयवत्ताधकिाराः । एषां व्यासार्धमागमानं हिमाटयादितुल्यम्‌ । एवं सिद्धस्था- |
नकादप्यमीमिभगिः दूर्याद्रवृत्तखण्डत्रयं यत्‌ । स्थानानि स्युः ाङ्वच्छुक्लनीराख्या-
नामिति रोमच्छोक्तम्‌ । अथ पर्वतसंनिवेक्स्य प्रयोजनमाह~-वर्षाणीति । एषामुक्त-
लवणाग्षिपर्वतानाम्‌ । अन्तरे द्रोणिदिशान्‌ ॥ अन्तरे मध्ये दयोरवस्थिता ये त्रोणि-
देहाः, व्यवधानभूतभूमिप्रदाः ५ अन्तरस्थितप्रदश्स्य व्यवहारप्रयोजकाभिधानज्ञनार्थ
ोणिदेशा इत्यक्तम्‌ । तान्‌ । बुधा भूगोटतच्वन्ञा व्यासादयः । इह जम्बु-
दरीपसंबन्धिक्षकर्योः प्रत्येकं वधाणि । जरायुः । तश्रा च समुद्रहिमाटययोरन्तर-
भूमिरेकं वर्षम्‌ । हिमाटयहेमकूटयोरन्तरं दितीयम्‌ । हेमकृटनिषधयोरन्त्रं तृतीयमिति

६० गोलाध्याये-

भ०टी ०-रडकासंबन्धिराकले वर्षत्रयम्‌ । तदितरशकरे सम॒द्रशु्धवतोरन्तरभूिरेकम्‌ ।
शङ्भवच्छुक्छयोरन्तरं दितीयम्‌ । शक्छनीरुयोरन्तरं तुतीयमिति वर्ष्यम्‌ । एवं षट्धव-
धीणि । एतेन नीटनिषधान्तरे शकः ठदयान्तर्गतमूमिः पर्वतदे्याकारा मेरुमध्येकं
ष न भवतीति सूचितम्‌ । बध इत्यनेन ुराणप्रमाणम्‌ । यतो गोटार्षरूपे मेसरुमघ्ये
मेरुरोपणेन समीकृते पराणसंमतमादर्ाकारं जम्बद्रीपमत्पयत इति सूचितम्‌ ॥ २६ ॥
अथैतेषां नामानि दौधकवृचेनाऽऽह--भारतवर्षमिति ।

इद्मस्मादपिष्ठितं प्रत्यक्षसिद्ध प्रथमम्‌ । हि निश्चयेन पुराणप्रामाण्यादित्यर्थः ।
भारताख्यं वधम्‌ । अस्माद्धारतवषीदुचरभागे यदुद्वितीयं तक्िनरर्व॑षम्‌ । अतः न
रवर्षादुः्तरभागे त्रतीयं तद्धयिर्षम्‌ । एवं कल्काधिषठितजम्बुदधीपश्चकरे वर्षत्रयं प्रति-
बरादितम्‌ । तथैवेमेव सिद्धएरात्‌ ¦ सिद्धपुरसंबन्ध्यभष्टिसम॒द्रोत्तरर्तीरादित्यर्थः ।
यकारात्तदयिष्ठित जम्बुद्ी पाकर प्रथममुद्िष्ठम्‌ । कुरुसंज्ञं वप्॒विद्धि जानीहि त्वम्‌ ।
तस्मात्कुरवर्षादुत्तरभागावस्थितत्वेनोक्ते द्वितीयत॒तीये करमेण हिरण्मयरम्यसंज्ञे वर्ष
आनीहि ॥ २५७ ॥

ननु पुराणे अम्बुदरीपं नववषात्मकमुक्तम् तु त्वया षद्वषात्मिकसुक्तमिति

विरोधत्कथमत्र पुराणप्रामाण्यित्यतो रथोद्धतया<भ्-मात्यवानति ।

यप्रकोटिनगरात्‌ । चकारदुत्तरभागे । माल्यवान्पर्वतोऽस्ति । रोमकात्‌ |
चः समये । उत्तरभागे गन्धमादनः पवतः । किल इत्यागमे । आगमप्रमाणेनाङ्की
क्रियत इत्यर्थः । नन्वनयोः पर्वोक्तपव॑तसंगत्या तथात्वे लाघवात्साहचरयेण लङ्का-
सिद्धएराभ्यां एवाव प्रत्यकं पवंत्त्यतुश्यं किं नोक्तम्‌ । प्रथगुक्तो गोरवादत आह~-
नीटेतिं । तो मास्यवद्न्धमादनपर्वतो । नीलर ठनिषधावधी । अत्र मध्यस्थरै-
रुपदस्योमयत्र संबन्धान्नीटपर्वतनिषधपट्ताववधी ययोरतवितादशौ । चकारादृद्धयोः
करमेण नान्वयः । किल्केकरय द्रयोरन्वयरतेन । रत्पराम्याम्‌ । कार्ये मेरदु-
तकैविपदेयङेठान्तः पर्व॑तास्ये हि रेखे 1 प्राकरंस्थानान्मात्यसंज्ञोऽपरस्या गन्धाख्यः
स्यादप्यमीषां विदध्यात्‌ । संविरतारो भागयुग्मेनेति रोमकोक्तेयमकोरिरंटग्रसमुद्रत-
टानर्वभिमुखे पादोनेकषष्टयेकान्तरे निषधनीृपर्वतयेरन्तरे माल्यवान्प्वत्तः । एवं
रोमकरुलग्मसमद्रतरान्मेवभिम॒खे तद्धागान्तरे निषधनीरप्रदेशान्तरमितो गन्धमादनः पर्वत
इत्यर्थः । तथा च पूरवोक्तप्वताकारत्वाभावात्प॒थगुक्तरिति भावः । ननु पर्बतद्वयो-
कत्याऽच पुराणप्रामाण्यं कथं सिद्धम्‌ । नहि ताभ्यां षढतिरिकतवर्षसिद्धर्येन तस्ति

पुवनकोरप्र्नः। ६
भ०टी०-द्धिरत आह-अन्तरारमिति । अनयोर्माल्यवदन्धमादनयोरन्तरम्‌ । भृम्यैकदेशरूपं `
मेरुमध्यकमिकाव्रतसंज्ञं वर्षम्‌ । तथा च षडतिरिक्तवषसिदृध्या प्रमाण्यं सिद्ध
मेवेति भावः ॥ २८ ॥ अथ+ ` न ५.
` ननु तथाऽपि नववषसिदध्या कथमत्र तत्प्रामाण्यमित्यतो रथोद्धतयाऽऽह-माद्यद-
विति । माल्यवत्र्वतङबणसमुैकदेमायोरन्तः स्थितं तद्भखण्डं तच्छकर्वयसंपिस्थं नी- `
रनिषधयोरन्तररूपं तुकारद्धर्ष भद्रश्वरसज्ञम्‌ । बुधाः पौराणिका भूगोटतच्वज्ञाः १
प्रोच्चः । गन्धब्दे नामेकदेशे नामग्रहणान्धमाद्नः स चासौ दैलश्च । जल
ररिर्चणससद्रस्तयोरन्तरे वर्तमानं यद्भखण्डं इकरद्यसंधि्थं रट मेषधयोरन्तश
रूपम्‌ । इठाकलटाविदौ भूगोटाश्रितसूषष्मयुकतिन्ताः । केतुमारसंे वर्षमून्ुः ।
तथा चन्र पुराणाभिमतनववष्रणां प्रातेपाद्नात्पराणप्रामाण्यं स्वतः सिद्धपितति
भाषः ॥ २९ ॥ । ५
ननु माल्यवद्रन्धमादनपर्बतान्तरत्वेनेवठाव्रतप्रतिपादनमयक्तम्‌ । तस्थ निषधनी-
सपर्वतयोरभ्यन्तरेऽप्यवस्थानादित्यतो दतविम्बितवृततेनेढावतं विशाद्यति--निषधेति
निषधनीरो प्रसिद्धौ । सुगन्धो गन्धमादनः । माल्यो मात्यवानेतेश्वतुर्भिः
पर्वतेश्वतुदिश्चु, आव्रदमावरणं संजातं यस्येत्येताहृशषभिरावुतं वर्षमलमत्यर्थ॑मतिदयेने-
त्यर्थः । आबभावोभत । वर्तमानेऽपि भतप्रयोगा भतकारपंबन्धायुक्तः । तथा
च॒ नीछनिषधयोरेवान्तरेणेतदुक्तौ मद्राश्वकेतुमाटयोरपीछवरतत्वापत्तिस्तद्वारणार्थ गन्ध-
माद्नमाल्यवतोरप्यन्तरत्वेनेरवतोक्तियवश्यकेति ठाघवात्तयेरिवान्तरेणेछावुतोकिर्थंक्ता ।
तदुक्त्यैव सिद्धेरिति स्पष्टम्‌ । चतुःपवतान्तररूपमिखाघतं सिद्धमिति भावः ।
नन्वावरणेनेलवृतस्य का वा शोभेत्यत आह--अमरेति । अमराणां देवाना : रहः-
क्रीडार्थं यानि कुलायानि ग्रहाणि तैः समाष्ूलं व्याप्तम्‌ । तथा चनेकरत्नसु-
वर्णादिरिचितगहग्रभासंघातक्नोभायमानेखावतस्य स्वत एव शोभेति भावः । ननु देवैरपि
तत्र ऋीडागरहाणि कृतः कृतानि कथं चान्यत्र न कृतानीत्यत आह--रुचिरेति ।

ङुविरं सोभायमानं च तत्काश्चनं सवर्ण तेन चिरि मह।तह भूप्रदेशो य्यताह-
कमिडावतम्‌ । तथा चान्यस्मिन्वष् सुवणभूमित्वासंभवाद्नेकरत्ननिचयराचद्वग

णामनैवाविद्सलोभायमानत्वसमवेनाऽ<वतत्वन रहःस्थानत्वाच्चात्रव. ग्रहाणि कृतानीति
भावः ॥ ३० ॥ द

इदान मरुसस्यानमाहर्‌-
दृह हि मेरुगिरिः किल मध्यगः कनकरत्नमयच्िदराल्यः।

&२ गोलाध्याये-
दहिणजन्मकुपश्चजकर्णिकेति च पुराणविदोऽमुमवर्णयन्‌ ॥६१॥
विष्कम्भरोलाः खलु मम्दरोऽस्य शगन्धरौरो विपुलः सुपाश्वः।

तेषु कमास्सन्ति च केतुवरक्षाः कदम्बजम्बृवटपिप्पलाख्याः॥६२॥
जम्बृफलामलगलद्रसतः परवृत्ता जम्बूनदी रसयुता ग्रदभूत सृवणम्‌ ।
जाम्बूनद हि तदतः सुरसिद्धसं पाः दाश्वपििबन्त्यमतपानपराङ्खास्तपर्‌ ।
बनं तथा चे्रथं विविननं तेष्वम्सरोनन्द्ननन्दनं च ।
, धत्याहयं यद्धुािष्टत्सुराणां भराजिष्ण वेभ्राजमिति प्रसिद्धम्‌ ॥
` सरांस्यथेतष्वरुणं च मानसं महाहृद श्वेतजल यथाक्रमम ।
सरःस रामारमणश्रभालसराः सरा रमन्ते जठककेटिखालसाः६५॥
स॒द्रनकाओ्चनमयं शिखरत्रयं च मेरो पमरारिकपुरारिपएराणि तेषु ।
तेषामधः कहतमखन्वलनान्तकानां रक्षोम्बुपानिलरारीङपुराणि
व 3०१ =, चा ॥ ३६ ॥
` तस्येखाव॒तस्य मध्ये कनक्रलनमयो मेरुगिरेः कर्णिकाकारस्तरेव देवानामा-
खयम्‌ । तच मेरावुर्परि रिखरवयम्‌ । तेषु शिखरेषु मुररेब्रह्मणः पुरारेश्च पराणि
सन्ति । शिखराणमधः समन्तादिन्दरादिरोकपलानां पुराणि सन्ति । अथ
भेरोषिष्कम्भरेटा इत्याणारपवताः । यस्यां दिशि यमकोरिस्तदिक्पमतिमन्द्रसु-
गन्धविपृरसूषा्धा दश्च सन्ति । मन्द्रे कदम्बः केतुवक्षश्ैषरथं वनमरुणोईं
सरः । सुगन्धरोमस्तके केतुवक्षो जम्बूः । येनेदं जम्बदरीपमुच्यते । नन्दनं वनं
मानसं स्रः । विपुखशेटमस्तके केतुवृक्षो वटो पृतिर्वनं हाहं सरः । सुपर्व
मस्तके केतुवृक्षः पिप्पलो वैभ्राजं वने शरेतोदं सरः । रेषं सुगमम्‌ ॥३१।३२
॥ ३३ ॥ ३५ ॥ ३५ ॥ ३६॥
म०-डटी०-ननु देवानां स्र्वासित्वेन भूभौ तद्वस्थानाश्रवणात्कथमन तेषां गृहाणि संभ-
वन्तीत्यतो दतविलम्बितवुततेनाऽऽह--इेति ।
इह । शटाव्रतवषे । ` किल निश्चयेन । हि यस्मात्‌ । मेरपर्वतो मध्यङे-
नदस्थितोऽसत्यतो भमो देवानामवस्थानं न विरद्धमिति भावः । ननु तस्यलावृत-
क्स्थानं कि मानमत _आह-कनकरत्नमय इति । तथा चेलातमरवोः कनकर-
लमयत्वनातिचतुरसर्टराचतस्यागानुमान प्रमाणम्‌ । योग्यं योग्यायेत्य॒क्तश्वेति भावः ।
नन तथाऽपि मेर्ववस्थानात्कथं देवानामवस्थानं सिद्धमत आह- त्रिदार्य इति ।
तृतीया द्ा युवत्वं येषां सदाऽस्तीति चरिद्ाः । निदा विबुधाः सुरा इत्यभिधान

मविनंकोरेप्रशचः। ६६

भच्दी०-देवासषामाख्यो गृहरूपः । तथा च मेरौ तदवस्थानसिद्धिद्ररिरधतैऽप्यवस्थान-
मिच्छागतीनां तषां नाद्धवयमिति भावः । किचि ततापि भारतमेव वर्ष कमक्षे-
त्रमन्यान्यषट वर्षाणि स्वर्गिणां पण्यशेषोपभोगस्थानानि मोमानि स्वगगपदानि व्यपदि-
दान्तीति भागवतोक्त्या तदघस्थनेऽपि स्व्वासित्वमविरुद्धमिति । ननु देववस्थाने
बाधकाभवेऽपि कचियोग्यायोग्यानुचितसंबन्धद्रानादिखावते मेवेवस्थानसाधकानुमाना-
सिद्धौ. तत्र तद्वस्थानं निष्प्रमाणमित्यतः पुराणमेवात्र प्रमाणित्याज्ञयेन स्वोपेक्षा-
विषयं पुराणोक्तमेसवर्णनं निबध्नाति द्रहिणेति + पराणष्िदो व्यासादयः । अभ्रम्‌ ।
मरुपर्वतम्‌ । द्रहिणजन्मकुपद्मजकार्णिका । दिस्य ब्रह्मणो जन्मोत्पतिर्यस्मात्‌ ।
तद्िष्णनाभिकमटम्‌ । तद्रूपकम्‌ । पृथिक्रीपद्यम्‌ । तस्माज्जाता । तत्संबन्धिनी-
त्यथः । या कर्णिका कमटोदुरान्तःस्थिता पीतवर्णा केसरावरृता प्रसिद्धा । अ
मेरुपृष्ठे बरह्मण।ऽवस्थानात्तत्पयन्तं वणनस्िद्धयर्थं दुदिणजन्मेति हठादरुपाच्तम्‌ । तथा
चोत्यत्तिकाले यथा विष्णनाभिकपमरस्थो व्रह्मा तथैव सृष्ठिकाटे पथिवीकमरकं.
गिंकाधिष्ठिते ब्रह्मेति बोतितम । इत्येवं कर्णिकाव्वेन । चकारत्षुरद्कररकमम्भवेकङ्क.
तत्रिकूटशिशिरपतगरुचकनिषधासनातासकापटराङ्खवदयजारुधिहंसषमभनागकलञ्नरनारदा-
दयो मेरोः कर्णिकाया इवे केसरभूता मूलदेशे परस्तिः । प्रक्रुत्या इति भाग
वतेक्त्या सक्ेसरा कर्णिकेत्यश्ः 1 अवर्णयत्‌ वर्णयन्ति स्म ॥ ३१ ॥

ननु मेरेः कणिकाकारवेनात्युस्चत्वास्च मूलणरदेदो भाराक्ान्ततया भप्रत्वाप-
भिरित्यतस्तद्रुचर विदोषान्तरं चोपजातिकयाऽऽह-- विष्केम्सेति ।
ख़ निश्चयेन । अस्य मेः । किष्कम्भर्ेरा आधारपर्वताः । चतुदिश्
षतन्त इति शेषः । के त इत्यत आह-मन्द्र ईति । पूर्वदिशि मन्दरः
मुगन्धरोलः पूरोक्तगन्धमादनपधतातिसिकि दक्षिणदिशि पश्चिमे षिपुलः,
उत्तरस्यां सुपाष्व॑ः । अथ पर्वतव्वेनाभिख्ानां परस्परमितरमेदन्षापकध्वजधृक्षानाह-~
तेष्विति । आधारपर्वते्र केतुवक्षा च्वजवरक्षाः कमात्‌ । मन्द्राद्यक्त्करेमात्‌ ।
कदम्बजम्बुबरपिप्पलास्याः सन्ति । चकारादाभ्रादयोऽ्यन्ये सम्तीत्यर्थः । त्था
च॒ व्यासर्द्धान्त-~-विष््म्भा रज्वता मरोयाजनाय॒तमरच्छिताः । परवण भन्दरो
नाम दक्षिणे गन्धमादनः । विपः पश्चिमे वार्थे क्पाश्वेद््योत्तरे स्थितः । कद्‌-
म्वतेषु जम्धूरव दरपिप्यरे एव च । एकादशतायाः्यः पादपा गिर्कितव इति ॥२२॥

देवत । परमिंलव॒तं सवर्ण॑भिकं कुत हत्यतस्तदुत्तरं वसन्तदिषठकयाऽऽह~

जण्कुखविं ।

६४ गोटाध्याये-

भज्दी ०-जम्बृवक्षस्य महतो यानि महान्ति फडानि सुपक्वानि तेभ्यो ऽमलः स्वच्छो
यो गरलच्यवद्रसस्तस्मादेकीमावायन्ना जम्बुनदी । प्रवत्ताऽभूदित्यर्थः । प्रत्‌ ।
इठावतवर्षभमिसबन्धिनी मृत्तिका । रसय॒ता । नदीरपय॒ता । सवर्णस मूत्‌ । नन्विदं
दुताऽवगतपित्यत आह---जाम्बृनदृपिति । हि यस्मात्कारणात्‌ । तत्सुवणम्‌ ।
जाम्बुनदुमाभेधानमन्थे प्रसिद्धम्‌ । तथा च जम्बूनदीसंबन्धि जाम्बूनद्‌मिति व्युत्पत्त्या
जम्बूफलढानां महाप्रमाणानां सरवत्रेतस्ततस्तमैव पतनसंभवात्तन्नामकसंभूतनयास्तदमित
सच्वात्तद्रससंबन्धेनेठावतभूमिः स्वणमरयीति रुचिरकाश्वनचिच्रमहीतटमिति प्रागुक्त
यकूमत एवाप्य वक्षस्येतरेभ्योऽतिरायितत्वदितन्नासकमेतदद्वीपमिति भावः } अतत
एव देवाप्तद्रसयानं कुर्वन्तीत्याह--अत इति । तद्रस्षयोगान्मृत्तिकापरणामस्य
स्वणत्नन सञानादृत्यथ, । सुरस्द्धसवाः । राश्वान्नत्यम्‌ । त जम्बृफटामलरसं पिवन्ति ।
नतु तेषापप्रतमेवोत्तमं पष्य पथ्य मिति कथमेनं पिबन्तीत्यत आह-- `
अभ्रतपानपराङसला इति । एतद्रस्पानेनास्माकं शरीरं॑पवर्णमेव भवतीति मला
संजातप्रतीतिका अमरतादप्यधिकमेनमास्वादेन गणयन्तोऽमृतपाने विगतस्पहा भधन्ती-
त्यर्थः । तथा च व्यासतिद्धन्ते--जम्ब्रीपस्य सा जम्बूनामहेतुर्महामुने । महागज-
प्रमाणानि जम्ब्वास्तस्याः फलानि वै । पतन्ति भूभतः षे शीर्यमाणानि सवशः ।
रसेन तेषां प्रख्याता तत्र॒ जम्बूनदीति वे । सरित्पवर्तते साऽपि पीयते तत्र
वासिभिः | न ष्ठेदो न च दौर्गन्ध्यं न जरा नेद्धियक्षथः । तत्पानस्वस्थम-
नसां भूतानां तत्र जायते । तीरमुचद्रसं प्राप्य सुखवाथुविशो(शो)षिता } जाम्बुनद्‌ स्यं
भर्वति सवर्ण सिद्धभूषणमिति ॥ ३३॥.

अथ वृक्षाणां घनन्ति्गतत्वेन षनान्युपजातिकया<ऽह--वनमिति १
तेध्वाधारपरतेषु । इति प्रराणोवत्या प्रसिद्धं सर्षावगतं वनम्‌ । उयानम्‌ |
| = एधा । उकतवृक्षश्रयीभूतम्‌ । भमेणासिति । तन मन्दरपर्वते चैत्ररथं नाम।ऽऽभ्रपं
कारकम्‌ । दुक्षिणभागस्थगन्धमादनास्याधारपर्वते । अप्सरोनन्दननन्दनम्‌ । अध्सरसां
द्वङ्गिनाना रहः कडाविहारावलोकनादिना नन्द्यतीत्यप्सरनन्दनं तश्च तक्नन्दनं
तदासख्यटुयानामत्यथः । चंकारादन्यान्यपि विषिधानि वनानि सन्तीत्यथः
विपुटपनते ध्रतिसक्ते वनम्‌ । ननु दैषोधानानि भवन्ति चत्धारि । गन्धनं ४
प्य वन्राजक सवताभद्रामिताति भागवतोक्त्येतदधिष्ठितं वनं सर्वतोभद्धमित्ति कथ
` . एतिरुतकपुक्तमते आह--यदिति । यदि नन्दनं स्पतोभद्रास्यं स्रराणां

ककेषु । तथा च दत्यतोपद्रधन्रस्तानां पष्टायनपराणां देवानामेतदरन इह )

भवनकोशभश्ः । ६५

भज्टी०-भद्रं कल्याणं यत्रेति व्युत्पच्याऽवगततन्नाम्ना धतिर्भवति 1 तयां तत्रावस्थानं
भवत्यतो मया ध॒तिसं्ञम॒क्तमिति भावः । सुपार्श्वे वेभ्राजसंज्ञम्‌ । भराजिष्ण । अनेकमयुर-
हसद्युकसारकापरभतादिपर्निविरचितनानाकूजितादिमिः रोभायमानम्‌ । चैत्रस्थं नन्द्‌-
नकं धरतिववेभाजवनानि च करम इत्यक्तेश्च ॥ ३४ ॥
ननु वनानि विना सरोवरं न॒ भान्तीत्यतः सरोवशणि वंशस्थेनाऽऽह--सरांसीति
अथानन्तरमेतेषु वनेषु सरांसि सरोवराणि यथाक्रममुक्तक्रमेणारुणादीनि सन्ती-
त्यर्थः । चकारादुन्यान्यपि वर्तन्त इत्यर्थः । तत्सद्धावे पुराणं प्रमाणमिति देव-
जलकीटास्थानतेना<ऽह--सरःस्िति । उक्तसरोवरेष॒ देवा रमन्ते । जलकीडां कुर्व
न्धीत्यर्थः । कतो जल्मडां कृवन्तीत्यत आह--जलकलिलारसा इति । परस्य-
रजलकणसिचनजटमञ्जनादिनानाविष्नलरकीडास॒ कर तान्तःकरणास्तदिच्छावन्त इत्यर्थः|
इच्छाऽपि कृत इत्यत. आह--रमारमणश्रमारसा इति । रमाः स्वाद्धनास्ताभिः
सष्॒ रमणे कीडने सुरतादिकं तेन संजातो यः श्रमस्तेनाटसा व्यापारान्तराक्षमा
इत्यर्भः । तदपनोद॑स्त॒ जटकीड्येतिं तदिच्छा जायते । तथा च येष्वमरपरि
बाः सह रुरट्टनाटलामयृथपतय उपदेवगणेरुपगीयमानमहिमानः किङ विहन्तीति
भागवतमत्र प्रमाणामितिं भावः ॥ २३५4 ॥
अथ प्रसङ्गादसन्ति मेधं सरसिद्धसंघा इतिं पुवोक्तं साधारणं विनेषतोऽवग-
मार्थं षसन्ततिरकया विशद्यति--सद्रत्नेति । |
स॒द्रत्नकाश्चनमयै समीचीनरत्नकाशनाभ्यां घटितं तन्मयं शिखरत्रयमस्ति । चका-
रादन्यान्यपि शिखराणि सन्त्यत एवायं रत्नसानुरभिधीयते । तेषु शिखरेषु मुर
रिकिपुरारिपुराणि । एकस्मिन्‌ शिखरे मररेकिणोः पुरं वेकुण्टाख्यमस्ति । द्वितीयशशे-
वरे छस्य ब्रह्मणः पुर॑ शातेक्रुम्भाख्यम । ठृत।यश्िखर रिवलोकाख्यम्‌ । तेषा-
पुक्तपुराणामधीभागे मेरावष्टदिशास्वभितोऽसंस्यानि पुराणे सन्ति । केषामतो नामा-
न्याह--शषतमसति । पर्वभाग इन्द्रस्यामरावतीपुरम्‌ । आभ्नेयमगि बहनेस्तेजोव-
व्याख्या । दक्षिणमगे यमस्य संयमिनी । नैकत्यमागे राक्षसस्य कष्णाङ्गनाः ।
पश्चिमभागे वरुणस्य श्रद्धावतीं 1 वायन्यभा वायोगन्धवती । उत्तरभागे महोदया
शश्चिमः सोमस्य कृबेरस्येत्य्थः । वेदे सोमपदेन तद्भिधानप्रसिद्धेः । ईश्ानभागं
शस्य महेश्वरावान्तरमेदस्य यज्ञोवती परी । दिक्पाानामष्टानां तवधोभागे
स्वस्वदिक्चि पुराणि सन्तीति तात्पर्यर्थः 1 चकारान्मध्यमागे सिद्धानां स्थितिरिः
यर्थः ॥ ३६ ॥ ` ध

६६ गोलाध्याये-

तान्य विशषमाह-
विष्णपदी विष्णपदात्‌ पतिता मेरा चतुधाञ्स्मात्‌ ।
विष्कम्भाचटमस्तकरास्तस्रःसंगताऽऽगता वियता ॥ ३७ ॥
सीताख्या भद्राश्वं साठकनन्दा च भारत वषम ।
चक्षुश्च केतुमालं भद्राख्या चोत्तरान्‌ कुरून्‌ याता ॥ ३८ ॥
था कर्णिताभिलमिता दशा स्पृष्टाऽवगादहिता परीता ।
उक्ता स्थता स्तुता वा पुनाति बहुधाऽपे पापेनः परुषान्‌।३९
यां चिति दाठिताखिलबन्धा गच्छति बल्गति तलितुसय
प्रा्ततटे विजितान्तकदूतो याति नरे निरयात्‌ घुरटाकमर्‌ ॥ ४०।
ग्धं यामीतयुपकमं कु्ैत्यपि नेरे तस्य पितृणां नरकस्थानां यमपाराबन्धा
ुटयेन्ति । अथ गच्छति माग्ने वतितरो वस्गन्ति । अस्मत्कुख्जो गद्कः
गच्छति । अतोऽस्माकं दुष्ृतकविच्छेद्‌दृष्वेगतिभंविष्यतीति हर्षणोततन्ति
अथ पापतरे गङ्खासनस्थिते सख्कूटने गङ्काबटेन मुषटिषातादिमिरन्तक्ता-
निवा देवटोके यान्ति । एवेविधाया गङ्धमया मन्दाकिन्याः किमन्थदर्यः
इत्यथः । रेष स्पष्टम्‌ ॥६५॥६८॥६९॥४०॥
मर०टी०-अथ प्रसङ्काद्धगवच्चरणारविन्दुस्मरणोपस्थितायास्तन्मकरन्द्प्रवाहरूपगद्कयाः रा
णप्रसिद्धनरिलोकागमनं रवजन्मपाण्डित्यवाजिलासकृताथतासेपादनार्थ अन्थसमापिप्रचयप्रति-
अन्धकीमृतविधघ्ननिवारकमङ्गलाचरणाथ च विवद्ुः प्रथममाधारपर्वतेषु गद्धागमन-

क +

म्री व्याऽऽह--विष्णपदाति ।

चिष्णप्ठौ विष्ीश्चतुभृजस्य वेकुष्ठाधिवाकसिनः पदं चरणारविन्दं तस्येयं
तेत्संबन्धिनी गह्य । विष्णपदात्‌ । विष्णोः पीताम्बरस्य पदादकुण्ठस्थानान्मेरै
उपरितिननामे मण्डरकारे मध्ये प्रवाहरूपेण पतिता । अस्मान्मेरोः सकाशात्‌ ।
चतुधा । आत्मान प्रवाहरूपेण च्तुर्भदात्मकं सपाय समस्थलेु जंलपरवाहस्याने-
कतवंसंभवात्‌ । वियता-आकाङमागेणाऽऽगता सती । आधारपर्वतोपरिमागेस्थिपस-
मीचीनप्रगुक्तारुणाधिसरोदरेषु संगता संटग्ना । यन्न विष्णपदमाकाक्ं तत्रस्था वेयङ्गङ्धग
मन्दाीकेना । विष्णपदाद्‌ःकाङ्चादिति तन्न । पर्वापरग्रन्थसेगत्यनुपपत्तेः । किना कारणं
परमन्वरसबन्ध्यथापलापकतुः सवजनतिररकारसभवाच्च ॥ ३५७ ॥

अथय जम्बद्वापपव्जतास्पादनाथमिव जम्ब पजभमत आगतेति गात्याऽ्ह~सालत्तं
सा पराणाद्यादतमहिमा गृद्ध | मरपूत्तभागस्थप्र वाद्रूपेण इणसरोषरमिटनंद्रार।

भुवनकोशपरश्चः। ६७

भ१ टीर-सीताछ्या । मेयः पूर्वभागस्थमिहव्रतप्देशं पवित्रीकरत्य भद्राण्ववर्ष प्रति याता ।
पम्मागेण प्वतादिमेदनं संपादय लवण्समद्रं गतेव्यर्थः । मेतचोरदक्षिणभागातप्वाहमस-
क्रगद्धगा मानससरोषरसंगततयाञलकनन्दा । भारतं वर्षमस्मदधिषठितभारतवर्मार्गेणः
समुद्रं मिषता । चकाददृक्चिणभामस्थेछाघ्रतप्देशहरिवपेकिंनरर्षाणि रसंष्ठाव्येत्यर्थः ।
पश्चिमभागगतप्रवाहयतमकगद्घा महाहदसंट्रा चक्चराख्या केत॒माम्‌ । चकारातश्डि- `
मभागस्मेलवरततप्देश पित्यर्थः । तन्मार्मिण स्रु गता । उत्तरप्वाहाककगङ्खेकदेश्च-
रूपा श्वेतजष्टसंयुका भद्राछ्या । मरोः सकाश्चादुत्तरस्थितात कृरूम्‌ दृक्रान्‌ । चका-
रात्समूद्रं गतव्यथः । कुरूनिति बहुवचनेन मेङ्ततरभाग्थेलावृतरम्यहिरण्मयकुरुवषं-
प्रदेशमारणेत्यर्थः ॥ २८ ॥

अथ सेत्थनेन सूवितं महिमानं गत्याऽऽह--येति ।

या गढुग विष्णापादारविन्द्मकरन्दरूपा । आक्रर्णिता श्रता । अभिराषिता ।
इच्छा विषयीफत 7 1 फकासस्य प्रत्येकं स मन्यः । हा स्वरग्भ्यां सादरमवली-
किंता । स्पृच शरीरेकदेक्षेन संस्पद॑विपरयीकुता । अवगाहिता निखिरुशरीरावय्वरगङ्गा-
जलस्याऽऽरोढनं तद्विषर्याङ्िता । परीता जरठपानेन रसनाविषयीकृता । उक्ता
गद्वेति तात्वेष्टपुराभ्यामुन्नासिता । स्मृता ध्यानविषयीङता । स्तुता नानावि-
धतत्स्वरूपवर्णनविषयीकरता । बहूधा । अनेकशः । पापिनो महापातकोपपातका-
यश्रितान्‌ पुरुषान मनुष्यात्‌ । अपिरब्दासायाश्चत्तानधिकार्पापिमनुष्यानि-
त्यर्थः । पुनाति बहुप्रकारेण पापनिरासद्ाराऽतिद्खद्धान्‌ करोति । पवित्रतासंपा-
दनोत्तरं परमेश्वरसायज्यं स्वतः सिद्धम्‌ । सुकृतिनां त॒ किमाश्चर्यम्‌ ` । अचाऽऽक-
[नाय॒क्तक्रमणोत्तरत्र पूर्वोक्तस्योप्जीव्यत्वम्‌ । यथा श्रवणानन्तरं तद्भिराषस्तद्‌-
नन्तरं दनच्छेत्यादीति सूचितम्‌ । अथ श्टेषेण श्ङ्कारा्थः । या कान्ता मुख-
तपूर्णशरन्चन्द्रोक्तक्रमविषयीक्रता । वहुघा<त्यन्तम्‌ । पापिनः कामाभित-
प्ाननुरागिणः पुरुषान । पुनाति तद्विरहानटजनितदुःखापनोदनद्रारा सखय-
तीत्यर्थः ॥ ३९ ॥

अथात्युत्कटमहिमान्तरं दोधकत्वेनाऽऽह-- यामिति ।

नरे मनुष्ये । याम्‌ । गङ्ख प्रति चिति यामीत्युपक्रमं क्वेति सति ।

तव्पित्संः । तस्योपक्रमयुक्तमनुष्यस्य । पितरः स्वपित्रपितामहप्रपितामहाद्यो माता-
दयः श्व्खारादय इत्येषां संग्रहार्थं संघोपादानम्‌ । दटितः;सल्बन्धो दलिताः खण्डिता

असिरुबन्धा यस्यासा } तत्पि्णां यमदूतनिनद्धपास्तुटयन्ति । अनेनोपक्रमभेङ्ख

द गोकाध्याये-

मज्ठी०-ृते पनस्तानिवन्धनं भवतीति पापं सूचितम्‌ । गच्छति मार्भसंलमे सति ॥ `
वल्गति । तच्यित्रसंघोऽस्मकुरजे गङ्ख गच्छतीत्यस्माकमितो दुष्कृतकं मविच्छेदास्मुर-
टोकवासोऽविलम्बेन भवतीति मत्वाऽ<नन्दति । एतेन मागत्पिरावर्तने पुनरतघां
चदसं भवतपत्ययिकं पापं स॒चितम॒ 1 प्राप्ततटे । प्रां गङ्गातीरं येनेतादृशे कुटजे
विजिताः पराभाविता गद्काबलेन मष्िवातादिभिरन्तकदूता यमकिंकरा य्नताहश्यः
पितुगणः सेन्निरयान्नरक लोकाल्स॒ररोकं प्रति गच्छति । मज्जनादौ यत्फटं तद्‌-

निर्बचनीयमित्यपि सूचितम्‌ ॥ ४० ॥
इदानीं भारतस्यापि मध्ये नव खण्डानि सप कृराचरटाश्राऽऽह-
० = 9 ८
एन्द्र कृरारुहकेट कंक तान्र्पण
[प्‌ [ [भ
मन्यद्वमास्तमदतश्च कुमारकाख्यम।
। र ह ६ ५.८
नागं च सोम्यमिह वारुणमन्त्यखण्ड
। | # क = ॥ १
गान्धर्व॑संज्ञमिति भारतवषमध्ये ॥ ४१॥
९, थ्‌ क (न च कु ~. प
वे णव्यबास्यतारहक कमारकसख्य
कोषेषु चान्त्यजजना निवसन्ति सर्वे ।
महेन्द्रट्रक्तिमलयक्षकपारियनाः `
2 | |
सद्यः प्रावन्ध्य इहं सतत कुलाचलास्याः ॥४२॥
स्पृष्टय्‌ ॥९५१॥ ९२॥
म०्दी०-अथ. भारतवषंस्य नव खण्डानि वसन्ततिटकयाऽऽह--णेन्दमिंति ।
इह । अस्मदृधिष्टिते मारतवषंमध्ये । ठवणसमुद्रोत्तरतटहिमाबोरन्तराल्प्देशे ।
किल ` निश्चयेन । इत्युक्तक्रमेण यमकोस्यािमुखहिमाव्यगरप्परवप्रदक्ञाद्रोमका-
भिमखहिमाग्यग्रपश्चिमभागपरयन्तं दक्षिणोत्तराणे तिर्यगरपाणि खण्डानि । तत्र प्रथ
ममन्द्र॒॑रुण्डम्‌ । द्वितीय कशेरखण्डम्‌ । अन्यत्ततीयं ता्रपर्णं खण्डम्‌ ।
अतोऽनन्तरम्‌ । चतुथं गभरितमत्खण्डम्‌ । चकारादेतदनन्तरं कुमारिकाखण्डं
पचमम । चकाराद्रमात्पर षष्ठे नागखण्डम्‌ । अनन्तरं सौम्यं खण्डं सप्तमम्‌ |
अनन्तरमष्टम वर्णं ण्डम्‌ । अन्त्यरूण्डे नवमखण्डं गान्धर्वीख्यम ।
अनन दरम नास्तीति स॒चितम । तथा च व्य सासद्धान्त--भारतस्यास्य वर्षस्य
नव 0 भद्ान्नरामय । इन्दद्वापः करोरश्च ताम्रपर्णो गभस्तिपान । नागद्वीपस्तथा
म्या मान्धवस्त्वथ वारुणः । अयं तु नवमस्तेषां द्वीपः सगरसंवत दृति 1

+,

भुवनकोकशप्रश्रः । ६९

भज्टी०-न चास्मिन्वचने गान्धर्ववारुणन्यत्यासदङ्नात्कथमावचार्योक्तक्रमः ६: सगत इति `

वाच्यम्‌ । रेन्द्रं कशेरसं्ञं च ताभ्रपर्ण गभस्तिमत्‌ । कुमार्किख्यं नागं च सोम्यं
वारुणसंस्ञकम्‌ । गान्धर्वमिति खण्डानि नव ज्ञेयानि भारत इति वृद्धवसिषठोक्तेः ।
अव्र लद्कादेश्ञातपू्वापरयोः समुद्रप्रवाहयोदक्षिणोत्तररूपत्वात्कृमारकाखण्डं पूर्वादिदिक्‌-
समृद्र्पृष्टमतो द्वीपम्‌ । अन्येषामपि दक्षिणभागे समुद्रस्पश्चदरद्रीपत्वम्‌ । वरुणस्य
पश्चिमेत्वाद्ररणमन्त उक्तम । अस्िन्वर्षे भारताख्ये हिमाद्धिक्ाराम्भोध्योः संयतः
सा्धव्न्वि १६ । भगा दुयाः सागरे; तच चिह्नं भूयः ,.रोले: कथिदे्भागाः
प्रदेयाः । मध्ये रखाचिह्लमस्मिन्विदध्यालाकूपश्चात्स्तः खण्डक; द. तथेव । भूयो
लङ्ागामिसत्रेऽद्कपक्षंररश्वह्नं कुत्वा साङ्चिसपतान्धिमिश्च ४७ । शठे तस्मा
दरेखिकाचिह्लमेवं पश्चात्कार्ये . संय॒तिभ्यां ततश्च । :' चिह्ने, कार्ये भूपभाश्द्गेष्च
रोके ताभ्यां सूत्रेणैव खण्डे विभाज्य । एवं खण्डान्यन्धिसंख्यानि भत्ीश्ेले
कार्ये प्राग्यतस्तद्धिमाद्रौ । भगेरकेः १२ सार्धषटर्वा रदहुसंख्येरेवं , पश्चाद्रतिकाभ्यां
पृथग्द्र । सूत्रे धार्ये मध्यमे खण्डकानि वीण्येवं स्य॒श्चाङ्कसंख्यानि तत्र 1 तेषां

नामान्यङ्कयेदेन्द्रपर्वाण्येवं ;; सम्य॑वद्त्तिकादीनि : भानि ।. मध्ये ¦ कुमारैष्कटं तथे- ;

न्द्र्चमिन््राख्यमगन्दिंश्ि तभ्नपर्णम्‌ । गभस्तिमयामगतं ~ च वारुणं रक्चःसुगान्धर्वदलं

प्रतीच्याम्‌ । वायव्यदवङनागदङं ` हि : सौम्य सौम्यं ॑तथेशे विरिसित्कशेरमिति रोम~

कोक्तं च रशभाङाभफख्दश्षार्थं न तु व्तुभृतदिक्‌चकमवस्थितिकमिति ध्येयम्‌ ।
दर्हौनार्थं न्यासश्च ॥ ४९ भ
अथ लोकेवसतिं नवखण्डकारककुटपरवतांश्च वसन्ततिलकयाऽऽह-- वर्णेति ।

इह भारतवर्ष यत्पमं मभ्यमभ॒तं , कुमारिकाखण्डं तस्मिन्‌ । एवकारोऽन्य-
योगेष्यवच्छेदार्थः 1. वर्णानां ; ब्राह्मणक्षल्वियविटञ्ुद्राणां व्यवस्थितिः स्थितिः । रेषेषु ।
उर्वस्तिखण्डेषु । अन्त्यजजनाश्चाण्डार।दयः सवे वर्णव्यवस्थितिव्यतिरिक्ता निवसन्ति ।
चकारात्कुमारिकाखण्डे केचन यवनादयः सान्ति । इह भारतवर्षे सप्त कुलाचलाः सान्ति ।
महिन्द्रादयः पञ्च । तत्र ऊक्षकं एकः पर्वतः पारियात्रश्चेकः । षष्ठः सह्यः. पर्वतः । .विन्ध्यप-
पेतेन : सप्तमेन सह वैत॑मान इति । माहेन्द्रो मख्य: सह्यः शराक्तेमान्‌ ऋक्षपर्वतः । विन्ध्यश्च
पारियात्रश्च सप्तात्र: कुरप्वता इति व्याससिद्धान्तोक्तैः । महेन्दरशुक्तिमरया अक्षकः
पारियित्रकः । सह्याचलो रिन्ध्यगिरिरिं सप्त छुलाचला इति बृद्धवसिष्ठसिद्धान्तोक्तेश्च ।
विन्ध्यकुमरिकाखण्डेनैव खण्डकारका रेलाकाराः समुद्रप्रवाहद्रयं चेति प्येयम्‌ ।

कि

॥ गोराध्याये- `

भर ०ठी०-अत्र नदीनदादिकं पर्वता न्तरं तथेतरवर्धेष . लोकव्यस्थादिकं तथेतरद्रीपष्कविषथ-
ग्यकस्थादिक्े च विष्तरभीत्या प्रकृतानुपयुक्तत्वेनाऽऽचार्योक्तं तत्पुराणादिष्ववग-
न्तन्यम्र्‌ ॥ ५२ ॥

` इदानीं रोकव्यवस्थामाह-

भलाकास्या रक्षण व्यक्षदरा-
तत्स्मात्ाम्याऽय भुवः स्वश्च मरः |
लभ्यः पण्यैः से महः स्याजनो-
| तोऽनल्पानल्पैः स्वैस्तपः सत्यमन्त्यः ।॥ ४३ ॥ .
ष्टम्‌ । यदिद्मक्तं तत्सर्वे पुराणाभ्नितम्‌ ॥ ४३
` इद्नीं दिष्व्यवस्थितिमाह-
ल्कापुरेऽकश्य यदोद्यः स्यात्तदा दिनार्धं यमकोरिपुर्याम्‌ ।
क न कृ । क (4 ॐ अ,
अभस्तदा सिद्धपरेऽस्तकालः स्याद्रोमके राजिदठ तदव ॥ ४४ ॥
यञओदितोऽकः फिर तञ्च पूर्वा तच्नापरा यत्र गतः प्रतिष्ठाम्‌ ।
न्मतस्यकोऽन्ये च ततोऽसि छानामरदकृस्थितो मेरूरिति प्रसिद्धम्‌ ॥४५॥
` . कष्टम्‌ # ६५ ॥ ५५ ॥ |
मण्टी०-अथ सतलोककथनच्छलेनोपसंहारं शारिन्या<ऽह-भरिति
वयक्षदेशःनिरक्षवेशात्‌ । लवणसमुद्रोत्तरतटमारभ्य दक्षिणे । मृगेहर्धे
भूर्छोकः । तस्मात्‌ । निश्षदे्ा्टवणसमुद्रोत्तरतटमारभ्य । सौम्यः । उत्तरम
सर्धसपः । अय जम्बृहरीपात्मको भूर्छोको भुवर्लोकः । मेरुः स्वर्छोकः । चकार
अपकाक्चस्धपुरापप्रिद्धस्वरोकनिसार्थकः । प्राणेऽपि मेरौ देव्थानत्वोक्तस्तदतिरि
सकल्यने मानाभावात्‌ । मूक दक्षिणे ग्यक्चात्पुरके जठसंज्ञके । जम्बुदरीपे
भवलोको निरक्षादुच्तरे स्थितः । स्वरछोको मेररेव स्यादिति छषुवसिष्सिद्धान्तोकेश्च ।
अवरिष्टलोकानाह-से इति \ से । आकाशे 1 नक्षत्रगोादृध्वं महर्लोको गोरा
कारः । अतो महलोकादुपरि जनोरोकस्तदुपरि तपीरोकस्तदुपरि सत्ये सत्य-
रोकः । सत्यभित्यनेन तदुपरि ठोकाभावः सूचितः । एतेषां यथोत्तमुत्कषमाह- रक्ष
इति । स्वैः स्वकृतैः पुण्यैः । अनत्पानल्पैः । अधिकाधिकेककषयेः( म्यः )
प्राप्यो मनुष्यैः । अधिकाधिकैरु्तरोत्तरलोकप्रा्िर्मनुष्याणां स्यादित्यथः । एवं सप्त
पातीललोकाः । भूर्लोकादयः सतते इति चतुदश भुवनान्यक्तानीत्यु पसंहतमिति भावः ॥४३॥
ननु छद्धक कुमध्ये यमकोटिरस्या इत्याद्युक्तेन ठङ्ककातो मेरोरुत्तरत्वाङ्ककादेश्षा-

भुवनकोशापरशरः।

भण्टी०-राद्धिमगिर्सिद्गित्यादिना मेर्वभिम॒खतेन गिरिजयसंनिवेदाद्धारतमिदं
त्यादिना भारतादिवषत्रयसंनिवेश्लो मेवभिमखं संम्यगक्तः । पर॑त्वेवं `सिद्धाष्वदसपि
पुराच्छद्धवच्छवलटनीटला इत्यनेन वधत्रयसंनिवेरस्य मेवभिमुखत्वासिद्धिः । रङ्कात
सिद्धपुरस्याधःस्थत्वेन तत्स्थलोकानां लड्‌क दिशस्थलोकाभिमुखसेन सम्यापस्षव्ययो-
स्तदेपरीत्येन संभवास्सिद्धपरदक्षिणोत्तसयोः करमेण मेरुवडवास्थानयोः संभवात्‌ ।
पर्वादिदिशां सन्यानुक्मेण सद्धावनिश्चयात्‌ । एवमिलावतस्य मेसुमध्यत्वेन श्रसि-

द्धस्यापलापापत्तिः । एवमेव लङ्कालसकनिरक्षदक्ादुक्तभूर्भवर्टोकदिः सिद्धपुरादव्य-
स्तत्वापत्तिः । तस्यापि निरक्षदेश्चत्वात्‌ । नहि भूभवर्छोकयेर्हविध्यं पुराणप्रसि्रपर
न च सिद्धपुरे पूर्वापरयोग्यत्यासादुक्तार्थे न क्षतिरिति वाच्यम्‌ । ्रत्यक्षसूरयोद्‌-
यास्तयोः सवत्रेक्यादन्यथा पूर्वापरन्यत्यासे दक्षिणोत्तरयोरपि व्यत्यासाप्योभयथोक्ता-
अौनपपत्तिरित्यत उपजात्तिकयाऽऽह--ङ्केति । |

-द्कादेसावच्छिनिभूगर्भे सूर्थ्योपरक्षणाद्यहनक्षत्रादे्यंस्मिन्कार अवयं
भरेति तस्मिन्काले । एवकारोऽन्यकाटयोग्यवच्छेदाथः प्रत्येकमन्वेति । -मक्रो
ष्दिशाषच्छिन्नभृगमे मध्याहनंम्‌ । तस्मिन्नेव के । अधो रङ्काया ऊध्वंसककं
'त्यनया तदधोभागस्थितसिद्धपरावच्छिदभगर्भेऽतकारः । काल्पदोपादानदिक एषं
-काठप्ततस्पदेशावच्छेदेनोपापिभेदात्कव चिददयमध्याहनादिसंक्ञं मत इति -स्फुटम्‌-
क्तम्‌ । तस्मिन्नव कले । रोमकदेशावच्छिननभगर्मऽधरात्रं भवति । 'लद्काद्वीना-
मुषरक्षणल्वेन रपटपरिपिसूत्रस्यदेश्चानां ` चतुर्थीरशान्तस्तिनां मध्ये यद्रभावच्छेद्ेनोद्‌-
यास्तप्रागपरस्थितचतुर्थाशान्तरितदेश्ावच्छि्नभूगभयोर्मघ्याहनरात्रे । तदधोदेश्षावं-
र्छ्निभूगभऽत इत्युक्तामिति ध्येयम्‌ । अन्र युक्तिस्तु धुवद्रयच्नद्दभचक्रस्य प्रवा-
-हिवाय॒ना भूगोरादभितो भ्रमणे रवाधिष्ठितमूगोरधस्य भूगभनगरहश्यत्वेन ` दश्यां
-हयार्भगोखषंधो भपरिधिव्रतस्य भगोरक्षितिजत्वाद्कगीकाराततज् प्रतिप्रदेदरा क्षिंतिजमेव्‌
इति प्रागुक्त्या तत्समसूचस्थितस्वस्षाकाशप्रदेश्ञस्थितभमदगहादिविम्बद्रनारम्भसमािका-
` -छद्कदयास्तविवे तश्ितिजवृत्तम । तप्पूर्वापरदेश्षयोश्चुर्थाशान्तसितियोख्धमिति तत्स्थानां
तत्समसू्रस्थं निम्बं याभ्योत्तरतकदेकस्थं भवतीति यथायोग्य मध्याहनं . मध्वराने
श्वत्थादि सुगमम्‌ । एतनवोक्तदेश्प्ष्ठ क्षितिजानां भृध्यासाधयोजनेरच्छरितत्वेनोक्ताथा
निबीहः प्रत्यक्षसिद्धः । एतेनेतद्रीत्यन्यथानपपत्या भूर्गोराकारत्वेनावगतेत्याचार्यभवो
-गषठाकारवे युक्तिरुकतेति परारतम्‌ । भुवो गालाकारत्वसि्धो तदुक्तशत्यवगमस्तव्री-
प्थवगमेन च भुवो गोराकारत्वावगम इति प्रस्पराश्रथात्‌ । न `चोक्तव्यवहारस्प्

७२ गोटांध्यये-

भ०दी०-प्रत्यक्षसिद्धत्वेन तदिङ्धकमभ्‌गोखानमाने<न्योन्याश्रयाप्रसं्ध इति वाच्यम्‌ । तत्तसमदे
्ञात्त्तदवयवहारस्य यगपन्मत॒ष्यहग्गोचरासंभवस्यािद्धेः कथमासद्धहेठना सवुनुमानसं
भवः । तथा च सिद्धान्तसुन्दरे--ल्द्ूकापरोपार गतः सचरः । भरोया्य
कुजऽथ यमकोटिग॑तस्य पश्चात्‌ । प्रा्ोमके च वडवाजक्तस्त॒ सोम्ये स्मात्तत)
भर्वति भ॒: खट्‌ गोटरूपा । इति । यमवनिकन्दुकाक्रुतित्व समुदितवान्‌ः हि
पृथूदकः सुहेत॒म॒ । न भवति स यतः प्रमाणसिद्धः खलमतयस्तमतो न मान-
यन्तीति । अनन तेट्टीकाङ्तस्त॒ ययेवमुक्तं व्यवहारमागरह्णो नाङ्खी कुर्यस्तर्हि
पीराणिका अपि देवानां षण्मासदेनरानिव्यवहार्‌ कथमाश्रयरन्‌ । यतो लदट्का-
सममण्टलादुत्तरमागाश्रिते स॒राणां च ठडवामस्त(ध्य)स्थानां तदैव राञ्यादिर्भवति ।
अतो नादीव्रतस्येव तेषां क्षितिजलवं कल्प्यते । अन्यथेतद्यवहारस्याप्यसंभवप्रसङ्धः

हत्येवूपन्यवहारस्य चोभयत्र साधारणत्वात्‌ । तथा तदेव नैरक्षं सममण्डलं प्राक्‌-
स्वस्तिकपिक्षया नवत्यंशान्तरे चोंष्वतो मेरुगणान्दक्षिणदिगिभागात्‌ । तथा चोक्त
वादिरप्रतिपन्नानि मिषदिनादिव्यवहारो च्छिततिप्रसङ्करूप्रिपक्षवाधकबलटेन मलव्यवहारस्योप-
वनात्‌ । अतस्तस्य सद्धतुत्वं य॒ज्यत एवेत्यन्यथाऽनमानोच छेद इत्याहः ।
त्न । पोराणिकमते देवदिनराञ्योः पारिभाषिकत्वेन सूयद्रनाददीनप्रय॒क्ततद्वयवहारा-

मिभ

भाषादित्यक व्यधिकरणविवादेन । तथा च सदर स्यद्‌ यास्तयारक्यानेरासातप-
तिदेञ्च सूखादयास्तयोभन्नत्वेन प्दपिरयोः सई रा प्क्याभावाद्घःस्थसिद्धपुरे परवापर-
योन्यत्यासात्सव्यानुक्रमेण तत्रापि दिश्षामवगमात द्‌ क्षणात्तरयारभिन्नतादुक्तार्थे न काबि-
` त्तिरिति मावः ॥ ४४ ॥

ननु सूय।द्यास्तयोः सवतरेककालासमवेऽपि पूर्वपरयेरिवथमरत । अन्यथोद्‌-
य्तियारकदशेऽपि काठतः स्थनिक्याभावासतिद्धिनं यृञापरस्थानमेदप्रसङ्खः । नहि

कस्मि्नपि देशे त्वियं पूर्वां चान्येति कस्यापि प्रतीतिः संभवत्यन्यथा
दक्ताघनानुपपत्तास्त्यत उपजातिकयाऽऽह-- यत्रेति । |

कृण्डार्थ-

भन यास्मन्प्रदृ उदितोऽर निरावसाने द्रनयोग्यतां गततः सूयैस्तज
तस्मिन्‌ भागे । किटेत्याग्मे । पूवा दिक । प्रागचतीति परा्चापद्‌ विषरणात्‌ ।
यास्िन्पदेशो प्रतिष्ठामदश्नतां दिनावसाने ` ` तस्तनापरा पश्चिमा दिक्‌ । तथा
च प्रातदेरमुदयास्तयोर्भिन्नत्वेन प्रा प्रतीच्यो स वरेयभावायज एङ्कास्थानामुदयेन प्राची
तेत्र सिद्धपुरस्थानामस्तत्येन प्रतीची । यनन च॒ लङ्कास्थानामस्तत्वेन प्रतीची
तच सिद्धपुरस्थानामुदयत्वेन प्राचीति 1 छपुरमाच्यपरयोन्य॑त्यासादुकतार्थः समञ्घपः ।

भुवनकाशप्रशचः। ७

[^ क

मण्टी०-न च प्रतिदिनं प्राच्यपर्योरनियतत्वापत्तिरिति वाच्यम्‌ । कसिन्भागे प्राकत्वं
कस्िश्च मगेऽपरात्वमिति श्ितिजवृत्ते साघ्रारणनज्ञानाथं सूर्योदयास्तयथोः स्थरहृत्वोप-
क्षणेन साधारणोक्तित्वात । अन्यथा प्राक्रप्रतीचीभेदन्ञानासंभवापत्तेः । सृष्ष्मन्तानं
त॒ सरिप्रश्राधिकार उक्तमेवेति भावः । नन॒ प्रार्चप्रतीच्योच्यत्यासे<वश्यं दक्षिणो

५९५
^ ८

रयो््य॑त्यासः । पूर्वराभिमुखपुरुपसव्यापसव्या्यां पश्विमाभिमुखपुरषसव्यासन्ययोभरुविपरी-
तसद्धावात्पुनर्दषिताद्वस्थ्यामित्यत आह--तन्मत्स्यत इति । ताभ्यां पृापरस्थानाभ्यां
वत्तद्यसंजातमत्स्यात्‌ । अन्ये दक्षिणोत्तरे चकारान्मत्स्यतः सिद्धं । तथा च पूर्वतः
सन्यापसनव्ययेोक्षक्षिणोततरनियमास्सिद्धपरपवेताऽपि सव्य्रापसव्ययेदक्षिणात्तरे इति भावः ।
ततश्च दोघाभावः । क्रथमित्युपसेहारव्याजनोत्तरमाह--तत इति । तत उक्तप्रका-
रादखिङानां दानां मरस्दकस्थितोरस्तीति प्रणणक्षवेजनसिद्धं प्रसिद्धं प्रकर्षेण
सिद्धमन्रार्थं न किचिद्विरुद्धमित्यथः । तथा च यथा टङकास्थानां पर्वादिविभा-
गस्तथेव सिद्धपरादिस्थानां प्वादिविभामः । कृमध्यपरिधिग्रतिप्रदक्षेभ्यश्चतथांश्ञान्तरेण
मेरुवडवानटयोद्क्षिणाचरयारवस्थानाचद्रनुरोधनवरणदचो ऽपि दृक्षिणेत्तरयोस्तदाभिमुखत्व-
सिद्धेः सव्यापसव्यव्यत्यासस्त्ववस्तरम्‌तोजधःप्रदस्रमण अरमरूपं इत्यत एव मेरुमस्तको-
घ्वस्थितध्रैव उत्तरष्स्ब इति सिद्धमिति भवः ॥ ४ ॥

इदान विद्रेषनाह-

५.३ थ्‌ रोऽ | ज ज य्‌ य कच | त 9 ¢ भ्‌ ५ शे 8 क ज्जि | ५८ य | || प्र 1 त क क. वृं
यथोन्जयिन्याः कुचतुथभागे प्राच्यां दिरि स्यायमकोटिरंवं।
ततश्च पश्चाच भवद्वन्त ठकट्व तस्याः ककम प्रतास्यापर्‌ ॥४६॥

तथेव स्वज यतो हि यत्स्यास्माच्यां ततस्तन्न भवेत्मतीच्याम |
निरक्षदेरादितरन तस्मात्माचीप्रतीच्यो च विचिचरमस्थ ॥ ४७॥
इ्टषदेदान्मरोरमिमुखीगुत्तयं दिर निश्चलां छवा निरक्षाभिमुखीं दक्षिणां
प॒ निश्वरां रुला वन्मत्स्यात्पाच्यपरा साध्या | एवै यतसाच्यये विद्व
भवति ततः पुनरृत्तरां दक्षिणां च सार्धथता यवत्याच्यपरा साध्यते ताव.
पुक्रेखा्यां न पतति । उत्तरायाश्वाटितलात्‌ । प्राच्यप्रा चरिता भवतीत्यर्थः ।

शेषं सुगमम्‌ ॥ ४६॥ ४७॥
भध्टी ९८नमृने मरः सत श सरत्वे तस्मात घवदजानां श्रणलत्यापस्या तच

स्थानां दक्षिणोत्तरदे।ग्वभागानुपपत्तमतर स्या च.तगन्छरून्यातति पुवोक्तमसंगतापित्य-

तस्तवुत्तरं॑विवक्चस्तत्साधकं दृष्टान्ते प्रथममुपजातिकयाऽऽद--यथेति ।
यथा लट्र्कातो मूपरिधिचतुभरारोे प्राच्यां दिशि यमकोटिस्तथ्रतयर्थः |

९9

७४ वि गोाध्याये-

म °दी०-उन्जयिन्थाः सकारा द्ुपरिधिचतुर्थाड प्राच्यां दिशि यमकोरभवति । एवकाराद्धुप-
रिथिचतुथीश्ञान्तरे प्राच्यां दिशि मान्या न्युनाधिकान्तरेण ` तदिशि यमकोरस्यन्या
न भवतीत्यर्थः । ततो यमकोरिपुरात्‌ । चकारो यमकोटिरवन्ती कस्मिन्‌ दिङ्ीति
विपरीत(ता)विपरीतविचरि । अवन्ती पश्चिमदिशि न भवेत्‌ । ननु तहिं यमकोटैः
पश्चिमदिङ नास्तीत्यत आह-लदकेति । तस्या यमकेटेः सकाशादित्यर्थः ।
पश्चिमदिशि कुचतुर्थभागे ठङ्का । एवकारान्नयुनाधिकान्तरे लङ्कान्यतिर्कि
निरकषदेदाव्रिरोषः पश्चिमदिशि । तथा च ल्कोज्जयिंनीभ्यां पूर्वदिशि
भूपरिधिचतुथीशान्तरे यमकेटिस्तथा यमकोटेः पर््चिमदिशि कृचतुर्थीशान्तरे
रद्रकोज्जयिन्यो दक्षिणेोत्तरन्तरिते उभे न स्यातां करंवेका लङ्केति इटो-
काथः । अयममिप्रायः--रुडकादिनिरक्षदेशस्णष्टं म॒परिधिसू्ं भगोटस्तथेवोज्जिन्याः
कुमध्यत्वकल्यनेन पूर्वापरो यो भमिगोडे परिधिस्तत्सू्मा्भेणोज्जयिन्याः पूर्वापरौ तत्य
रिषेः समकरतानुकारिवात्‌ । एवं च टङ्कातों भूर्परिधिद्ते तत्पूापरव॒त्तानुकर
चतुध।रान्तरे यमकेटिरोमकस्थानयेस्तत्पू्वीपरयोर्टङ्कोत्तरसूत्रस्थितोज्जायिनीतः पूर्वा
परानुारिभृणोटस्थपरिधिवृत्तं॑तत्तल्य॑ठ्य॑ भवतीति रदूकोज्जयिनीभ्यां स्वपारेथि-
वत्तमर्गेण कुचतु्थासान्तरे पूर्वापरयोय॑मकोटिरोमके । यमकेटिरोमकाम्यां पूरवापरवत्ता-
नकारं भूगोरुपरिथिवृ्तं तदद्काभरूपरिधिवृततमेव भवतीति ताभ्यां पश्चिमपू्वयोर्ङ्का
नाज्जयिनी । तद्रवचस्योज्जयिनीस्थरभूपरिधेभिनत्वादिति ॥ ५६ ॥ ।
अथ टशन्तबलेनेचसेपजीग्य। भूमिकामुपनातिकया दद्दयति--तथेति ¦

तथा इष्टन्तरीत्या 1 एवकारो टष्टान्तरीव्यत्र्गनिवारणार्थकः । सर्वध्र
भृगोरुसंबन्धिप्रेरेषु । हि यस्मात्कारणात्‌ । यतो यस्मात्स्यानात्‌ । यत्स्थानं प्राच्यां
भव्रति । ततः पुवेदिकर्धानात्‌ । अवधिभूतं स्थानं प्रतीच्यां न भवेत्‌ । यत्स्था.
` नाथत्स्थानं प्रतीच्यां तत्स्थाम पुवस्मिन्‌ विलोमगणने न भवेदित्यप्य॒क्तम्‌ । अर्थात्‌ इष्ठ्दे-
शमध्यत्वे यय्पर्ापरानुकारं भवृत्तं भ्रगोठे । येषु प्रदेरोषु ठे ते प्रेक्षा इष्ठ
स्थ नप्रदेशात्पर्वापरसूत्रे पूर्वपश्चिनविभगिन यश्रायोग्यं पूर्वपश्चिमस्था ज्ञेयास्तेभ्य इषट-
रदस्थानं तत्समवत्तानुकारभूवृततेन = सव्यणनप्तेम्य इस्थानं पश्चिमपूर्वदिकृस्थं न `
भवेदिति सिद्धार्थः । नन्वयं न नियमः । यस्माजिरकषदेश्षविकेषायः कश्चन निरक्ष-
देषः पूर्वस्मित्नपरत्र वा तरमादुवक्यं॑सोऽपरत्र पूव्मिन्वा भवत्यव । यावनिरक्देशाः
नमिकवृत्तत्वादित्यतस्तदतिरिक्तस्थटे्य नियम इत्यपसहरति- निरक्षदेशादिति । निर्‌
्षदेरादन्यत्र साक्षेश्ावधिविषये । यस्मात्कारणात्ाचीप्रतीच्यो विचित्रसंस्थे ।

भुवनकोरभरश्चः । ४५

भ्र०टी विचित्रा, आश्चर्थजनिका संस्था ययेरेतादरो भव्रतः। शकारो दक्षिणोत्तर
योगघ्यवच्छेदार्थकस्तेन यदेशाथल्थानं दक्षिणपन्तरं वा तत्स्थामाप्प्रस्थानपत्तरदश्चि-
णाभेति साक्षमिरक्षदक्साधारणे । अत एवाऽश्व्यास्पदम्‌ । यहेरायत्स्थानं पूर्वा
परयोस्तत्स्थानात्तत्स्थानं प्रश्विमपूर्वयोरिति साधारणलोकप्रतीतिस्छु भिरक्षपरिध्यनुसतस्प-
ट टघपरिधिसंबन्धनेति ध्येयम्‌ । तथा वोक्तरीत्या मेरोर्भृष्वतर्थसान्तरेण सर्वमिर-
्षदवेशेभ्य उत्तरतः सत्वात्तन्मध्यत्वकल्पनेन यद्धपरिधिवत्तं तत्सर्वतो निरक्षदेराभिमुखतेन
संभवत्येवं याम्योत्तरधत्तं च तच्चतुर्थशान्तरेणष्ठं संभवतीति मेरो मेोर्य॒क्त्या
दिश्ाम्रसिद्धिः । अत एष मेरुस्थानां पूर्वदिष्टसंबन्धेन भ्रमतः सूर्यस्य दीनायनो-
दितोऽकः किक तच पूर्वत्यादिना. प्राच्यपरक्ञानासंभवः । नच तन्निक्लादिनावसाने
` य्न तस्योदयास्तौ तयोः प्राच्यपरत्वमिति वाच्यम्‌ । रविषिषुद्र वुत्तसंबन्धस्य दैव-
प्रमाणेन प्रत्यहं स्थानान्तरतया सर्वावयवावच्छेदेन संभवाव्पाकूपरयोरननगमापतर्मेरो
रविभ्रमति भूजगतः समन्तदाश्चा न काविदपि तत्र विचारणीया । पूर्वे हि
ददौनमुपेति स चेह पूर्वा तत्रास्ततो भवति सेव कथं प्रतीचीति श्रीपत्युक्तदू-
घणाच्च । एतेन सविता प्रागश्वतीति प्राचीपद्विवरणेनानिमिषाणां जह्मसोमसर्याय-
मिहितागमनरेन सिद्धपुरावस्थितेन जनखमध्य एव स्वर्यभुवा सवितुः सर्वापेक्षया
प्रगिव नक्षत्रचक्र आयोजितत्वेन तमरैव दरहनयोग्यतावगमादस्मात्तदुपटलक्षितस्थान एव
तेषां प्राचीं । तस्मायमकोरिनिवसिनरक्षितिजेन मेरुसमवततन सह मेरक्षितिजस्य
य्न संपातो ते एव तेषां प्रागपरे । तो च सिद्धपरटङ्काखमध्ययोरेवेति तत्रैव
देवपू्वापरादश्ाविति निर्व इति ` परास्तम्‌ । कल्पादो लङ्काक्षितिजे सूर्यसंनिवे-
सादक्तदिश्षा रङ्काक्षितिजस्यैव सथवत्तत्वेन विनिगमनाविरहात्‌ सिद्धपुरस्थानां स-
मध्य एव प्राचीत्वापत्तैः । रोमकस्थानां च पश्चिमायाः पूवेत्वापाताच्च । परेतु
अहगणितोपजीग्यमध्यरखाया लङ्कादेरा्पबन्धेनाभ्युपगमानिरक्षदेशमोटिभतट्का -
क्षितिजस्यैव मेरौ समवृत्तत्वकत्पनात्‌ । तथा चास्माकं रेखापरपूर्वापरस्थानं तदेव
मेरस्थानम्‌ । लद्कासिद्धपुरयोविषुवत्लमध्यस्थानं मेरुक्षितिजें दक्षिणोत्तरस्थानगिति
मेर दिश्ञाकत्पनस्य य॒क्तियुक्तत्वेन भद्राख्यः चोत्तरान्‌ कुरून्यातेति पूवं सम्यगुक्तम्‌ ।
अत एव~ पूरवरटान्ञ॒ तच्छेटं सीता यत्यन्तरिक्षगा । ततश्च पूरवर्षेण मद्राशेनेति
सार्णवम्‌ । तथैवालकनन्दा च दक्षिणेनेत्य भारतम्‌ । प्रयाति सागरं भित्वा
सममेदा महामुने । स चक्षुः पश्चिमगिरीनतीत्य सकरस्तितः । पश्चिमे केतुमाढख्यं _

७६ गोलाध्याये-

मऽटी०-वर्ष गत्वेति सार्णवम्‌ । भद्रा तथोत्तरगिरिमृत्तराः कुरवस्तथा । अतो( ती ` त्योत्तर-
मम्भोधो समभ्येति महामते । इति व्याससिद्धान्तप्रतिपादितं मेरुदिश्नास्वरूपतसखं
` भागवतपुराणसंमतमविरुद्धम । यनोदितोऽकं इत्यादिपुर्वापरव्यञ्चकोकैस्त॒॒देदासंबन्धेन

४२, अ क, न ९ भ, ५५

`. यत्र॒ टम्बजलवानजिनोनका इत्यादिनाऽऽ्चाथरेव परषटयक्षांसविषयावपिविषयिणीत्यक्तेति
. न क्षतिरिति माः -॥ ४८७ ॥ |
इदानीं चक्रभ्रपणव्यवस्थामाह~- :
„ . निरक्षदेरो क्षितिमण्डलोपगों ध्रूवो नरः परयति दृक्षिणोत्तरो ।
प तदाभिते श जट यन्ववत्तथा अ्रमद्धचक्छ नजमस्तक(पार्‌ ॥ ४८ ॥
.... उद्मग्दङा यात यथा यथा बरस्तथा तया खाजतम्रक्षमण्डलटम्‌ ।
,. उदग्ध्र्वं परयति चोन्नतं क्षितेस्तदन्तरे योजनजाः पठांशकाः ॥४९
. योजनसंख्या माँरोगाणिता स्वपरिधिहता मवन्त्यंराः।
भमो कक्षायां वा भागेभ्यो योजनानि च व्यस्तम्‌ ॥ ५० ॥
„ˆ उद्ग्दिकं याति यथा यथा नर इत्यनेनाप्सारयोजनेरनुपातः सूचितः । यदि
. भपरिषियोजनैधक्रं्ा उभ्यन्ते तदाऽपसारयोजनेः किमिति । फखमक्षांसाः ।
“ यदि च्कांरामिततपरिधिना मृपरिपिटभ्यते तशाक्षशिः किमिति । फरं निरकषदै-
` शस्वदेशयोरन्तरयोजनानि स्युः। रेषे स्पष्टम्‌ । एवं निरक्षदेशालिक्षिपिचतरथागि
` कि मेरुः । तत्र नवतिः ९० परांशाः ॥४८॥४९।५०॥
म ०-दी ०-अथोपस्थितनिरक्षदशानां स्वरूपन्ञानं वंरास्थेनाऽऽह-निरस्षदेश इति ।
यंतो यस्मिन्भप्देक्े दक्षिणोत्तरौ धवो नक्षचगीटाधिष्ठितो क्षितिमण्डलोपगे ।
स्वाथिष्ठितमभृप्रदशे मृग्भावच्छेदेन यदुभृगोला्धं ह्यदृश्यं तत्संधिस्थं भू्परिधिवृत्तं क्षिति-
. ` मण्डलम्‌ । तत्समसूत्रेण भगोले तदाकारवचतमुपचारादुच्यते । तत्र वियमानौ यदेश
. भरगर्भक्षितिजासक्तौ भगोटस्थो धतो मवतस्तास्मननिरक्षेदेशो यदाश्रितं दक्षिणोत्तर
, वाभ्यां स्थिरीभूतमित्य्थः 1 चे आकाल । जछयन्त्रवत्‌, उयानादिजलकेकार्थं
` कूपोदकोद्धारहेतुकं प्रसिद्धं कष्टवास्तं मृद्धण्डयङ्क्ति्हितं तयथा त्रमति तद्वत्‌ ।
तथाऽनवरतम्‌ । अ्रमद्धचक्रं पश्चिमाभिरखं अमद्धापिष्ठितगोरे निजमस्तकोपरि ।
. निजक्घाब्दन स्ितिजासक्तध्रवसत्रह्धदक्षानिवासी । तस्य मूरधोपरि स पश्यति । धुव.
। , द्वयप्तमान्तरितिभगोरमध्यवृत्तं खपूर्वीपरवुत्ताक्ण भवतीत्यर्थः । तथा च शरुवयोरक्षस्था-
` नापन्नत्वेन तदौच्येऽप्यक्षलोपन्चारवदश्ावच्छिन्नभगर्मक्षितिजाद्‌धुवौच्याभावस्तदेदयो निर-
` क्षपद्वाच्यः । एवं यद्रे भगोट्रुवद्वयसमान्तरितमध्यवृतं॑पूर्वापरानुकारं भवति

भुवनकोशहाप्श्चः | ७७

भ० दी ०-तदेश्लो निरक्षपदवाच्य इति ठंक्षणष्टयेन निरक्षदेशवे(्) सङ्का पवापरसृजस्थदेरेषं
` प्रसिद्धमिति भावः ॥ ४८ ॥
| अथ निरक्षदेश्लातिरिक्तदेशेष साक्चत्वं वंशस्थेन प्रतिपादयति--उदगिति
मेरो रगिरक्षदे्ायथा यथा यथोनरमित्यथंः । उचरादेक्ं गच्छति तथा
तथा । उत्तरोत्तरम्‌ । खात्‌ । स्वाधिष्ठितभप्रदेहसमसूतरेणोर्ध्वस्थभगोरप्रदेशरूपाका-
शास्थानादित्यर्थः । कक्षमण्डटं भगोट्रवद्रयसमान्तत्तिमध्यव॒चं नतं नम्रं दक्षि
` णदिशि पश्यति । स्वमस्तकोष्वभागमध्यतेन भाषिष्ठितगोटश्रमणं पश्यतीत्यर्थः ।
नन्वेवं तदेशस्य निरक्षदेराभिन्नत्वेऽपि साक्षत्वं कथमित्यत आह~--उद्ग्धुवमिति ।
क्षितेः खदेशावच्छिन्नभूगभक्षितिजव॒चोचरदिक्स्थानादित्यर्थः 1 उच्तरध्वुवम्‌ । उन्नत. `
म॒च्स्थानस्थितं पश्यति । यथा निरक्षदेादक्षिणां दिक गच्छति तथा दक्षिणधरवं
क्षितिजादुक्नतं परयति । उत्तरतो भचक्तं नतं पश्यतीति चार्थः । तथा च शुवस्य
क्षितिजव॒चलगय्यताया अभावानिरक्षदेराभिन्नत्वेन साक्चत्वम्‌ । नन धवस्याक्षस्थानाषन्नत्वेन
प्रत्युत निर्देशस्य साक्षत्वं तदितरदेशस्यान्यतरभुवाददौनासदितरधरुवदरशेनेऽपि
निरक्चतौचित्यात्‌ । ्रवौन्नत्या ्षत्वप्रतिपादनमसंगतमत आह- तदन्तरे
इति । तयोभगोलयाम्योचरव॒त्तस्थयोध्ुवद्रयसमान्तरितभगोरभध्यवुत्चप्रदेरास्वमूर्धो
पलक्षिताकाश्चप्रदेशये धुवक्षितिजवृ्तप्रदेश्षयेर्वा । अन्तरे मध्ये । याम्योचरवत्ते ।
पलशिकाः सन्ति ! तथा च पटांश्ञानामक्षाशसंज्ञत्वाचेषां च तंदुन्नं
तिरूपत्वास्साक्षत्व यक्तमुपपादितामिति भावः । ननु तदुन्नतिदरने तर्द॑शज्ञन-
मिति दृरस्थितभगेटे कथमतस्तद्विशेषणेनोन्रमाह--योजनजा इति । `निरक्षदेशा-
्छेदेशो याम्योत्तरान्तरेण येरयोननेर्भवति तेभ्यो योजनेभ्य उत्पन्ना अक्षश्च इत्यर्थः । `
तथा चोदग्िकषामित्यनन यथा निरक्षदेशचाल्स्वदैशस्यान्तरं तथा धषोन्नतिदश-
नमिति प्रतिपादनानिरक्षस्वदेशान्तरयोजनोप्पन्ना एव॒ अक्षांश्षा इति योजमन्ञाने
तज्ज्ञानमक्यं नेति भावः ॥ ४९ ॥ | ध.
ननु योजनक्ञाने तरद॑शन्ञानं कथमित्यतो योजनां परस्परसंबन्धेन `
` गीत्याऽऽह--योजनेति _
` खदेश्स्वनिरक्चदेश्षयोरन्तरस्थितयोजनसंख्या षक्यधिकशतत्रयेण गणिता स्वपदेन
~ भूमियोजनानां भूमवेव ज्ञानात्‌ तस्याः प्रागुक्तः परिधिस्तेन भक्ता भूमो थोज-
` नसंबन्धिभूपरिधिप्रदेशैकद्रोऽरा योजनसंबन्धेन भवन्ति । ननु भमो योजनानां
सञानादुत्पननांसा भूमावेवेति कथं तेषामक्षांहत्वं तस्योक्त दिशा ऽऽकारशस्थत्वनियमांदित्यत
आह--कक्षायामिति । भूमिर्यबरन्ाक्ञाः कक्षायां भाधिष्ठितगोखे भम्यवपिप्रदे-
` शद्वयसबन्धिस्वगलानुसतसूत्राभ्यां यद्धगोटे ज्ञातं स्थनद्रयं तदृन्तराठे याम्योत्त-

७८ गोलाध्याये-

भ्रछ दी9-रान्तररूपे । अंशाः । वा विकस्पि । उभयत्र भवन्तीत्यर्थः। कक्षाः सर्वा अपिं
दिविसदापिति मध्यमाधिकारोक्तरीत्या भूवृऽदशानां कक्षानां कक्चावचांरसंख्यामितत्व-
कल्पनाहघदज्ञाडमानेनाभयत् तल्यांशसंख्यया संभवाददशांशत्वमविरुद्धमिति भावः ।
` म च पररान्तरं चदिदम्रच्रं स्यादित्यच पर्वोक्तं एतदक्चांशज्ञानावरयक तयाऽ च परिध्या
वहयकतयाऽन्योन्याश्रय इति वाच्यम्‌ । पुती यन्त्रादिवेधेन विषुवन्मध्याहने सूर्थ
नतांशत्वेनाक्षाशचाङ्खाकारात्‌ । एतन वापदोपाद्‌।नात्स्वपरिधीत्यच् भूमं चयोजनानि
गृहीतानि तदा भृपरिधिः । भगो चदययोजनानि गरहीतानि तदा योजनमात्मकों
भगोटपरिधिरिति व्यवस्थति निरस्तम्‌ । आकारो योजनगणनासंभवाद्रोरवाञ्च ।
` प्रसङ्कादंशक्ञाने योजनमाह-भागेभ्य इति । अहेभ्यो व्यस्तं योजनानि । भाग-
` सस्या भृपरिधिगुणिता षष्ठ्यधिकदातत्रयभक्ता योजनानि भवन्ति । चकारोऽनेन प्रका-
रेण । भमाविवि योजनन्ञानं न कक्षायामित्यथः । मतान्तरोक्तरीत्या कक्षायामपि
भोजनसंख्यान्ञानमित्यथको वा ॥ ५० ॥

अतस्त ध्रवक्षसंस्थानमाह-
सोम्यं ध्र्वं मेरुगताः खमध्ये याम्यं च देत्या निजमस्तकोर््व ।
सग्यापसव्य भ्रमदुक्षचकं विलोकयन्ति क्षितिजप्रसक्तमर्‌ ॥ ५१ ॥
स्पष्टम्‌ । छते गोखबन्धे भगोर परिभराम्येदं शिष्याय दृरयेत्‌ ॥५१॥
इदानीं मूपरिधिमानं प्राक्ृथितमपि विरेषाथंमनुवदति स~
प्रोक्तो योजनसंख्यया कृपरिधिः सपताङ्गनन्दान्धय- ४९६७
स्तद्थासः कुभुजङ्गसायकभवः सिद्धांरकेनाधिकाः १५८१ 4
वा | २४
पष्ठक्षे्रफटे तथा यगगणजिराच्छ राष्टाद्रयो ७८५३०६३४
भूमेः कन्दुकजालवत्कुपरिधिग्यासाहतेः प्रस्फुटम्‌ ॥ ५२ ॥
भूव्यासः कुमृजङ्कसायकमूमितानि योजनानि चतुर्विरात्यरायुतानि १५८१
। परिधिः सपाद्धनन्दान्धिमितानि ४९६५७ । बह्लोक्तभृन्यासस्य कथं
२४
तवदुक्तादन्यः परिधिरिति चेद्बोच्यते | महदयुतादि व्यासाव प्रकस्प्य वत्त रता-
शाद्पि सृक्ष्मविभागस्य ज्योखत्तिविधिना ज्या साध्या । यत्संख्याकस्य विभा-
गस्य ज्या तत्तख्यया सा गुणिता सती परिधिर्मवति । यतः शतांशाद्पि
स॒क््मोंऽशो वत्ते समः स्थात्‌ । अतोऽयुतद्यव्यासे २०००० द्विकागन्यष्टयमतुं
मितः ६२८३२ परिधिराथभरेरङ्गीरुतः । यत्नः भीधराचाय॑नक्षगुषा-
दिमि्पीसवर्गाहशगुणात्दे परिधिः स्थरोऽ्प्यङ्गारुतः स सृखाथम्‌ । नहि
ते न्‌ जानन्तीति । तथा भूष्ठन्षजफटं योजनात्कं युगगृणर्विंशच्छरा्टाकयः
५७८५६०६४ । कथमिदं जातं तदाह । परिधिन्यासाहतेः पस्फुटम्‌ ॥ ५२ ॥

भुवेनकोरपरश्वः । ५९ ।

क

भज०्ठी०-अथ परमाक्चाराविषयविशेषोक्तिव्याजेनोक्तप्रकार उपयच्यवगममपजातिकयाऽ्ह-- `
सोम्यमिति । मेरुस्थान उत्तरधुवम्‌ । खमध्ये ¦ तदहश्याकाशचमध्यप्रदेशे विकोकयन्ति ।

ष

देत्या दक्षिणं श्वं खमध्ये विलोकयन्ति । चकाराद्ववाभिसंस्था हत्यर्थः । ननु
खस्य मध्यं कथमवगम्यमत आह-- निजमर्तकोर््वेति । स्वसमसूत्रेणोपरि यदाऽऽका-
शस्थानं भगेले तत्रेत्यर्थः । तस्माद्दृट्याकास्याभिमतस्तल्यत्वेन तस्य खमध्यतवं
युक्तमिति भावः । उक्तमेव पुन्रदयति--सन्यापसम्यमिति । कक्षचक्रम्‌ । ध्रव
दयसमान्तरितभाधिष्ठितगोरमध्यवृत्तं अमत्‌ । पश्चिमाभिरुसमनवरतं भममाणं क्षिति.
जप्रसक्तम्‌ । तदवच्छिन्नभूगर्मक्षितिजवत्तानुकारं मेरुवडवास्थाः परयन्ति । नगूध्वाधः-
स्था .अपि देवासुराः कथमेकरीत्या परयन्ति । अन्यथेकश्चुवस्य खमध्यस्थत्वेन
दयो्ुगपददयीना[ प `[्तिरिव्यत॒ आह--सन्यापसम्यमिति । देवा अमदक्षचक्रं सम्य.
मागण पृादिदिक्क्रममागण अमतीति परयन्ति । असुरा अपसन्यमार्गेण पूर्वा

दिदिग््युक्रममगरेण अरमतीति परयन्ति । वडवामेरस्थानाविलङ्कास्पष्टसू्रसवान्ध-

क वे (कभ

दशानां पवापरदिश्ोरेकत्वाहइकोभयतो दकषिणोत्तरदि शोव्यस्तत्ास्च । सन्यापसव्य-

०, क क्‌ क

अमणे' नानुपपन्नम्‌ । तथा हि-मेरो पूर्वादिदिश्नः करमेण यमकोटिर्दूकारोमकसिद्ध्‌-

५

पुरसंबन्धिनरतथा वडवास्थानेऽपि यमकोटिरिद्धपुररोमकटङ्कका संबन्धिन इति भयक्र-

[ब्द

्रवहवाय॒हेतुभमणं स्वदे पधिमाभिमुलम्‌ । साधारणं भरौ पूर्वदक्षिणपशध्िमो्तरो-
तरदिककममार्मेण वडवास्थने पवोत्तिरपश्चिमदक्षिणदिककरममगेण भवतीति । एतेन
` भच्वकभ्रमणं देवदैत्ययोः सन्यापसध्यं नियतं कथं भवतिं । नहि तद्भ्रमानुसेधेन देवा

1

दैत्याश्च तथा भ्रमन्ति यथा तदुपपत्तिरिति निरस्तम्‌ । उक्तार्थं राड्कानवका-
शात्‌ । तथा च न क्षतिः । एवं च निरक्षदेशे क्षितिजवृतप्रसक्तौ श्रवो तथा
मेरुवडवास्थानयोः क्षितिजप्रसक्तं भवचक्र यथा च त्र भेचक्रं सखमध्यस्थं तथाञ्च

॥ च य्‌

| क्रमेणोचरदक्षिणश्रवयोः खमध्यस्थत्वम्‌ । तेन च खमध्थस्य भगभक्षितिजवृत्तपरिषधिप्रदेशा६-

[न

भिक्ष नवत्यान्तरितत्वाश्नवर्त्यक्षाः परमाक्चांशाः । तत्र निरक्चदेरान्मेरुवटवाग्छयोरभेक्षिति-

८०५

अवृत्तपरिधिश्वतुथीशान्तरितत्वनिश्वयादुन्यथोक्तानुपपतेरभृपयिषेचतुर्था शयो ५; वत्यंशास्तवे

` एयीजनैः क इत्यनपाते प्रमाणहरेण च॑तमितेन च्छेदं टवं च परिवर्त्धत्यादिरीत्या फटे
गुणिते फष्स्थाने भांषा: प्रमापस्थने भ्रपरिधिस्तावदिच्छाहतमायदैत्स्यादिच्छफलमेति

०. गाटाध्याथ-

म०टा०-तेराशिकोक्तप्रकारेण योजनसस्येत्यादि प्रागक्तमपपन्नम्‌ । भागेभ्यो यौजनन्ञानं

[न

वेपरीत्येन भवेदेवेति कि चिरमिति मावः ॥ ५१ ॥

नि

अथ स्वपरिधीत्यनेनोपस्थितं प्रागक्तभूपरियिः संस्मरंस्तत्मसद्गालागुक्तभृन्यासे विशेषं
च वद्‌न्भृगीटस्य स्पष्टफटं विषान्तरकथनोपजीव्यं शार्दृहविकरीडितेनाऽऽह-- प्रोक्त इति ।

ननु व्यासे भनन्दाचिहते विभक्ते सनाणमसूर्थैः परििस्तु सक्ष इत्यस्य व्यस्त-
रत्या परिधिः ४९६७ खबाणसूर्थं १२५० हतः ६२०८७५० मनन्दाध्चि ३९२७
भक्तः फट सादयवो भूव्यासः १५८१ । २ । २९ तत्कथमवयवो नोक्त इत्यत
आह-- सिद्धांराकेनेति । एकयोजनस्य चतुि्चत्यैश्ेनावयवेन युक्ता इत्यर्थः । तथा
च॒ भनन्दाश्िभक्ते शेषं १६६ तेन रहस्स्य भागे गृहीते फर चतुविश्तिः सावयवा
तत्र॒ छ्त्पान्तरात्सुखार्थमवयवत्यागेन चतुविशतिरवोक्ता । भूमेभृगोरस्य । कुपरिधि-
व्याप्ताहतेः । भूपरिधभूव्यासयोचतिात््‌ । प्ररफटे सूक्ष्मम्‌ । पृषटक्ेच्रफठम्र्‌ । तथा ।
समकोष्टमितिरूपम्‌ । तन्मानं छाघवादाह--यगगुणजिराच्छरष्टात्रय इति । ननु
भूमिगते चतुरस्नादिकषेत्रे समकोष्टमितिरूपं फटं प्रवयक्षम्‌ । मोठे तथाभूतं सवतो
ृत्तस्वेन कथं फठं संभवतीत्यत दृष्टान्तदवरेण विद्यद्यति--कन्दुकजाटवदिति ।
वचर खण्डतुटादीनां गोलाकारो रज्वादिनिनद्धो बाछैः ऋीडार्थं कन्दुकः क्रियते ।
तदुपरि समन्तायज्जाटं तस्य चतुष्कोणाः कोष्टका हरयन्ते । तददरोरोपरि समन्ता-
च्यतुष्कोणको्टकाः समाः कचिच्च त्रिभुजकषेवाकाराः कोष्ठका हरयन्त इत्यर्थः । तथा
च गोरोपरि पूर्वापरपरिषेमा्गे योजनान्तरेण याम्योत्तरानुकरिण परिधयः परिष्यर्ध-
मितास्तेन गरे परिधिमिता वप्रा दक्षिणोचरा भवन्ति । अथ च पूर्वा[पर]परि-
ध्योयाम्योच्रयोग्यासयोजनान्तरेण खघद्त्तानि यथोत्तरं स्पष्टपरिधिरूपाणि निर-
व्यासतुल्यानि । तेन गेटेन दक्षिणोचरम्भे पूर्वापराणि वप्रा व्यासमिता अतः
परिषिष्यासाहतितुल्याः कोष्ट उपपन्नाः । न च दक्षिणोतरमार्भे छघुवन्तानि परि-
धियोजनान्तरेण निरेकपरिव्यधमितान्यतः परिध्यधतुल्याः पूर्वापरा वप्रा ण( इ ति
परिधिषग्रधतुल्थाः कोय गेरोपरि सर्वतः परिधिदरीनाद्रयासादरनाचोपपन्नाः कथं
ध्यासप्रिधिधाततस्या हति च्यम्‌ । याम्योत्तरवरत्तसंपातावधिगोान्तर््यासस्य प्रत्य
क्षत्ात्फटन्ञानाथं व्यासपरिध्योरावरेयकत्वात्‌ । व्यासासंबन्धेन फङ्स्य पूरवेरपेक्चि-
तत्वाच्थेति भावः ॥ ५२ ॥ |

खषछाक्तस्य नगद मृ्ठषाणमूजगमत्यादृभूपृष्टफटस्य दृषणमाई~

दुष्ट कन्दुकेपृ्नार्वादलागारं फट जाल्पतं
लष्टेनास्य शर्ताकोऽपि न भवेयस्मात्फटं वास्तवम्‌ ।

भुवनकारीप्रभ्ः। € १

तप्त्यक्षावरुद्धसद्धतामद्‌ नवस्तुवा वस्मुवा ए त
ह प्राह गणका विचारयत तन्पध्यस्यबुद्धया भराम्‌ ॥ ५३॥
यटदछक्त भूपहफख तद्दुष्टम्‌ । यतस्तदुक्तफटठस्य रतारकाञप वास्तव
परारमार्थके फठं न भवति । अत्यन्तं दृष्टमित्यर्थः । कृतो यतस्तत्पव्यक्ष-
विरूद्म्‌ । प्यक्षबाधो हि महादृषणम्‌ । अंथांऽऽमन ओद्धत्यारङ्खमं परिहर-
नाह-इदं मदक्त नेवोद्धतं कितु वस्तु प्रमाथैः। अथवा किं शपथपरिहारेण ।
उद्धतमस्तु वा स्वस्तु वा । हे पोढा गणका मध्यस्थनुदूभ्या विचारयत । भृश-
मत्यर्थम्‌ ॥ ५३ ॥ |
मनरी०-ननु परिधेकथने विरेषावगमार्थं न्यासकथनं प्रसङ्गात्तयुक्तम । परंतु तत.
सद्धा पष्ठफरुकथनमनुचितम्‌ । तयोजनाभावाद्न्यथा भूदवृत्तपलभूगोखान्तधनफरयोर*
कत्वापततेस्त्यतः शादूटविकीहितेनाऽऽह--इठामिति । ॥
लेन । इठागोरे पथ्वीगोरे कन्दुकपृष्ठजाख्वयत्फटं स्वरावितगीटगन्ये
-नगेदीमुखनाणभुजगमज्वलनवहनिरसेषुगजाश्विनः । कुवलयस्य बहिः पस्योजना-
न्यथ जगुः खलु कन्दुकजार्वदित्यनेन जल्पितमुक्तं तद्डष्टम्‌ । असदित्यर्थः ।
क्रूत इत्यत आह--प्रत्यक्षविरुद्धमिति । प्रव्यक्षण बाधिततमित्यथः । अत्र हेतु-
माह-अस्येति 1 यस्मात्कारणादस्य रहोक्तभृगोटप॒ष्ठफल्स्य राता्ञो वास्तवं
` तत्वभूते फं भूपष्टफलं न भवेत्‌ । अप्किब्दाच्छतांशस्य फरत्वासिद्धो
यथास्थितस्य सुतरां तन्वाकषिद्धिसत्यर्थः । वास्तवं फलं शतगाणितं फल्वेनोक्तं
तदपि समो यतः स्यात्परिषेः दातार हत्यत्तरीत्या तत्समीचीनमभ्युपेयमिति
भावः । ननु तदुक्तफरस्य वस्तुभूतत्वेन = त्वदुक्तदृषणं स्वप्रागत्भ्ययोतकमसंर्र-
मेवेत्यत आःह--उत्प( द )तमिति । इदं त्वदुक्तं तद्द्ष्टामिति मदुक्तपित्यर्थः ।
धद्धतमसंद्रं न यदुसदित्य॒क्तं तत्संगतमेवेव्यर्थः । एवकारादोषटढता तदनुद्धाररूपा
सूचिता । ननु दुष्टं जल्पितमिति पदाभ्यामोद्धत्यं तव सुव्यक्तं नेयं प्रामाणिक
` रीतिस्त्यति आह--अस्त्विति । गा पक्षान्तरे । मदुक्तमुद्धतमस्तु । तथा च मदु-
क्ेरसगतत्वे त्वोद्धत्यमुचितम्‌ । मदुक्तर्यथाथतवे ताहशोक्तिः स्वस्य पदार्थतच्कषोददेक्ष
त्सूचिकेति भावः । ननु बा्तवफरस्यानिणयादुक्तदूषणं यत्किचिदित्यत आह--
दस्त्विति । हे प्रोढाः सदसद्विवेचनदक्षा गणका गणितत्वपासमाः । युयं |
तत्‌ । रष्ठोक्तभूपृषठफलं मध्यस्थनुद्धया = पश्षपातराहित्येन यथार्थुतत्वविचारात्मकप्र-
कया । शमिति प्कष्मविचारेण । वस्तुभूतं बकारादवस्तृभूतामेति विचार्यत |
+९

८३ गोराध्याये-
म ०टी०-विचारविषथं कुरुत । तथा च मदुक्तभृण्डफरुस्य परिधिष्यासाहतिरूपत्वाद्रस्तुभतै-
त्वन लद्टोक्तस्यतटक्षणत्वेनावरतुभृतत्वान्पदुक्तं दूषणं युक्तमेवेति भावः । एतेन
हष्छोक्तमृगोरफठनिरासाथ मया भूुगौटफलमुक्तमिति भूधत्तफभूगोरान्तर्धनफल-
योरप्रयोजनादनुक्तिरिति तात्पर्यम्‌ ॥ ५३ ॥ व
भथ सयुक्तिः-
यत्पारेध्यधविष्कम्मं वृत्त छन्त किलांशुकेम्‌ ।
तेनाधश्छायते गोलः किंख्रऽवरिप्यते ॥ ५४ ॥
गोलक्षज्रफलात्तस्माद्र खक्षे्रफलं यतः
साधद्विगृणितासन्नं तावदेवापरे दले ॥ ५५॥
एवे पञ्चगरणाच्छन्फललृह्फल खद
नाधिकं जायते तेन परोधेधं कुतः छतम्‌ ॥ ५६ ॥
धृ्क्षेनफटं यस्माप्पारोधेघ्रं न युक्तिमत्‌ ।
दष्टत्वादगाणतस्यास्य दष्ट मरपृष्ठज फटम्‌ ॥ ५७ ॥
गोरुपरिष्यधपरमाणों यथा व्यासतो मवति तथा वक्तं वत्तं छतवा तेनं वैकि `
गोरोपरिन्यस्तेन गोटाध प्रच्छाद्यते । वख्रपरिषेः संकोचाफिविदलेऽवं शोषं
भवति । एं संति गोरव्यासवत्तक्ष्फटादसरवत्तक्षेबकफरं साधद्विगाणितासन्न
भबति । तावदेवाप्रे किर गोला । एवं वुत्तक्षेफराषश्चगुणादधिकं पषठ-
करं फथंचिद्पि न मवति । कितु न्युनमेव स्थात्‌ । तरह तेन र्ठेन ।
वृत्तफरं प्रिधेध्नं समन्ततो भवति गोखपृष्ठफरम्‌ ।
ति स्वगणिते कण परियिध्ने छतम्‌ । रित्‌ वृत्तफलटं वचतुरैमेव पृष्ठकलं
भषति 1 अस्थ र्टोक्तन्म जितस्य दुष्टतादमुप्ष्ठफरमपि दृष्टमित्यर्थः ।
अथ षारावबेोधार ` उर्परि दरयेत्‌ । मूगं मृन्मयं दृ्मियं षा
टता तं चक्कर. :र्स्प्प २१६०० पस्य मस्तके जिन्दुेषा
हस्या द्विन्दोगंदषण्ण दः ५ इः ध्येन २२५ धन॒ह्पेणैव बततरेषवा-
मत्पादयेत्‌ । पुनस्ट मादर विन्दस्तेनेवं द्गुणसूतरेणान्यां अिगृणेनान्यमिवं चतु
= ्विरतिग्णं याद चत्‌दिरूदिवंत्ानि मन्ति । एषां वत्तानां शरनेषषाहष
२२५ एत्यादी ज्यार्धानि व्यासा्षानि स्युः । तेभ्योऽनुपतिद्षृत्तपरमाणानि |
तेत्र तावद्नतयव॒त्तस्थ मानं चक्कटाः २१६०० । रैस्य व्यासताध जिया
३४३८ । ज्या्धानि चक्कटागुणानि तिज्याभक्तानि वृक्तमानानि भवन्ते |

भृवनकोराप्रकषः | दई

भ्यः एकेकं वछयाकार क्षे्म्‌ । तानि चतुर्विशतिः । बहुन्यपक्षे .

®

ब्रहूनिः स्युः । तत्रः महद्धोवृत्तं भूमिमुपरितनं खघ मुखं दरद्टिद्ममितं उम्बंः
प्रकम्य खम्बगुणं कुयखयोगाधमिष्येवं प्रथक्यथक्‌ फटानि । तेषां फटा्नांः
योगो गोरा्षृष्ठफलम्‌ । तद्दि गुणं सकरगोटगृष्ठफलम्‌ । तद्रचासपरिधिषात-
तुल्यमेव स्थात्‌ ॥५४॥५५॥५६।५७॥

म०क्ञ०-ननुः त्वन्मते यथा वृ्तफठं परिधिव्यासाहतिवतुर्भागरूपं चतुर्गुणं परिधिष्या-
साहतिरूपण्मेलपुष्टफटं भवति । वृ्तकषत्रे परिधिगशुणितव्यासपाद्‌ः फलं तच्छा.
= दकर्परि परितः कन्वुक्ृस्येव जारमिति य्ुक्तरतथा रद्वमते वृत्तफलपरिषिगुणं
गोटपष्टफलं भवति । वृत्तफटं परिधिघ्र समन्ततो भवतिं । गोरपृष्ठफलटमिति रुष्ठा-
फेः, । तथा हि । नभःदहाराघ्रक्षितयोऽस्य विस्तरतिरिति तदुक्तो भृष्यासः
चथ्यादादधिकसहस्रं १०५० व्यासा तिघातेश्े( ऽ्े )रभक्तः सूक्ष्मो भवेत्परिधिरिति
टष्वार्यभटोक्त्याऽस्मत्स्र(ख)खस(म)रा योजनवेष्ठनं भव इति तदुक्त भुपरिधेच्य-
-तषन्छतः २२००... एतस्य स्थलत्वन 5रवहु..८या7गल्दनः {कराः सक्ष्यपष्ट शज्ञामार्धं
त्वङुक्तपुशष्यप्क्राह्गीकारेण तत्पक्षे परिधिः सृष्मः रिचिन्न्यन२ नस समः
४९ । ८८ । ४० ॥ ४८ । स्यास्र १०१० गणितः 5५६८.€ दतभ्ता
भूषु्यपलं, सारधरामाभनन्दक्षररसनगामितं ८६१५९०३ । ३० रृक्षमपःराध्नः ६९१५८४० ।
४८. । ४८ गुणितं जातं भृगोटप्हफर नगक्रदोरग्जगणरामरसङ्रनागयमीः = कि; +
वथिकञ्यंावयवयतम्‌ २२ । ४८ । तत्रादयवस्याघन्युनत्वनानिनन्धनसंप्रदाय-
द्धम्‌: । अन्यथा र्टोक्तभूपषटफलानुपपात्तिः । तथा च गोरे परिधिरेव सम-
ताप्रत्यक्षत्वेन तदभिप्रायेण दक्षिणोत्तर पूर्वापरयेश्चोपपत्त्या वुत्तफ़रस्य परिथिगुणत्त्य
पष्ठफ़रप्वाखत्युत चतु्ुणितवृत्तफङस्य पृष्ठफरत्वानुपपत्तेः कथं रद्टोरभृप॒ष्ठफरमय॒क्तमि-
त्यतोश्नष्टभां येण परिधिगुणितवृत्तफटस्य गोटय॒ष्टफरत्वं खण्डयति-- यदिति ।

यस्य गोलस्य परिध्यर्धं॒तद्वष्कम्भो व्यासो यस्य॒ तद्वृत्तं गोपरिष्य-
्धमितष्याससंबन्धिवुत्तम्‌ । अंशुकम्‌ । वच्चम्‌ । र॑ छिन्नम्‌ । तद्वृत्तप्रमाणेन
चिनवच्जनितवच्रमण्डलमित्यर्थः । तेन वृ्तदेघ्रेण गोलोऽर्थगृहीतपरिध्यर्भसं-
अन्धिगोरस्यार्धराकं छायते । आच्छायते । किरेत्यनेन गेरस्थवृच्चपरिधिम्यासान्वरि-
तभागयेरगे्िषठ. परिध्यर्धतुल्यमेवान्तरमभित इति गोकार्धच्छादनं परिध्यर्धमितभ्यासवृ्षमि-

तष्हञुज्ञेन भवति । न न्यूनाधिकाभ्यां ताभ्यां गोार्घावृूला( ना )पिकगोटक्कट्ष्न्ादन-

च गोलाध्याये-
मर ०श०-संभवादिति सूचितम्‌ । अनयोशत्या वश्वु्यफलमेव गोलार्थ पष्ठफरत्वेन फलितं:
पक््मटछ्या खण्टयंदि--किं चिदिति । वस्र गोार्षच्छादकवस्रमण्डले । किन्चित्‌ ।
अंरारूपं वचम्‌ । गेटार्धच्छादनेऽवश्िष्यते । गोटपरिधितो महानपि वच्नवरचपरिधिरगोलार्ध-
च्छाद्रने संकोचेन गोटपरिधितल्यो भवति । तेनैव च गोटपरिषिसक्तवघ्प्रदेशाः परि
धिमागे नीविसष्टश्ा भवन्तीति तदवसरे गोलाधन्छादनाविकत्वमतस्तद्रखवृततक्षत्रफठान्न्यूनं
गोटाधपुष्ठफलं सिद्धमिति भावः । नन्वेतावता परिधिगुणितवृचफलस्य गोटपुष्ठफटतवे कि
बराधकं सिद्धमत आह-- क्षेत्रफलादिति । तस्माद्रीटपरिपिसंबन्धिनो वृत्तक्षे्फलाद्र-
छ्वृततक्चेत्रफटं यतः कारणात्‌ साधदिगुणितासनं भवति । तथा हि । गोल-
ध्यासाद्वि्ातिष्ने विहतेऽथरेरेसि्यादिना परिधिस्वरूपं &२ । वत्कषेत्रे पररिषिशणि-
व्यास ७
तभ्यासपादः फलमिति गोटढृत्क्षेत्रपरिधिस्वरूपे 2२ । अथ वच्फलार्थं पूरदपरि-
धय्थरूपं व्यासः ११ । अस्मत्परिविरूपं २२ । आभ्यांफठं वस््रवत्तफठ्‌ १९१ । अत्र घृत्तफ़-
त्यास २ ११ १६.
| ७ व्यास १ व्यास १९१
स्वरूप पएकाद्दावर्गगुणं सप्तवगर्भक्तमिति सिद्धमत एकविंशति.
गरतद्रतमेकोनपश्वाश््रक्तं फलं साधृद्वयासन्न २ मतः सार्धदिगुणितासन्नमि.
| | २८ | |
| १०
त्युक्तं सम्यग्वत्षेत्रेफटं तु वत्ते केन्द्वाभिमुखं न्यासार्पमानेन रेखाः परिधिभिता-
स्तेन वृत्तान्तः सचीमुखश्चकलानि चि्रिभुजाकाराणि परिधिमितानि । तत्र जि ०
भुजे भजो व्यासार्धमितो टम्बोऽपि तन्मितस्तद्धमेः परिधिपरिथध्यंश्ञमिततवेन २४
समत्वाभावादत एव गणितेन टम्बािद्धिः । तत भम्यधंटम्बयोः स्वतः सिद्धत्वा-
छम्बगुणे भूम्यध स्पष्टम्‌ । चिज फरमित्य॒वत्या व्यासचतुर्थौश्षः फठं तत्परिधिगुणं वृत्त-
कषे्फटदकलानां परिधितुल्यत्वादिति वचक्चेत्र परिधिगणितव्यासपादः फरमि-
त्यक्तं युक्तय॒क्तमव । ययपि इक्ले व्यासाधानुराधेनान्तरसमवृत्तैः कोष्ठकानां
व्यासार्धमितत्वमिति रं पु्णकष्टकाः पगिद्व्यासघाताधतुल्या हरयन्त इव्युक्तं फषरटमसगतं
तथाऽपि तेषां विषमत्वात्समक्रोष्ठमितिं फलाख्यामित्य॒क्तत्वात्ततर समकेोष्गणनया.र्घमुत्पयत
षति दिक्‌ । तथा च गोटवृत्ताफटस्य सार्धद्वयगणितवचक्षेचफ ठान्न्युनत्वनिश्वयात्परिधि- 4
गणितक्षत्रफलस्य एष्टफलवे प्रत्यक्षमेव बाधकमिति भावः । ननु भवदुक्त्या परि्य्षगाणि-
तवु्क्षेत्रफटस्य गोलार्थपष्टफठत्वं निरस्ता मिति ] न संपूर्णफलस्य वृक्षेत्रफठगु-
नितवृत्तपरिधित्वम्‌ । इतरदकरे साधद्योनपरिधगुणितवृत्तक्षेज्फरस्य तथात्वादित्यत

भुवनकोरप्रश्रः। ८५.

म०डी.०-आह-- तावदिति । तदगोटेऽपरदके वस्राच्छिन्नगोखार्घातिरिक्तगोहारथे ` तावत्‌ ॥
वचछच्छिन्नगोलार्थे यावत्‌ पृष्ठफरं तत्तल्थम्‌ । एवकारात्तद्धिकंन्यननिरासः ।
अन्यथा गोढा्धत्छन्याघातः । दृष्णं स्फुटयति--एवापिति । एवमक्तरीत्या
गोलस्य पष्ठ फकठं पञ्चगुणादवुत्तक्षजफटत्त्थूखटष्टयाऽप्यधिकं न जायते ।
` खचित्यनेन स्थूलहष्टयाऽपि पगुणितं भवति । सृकषमहष्ट्या त॒ तन्स्यूनमेव ।
यखावेषात्‌ । अत एव प(मेया परस्यां तत्कषण्णं वेदैरुपरि पर्तिः
कन्दुकस्येव जालमित्युक्तमित्यर्थः । तेन प्रत्यक्षविरोधदूषणेन । तेन ष्ठन । वृत्ते ॑
धत्क्षेत्रफठं परिधिगुणितम्‌ । कृतः कस्मात्कारणाल्छतं निष्कारणं कृतमित्यर्थः ।
तेन तद्रणितपास्युक्तं वृत्तफठं परिधिघ्रे सम॑ भवति ततो गोरपष्ठफरमित्यसंगतं
सिद्धम्‌ । अन्यथा गोलपषठे परितः परिधिदृशनाल्परिधिवगस्य त्वदुक्तरीत्या पष्ठफर-
त्वापत्तिः ॥ ५६ ॥ ॑
नन्वेतावता तदुक्तं फं कथं दूषितं तद्रणितपास्या अप्रसिद्धत्वेन परिषिगुण-
नोद्धावनस्य तदाशयस्थितत्वाभावात्तेन च तत्फङस्यान्यथेवोपपच्योक्तत्वात्तवज्ञानात्‌ ।
न्ययं स्थाणोरपराधो यदेनमन्धो न परश्यतीत्यतो<नुष्टभाऽऽह--वृत्तेति ।
अन्यथा केनापि प्रकारन्तरण तदुक्तफसानुपपत्त्या परोधिगुणितेन तवुपपत्ते-
स्व्तात्पर्यमुद्धावितं य॒क्तमेव । परे तु यस्मात्पूवोक्तदूषणाद्रवुत्तक्षे्रफलं परिधेष्नं पृष्ठफलं
भवतीत्येतत्ताव्प्यं यक्तेमदुपपत्तिसिद्धं नायुक्तमित्यर्थः । ननु तात्प्याङ्ुदध्या फएठमयुक्तं कत
इति मन्दाशङ्कापाकरणाय दूषणो पसंहारमाह-दुष्ठत्वादिति। अस्य टष्टाक्ञयस्थितस्य गणितस्य
पष्ठफलानयनस्य दुष्त्वाद्युक्तत्वात । भूपृष्ठजं भूगोटपृष्ठसबन्धि फटठं रोकं नगरि लीमुखे-
` स्यादि भूगोलपष्ठफठं दु्टमसत । तत्फरस्यासंगतप्रकारोतपन्नत्वादिति भावः ॥ ५७ ॥
अथान्यथा प्रतिपाद्यते |
गोलस्य पारोषैः कल्प्यो वेदघ्नन्यामितेर्भितः।
मुखबध्नगरेखाभियद्रदामलके स्थिताः ॥ ५८ ॥ `
हर्यन्तं वप्रकस्तद्ल्ागुक्तपारधषामतान्‌ ।
ऊर्ध्वाधःकतरेखाभिगाले व॒प्रान्‌ प्रकस्पथेत्‌ ॥ ५९ ॥
तरेकवप्रकक्षे्फलं खण्डः प्रसाध्यते ।
सर्वज्येकयं जिभन्या्धंहीनं जिन्यार्धभानितम्‌ ॥ ६० ॥

एवं वप्रफलं तत्स्याद्रोटव्याससमे यतः ।
प्रिधिष्यासधातोऽतो गोटपृष्ठफट स्प्रतम ॥ &१ ॥
अघार्भष्टे कर्सिमिशिदयन्थे यावन्ति ज्याधानि ततसंख्या चतुगेणा । तम्मितः

भिर्विभका वकाः दृश्यन्ते तथाऽभीषटे गोटषृषठे मस्तक तट्मरेखाभिः कलितप
रिथितष्पान्‌ वपरकान्‌ पकतप्यैकस्मिन्‌ वभे शेतफरं साध्यम्‌ । तचथा । इह

कृत्तः । पतिहस्तमध्वापोरेखामिस्तावन्तो वपकाश्च रताः । तत्रैकस्य वधक-
स्पा हस्हान्तरे ह्तान्परे तियंप्ेलाः छता ज्यासंरुयानि चतुर्विशतिः खण्डानि
कलिहानि, । तत्र. जीवाः. पृथक्‌ पथक्‌ त्िन्याभकता्तिमपरूलाप्रमाणानि
धत्ति: ।. त्राधस्तमी रेखा हरतमान्ना । उपरितन्यस्तु ज्यावेन चिव
्रिजित््यनाः,. ।. सवतः हस्तमित एव. रम्ब; ।: रम्बशण कृमख ते
हण्डफटान्यानीयेकीरुतानि । तद्ुपरक्ं फलम्‌ । तद्दिगुणमेकसमिन्‌ वप्रके
फः मति । तसाधनारथमिहः सु्रमिदम्‌.। स्न्येक्य. विमन्यार्षही

०

क्छवैतिपिथेरगा ति रिषेरगादस्यः व्यासः स्यातः ३० । ३३ । परिभितुल्यकाश्चः कथका
हरि प्रिषिष्यासधातोः गोरपृरष्ठफरमित्युपपलम्‌ । तथा चोक्तमस्मत्पटीगणिके
बरकत परिधिगुणितम्यासपादः फं त-
क्षुण्णं वेदेरुपरि १¶रिः कन्दुकस्यव जाम्‌ ।
गोरस्येवं वद्पि च फरं पृष्ठजं व्यासनिघ्र
षटूमिभेक्तं भवति नियवं गोटगभे षनाछ्यम्‌ ।
गोटपृष्ठफटस्य व्यास्तगुणितस्य षडंशो घनफरं स्यात्‌ ।
अकोपपत्तिः । पृष्फटसंख्यानि हपवाहूनि व्यासाधंतुल्यवेधानि समीला-
तानि गोरपृष्े पकस्प्यानि । सूच्यग्माणां गोरगभे संपातः । एवं सृचीफठानां
भोगो षनफरठ्मितयुपपनम्‌ । यदुनः केत्रफखमूठेन के्रफठं गुणितं षमफडं
स्यादिति तत्ायशचतुर्वेदाचा्थः परमतमुषन्यस्तवान्‌ ॥५८।५९।६ ०।॥६१॥
भ० टी०-ननु पन्यगुणितवरकषेत्रफला्रोरपृष्टफलस्य परवोक्तयकत्या न्युनत्वसिदधावपिं नियतं
गणितं पारयां कथमुक्तं येन. रुणहरयोश्चतुभितयोर्माशषात्‌ परिषिभ्यासाहतिरूपं
शकं युक्त व 0 परिधिव्यासाहतिरूपगोरपुषठफलं स्वाभिमतं

*भल्टीत- यावन्ति ज्याखण्डकानि कल्पितानि तेषां संख्या `चतुशेणाः `तत्सर्यापिती
` गोलस्य परिधेः -कत्पनीयः । जीवाम्राणां `परिषिप्रान्तसक्तत्वेन `जीवाान्तरस्थैपरि
-भागस्य मापकत्वसिद्धः । वचचतथश्ि तन्मापकेन ज्यामितसेस्यावगमास्सेषुीषे
-ऋ्तुर्गणज्यामितपरिधर्थक्तः 1 `विनेतदाश्रयंप्ठफरोत्पादनस्याक्यत्वात्‌ "। "तद्रो
-मधिकान्तरेण परिधिभानन्तरसंमवात्‌ कतप्य इत्यक्तम्‌ । ततोऽनन्तरम्‌ । ` नैद्गौरे ।
र्व चदत्‌ । -आमरफे असबुध्नगरेखाभिः, मुखमयभागचि्चम्‌ । बुध्नं वृक्षसक्तचि्वम्‌
` तयोरवधित्वेनःव्यिमाना रेलास्ताभिः स्थिताः अभितः'स्वतः सिद्धा वध्रकाः `सण्डकानि
` इष्यन्ते । वदवदुक्तपरियेश्चतुरगुणज्यामित्या्कस्य 'मितान्‌ । तल्ममाणीनीत्यर्थःः ।
-क्वाधःकृतसेलाभि्गोर एकपदे = ऊर्ध्वभाग; कत्प्यस्तस्मात्पश्ध्यर्धान्तरेणाशोभागः
, इः तेप्यरतदवधितवेन परिध्यर्धप्रमाणङृतपरिधोमितरेखाभिः -समान्तराभिवग्रान्‌ प्रकल्पयेत्‌ ।
तैन गोकपषठकलावगमना्थमेकव्प्रके खण्डेद्विगणमिति तुल्यखण्डकल्पनेः केत्रफरम्‌ ।
प्रतिक्चण्डं पास्शक्क्षेत्रभ्यवहासेक्तरीत्या यानि क्षेजफलानि तेषमिक्येः -सर्व-
ओषानां योगचिज्याधहीनस्तिज्यार्धंभक्तमिति परिणतं यत्प्रस्ाध्यते सूक्ष्मत्वेन
साध्यते तवेकस्मिन्वमरे गोरन्याससमं चतुर्णज्यामितितुल्यपरिपेः .सगतव्यासतुल्यं
फलं जफठं स्यात्‌ । अयं भावः । परिधितुल्यवप्राहकितगेोटे कत्पितोरध्वोधःप्रे-
शाभ्यां पूर्वावगतपरियिमानमापकान्तरणैकादिजीवामित्यन्तसंख्यागुणितेन प्रत्येकं वर
याकाराणि वृत्तानि यथोत्तरमुपचितानि । गोटे निरेकद्विगुणज्यामितितुलेयानि ।
गोध उभयतो ज्यामिंतिमितानि । तेषु कमेण प्रथमादिजीवा व्यासा मीलान्तः-
स्थितस्याससूतराद्नोटवत्ते बप्राकारे तत्तद्रटयाकारवत्तेषु प्रथमाग्मद्धिजीवाग्राणां क्रमेण
तेषां च तज्जीवाभूटमध्यकेन्द्रत्वाद्‌ वप्रर्धे तदृष्तेकदेशसखण्ेज्यामिंतिक्षेजाणि ।
तत्र प्रथ॑मक्षत्रे त्रिभृजमन्यानि विषमवचतुर्भजानि । तेषां भुजी वाम्ते गोठ
` *पैरिधिधत्त एकसंख्याति( मि )तो वंरयथत्तानां मापकान्तरत्वात्‌ । टभ्बभ्वकसंस्यामिताः
" हेक्तथुक्तेः । प्रथमक्ेत्रे मृजामयेरेकयान्पुसाभावः । -भूमिस्सु प्रथमवलयाकारवततन्तर्ग-
तैपरिष्येकवेशो वप्रस्थादितीयवटयाकारवृत्तस्य प्रान्तःस्थितदेश्लो भूमिः । पुरक्षित्रभू-
` पिकम्‌ । एवमुन्तरो्रम्‌ । वपां बलयाकारषचपरिध्यकदेशा एडसस्यभितः ।
तरिज्याभ्यासार्घेस्पिन्नत्वात्‌ । अतस्चिज्याध्यासाभ एकंमापकमिता शरमिस्तद्‌
7व्यसिाधेषुसे केति भूिरेकमापदन्न्युनेव । तथा च `चिज्याभक्ताः प्रथ-
पादिज्याः कषतर मूमथः सिद्धाः.। अथ हम्ब्रगुणं भम्यर्धं स्पष्टं त्रिमजे फं भवती-
दवुकत्या प्रथमखण्डक्ेत्रे प्रथमज्यार्थं चिस्याभक्तं क्षित्रफठम्‌ । दितीयक्षेतरे एम्बेनं

€८ ` | गोटाध्या्य-

॥५।

मज्डी०-निष्नं फुमुसैक्यखण्डमित्य॒क्त्या प्रथमद्ितीयज्ययेोरेकस्या्धं चिज्याभक्त क्षेत्रफलम्‌ ।
` एक्यारधार्धक्ययोस्तुल्यत्वास्पथमदितीयाज्यर्षयोरेक्यं चतरिज्याभक्तं दिपीयक्षेत्रे क्षेजफटं
परिणतम्‌ । प्रथमद्धितीयक्षेत्रफल्योर्योगः खण्डक्षेचद्यस्य फटम्‌ । तत्र हरभक्तयरे-
, क्यम्‌ । रठेक्यं हरभक्तं तल्यमेवेति प्रथमदितीयज्यार्धयेरैक्यस्य प्रथमज्यार्धयोजने
` दितीयज्याधस्य प्रथमज्यायोजितेति सिद्धम्‌ । ततच्िज्याभक्तं क्षेचद्वयस्य फठम्‌ ।
एवमत्तरत्रापि ततीयादिष्षेतरेषु दितीयादित्रतीया। देज्याधैयेरेवयस्य चिज्याभक्तस्य फल-
` त्वात्त्ोजने पुथैल्यायोगे तदभिमज्याधं युक्त चिज्याभक्तमिति सिध्यति । तथाच

वप्रका्धंऽन्तिमक्षेजरस्य भूपेच्चिज्याभक्तत्रिज्यारूपत्वाल्निज्या्धं पूव॑जीवायोगे युक्तं तत-
छिज्याभक्तामिति सिद्धम्‌ । अत्र भाज्ये स्वैज्येवयं चिज्यार्धोनं निष्पन्नम्‌ । तिज्या-
भक्तमिवं वप्रका्धे क्षे्फठमेवापरस्मिन्‌ः वप्रां क्षेनपरमितीदं द्विगुणं संपूरणैकवपे
` क्षिजफटम्‌ । तत्र गुणेनापवत्यं एकस्मिन्वप्रे सर्वज्येक्यं तिभज्या्धं हीनं तिज्याधभा-
| जित्तमिति फर्मुपपन्नम 1 न च वप्रकाच॑स्य त्रिभ्नाकारत्वेन तत्रोक्तरीत्या ज्यामितेरम्ब-

क, क

त्वाह्क्तदिशा मितेरेव वप्रफरत्वे य॒क्तमिति वाच्यम्‌ । गोार्थे परिषेचतुर्थाङामितसूम्ब-

भजयोरिति तिर्यचत्वेन अिभुजत्वानुपपतच्चेः । भजटम्बयोकरजत्वाङ्धीकारात्‌ । न चेवं
सखण्डक्षेत्रेऽपि टम्बभजभूमिमखानां गोरे परिध्यंहत्वेन तियक्त्वातकषत्रानुपपन्निरिति

वाच्यम्‌ । खण्डत्वेन ततः समववेन भानात्‌ । अत एव यथा यथा बहनि खण्डानि
तथा तथा कषे्फठे क्षजफलठमिति समत्वदृदनेन सक्ष्मम्‌. । एतेनात्र पादरयक्तरीस्या
` फरानयनमनु चितम्‌ । पएतद्धजयोः परिध्य्ञत्वेन कञ्त्वाभावादिति गुरुदृषणं निरस्तम्‌ ।

(|

म्बमखभमीनामपि परिध्यंशषत्वेनैकजातित्वातक्षेनो पपत्तेः परिधिसंबन्पेन भजलम्बयोस्तल्य-
त्वस्याबाधकत्वाच । अभजे रम्बोभयतां जात्यञ्यञ्चयाय फे तद्योगः फटम्‌ । जात्मरञ्य-
प्नस्याऽऽयतचतुभजक्षेच्ाघत्वादायतचतुभजक्ष्रफटस्य समकटामते फलाख्यामितिप्रत्यक्ष-
` पपच्योपपन्नस्य भजकोटिघातात्मकस्याधं जात्यत्यन्चे क्षेजफरम्‌ । तथा चाबाधयोः कमेण
तल्जात्यञ्यघ्यो्नत्वाहम्यध्य च कोरितवाहम्बाबाधाघातार्थयोः क्चफटयो्येगि । अबाधायो-
गस्य भूमित्वाच्त्तधर्धे लम्बः शरजफठमिति युक्तम्‌) विषमचतुर्भने समेरम्बक्षेत्र उभयपा््वे
जास्यत्यस्नमध्य "आयतचतुर । त॒ जात्यञ्यसने रम्बभुनौ कोथकर्णो । लम्ब-
= भुजाभ्रान्तरभूमिखण्टं भुजः । तथा च भूमिखण्डगुणिते . टम्बस्यरथ कषे्रफटमेवमप-
` शनात्यञ्यश्ने । तयोयगं जात्यज्यस्द्रयस्य ` ्षे्रफटमच् रुणितयेोयेगिऽ्योगे. बा
स

4 गुणिते समानल्वाद्भमेसण्डयायाग छम्बार्धगुणितः - । अथ मध्यायतच्दुन्नस्व्‌

भुवनकोराप्रश्चः ¦ इ

भर ° दी ०-ठम्बमुखयोः कोटिभजत्वात्तदधातः क्षेत्रफठं तन्न योज्यम्‌ । परं त॒ संपूर्णभूमिज्ञा-
नेऽपि भूमिखण्डयोगाज्ञानाज्जात्यञ्यस्नद्वयक्षेत्रफलासिद्धिरतो मुखोनभूमेस्तन्मितत्वान्पुखो-
नभूमिलम्बगुणा तदर्धं जात्यभ्यच्चद्वयक्षे्रफलम्‌ । अत्र सण्डद्वयेन भूमिगुणमुख-

+ कप

गणछम्बार्थेन मिदं छम्बमखघतयतं तेन मरूगणटम्बाधयतं भमिगणटम्बाधसिद्धल-

र 0 क क

म्बाधमत्राप गरणतयायागजयाम वाः गृणत समानत्वषछछाचवाच्चे मुखभ्म्वक्याब
रम्बग॒णक्षेजफलं यक्तमित्यटं प्रसद्धागतविचरेण । तथा च सर्वज्येक्ये विभज्या-
हीने चतु्गणल्यामितितल्यपरिभ्यवगतसृक्षमव्यासगणितचिच्या्ध भवति । यथा
प्रकते ज्योत्पत्तिविध्यवगतसृक्ष्मावयवचतुविरहातिजीवानां योगो जीवावयवयुताष्टत्रश्ल-
दुवयवयुत्तश्न्द्रतत्वान्धिश्शरमितः ५४२५१ । ३८ । २४ । त्रिज्या३४३८ थो
१७१९ नः ५२५३२ । ३८ । २४ । अयं च चक्रकठातुल्यपरिध द्विगुण-
बहल्निज्या ६८७६ व्यासस्तदा( वप्र )चतुगणज्यामितितुल्यषण्णवतिपरिधो क ॒इत्यनु-
पातावगतसूक्ष्मसावयवव्यासः ३० । ३३ । ३६ । चिज्या्धघाततुल्यः । यदा
परित प्र चतुर्वङतिजीवानां योगः सुरयमवेदङरमितः ५४२३३ । चरिज्या्धोनः
६२५१४ । अयं स्थरव्यासः ३० । ३२ । ४४ । चिज्याधघातसमप्रायः कथ-
मेतदिति चेच्छण । यथप्यत्र॒ बह्व्यो ज्यास्तचच सव॑ज्येक्ये जिभज्यार्धहीनें
व्यासन्निगणितत्रिज्यार्भस्वरूपं न दृश्यते युक्तेमिस्तथाऽपि ज्यात्र य कल्पने सव-

क्वि

ज्येक्ये जिज्यार्धहीने तद््यासगणितनिज्याधंस्वरूपस्य युक्तिभिरुपपन्नत्वादन्यत्रापि तत्क-
स्पनस्यान॒ष्ूरतकसहकृतानुमानसिद्धत्वात्‌ । तथा हि । विंशा्दश्ञानां ज्याश्रिज्याधम्‌ ।
एतदरगोनतरिज्याबगीन्मलम्‌ । अयोदसञगणितत्रिज्यापन्यदशांशासन्नषषटयंशानां ज्या । चिज्या-
नधर्यंशञानां ज्या । आसां योगे चिज्याधहीने दितीयतृतीयन्ययोर्योगे भवति ।
तन्न दितीयज्यायास््रयोदगुणितव्रिज्यातत्पयेदलंशरूपत्वात्तिज्यासमच्छेद्बिपिन। सां
ज्येन दितीयज्यायां योज्या । तत्स्वरूपं चाष्टावितिगणितानिज्यापन्यदराशरूपम-

तश्जिज्यार्धं॒षट्पशारदगुणेतं प्वदश्मक्तम्‌ । तत्स्वरूपं सिद्धम्‌ । अनैव तद्रण-
५६ हरो १५ चतुर््ज्यामितिरूपद्वादशषपाश्यद्राविशतिष्ने विहतेऽथ रशठरित्यस्य व्यस्त-
विभिना सिद्धं व्यासस्थ चतुरश्ीतिभाज्यद्वाविशतिहरात्मकस्य साधैकापवर्तनेन शर
स्थानेदवा( र्घा )भ्यथिकाषयवस्थोष्वौङक एकाधिकथरहणेन च भाज्यपदहरात्मक १५
ध्यासे पर्यैवसन्ावितति । अतध्िज्याधहीनात्सर्वज्यैक्याल्निज्यार्षहरेण फलं व्यक्ष

कभ ५५, क

एकषप्रफलरूप हति । अतो व्यासमितवप्रफटसिद्धेगेलि परिधितुल्यवप्राणां सत्वादेककर
१२

९० ` गोलाघ्याये-

भ

म टी °-म्यासपितं फलं तदा परिधिमितकपरेषु किमित्यनुपातेन परिधिव्यासघाती गेट-
पष्ठफटं स्फुटमविरुद्धसिद्धम्‌ । एतेनैव च वृत्तक्षे्रफरस्य युक्ते सिद्धतेनोक्तपृषटफर-
सिदृभ्यथं ॒वत्तफलटं चतुगुणितं पास्यां निःशङ्कमुक्तमिति ध्येयम्‌ ॥ ६१ ॥

शदानीं भमेः परठ्यभेदो परयाश्वाऽऽह- `

बुद्धोर्षेधेराह्वे भुवः समन्तास्स्यायोजनं भरमबभूतपुवेः ।
बाह् ठय याजनमान्रवृद्धनष्ा भवः प्रारतकअखलठायाः॥ ६२ ॥

दिने दिनि यन्भियते हि भूतेदनंदिनं तं प्रलयं वदन्ति ।
जाद्यं टय ब्रह्मादनान्तकाटे मतानि यद्रद्यतन्‌ विङ्ान्ति ॥ ६३ ॥
व्रह्चात्यये यस्मरूति प्रयासि सवाण्यतः प्रारतिकं छतीन्द्राः
लीनान्यतः कृमपुटान्तरत्वाप्पृथक्‌ कियन्ते प्रकतेविंकारेः ॥ ६४ ॥
क्षानायिदग्धाखेटपुण्यपापा मनः समाधाय हरो परेशो ।
` यद्यागना यान्व्यानक्ञातरपस्पादाध्यान्तक्‌ चते ठयश्चतघधा ॥ &५ ॥
` अत्र खयो नाम मृतविनात्रः। सतु सापरते प्रत्यहमृतपद्यते। स दैनंदिन
उच्यते । यो ब्रक्मदिनान्ते चतुयगसहस्रावसाने रोकवयस्य संहारः स बक्षो
ख्य उच्यते । तवक्ष(णपुण्यपापा एव लोकाः काडवशेन व्रक्मशरार प्रादि `
हन्ति । ततर मुखं ब्रा्मणाः । बाहन्तरं क्षलियाः । उरुदयं वैश्याः । पादद्वयं
दादा: । ततो निरावसानि पृनव्रहमणः सृष्टं चिन्यतो मखादिस्थानेभ्यः कम्‌-
पुरान्तरत्वाद्‌ब्राक्षणादयस्तत एवं निःसरन्ति । तस्मिन्‌ प्रस्य मुवो योजनमा-
ब्रवद्धेविख्यो नाच्चिरायाः । अथ यदा ब्रह्मण आयुषोऽन्तस्तदा यः पठयः
प महाप्रटय उच्यते । तत्र ब्रह्ला बर्वाण्डे | दत्‌ पा्चमोपिके | मर्जठे । जं
तेजासे । तेजो वाया । वायुराकाश । आकादमहंकारे । अहकारो महचचवे ।
महत्वे प्ररतो । एवं सकृटमुवनटोका अक्षीणपुण्यपापा एवाव्यक्तं प्रवि- `
शन्ति । यदा भगवान्‌ सिकक्षः प्रहतिपृरुपौ क्षोभयति तदा तानि भृतानि
केमपटान्तरत्वात्रतेः सवत एव निःसरन्ति । यथाऽऽह श्रीविष्णुपराणे पराश्चरो
जगदुतात्तिकारणम्‌- ` +
प्रधानकारणीभृता यतो वै सज्यराक्तय इति। अ
सृज्यश्चक्तयस्तत्कमौणि । तान्येव सृष्टो मृख्यं कारणम्‌ । इतराणि निमिसत-
करणाति । अनर्नयुकमू-

नद्यासनां भवति कर्मफलोपभोगः कायाद्विनेत्यादि

अस्मन्‌ पर्येऽखिाया भवो नाश इत्यथः । तथा ज्ञानाभिद्ग्धासिखप्‌-
ण्यपापा योगिनो विषयेभ्यो मनः समाधाय समाहत्य तद्धरो समाहितं छवा
यान्ति दहं तजन्ति । अनिवृत्त यान्ति । स॒ आत्यन्तिको चय इति ॥६१॥
६२॥ ६३ ॥ ६४ ॥ ६५॥
म०ठी०-ननु भूमिगोरस्य बह्मडि[ ने 1 वृद्धि्रवणाचदिनान्तसंबन्धिभूमिगोरुस्य ठठेन पृषठ-
फटमुक्तम्‌ । तथा हि । रुष्टोक्तो भन्यासः १०५० । अस्य तदिनान्तेऽराभ्यां
वृद्धियोजनानि सप्ताद्काभ्रनवान्विमिता २९०९५ न्येकस्मादेतदर्थं॒वब्रह्मदिनान्ते भूष्यासः
सते्द्रतिंश्न्मितः ३०१४७ । अस्माद्ाविरातिध्ने विहतेऽथ रेष्ेरित्यनेन परिधिः
किवेदूनो गृहीतः सावयवः किंचिदूनस्यार्धकावयवयुतः सप्तान्धिनवमितः ९४५७ ।
(४७ । १ । ३० । अनयोघातयुतं फलमुपपन्नम्‌ २८१९३२८७ ॥ तथा
श्च रष्टमतेऽपि व्यासपरिधिघातात्मकपषठफलाङमीकाराचदभिप्रायानभिज्ञतया भवदुक्त
वोषो भवदज्ञानं सूचयति । भावावबोधविरहितो न दुनोति दोष इत्युक्तरित्यत
हन्प्रवजयाऽऽह-व्रदिरिति । [र .

च `

धिपेरह्नि बरह्मणो दिने भवो भूगोरुस्य । समन्तादभुपृष्ठे । भूभवमृतपूर्वैः ।
भभ्युत्पन्नतणवृक्षप्राणिपवतपाषाणपतनादेभेः कमेण योजनं बद्धः स्यात्‌ । तथा
श्व कल्पे प्राथमिको भूव्यासो योजनद्याधिक इति । हिरण्यगर्भस्य दिने त॒
काश्यपीसमन्ततो वद्धिमुपेति योजनाभेति र्टोक्त्येव तन्मितवृदरध्यप्रसिद्ध्योक्तरलामि -
्रायस्त्वयुक्त इति भावः । नन्वेवमपि त्वया योजनद्वयाधिकप्राथमिकमून्यासतदष-
गतपरिषिभ्यां कथं . भप॒ष्टफटं . नोक्तमत आह-- ब्रह्येति । बह्मसंबन्धिनि ल्ये
नशे । आरन्धे सति । योजनमाच्रवद्धेभवः क्रमेण नाङस्तथा च भवृद्धेः स्थेर्या-
भावात्कल्पान्ते ताहरागोकसद्धावाचास्माकं तत्फटस्य प्रयोजनाभाव इति तनोक्तमिति
भावः । अथ प्रसङ्कात्सवभमिनाशसमयमाह--प्रङतिक इति । प्रकृतिसंबन्धिनिं
प्रलयकाले संपुणाया भभ्या नाकः ॥ ६२ ॥

ननु पनश्च नारं सम्पाते दधसो निरात्यये कुचिमम्नन्मयश्च यः । समस्तमेत-
दुवनादि वेधसः क्षये क्षयं यति विहाय शाश्वतमिति लहोक्त्या ह्यलये सक-
लभूमिनाशो बह्मराञ्यन्ते योजनमावुद्धिना्च इति सिद्धेन विरोध इत्यतश्चतुर्भेवा-
मकं छयं॑विवक्चुः प्रथमं ढयमपजातिकयाऽऽ्--दिनं इतिं ।

९२ गो राध्याये-

न्टी०- प्राणिनाश्नो छयस्तत्न सांप्रतं दिने दिनि प्रत्यहं भृतैः प्राणिभिर्यन्भियते वेः
स्वाम्यं त्यज्यते तं प्रलयमव्रान्तरमेदेन । हि निश्चये । दैनंदिनं वदन्ति पूर्वाचार्य `
इति शेषः । बह्मदिनान्तक छे यो भूतविनाशशस्तष्टयं॑बाह्मं ब्रह्मसंबन्धिनमवान्तरभेदेन
बरद्न्ति । ननु ब्रह्मदिनान्ते बरह्मणो नाक्चाभावाद्‌ ब्ह्मटयत्वं कथमत आह--
भूतानीति । यद्यस्मात्कारणादू भूतानि प्राणिनः । ब्रह्मतनुं शरीरं चजन्ति
प्रविरान्ति । तथा च बरह्मणो नाक्ाभवेऽपि बह्मकषरीरे भरतानां लयः इति बाघ्न-
कयः । तदिनान्ते । तत्काल्मारभ्य. तद्राज्यन्तं यावयोजनमाबुद्धेः. कमेण नाश
इति न क्षतिः ॥ ६३ ॥
अथ त्रतीयं रथमेदं विरोषान्तरं चोपजातिकयाऽऽह-- जाह्मभिति ।
ह्मणः रातवषांवसाने ब्रह्मणो नाहे सर्वाणि भूतानि यथस्मात्कारणात्‌
प्रकृतिं प्रयान्ति गच्छन्ति । प्रकतौ लीनानि भवन्तीत्यर्थः । सर्वभृतानि कौन्तेय
` प्रकरुतिं यान्ति माभिकीम्‌ । कत्पक्षय पनस्तानि कल्पादौ विसजाम्यष्टापिति भग-
शन्रीतोक्तेः । अतः कारणात्ताटशो प्ररयमनान्तरमेदेन प्राकृतिकं प्रकरतिसंबन्धिनं
कृ तीन्व्रास्तत्तस्वाभिशश्रेष्ठा वदन्तीति पवश्टोकोक्तमन्वषणीयम्‌ ॥ तज संहारकमस्तु-
ब्रह्म सर्वभूतैः सह ब्रह्माण्डे- बह्याण्डं तत्पाश्वभोतिके । तत्र भूर्जठे जटं तेजसि
तेजो वायो वाय॒राकाक्च आकाश्रोऽहेकरेऽहंकारो महन्ततवे महतश्च प्रकुताविति ।
ननु प्रलयानन्तरं जीवानां नेयत्यात्पुनः सष्ठिसंभवः -कथमित्यत आह-टीनानीति ।
अतः प्रलयानन्तरम्‌ । इ्वरासिसक्षया प्रकृतेर्विकरे क्षोभ उत्पन्ने सति । रीनानि
भूतान्येव ` कमैपुटान्तरत्वात॒ । तेषां भृतानां ल्येऽपि पूर्वारजितसदसत्कर्मसमूहस्य
संपुटरूपस्य प्रत्येकं समूहत्वात्‌ । तत्तत्कमभेगार्थ पथकृगप्रकतेः कियन्ते स॒ज्यन्ते |
एवं ब्राह्मलयेऽक्षीणपुण्यपापा एव लोका जह्मशटरीरं प्रविशन्ति । तत्र ब्राह्मणा मुखं,
बाहृहयं क्षत्त्रियाः, ऊरुद्रयं वेश्याः, पदद्वयं चदा इत्यादिवेदोक्तक्रमण । ततो
गह्मराज्यन्ते पुनर्बह्मणः ` सष चिन्तयतो मुखादिस्थानेभ्यः क्मपुटान्तरत्वादव्राह्मणादयः
स्थत एव निःसरन्ति । एवं दैनंदिनप्रस्येऽपि जन्तवः स्वकर्मवरोन यस्िन्रो-
केऽपितिष्ठन्ति तत्कर्मनाक्षात्ते पुनः एथिव्यां कममन्तिरवशात उत्पयन्ते । "क्षीणे पुण्ये
मत्यलोके विशान्ति › इत्युक्तेः पुनः सष्टावक्षतिः । प्रधानकारिणीभूता यतो वै स्ज्यश्क्तय `
इति विष्णपुराणोक्तेः सज्यरक्तयस्तत्कमाणि तान्येव सृष्टो मुख्यं कारणमितराणि
निमित्तकारणानीति तदथः । प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विर्जामि पुनः ` पुनः । भत
ग्राममिभं छत्स्नमवकं प्रकरतर्वज्ञात्‌ ॥ इति भगवदुक्ते्व ॒प्रकतर्वशातपाचीनकर्म-

भुवनकोशभ्रश्चः।

भ तदी०-निभित्तः रवभावबलादित्यर्थः । नाभक्तं क्षीयते क्म ` कत्पकोटिशीतेसंपि-।
अवश्यमेब भोक्तथ्यं कृतं कर्म हाभ्ुममित्यक्तत्धाज्नेति भवः ॥ ६४॥
अथोपजातिफया चतर्थं लछयमेदं मक्त्याख्यं वदन्ह्यम्रपसंहरति-

यथस्मात्कारणायेणिनो योगक्षाश्रोक्तयोगाभ्यास्काः । बाह्यविषसेभ्योः. मनः
समाहृत्य हरौ परमेश्वरे समाधाय संख कृत्वा । अनिषृत्तिं देहैत्यजनेन
परमेश्वरेकतया पनरमुत्पत्तिं यान्ति प्राप्नवन्ति । अस्माच्कारणात्तं ` योगिटय-
भअवान्तरभेदेनाऽ<व्यन्तिकं प्रछटयं तीना वदन्तीति पुर्वश्छोकस्थमनराप्यन्वेषणीशय्‌ ; ।
ननु कर्मणामनन्तत्वादृनिवरत्तिनं संभवति । तेषां भोगेकनाश्यत्वेन पुनरत्पत्ेर्निरो द्रभ-
शकषयत्वादित्यत आह-ज्ञानेति । ्ञानमातमज्ञानं तद्धुपो योऽभिस्तेन दग्धानि भस्मीङृतास्य-
खिढानि समभराणि पण्यानि च पापानि च येस्ते तथा । यथेरधासि. समिदधोऽिर्भ-
स्मसात्कृस्तेऽर्जन । ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथेति भगवहुक्त्या ज्ञानेन प्रारब्ध-
कृमातिरिक्तकमणां भोगाभवेऽपि नाशसंभवादनिषतन्तिः संभवत्यवं । प्रतिं स्वामवष्टभ्य
विस॒जामि पुनः पुनः । भूतगराममिम कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वरादिति भगवदुक्तेश्व । प्रतेरव-
श्राा्चीनिकर्मनिमित्तामावादेव का्यीनुपपत्तेरिति भावः । तथा चोक्तं भगवद्वीतायाम्‌--
सरवद्ाराणि संयम्य मनो हदि निरुष्य च । मृध्न्याधायाऽऽत्मनः प्राणमास्थितो
योगधारणाम्‌ । ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मस्न्‌ । यः प्रयाति त्यजन्वें
याति परमां ` गतिम्‌ । मामुपेत्य . पनजन्म ` दुःखालयमशाश्वतम्‌ । नाऽ<न्नवन्ति
महात्मानः संसिद्धं ' परमां गताः 1 अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः; परमां गतिम्‌ ।
यं प्राप्य न ` निवन्ते तद्धाम ` परमं ममेति । चकारोऽन्य उक्तातिरिकिः ` प्रटयो
नास्तीति सूचकः । महाप्रयश्च सर्वजन्तूनां युक्तिः । सा तु न कदाऽऽम्यनीषशं
`जगदित्याद्यक्त्या शाघ्नान्तरे निरस्तवेत्युपसहारव्याजनेनाऽऽह-इतीति । इत्युक्तप्रकारेण ।
हयः प्राणिनाश्श्वुरधा चतुभेदात्मकः । अचेतनविनारश्स्तवेकरूप एव । भास्करावि-
रोधिनस्त॒--नगशिठीमुखवाणभुजंगमज्वलनवहनिरसेषुगजागन्विन इत्यनेन व्यासः १०५०
परिभिः ३२९८ । ४०४८ । घातरूपङा( च )कङ्वहनिरसवेदगुणमितं पष्टफलमुक्तं
न “त्वन्यत्‌ । तथा हि--नगेष॒ पर्वतेषु । शिछीमसखः सायकः । करवालः वज्नमिति
यावत्‌ । न पतति यस्येति नगरिरीम॒खः । पवतराघ्चरिन्द्र ` इत्यर्थः । बाणाद्ध
बतीतिं बाणभूः । ,स वासा जङ्गमश्च प्राणिविशेषः स्वामिकातिकेयस्तस्य ज्वलनं

मुखं - देवमुखत्वेन बह्वः प्रसिद्धः । स्वामिकातिकेयस्य देवत्वावगमार्थ -मखवाचकं ` ज्वल-
नपदं रक्षणया दत्तम्‌ । तस्य षडाननत्वेन प्रसिद्धः षटृसंख्या व्धिरसेति यथा-

९४ गोलाध्यापे-

भश्दी०-श्चतम्‌ । इषुवङ्गच्छतीति हइषु्वायुस्तस्माज्जाता मघः । धूमज्योतिः सङिरमरतां
संनिपातो हि मेष इति कालिदासोक्त्या पमहाभूतमयत्वेन वायोरधिकभा-
गत्वात्‌ । मेषपदेन सप्तदरासंख्या प्रसिद्धः । तया गुणिता । अश्वन। यमिति
मभ्यपदलोपिसमासादिषगजाश्िनश्चतुचिरत्‌ । अतं दृष्ट कन्दुकपृष्ठज टवदित्याडि

प तर्धेत्यन्तं ग्रन्थो व्य्थं॑इत्याहृस्तन्न । पदाथानामसंगतत्वादूबाणभूजङ्गमेति
्रीर्षत्वापतते्च ॥ ६५ ॥

अथ ब्ह्लण्डगाडरखमाह-
मूृभूधरथिदरादानवमानवाया ये याश्च धिष्यगगनेचरचक्रकक्षाः
लछोकव्यवस्थितिकशूपयंपरि प्रदिष्टा ब्रह्माण्डभाण्डजदठर तदिद्‌ समस्तम्‌
॥ && ॥
स्य्टम्‌ ॥ ६६ ॥
हृदानीमन्योदितं ब्रह्वाण्डमानं पुव कथिवमपि प्रसङ्कादनुषदति स्म
कोटिघ्रनखनन्दषटकनखभमुभृदभुजङ्धन्दाभे-
१८.७१२ ०६९२ ०००००००९
ज्यातिःराख्विदो वदन्ति नभसः कक्षामिर्मां योजनैः
तदृब्रह्माण्डकटाहसंपुटतटे के चिन्जगर्वे्ठनं
कृ चत्परोचुरदरयदस्यक गिरं पोराणिकाः सरयः ॥६७॥

करतटखकटितामलकवदमलं सकट विदन्ति ये गेम ।
दनकरकरानहततमसा नभसः स पारोधेरूद्तस्तेः ॥६<॥
बह्माण्डमतान्मतमस्त॒ ना का कृत्पे अहः कामतिं योजनानि ।
यावन्ति पूवरिह तत्ममाणं प्रोक्तं खकक्षाख्यमिदै मतं नः ॥ ६९ ॥
पमाणद्चन्यत्वाच्मयाजनामविच्रासामिन्रह्नाण्डमानं न काथतामत्यथः ।॥ ६६
॥६७॥६८।६९॥
इति भरगोटभाष्ये भृवनकोशप्रभाध्यायः। `
भटी ०-अथ पर्ाक्तभ्वादिरसंस्थानोपसंहारव्याजेन ब्माण्डगों वसन्ततिलकयाऽऽह-भूभष
स्तं । तत्‌ । इद्‌ प्रतिपादितं समस्तभवनादिकं जह्माण्डभाण्डजररे बह्माण्डगोरड-
कैण यद्धाण्डं तस्योद्रे मध्येऽस्तीत्र्थः । तत्क मिव्यपेक्षायामाह--भभधरेति ।
म“ । भूराः पवेताः । त्रिदशा देवाः । दानवाः । मनष्याः । आयपवा-
रि 1 द्ोरगा ये उक्ताः । या रिष्ण्यगगनेचचर श्वककक्षाः । नक्षचाणामाश्रयभूतं `
करं मूर्तो गेलो ग्रहाणां कक्षा उपञ्चपयवस्थानमाकाङ्ञ इति क्रमेणान्वयः । च;

भुवरनकोरेप्रश्रः। ९५

भे °ठी०-पमुस्चये । उपर्युपरि नश्चसंस्थानेपरि । यथोत्तरं छोकावस्थितिः से महः स्याज्ज-
नोऽतोऽल्पानल्पैः स्वैस्तपः सत्यमन्त्य इत्यनेनोक्तं यावत्तत्सर्वमित्यर्थः ॥ ६९ ॥
अथ प्रसङ्गादत्ह्मण्डगोटपरिमाणज्ञानाथं मध्यापिकारान्तर्गतकक्षाध्यायादिभूतं
रार्दूलविकी दितवृत्तमेवात्रानुवदति--कोरिष्नैरिति । ज्योतिर्विंदभिमतकक्षेव बरह्माण्डगो-
ठपरिधिमानमिति तात्पयार्थः ॥ € ॥
ननु ब्रह्मण्डगोलेऽयं बाद्यपरिधिरन्तर्वैति संशय इत्यतो निश्वय॑ गीत्या
परगुक्तयाऽऽह--करतरेति । पू्वमियं व्याख्याता ॥ ६८ ॥
अथ बद्माण्डमानस्य स्वमतेनानुक्तिदश्नात्प्सद्भात्सकक्षाभिप्रायं स्वमतेनोक्त-
मनेन््रवज्यया<नुवदति-बह्याण्डमिति । पूर्वं प्रतिपाद्ितार्था ॥ ६९ ५
जथ भृमिप्रश्रोत्तरभतश्रतिन्ञाताध्यायः समाप्त इति फक्िकयाऽऽह--इति गोकाध्याये
भुवनको्ञ इति । गोल।ध्याये सिदद्धान्तश्चिरो मण्युत्तरा्म्न्थे । भवनानां चतुर्दशलोकानां
कोशः संग्रहः । संस्थानेनोक्त इत्यर्थः ॥ ७० ॥
वेवज्ञवर्यगणसंततस्तव्यपाशवश्रीरद्न।थगणकरत्मजनिर्मितेऽस्िन्‌
षि श्रीसकटगणकसावभोमरश्ररद्नाथगणक्रसुताक््वरूपापरनामकमुनी
श्वरगणक कि चेते धिद्धान्तक्िरोमणिमरीचा मवनकोशचाघ्यायः १२१॥
इति एकविक्षा<ध्यायः समाप्तः ।

हृदा
भृवायुरावह इद प्रवहस्तदृध्वः स्यादुद्रहस्तवनु सवहसज्ञकशव ।

कै के

भूमेव हिद्रादङ योजनानि भवाय॒रचाम्बुदाविद्यदायम्‌
तदृ्वंगो यः प्रवहः स नित्यं प्रत्यग्गतिस्तस्य तु मध्यसंस्था ॥२॥
नक्षजकृक्षाखचरः समता यस्मादतस्तेन समाहताऽ्यम्‌।
मपञ्जरः खेचर चक्रयुक्ता ध्रमव्यजघ्ं प्रवहानिठेन ॥ \॥
पसिखमिद्म्‌ ॥१।२॥३॥
म०्दी०-जथ संसिद्धाय॒गादिभगणेः चटःइनुपातने यः स्यात्तस्यास्कुटता कथमित्यादि
प्रभ्नात्तरभूतमध्यगतिवासनाध्याया व्याख्यायत । तत्र मूलभूतमचक्रचरनकारणलेन्‌

+

९६ गोठाध्याये-

मण्टी०-बायविेषान्‌ विवश्चः प्रथमं वायुभेदान्वसन्ततिरकयाऽऽह-भूवायरिति । |
इह॒ बद्माण्डमोलान्तः । इमे सप्त पवना वायवो गोलाकाराः प्रसिद्धाः । पुराणोक्ता
इत्यर्थः ¦! इमे क इत्यतस्तेषां कममाह- मूवायुरिति । तत्र प्रथमो व्रायुगोलो
मध्यभमिभोलरूपः । भूमिसंबन्धाद्धुवायुः पथ्न्यभितो भूवायगोलः प्रथममस्तीत्यर्थ
नन्‌ बायोश्चरत्वात्स वायुः कथं वातीत्यत आह--अवह इति । आसमन्ताद्रहती-
त्यवहः । सवदिगमिमखसंचारोऽनियतगतिक शत्यथः । कीर्तितः कृमरुदाबह
परैरिति र्ठोक्तेश्च । एतेन भूमे्ादरायोजनेषु वसति श्मावायुरत्राम्बुवस्तस्मादाव-
कः प्रवह ` इत्यस्मात्स पश्वाद्रतिरित्यनेन भूवायुरावह इति वायुद्रयम॒क्तमिति

निरत्तम्‌ । तदुष्वस्तस्माद्वायुगोखादुध्वं स्थितियस्यति तदृध्वः प्रवहगोरूपो द्विती
प्ोऽस्ति । तदनु ततः प्रवहादुनु पश्चादृष्व॑मित्यर्थः | ` उद्वहो पढाकारो वायु-
स्ततीयः । चतुर्थः संवहसंज्ञो वायुगोरश्चकारादुद्हवायर्ष्वमित्यर्थः । ततः संव-
हादपिशन्ादध्वंमित्यथः । अन्यः पश्वमो वायुगोलः सुवहसंज्ञः । एतै नाज्ञानात्सत्त-
वाय्वनुपपत्तिमयेन सुवहो नाऽऽहतः । तस्मादुद्हसंवहो परिपिरापूर्वापरोतत्यराकत्यनेन
तद्पेक्षणीयम्‌ । अस्मात्सुवहादृध्वं परपर्वकः । परिशब्दः पूर्व॑ यस्येति ` परिपूवको
बहरान्दुस्तन षष्ठो वायुगोरः परिहसंज्ञक इत्यर्थः । सप्तमो वाय॒गोलः ` परावहः
उक्तबायुभ्यो बाह्य ऊर््वस्थः । अनेनास्योपरि वायुगोहो नास्तीति सूचितप्‌ ।
स्याद्‌वहः प्रवह उद्वहसंवह च स्वादिवहः परिहश्च परावहश्च । स्कन्धाः क्रमेण
मरुतामिह॒सप्तसस्या विन्वेभरापवनमावहमाहुरेके इति श्रीपत्युक्तै

भथ द्वितीयवायोरादिज्ञानाथं प्रथमवाथुगोङस्य मूपितोऽस्थानावपिं तवूभ्रित-
पदार्थाश्च दितीयवायुगोरुवहनस्वरूपं चोपजातिकयाऽऽह- भमेरिति ।

भूमेभरगोटग्रशद्‌भेतो बहिरदाद्र योजनानि तत्पर्यन्तमित्यर्थः । भूवाथ॒रावक्षा-
श्षोऽस्ति । एतेन वायगोलातिबाह्यपरिधि्गभती भभ्यासधद्रादरयोजनरूपव्यासां
भान्तरित ईति सूचितम्‌ । शरादिरामानलयोजनानि भूवाय॒कक्षा कथिता पथिध्याः
समु्ररेलाम्बरङ्ातभासस्तदीयविष्कम्भमुशम्ति सन्त इति लष्टोक्त कठ(षद्र)योजनानि भूमे-
भवायु्भेमति सर्वकाष्ठासिति छष्वार्यभरोक्तेश्च । अत्र भवायौ । अम्बुदा मेधाः । विद्यत्पम-
सिद्धा । आष द्न्द्रधनुगान्धवनगरकरकादीनि । नचाताल्काघनसुरधर्मविंश्यवन्तः
वायाः संहर्यन्ते सलनगरपरीवेषपू्धं तथाऽन्यदिति श्रीपत्यक्तानि संग्रह्यन्ते। स॒जल्जल-
भिमध्ये वाडवोऽप्निः स्थितोऽस्मात्सलिलमरनिमशराद्थिता धूनमाछः । वियति पवननीताः
हवतस्ता द्रबन्त युमणिकिरणतपा विद्यतस्तत्प्फुलिङ्गा इत्यनेन स्वादृबकसमुव्रोत्पन्नः

#

मध्यगातिवासना । ९७
भरव ०-सजकलमेधपरम्परा धूमनज्योतिःसषटिटमरत्संघातात्मका अचेतनाः । प्रत्यहं
तद्नागमस्त॒ = वायोस्तथाविधेश्वेरच्छादिपरयुक्तवेगाभावात्‌ । आगमे च तत्कः
त्पनाव्‌ । किमत्र विनिगमकमिति चेन्न । तथाविधेश्वरेच्छया नियामकत्वात्‌ ।
गर्जितं तु जलेऽनरसंबन्धाडच्छटनं वाय॒ना च धूमस्येतस्तता नयनम्‌ । तदुभयसं-
योगजकर्मवशेनाऽऽकाराच्छब्दोत्पाततिरिति । तत्र॒ करकास्तु-उद्धतैः पांसुभिर्भूमेः प्रच-
ण्डपवनोच्चयात । मेषमण्डलमानीतैपरिन्यपरिवर्जितेः । मिश्रणाज्जलनिन्दूनां पिण्डी-
भावो भवेदिह । दषद्रन्निपतन्त्येते द्रवन्ते चं पुनः क्षितात्रिति । अकस्माद्वतं
तेजः पार्थिवाङकमिध्ितम्‌ । वात्यावद्धमदाघाते प्रतिकूटानुकृयोः । वास्वोस्तत्पतितं
प्रायो शकाटप्राप्तवर्षणे । यतः प्राच॒षि नैवेते पांसवः प्रसरन्ति हि। तत्त्रेवा पार्थं
चा<<प्यं तेजसं तत्तदुस्थितैः । गर्तनिर्जरदाहैश्च भूमिस्थेरनुमीयत इति । विद्युत्पा-
तसंभवश्च । इन्द्रधनुस्त॒ । सूर्यस्य विविधा वणाः पवनन विषद्धिताः। कराः सत्रे
कियति धनुःसंस्थाना ये दृश्यन्ते तदिन्द्रघनुरिति बराहमिहिराचार्योक्तम । समूर्छिता
रवीन््ोः किरणाः पवनेन मण्डलीभूताः । नानावणाकृतयस्तन्वभरे व्योम्नि पस्िष
इति । इति पयिषः । उत्का तु-यासां गतिर्दिवि भवेदरगणितेन गम्यास्तास्तारक्ाः
सकरुखेचचरतोऽतिदररं । तिष्ठन्ति या अनियतोद्रतयश्च ताराश्चन्दाद्धों हि निवसन्ति
तदृभ्रितास्ताः । रीतांड्वज्जलमयास्तपनात्स्फरन्ति ताश्चावहेप्रवहमारुतसंधिसंस्थाः । पूर्वा
निठे स्तिमितभावमुपागतेऽद्िस्ताराः पतन्ति कहाबिद्वुरतावशेनेति प्रसिद्धाः । वषन्ति
नजला मेघा वायुना विरलीक्कताः । शषद्धाप्पवरेषास्तु पतन्ति वसुधारे । धमा

क

वयवरूपेस्तेश्छान्यन्ते गिरयो दमाः । अ्रमारामादयस्ते त॒ पनरर्काश्चुक्षोषिताः )

श्वाना विशषी्णास्तु विलीयन्ते नभस्तले । तद्रजःसंहतिर्धनुमहिषीक्चीरनाशच्कदिति
रजःसंहति प्रतिपादनम्‌ । संध्यारागरतु--भृम्यात्थते रजोधमैर्दिगन्तव्योम्नि संस्थितैः ।
भूर्यस्य किरणे्िश्रेरारुण्यमवभासते । विररावयवं वस्तु यद्ष्टर््यवधायकम्‌ । तेन(-
भमरुणीभूतं दरयते इ कचापव्त्‌ ! संध्यारागः स विजेयो दिनादौ च द्विना.
त्यये । राकायां तु निश्चावक्त्रे तथैतेन्ुकरोहम इति सर्वं ग्रन्थान्तरे प्रसिद्धमतोऽ्
तद्विचारानुयोग इति मन्तव्यम्‌ । अथते मपादयोऽनियतगतिकाः प्रवहे न संभवन्ति |
ततो ्ध्वेऽपि न संभवन्ति । गहनकषत्राणां मेषच्छन्नत्वानुपपत्ते । इति भूवायौ
ति्टन्ताति सयुक्त मुक्तम्‌- तदृध्वग इति । यो द्वितीयः प्रवहवायुस्तस्माद्धूवायोरूर््वं
गतो विमानः स प्रवहवायुगोखो नित्यमनवरतं प्रत्यग्गति पश्चिमाभिमुखसंचासी ।

सोऽनियतगातिको न भवतीत्याई-- तस्येति । प्रवहस्य मध्यसंस्था मध्यमा स्थितिः ।
९६ |

९८ | गौलाध्याये-

म०टी ०-अन्यूनानधिकवेगेन संस्थित इत्यर्थः । तुकाराद्न्ये वायवोऽनियतगतिकाः ॥
अनियतदिगभिमुखसचवरिण इति सूचितम्‌ ॥ २ ॥
अथ ग्रक्रुतमरखभतभचक्नित्यभ्रमणमपजातिकयोप्याद्यति-- नक्ष्रेति ।
अतोऽस्मात्कारणास्मवहवाय॒सद्धावादित्यर्थः । तेन पंञ्चिमाभिम॒खनियतगतिना
परवहवाय॒ना । अयं प्रत्यक्षो भपञ्जरः । भानां नक्षत्राणामयिष्ठानार्थं पञ्जरः पाञ्च
भोतिको गोराकारो मध्याका्ात्मको नीटरूपो ब्रह्मनिर्मितः । समाहतः प्रतिप्रदेशषं
तदाघातगोचरोऽजसख्मनवरतं भ्रमति । स्वाकाश्चावरणेन तदाधारोऽपि प्रक्हवायुसिय-
नतरिक्षावस्थानेऽप्यक्षतिः । ननु भपञ्चैरस्य तदाघातादभमणसंभवेऽपि ग्रहाणां प्रत्य-
` क्चसिद्धं भमणं कथम॒पपन्न स्यादत आह~ खेचर्वक्रयक्तं इति । सेच्राणां अरहाणां
चक्रं समूहः सतग्रहास्प्युतः । तथा च प्रवहवायोराघातेन केवलं भपञ्जर एव
-भमतीति न, अपि तु अरहा द(ज)पि तदनुसारेण . भमन्तीति भावः । ननु
भपञ्चरेण गरहाणां संबन्धामावात्पक्नरभ्रमणे तेषां भ्रमः कथं किच नक्षचतत्पञ्चरयो-
। भिंदत्वात्तसपञ्जरभमणे नक्षत्राणां भरमणमप्यनुपपन्नमत आह-नक्ष्रकक्षाखन्वरेरिति
यध्मात्कारणादयं भपञ्चरो नक्चचाणि कक्षाकरमेण सचराश्च ऊर््ो्ध्वक्रमेण वा ।
कक्षाशब्दो रूढः 1 तेः समेतो य॒तः । तथा च [मरह]नक्षत्रपञ्जरयोराधेयाघारत्वेन भेदेऽप्या
धास्वलन आयेयनचठनस्य सप्रसिद्धतवाजक्षतरभमणे न क्षतिरन्यथा भपञ्जजरत्वान-
पपत्तेः । हान्यादिरप्रह्मणां मपञ्चरान्तम्ताकाङस्थानां भपञ्जरेण स्वाश्रयाघेयत्वेन
रषन्धसद्धावाद्धपञ्चरान्तमतप्रवहवायना अहभमणश्प्युपपन्नामितिं भावः । अत्र पञ्जरा )
ष्दसाम्थ्यीद्‌श्रयमतमूतेगालान्तःपरिधमाग एवेतरततां नक्षचराणि बऋ्यणा स्थापितानि । `
अन्यथा तददद नापत्तेः ! अन एव नक्षत्राणां साक्षादाकाक्ावस्थानाभावात्छचरत्वं न ।
श्रहाणां तादश्ाधाराभावर प्स्व पुतरधटरतमित्यव्धेयम्‌ । केचितु नक्षजराश्रयमूर्त
पञ्चरकत्पने मानाभःवाद्रमःरयाद्रतसुदष्य परमारउहवायुनक्षजकक्षासचरेः समेतोऽतस्तेन
प्रवहानटेन समहः; भवः रयरनचक्र यत्तेऽज स्रं भरमतात्यथानक्षचाणे तद्धःस्था
ग्रहाश्च प्रवहदाय्वाप्ाराणि प्रवहवाय॒नेव स्वरवमार्गे भ्रमन्ति । तणपर्णैवसनादर्वाय्वा-
धारेण तज्जनितानःरिक्षगमनादद्ंनादित्याहृरतन्न । सष्टवा मनचक्रमित्यादिना प्रथमपरि
भचकस्य वायो स्थापनोचत्या नक्षमकक्षारचरैः समेत इत्यस्य पौनर्क्त्यापत्तेः । `
न्ति च तथा श्रवत्व इति मन्थपूतर्धोक्तस्य व्यथत्वापत्तेश्च । कंच भवन्भते
मक्ष्राणां तजोगाटसवेऽपे भूभागानामुपष्टम्मकत्वरवक रत्पररपर्‌ नसूनाधकताद्रम्बदरनम
` गररखघत्वसिदध्या बायुना समक्राटश्रमणानुपपात्तेः । नक्षत्राणा मूतधारकल्पने च

भध्यगतिवासना । ` ९९

न री ०-वायनाऽऽधारभमणे तत्स्यानामतुल्यगुरुरखुषुबिम्बनक्षचाणां समकाटक्रमणोपपत्तेः |
न च्चे ग्रहगोहा अपि मृतौ एव कल्प्या इति वाच्यम्‌ । मरहाणाम्‌ध्व पिगमनस्याणुपथु-
लिम्बददानेन प्रत्यक्षसिद्धस्यानुपपत्तेः । बिम्बस्य गोरपरिषिभेदकत्वासिद्धेः । गस्य
पव्वमहाभूतत्वेन सदा ग्रहनक्चचाणामदद्यनापत्तेः । पदार्थान्तरकल्पनस्य गोरवाश्च ।
कल्पनाया दृष्टमूलकत्वात्‌ । एतन सप्त्रहा्णां सपताकाशास्तदुपरि भचक्राकाङास्तदुप-
सष्याकारोऽस्ति रारिर्संन्नः । स च नक्षचचटीषष््या नियतपधिमगत्येकषारं अमति ।
तद्ञ्जमणेनैव भचक्राकाकषः शन्यादिकक्षास्थानीयाः सजीवाः सावयवाः परस्परसंरप्रा
क्छाशाश्च पश्चिमाभिमुखं रमन्ति । शन्यायाकारास्तु स्वक्षवत्या पूर्वस्यां यान्ति ।
काच्चविमरमणिवन्निर्मरसचेतने सावयवे भूतायविकषवति स्वस्वाकाश्ाविष्ठिता नक्षत्रग्रहा
भ प॒ष्ठस्थैः सम्यगेव दरश्यन्ते । यथा रतनघटमध्यस्थोऽपि दीपो दुरस्थर्येथावस्थित 'एवा-
वल्छोच््यते । खस्था गोलाकारा विशिष्टशक्तेमन्तो भूमिवन्निराधारा जीवविरेष एवाऽऽ- `
ख 1 ङा सन्देनोच्यन्ते । तेराकाहोरव मण्यादिवतवापिष्ठितो निर्गतिकोऽपि गह इतस्ततो
नी यते । आकाशगतिरेव तत्स्थम्रहगतिरिति ठोकेरुपचर्यते । कदली पुष्पपुवश्च
तेषाभ्नाकाक्लानां संरुप्रतेति यवनमततमपास्तम्‌ । स्यदेतत्‌ । नक्षजगरहाणामुदयास्त-
दक्छीन्नो पपच्यर्थंपश्चिमदिगभिमुखनियतगतिप्रवहवायो; कल्पनागौरवं किंतूक्तोपपच्यर्थं
खा चवा द्धमेरेव नियतपू्वगतिः षष्ठिनाक्षत्रघरटीनिष्यन्नपखितंरूपा कत्प्यतां भपश्नरप्त॒ स्थिर
एव ! विरुद्धमानं च नेोस्थो विलोमगमनादचरं यथा च ना मन्यते चति
नैवमिा भमेण । लङ्कासमापरगतिप्रचलद्धचक्रमाभाति स॒स्थिरमपीति वदन्ति. केचि-
दिति सिद्धान्तशेखरे निरस्तमिति चेन्न । यदि च भ्रमति क्षमा तदा स्वकुलायं
कथमाप्नयः खमाः । इषवोऽभिनभः समच्द्िता निपतन्तः स्थ॒रपांपतेदिंश्ि ।
पूर्वाङ्ाभिमुखे अमे भवो वरुणाश्चाभिमुखों वजेद्वनः । अथ मन्द्गमात्तदा भवेत्कथ-
मेककेन द्विवा परिभिमः । इत्यनेन लेन । ययेवमम्बरचरा विहगाः खनीडमा सादयन्ति
न॒ खलु अम्णे धर्वाः । क्िचाम्डदा अपि न भूरिपयोमुचः स्यदेशस्य पूर्व
गमनेन चिराय हन्त । भूगोरवेगजनितेन स्मीप्णेन केताद्‌यो<प्यपरादेगगतयः सदा
स्यः 1 प्रासादभूधरश्लिरंस्यपि संपतन्ति तस्माद्धम्यूटगणस्तव चका <चल्वित्यनेन श्रीप-
तिन व्व तव्पक्षनिरासात्‌ । भचक्रं धरवयोर्व॑द्धमाक्षिप्ं प्रवहानिहेः । पयैत्यजन्न
तश्नाधो अरहकक्षा यथाक्रममिति सू्यसिद्धान्तोक्तेश्च ॥ ३ ॥.

` इदानीं रहाणां पु्वगतिमनुपदश्षितामपि दृष्टान्तेन दृदीकु्व॑नाह-

यान्तो मचक्रं ठघपवगत्या खेटास्तु तस्यापरराीप्रगत्या ।

च्छुत्टाटचक्रश्रमिवामगत्या यान्तो न कीटा इव भान्ति यान्तः ॥४॥

१९९ भमोलाध्याये-

मम> ठी ०-अथाश्विनीस्थग्रहस्य कालान्तरे भरण्यादिस्थत्वदरनान्यथानुपपत््या ततोऽपर श
भिमुखं भपञ्नर इत्यादिनोक्तथहपूर्वगतिरसंगता प्रत्यक्षत्वाभावादित्यतस्तामुपजातिकया ्रद-
ति-यान्त इति। खेटा ग्रहास्तस्य भपञ्जरस्यापरङीघ्रगत्या पञ्चिमदिगमिमुखप्रवहवायुपररि-
तद्रततरगत्या । पष्टिनाक्षघदीसेवन्धिचक्रपरिवर्तरूपया,सवस्वकक्षायोजनमितप्देशाल्मिकया
यान्तो गच्छन्तः प्रत्यक्चोपरब्धाःभचकरे। भपञ्जरपरिधेविदोषरूपकान्तिवृत्ताकेरघुपू्गत्या,
अपरदिगभिमुखप्रवहवायुज नितकशक्षायोज नमितगतरतिन्यूनभूतया, पूवगत्या क्रान्तिवृततेकद-
हपप्रदेरोन यान्तो गच्छन्तोऽपि न भान्ति! पूवदिगमिमुखगमनकमाश्रया, ग्रहा इति प्रतीतिः
परतयक्चतो लोकानां न भवतीत्यर्थः । पश्चिमपूर्वगत्योस्तुल्यत्व, ग्रहाणां चलनानुपपत्तः ।
पवगतेरधिकत्वे तु, पूर्वगमनस्य प्रत्यक्षत्वापत्या> पश्चिमगमनस्याप्त्यक्षत्वापत्तिरतो न्यून-
गतेरभावाद्पर्षगतिः प्रत्यक्षतो न दृश्यत इति भावः । तुक्सान्नक्षत्ाणं पूर्वगति-

५ न

प्रहवन्नास्तीति सूचितम्‌ । ननु ग्रहाणां पश्चिमगतिः प्रवहवायुछत, पवगतिस्त किप्र-

परसंबन्धानुक्त्या, स्वत॒एव गहाणां पूर्वगते: सद्धावात्‌ । न च स्वश्चक््येव नक्ष
गरहा: पश्विमामिमुखं यान्ति । पूर्वस्मिन्प्रवहवायुना, तस्य पूर्वाभिम॒खगमनकत्पना-
दिति वाच्यम्‌ ,) भपञ्जरस्थानेऽपि प्रवेहवायोः सच्वानरक्ष्राणामपि गरहवत्पगत्युप-
रम्भप्सङ्कात्‌ ।! भपञ्जरान्तरिक्ावस्थानार्थं वायुकल्पनस्याऽऽवह्यकत्वाच्च । आधार- .
मनोपजीव्ययोर्बाय्मोः कल्पने तु गोरवात्‌ । ग्रहाणां पूर्वगतेस्तुल्यत्वापत्ते्, प्रवहः

पश्चिमो वाय॒रिति रघुवसिष्ठिद्धन्तायक्तेश्च ) ययपि भपञ्चराधो ग्रहाणां कक्षाक्रमेण
स्वस्वाकारो, गोटेऽवस्थानादरन्तस्दि पूर्वगमनसंभवाद चक्रे रघुपरवगत्या यान्त इत्युक्त-
मसंगतं, तथाऽपि स्वस्वाकाश्षगोले पूर्वस्मिन्नाकाशामार्गे गच्छन्तोऽपि ग्रहाः कियच्चरिति `
इति प्रश्नोत्तरं गतिसंख्यत्नानरूपं स्व्छमागेण हाक्युमतः पूर्निम्बावस्थानसमसूत्रेण
भपञ्जरे यत्स्थानं, चटितविम्बस्थानसमसूतेण यत्ावस्थानं , तयोरन्तरसूत्रेण कऋान्तवत-
कदेशेन गतिज्ञानसंभवाप्वहवायुसंबन्धेन समसूत्रेण गहावस्थान > भचेके युक्तप्रत एव |
कक्षावृत्तं कान्तिवृत्तानुकारमित्युक्त, युज्यते, । ननु वस्त॒तो ग्रहाः पूर्वमिञ्डक्त्या `
यान्ति, तर्हवश्यं॑तप्पू्वगमनस्य, प्रतिक्षणं दु्डनापत्तिः । पश्चिमतोऽधिकमात्रेणेव दरी.

नविरषादित्यत आह-- कुलालचकश्रािवामगत्येति । इवशन्दौ दृ्टान्तयोतकः ।
तेन यथा कुलालो, घटनिर्मापकः । तस्य यद्धटोत्पादुकं चक्रं कीठस्थितमध्यकृमन्त-
स्क्षिस्थं सिद्धम्‌ । तस्य यो दण्डजानेतो भमो अमणं, यदिगमिमुखं तदवामा

कैः +न " ~ . ^

मध्यगतिवासना । , १०

दी ~ त्तद्विपरीतदिगभिप्रला, या गतिश्चक्रपरिभ्यसरूपा, तया यान्तः स्वव्यापारं

च्छन्तः, कीटाः पिपीटिकदयोऽणरूपा जन्तुविशेषा. नो भान्ति । स्वव्यापाराद्रच्छ-
न्तीति न प्रतिभाति । छतु चक्रभमानुकारमेव गच्छन्तीति भन्ति तदद््रहा
अपि प्यठदिकशे स्वशावत्या गच्छन्तोऽपि प्रवह प्रावल्यात्पश्चिमद्िश्येव , गच्छन्तीति भान्ती.
व्यर्थ 8 किमत्र मानमिति चेन्न । कृलार्वक्रे अमप्रागमावाद्‌.+यच कोटस्थानं, तत्र
हे छःत्वा, अमविरतो कीटवर्घने, तत्रैव न मवति । कितु भमविपरीतदिशि
तच्च ह्वाक्कियता<न्तरेण भवतीति प्रत्यक्षप्रमाणात्‌ । ननु ग्रहाणां पू्ेगतिकल्पने
गोरवय््‌ ॥ लाघवत्परवहवाय॒ङ्कतपश्चिमदिगभिमसपरत्यक्चसिद्धगहमेणेवाश्विन्यादिस्थस्य भर-
ण्या द्दस्थत्वोपपत्तेः । तथा हि । भपञ्जरस्य प्रबहवायुना षष्िनक्षचरघ्ठीभिः परिवर्त-
्तता <घचस्ताच्छनिचिम्बं गुर तेन भपञ्चरस्य नेतुमक्क्यमिति नाक्षचरषष्टिवशीभिः पूर्व

भपञ्जर स्यानात्पूवतोऽवलम्बः ₹रानेः । ततोऽस्तात्रमेण गुरुमोमादयश्चन्द्रान्ता यथोत्तरं
गुरश्चूता इत्यधिकमुततरोत्तरं तेषां पूरदतोऽवम्बः प्रवहवायुक्कतः । अत॒ एव नक्ष्र-
गरहाणासेका पश्चिमगतिः । . तत्र॒ नक्षतराण्यतिरीप्राणि तदधःस्थाः शन्यादयो
यथान्तरं मन्द्गतय इति । तथा च सिद्धान्तसुन्द--भवल्ये प्रवहानिरेगतो
अमति स दचरोऽपरदिङ्धमखम्‌ । द्रतमपूरवगतीनमुखा ग्रहा गुरुतयाऽन्तसिाः किङ
पर्वत इति । न चेवं वुधचन्द्ररुकभोमसुयगुरुशनीनां यथोत्तरं विम्बाधिक्यवरोन
गुरुता यि कयात्तत्कमेणेव यथोत्तरं पूर्वतोऽधिकावलम्बनार्पत्तिः । नहि चन्द्रच्छु-
्राद्दृखस्तथा येनोपपत्तिरिति वाच्यम्‌ । उक्तकमानुरधेन विम्बमहत्वेऽपि कक्षा-

1

कमणा तहुरुत्वाभ्युपगमात्‌. । अथेदमनुपपन्नम्‌ । तेजसां गोलकः सूर्यो
ग्रहक्षा ण्यम्नगोरुका इत्यार्षवचनेनाधिकनिम्बे भूजलभागानामधिकानां सच्वाद्गुरुतापि-
क्यात्‌ । भरजलयोरेव गुरुत्वेन सूर्यस्य गुरुत्वाभावाद्बटम्बनानुपपत्तिश्वेति चेन्न ।

चन्द्र<य ति रिक्तगरहनक्षचाणां तैजसत्वाद्गीकारात । चन्द्रस्य तु श्ङ्खो्नत्वानुपपच्या
जलमयत्वाभ्युपगमः । ननु हन्तेवं पूव सूर्यस्येवावटम्बनानुपपत्तेरिदानीं तु चन्द्र-

[१

व्यतिरि्छानां सर्वेषां तदनपपत्तिरिति सम्यक्त्वपक्षः समर्थित इति चेन्न । तेज-

सत्वेऽपि चूभागानां तत्रोपष्टम्भकत्वकल्पनेन गुरुतवसिद्धेः । अथ गौरेण ग्रहाणां

गत्यपद्छापः कथं युक्तः 1 चन्द्रमण्डलपेश्षया बुधन्यतिरिक्तानामतिविस्तरतत्वेन तव्‌-

पेक्षया गरूताधिकत्वसंभावनया विधोः सकाशादुकादीनामन्तरकलानामाधिक्यमेव स्यात्‌ ।
सर्वत्रापि यदनक्षजादिष तेजोगोरुष्पेष्ठ पार्थिवस्योपष्टम्भकस्य तयेव स्वीकारादिति `
चेत्सत्यम्ब्‌ । सर्वत्र कार्यानुसारदेव निमिततानुसरणमतश्चन्द्रमण्डरे जट्पथिव्योरुभयोरपि

१०३ गोठाध्याये-

भ० ठी ०-गुरत्वाश्रयत्वेनोपष्टभ्योपषटम्भकदयसमाजादधिकेव गरुता । रुव्यादिषु च तेजसो
गुरुत्वानाधारत्वादुपष्टम्भकयपार्थिंवावयवमात्रगौरेण तदपेक्षया छाघवान्मरुता टोष्ठतूपिण्ड-
योरिवाऽ<ङुविलम्बाभ्यां प्रत्यङ्नयनात्‌ । कचिदुपष्टम्भकस्य त्वयाऽपि स्ीकारात्तञ्जाती-
यत्वेन ममाप्यन्यत्र तथा प्रकत्पनस्य केनचिदप्यवार्यत्वात्‌ । न च चन्द्र
विम्बव्यासः साक्षीतिचतुःकाती । रेस्त॒ सार्धानि षटसहस्राणे दाविव्यधिकानि ।
ततो विस्त्तत्वेन विधुमण्डरोपस्थितोपष्टम्भकद्वयपिक्षया रव्यादिमण्डरोपष्टमभकस्य मूय-
स्त्वसंभवेन सूर्यादीनां चन्द्राद्रौरवात्पताया असंभव इति वाच्यम्‌ । तत्र तुरुपिण्डा-
दिवद्विरटतयेवोपष्टम्भकस्वीकारात्‌ । भोमादिष्वपि स्वम्पीदं तुल्यम्‌ । अत्र केचित्‌ ।
प्रकरुष्टपमजव्वेन तेजसत्वन चायोनिजव्वाद्वाल्यवाध्यदिरभावादपि स्वेषामप्यकटोक-
वासिनां समद्रीरत्वमेव । तथा चोपष्टम्भकमपि त्र सममेवति तुल्यगुरुत्वेनेव
नाव्म्बः । ने च प्रतीतिचाधः । तदभावेऽपि स्वश्कत्यैव तदुपपत्तेः । अथ
कथमेष फले चरसाम्यम्‌ । तेषु भवश्नय एव परिमाणान्यथात्वोपदेशादुपलम्भाच्चेति चेन्न ।

तत्तत्संसग्तिजःप्रसरानुसारं तुल्यपरिमाणमण्याद्तेजःप्रकषनुकषवन्मण्डटन्युनाधेक्यस्य
संभवेन मण्डलाभिप्रायेणेव तथोपदेशात्‌ ! उपलम्भस्तु व्यवधानदोषाद्धम एवाऽ<ह-
` स्तश्न । यतोऽशन्धतीवसिषठयोरेकलोकोपविष्टयोरश्विन्यादितारागणस्य च प्रत्येकतारका-
स्थन्योन्यं व्यवधानतारतम्याभवरेऽपि रघ॒त्वप्थ॒त्वोपटम्भेन तह्ठोकनिवासिनामपि सम-
दारीरत्वमराकयानिरवचमेवेति । अन्ये तु विवाद्रपदमकमण्डलमुपष्टम्भकशन्यमभिभरूत-

(कन पि

शुणानधिकरणत्वाहीपवत्‌ । यनरेवं तन्नैवं यथा सुवर्णमिति न्या्ि््यतिरेक्ीयत्वसम्‌ ।
अभिभृतरूपस्पर्शायधिकरणत्वादिति हेतुः । आदिपदुगराष्य चन्रवच्वं करकादौ व्याभे-
चारवारकम्‌ ! अन्यथा तजानभि भूतरूपर्पङयाः सत्त्वेनोपष्टम्भकशयुन्यत्वाभावेन व्यभि-
चारापचिरिति । तन्न । हेतोरसिद्धेः । आदिपदामाह्यद्रव्वघ रितिस्य हैतोर्ह्टान्तदी
पेऽभावास्च । न प्रक्कुतहेतोः करकायामभावेन व्यभिचारः । तच द्रवत्वस्य श्षीत-
प्रतिवन्धत्वेऽप्यनभिभवादिति वाच्यम्‌ । अभिभवों हि न सजातीयसाक्षात्कार-
ग्रहणक्रतमग्रहणम्‌ । किंत॒ सजातीयस्थितिकरृतमेव साजात्यम्‌ । न च गुणत्वसाक्षादव्या-
प्यजात्या किंतु गुणव्वेनेव । तच्च व्रवत्षेऽप्यक्षतमिति न व्यभिचारः । यत्तु
दीपादौ रूपस्यारणकविरामि भूतत्वात्साधनवैकल्यमिति । तन्न । त भास्वरत्वव्याप्यजा-
त्यवच्छिचनरूपस्य स्वीकारात्‌ ) अभिभवे हि घटठाद्री्न प्रकाशयेत्‌ । अत एव
तद्रतश्ुक्हत्वस्यैवाभिभवों न रूपस्येति निरस्तम्‌ । प्रमाणाभावात्‌ । एवं चोपषटम्भका- `
भावाद्रौरवासिद्धौ कथं प्राग्गत्पपलापः इति । न च भाँमञ्करादो रूपानभिमवरेऽपि `

मध्यगतिवासना। १०३
भनदी०-स्पौमिभनोऽप्तीति कथं तत्रोपषटम्भकश्चन्यत्वं साधयितुं शक्यमिति वाच्यम्‌ ।
ततर सपरशेस्याप्यनमिभूतत्वाच्वक्ेयुक्तसमवायाभावाच्च रविस्पदीवत्ततस्यदीस्याध्यगरहः। न
च रविकिरण्परोवत्तक्किरणस्पर्शोऽपि कुतो न गृह्यत इति वाच्यम्‌ । मणिप्रभा
स्पशवदनुद्ूतत्वादित्याहुस्त चिन्त्यम्‌ । पूर्यनिम्बस्यानुप्टन्धतवेन सुकुरवन्मूतिंमहुपलम्भा-
नुपपत्तेः । विरलतया प्रभासोरारोकादिवद्धागविरशेषावगम्यत्वानुपपचेश्च । निबिडोपष्न्ध-
त्वाभावेन प्रबलवाय्वाहतत्वाच्चिरानपायत्वानुपपततेः । सौदामिनीदामवदुद्धूतरूपस्पर्शा-
दिमद्सेसर्गितेजस्त्ाच्चेति । तथा चोपष्टन्धत्वेन गुरु्वादूयहाणां भचक्रे `
प्रवहवेगजनितावलम्बनसंभवात्वशाक्तिपू्गमनमयक्तम्‌ । न चैवे नक्ष्राणामपि गुरु
` छष॒त्वतारतम्यादृसमकारममणापत्या नकषत्रषष्टिवरीमितनक्षच्रपखिर्तनकारुस्य प्त्यक्षसि
` दस्यानुपपत्तिरिति वाच्यम्‌ ।: भपञ्जरस्य प्रवहवायुना परिभरमणा्दाश्रयाणां गुरुलघुन-
` क्षत्नाणामपि अमणकाठस्य तुस्यत्वोपपत्तेः । अथ प्रवहवायगोरस्य श्रवद्वयाक्षव-
इतो भ्रमणात्तदनुरोधेन नक्षत्रमरहाणामपि अमणात्कल्पादिकाटीनमेषादिस्थ्रहाणां
ब।यभमणदिग्विपरीतर्जमाम विषुवदवततेऽलम्बनापत्तिनं कान्तिवचादौ तिरश्ीनावरम्बनं
= प्रत्यक्षसिद्ध य॒क्तमिति चेन्न । विषुवद्बृतते ग्रहाणामघलम्बनेऽपि कन्तिक्चविक्षेपव- `
त्तभागानां स्वामिमुखानामाकर्षकत्वेन तत्पदेशस्थत्वो पपत्तेः । पूर्वगातिकल्पनपक्षेऽप्ये-
तत्‌ कल्पनस्य तुल्यत्वात्‌ । अन्यथा गमहस्थानादृज्पूर्वमागे विषुवद्वत्त खं
तदथिष्ठानापत्तेः । अत एव--स्वन्यापारात्पराग्गतिः सेचराणामूध्वाधस्ता्याम्यसोम्याप-
` राणि । गोाभिक्ञैः पश्च यातानि यानि तेषामुकतान्यन्यहेतूनि तानि । प्रत्यगगतिः
` प्रवह्वायुवरोन तेषां नीचोच्चवुत्तजनितोर््वमधश्च सा स्यात्‌ । याम्योत्तरा त्वपमवृच-
` विमण्डाभ्यां षोढा गतिर्निगदिततेवपिह अहाणामित्यनेन प्राचीनः षदधविधा गतिरुक्ता 1
मत्पक्षे त॒ परतन्चपञ्चविधगव्यैव निवाह्‌दतिलाघवम्‌ एतेन गुरुत्वान्चष्टम्बनस्य
` प्रत्यहुमेकरूपतापत्तिः .! गुरुत्वामेदादिति विसदृशं अरहावकृम्बनं कुत इति निर-
` स्तम्‌ । आकर्षकाकर्षणतारतम्यात्‌ । स्यादेतत्‌ । यदेक एव॒ अहः पोटा प्यपा
| वाऽन्वहैव्य( म॒ )जघ्रं गच्छतीति व्याहतिरूपप्‌ । न दछयेकस्यैव पुरस्य दि्मि-
- देनानेकगातिसनछ यज्यते । किचासां सञ्मयाकिभेदेन गतिविरोषमाचरति किमे

कसमयावच्छेदेन वा । नाऽऽ्यः । कारविषेषेऽन्यान्यगातेकरणेन ` पूरवपूर्वगतिविच्छेदे
ग्रह््वारमात्रस्य गणितासाध्यताप्रसङ्कात्‌ । यतो नद्यनियतार्थोऽनुपातगभ्यः । नान्त्यः ।
य॒गपदकसमयावच्छदेनेव विरद्धानेकदिग्गतिमतो अहस्य शरीरमुन्मथ्येत निष्क्रियं

क क

वा प्रक्षज्येत । उभयत्र समाकषणसाभ्यादुंति चश्च | विरुद्धदिक्क्रियावत्पुरुषे हि

१८४ गोलाध्याय-

मणठी०-तल्ययत्नरूपेकानिमिप्तसच्वेन तदैकाश्रयत्वेन चाथवां द्रुविरोष एकं कप्रदेश्ावच्छे-
दन समबलपुरुषद यविरुद्धाकर्षणरूपसमाननिमित्तसच्वेन तदैकाश्रयत्वेन च निष्कियत्व-
मन्मथनं वा स्यात । अन्यथा दावादौ प्रदेशभेदेनाऽऽकषकपुरुषप्रबट्दुबलभावेरक-
दिद्कनयनेन तदनपपत्तेः । इष्टदिशि वर्तमानलक्ष्यवस्तुप्रमेदेन प्ररितशरस्येकद॑व मरु-
वघातादिना भिन्निमिच्तेन टश्ष्यपक्षया<न्यदिङ्नयनस्य प्रत्यक्षतो दशनाच्च ।
प्रकृते त ग्रहाणां विरुद्धदिक्करियात्वे वा पातापमायसमाननिमिच्सचेन समाननिमि-
तसमानाश्रयत्वाभावान्न दोषः । न चैवमेषां बल्वन्निमि्तगतिरेव स्यादिति वाच्यम्‌ ।
वायेर््रहविम्बानां चाऽऽधारधेयमावन नौजलन्यायेन गत्यन्तरापस्त्यागात । नहि नोस्थैर-
कृष्यमाणा नोस्तीरानुगतत्वमपहाय स्रोतोनुगतत्वमेवाऽऽचरति । किंतूभयाकर्षणञ्ञाक्ेतार-
तम्येन दिग्धयगतिरेव भवति । अथान्या्कष्त्वेन नामसमवात्‌ । किंत्‌( न समं संभवेद्‌ }-
भयत्र गमन तथाऽपि ग्रहपु्गव्यज्घकारेण षोदागरहमगतिपक्चे का गतिरिति चेन्न । जट-
मुचरतां नरादीनामपि तथात्वस्य बदहृ्लो दर्पनात । अथ तज शॐोतस्तीरयक्ष(थोयो-
स्तियक्त्वमात्रं परं प्रकृतवद्विरोधो नास्तीत्यतस्तत्र युज्यताम्‌ । प्रकते तु प्रसे्वेरुष्ये
करो दृष्टान्त इति चेन्न । तत्रैव प्रवाहपतितकीयाद्ीनां सखततवैरुष्येन गतेः प्रसि
त्वात्सममव कारठविरेषक्खाकाद्धिपरबाहप्रक्षपेणोक्ताथस्य बेपि ज्ञायमानत्वात्‌ ।
अथ भवत्वेव तनाप सूष्षतरक्षणामदेन वरुद्धादग्द्रयगतेः कमानुमानमिति चेन्न |
रकृत आधाराधेयभावेन विरुद्धदगगत्योरन॒पपच्यभावात्‌ । आधारबलेनाऽऽयेयस्य तद्र
` त्यनुविधानेऽपि गत्यन्तर प्रातिवन्धात्‌ । शकटपिपीटिकानरनकाचक्रकीटनोकाजलकीरप्र-
बाहोदाहरणादिषु सवथाऽपि सकठगतिहेतुघ स्वस्वका्यजनने विरामाद्शनात्‌ । किंच
करमानुमानस्येक्तग्रहचारगणितासाध्यत्वप्रसङ्गरूपप्रतिकूलतकंपराहत्वात्‌ । अथेकैकक्षणा-
न्तरेण पुवपरभक्तेनयत्यदिव गणितगम्यतेति चेन्न । तथात्वे त प्रत्यकेकक्षणप्रच्यवे-
नेकदिनग्रहभक्तेरध॑मोगप्रसटयान ¦ न च दिनगतेरपि तद्नसारत एव तथा प्रकल्पनमिति
धाच्यगर॒ । वहप्तशकटपिपटिकानरनोकाद्यदाहरणेष्वपि तत्वापत्तेः ! तथा हि ।

द्‌ राहस्तवितत्त्यादिविस्त॒ताश्थररकटम॒खकाष्डपान्तनिविष्ा पिषीहिका यैरेव पटैः `
स्वगत्यनुसारेण सकटमतिक्रामति तेरेव पनर्वाहादिसमकरष्टत्वेन पर्वतश्चाछितभपि
धा्विरोमगत्याऽतिक्रामल्येव्र सति चाऽऽ्धारपेयमदे आधारगत्यनुविधाने गत्यन्तरे च ।
तत्रापि यदि क्षणक्रमानुसरणं तदा स्केकक्चणविटम्बेन स्थिरशकटातिक्रमकष्िन तदर्थभोग
एवं स्यात्पुवेण दिगुणेन बा सर्बभोगः स्यात्‌ । तच्च सर्वथाऽप्यसंभवि 1 कापि
कदाऽपि तथोपटम्भामावात्‌ 1 तथा चतद्न्तेन = श्ङतापादितानिष्टसङ्गादिनाऽ-

पध्यंगतिवसना। | १०५

मन्दी०~नुमानस्य प्राहत्वात्‌ । अहचरिऽ्येतत्तल्यमेवत्यकदैवनिकदिग्गमन तथोपटम्भात्ते-
गच्छत एवेति । नत याम्येत्तरगतौ नीचोच्चगतौ वा संमिग्रदिग््यगमनमेकसमयावच्छे-
देनानुपपन्नभष । अन्यथाऽयोध्यामनुयातुः सममेवान्याङ्ृष्टस्य विन्ध्याद्विदेवीस्थानगा-
मितापंततः । अथ दृक्षरोहणावरोहणस्थले चतः पक्षिकृरस्य समकारमेव
्रारुच्चादिगमनमुत्तरतः प्रेयमाणदारस्य च॒ समरणप्रयक्तावरम्मेन प्रागादिगमनमुभ-
याकर्ैकशाक्तितारतम्यनोपरभ्यत एवेति नानुपपत्तिरिति चेन्न । तस्यापि सृक््क्षणा-
नुसारेण कमानुमानेनैवोपपादनाथौपतचचरनुपपयमानाथररेने ` चोपपाद्कान्तरमाताविषय-
कत्वेनेवावताराद्न्यथाप्रतीतार्थस्यानिर्बाहादिति चेत्सत्यम्‌ । सत्यामनुपपत्तं किठाथ(-
पा्तेरलसरणीया । ग्रक्ते तस्या एवानुपपक्तिः । तथां हि । प्रागपरभावेनोपस्थितयोः
` पाद्पसरोवरयोः फलजरोपादित्सया यथाकाममारोहावरोहविधिनीद्धडीयचरने पारावतादे-
रेकसमयावच्छेदेनैवोभयत्र गमनप्रसिद्धावपि तदनङ्खीकारपरस्यान॒परक्षयसू्षमक्षणभमेणाऽऽक-
रुचित्त्य भवतोऽभिमते बलवतः प्रागुपपादितस्येबानिष्टप्रसङ्कस्य बाधकत्वात्‌ । तयथा ।
सरस्तीरपाद्पयोरन्तरं सूत्रादिना संधाय तच्च करादिभि्विगणस्य तदनुसारमेव तावः
सिितसंसाधितदारुसंधारणे तज चोड्डीनावप्रे तदृतिक्रमकाटेनैव पानीयफ्‌( प )छदङ्ञको-
. न्मितेनैव पुनः केवलं प्रागपरत्वेनापि तस्य संस्थितावतिक्रमो न स्यात्‌ । पूर्वर
केकक्षणविखम्बेन तद्ध॑भोगकालासन्नकारेनेव तदतिकमसंभवात्‌ ।` एव याम्योदुग्गः
तावपि । केवरयाम्योत्तरस्थितप्रयोवतुर्ष्यस्थानान्तरातिकरमकालेन क्षितिजवृचोपगतत्वेन
समानान्तरत्वेऽपि दारस्य स्वनिपातं स्थानान्तरातिक्रमो न स्यात्‌ । पूर्ववत्सरमीकरण-
` प्रयुक्तकंकक्षणविरुम्बेन तावक्चानुपपत्तेरिति । तस्मींद्महाणामनेकदिग्गतिमचं यक्तम्‌ १
स्यदितत्‌ 1 परं भपञ्जरस्य मूर्तेन अहनिम्बपेक्षयाऽतिमहचवेनातिगरुतराविक्यत्‌ \ `
तद्धमणनाक्ष्षषठिषटिकाकाले कथं ठघुभतानां ्रबहवाय॒नाऽवशम्ननं प्रागपपादितं सभ-
. वतीति चेन्न । भपञ्रस्य ॒संपर्णवायगोटबाद्यम्यन्तराधातप्राबल्येन नाक्षनषषिवरि-
काकले परिर्तनात्‌ । तस्मिनेव काठे ्रहविम्बानां तद्ठध॒भूतानामपि तदन्तर्गता

` यचकरताल्पकेगाघाताभ्यां निम्बगुरुटघुत्वतारतम्येन तथा्रमणस्य प्रत्यक्षोपलम्भात्‌ ।
` तथा च पा(या)न्तो भच्करे रघुपर्वगत्या खेटा श्युक्तं न यक्तिसहमिति चेत । अनर
` सिद्धान्तस॒न्वरटीकाङृतस्तु॒तेजसष्शरीरवतामपि ग्रहाणां पाथिवोपष्म्भकभागसाहित्येन
` गुरत्वसमवेऽपि न तेषां पूंतोऽवरम्बः । ` वाय्वाधेयेषु तेषु॒॑तद्वात्िसमनियतगतितय

भाधारनियतस्वभावेन तत्पतरबन्धात्‌ । तथा हि । निष्पथलेषु शृकटोपविष्परं
५४

ष
0

॥०६ ` भैलाध्ययै-

म०टी०-नोकायारुढेषु वा कुलालचक्रोपगतकीटादिषु वा स्वाघारचटनामुषिधानेऽपि तैद
पररीतदिि ` नावठभ्परतदर तत्रापि समनियतवेगवदाधारत्वस्य॑व नियामकत्वात्‌ । ननु भवतु
शकटचक्रादौ निबिडावयःे तथा भरभरमणभ्युपगमवाद्‌ इव समानदेङयोर्नरकरिणोरा- `
घार्वलनानुविधानेनावरम्बनवचचथाऽपि विरङावयवजलपवनादौ तदसंभवात्‌ । तथा हि ।
क्षमकालमेव जलगक्षितशारुशखाकादो बायुप्रयुक्तत्रणताटपणद्धि च गौरधानुसारेण
विष्टम्बिताविहम्वितगतिमक्चस्येव दर्दनात्‌ ।. तथा च प्रकरुतिऽपि तत्कल्पनं केन
वारणीयष्‌ ! कत्यनाधा हानुसारित्वादिति चेन्न । ययपि जलेऽद्गान्तरेणापि प्रति-
प्रदेदमुच्चवचभुमसंबन्धाज्जलान्तरेण प्रतिघाताद्वायो च वाय्वन्तसोन्नततरभूधरादिवि-
स्छन्तराघातापतिक्षणमध्यसमानवेगतया तदसंभवस्तथाऽपि निश्वरे धारदौ बाऽन-
तिश्थ्वेगे वायौ वात्यादौ ब छघगर्वोरपि वस्त॒नेम॑तिसाम्यस्य विपरीतविरुम्बादे्वां
स्क्षपि ज्ञायमानलेन तत्र वेगेदस्योभर्यत्रापि वेगसमतायाश्वोपलम्भात्‌ । नत॒ सर्वि
वेणसाम्यं सर्षदा जलप्रवाषहादो स्थं स॒क्षमतयाऽनपटश्च्यक्षणेनापि वायजरन्तराघाती
` क्तसंबन्धरदरवान्यथाभावमापाद्यतो नियन्तुमराक्यत्वात्‌ । अत एव कचिदुत्पूरादौ
नर्य तीरावरुद्धतया संपृणतादश्शायां क्षणमपि भागविरषे वेगस्य समतोधरम्भे राल-
` ज्गाठाकदैरपि वेगसाभ्यकारावयि छोके निरन्तरितत्वादर्शनम्‌ । नन पवनजठावौ
` सिद्धं वेगसाम्यं प्रकृते कथमवगेतम्‌ । प्रवहवायो श्चक्रभमाभकास्तिन दृटन्तज
गमनबिरोधादिति चेन । प्रवाहोदकभमस्थाने स्वयमेधाव्तितक्षरावोदंकौदीौ

। टधुगुस्पत्तषस्तदथमेकफदेवेकप्रेशावच्ेदेन प्रक्षिप्य व्यक्तमेधोदितं सवेमुपरभस् ।
नैनु इटन्तीकूतानतिनोदेकस्थले केन्द्रीदभितः केक्षामिदेनैवं बेगसाम्यं
न सर्वास्वपि । एवं. प्रकृतेऽपि तहिं चन्द्रदेरवीगिव कक्षाभेदेन ` अमत
र्घकक्षा्मानुसारभमणादनेकरमणपर्यया ऊर्धवपथेयपिक्षया स्यदि( £ `्ान्ताररो-
धादिति चेन्न । आषर्तैकनरकरदण्डदिरयधातहेतववात्सनि्तिसिहितिषभाग-
तारतम्येन साक्षात्यरम्परमिदेऽधिकन्यूनवेगयोरत्पादनात्‌ करते चाऽऽधेयरोकार-
िष्वरेच्छापात्तस्वाभाषिकत्स्तिगतिना स्वेन समवेगेन पवनेन सममेव सर्वषां प्रचा.
#॥ हनात्‌ । ननु वतमानभपि बेगसाम्यं गोखेणापहनृयते । उक्तसंबन्धादिवि तस्यापि
प्रयोजकत्वादिति चेत्सत्यम्‌ । तस्य॒ नायकत्वमान्नोपस्थित एष॒विटम्बहेतुत्वं नत्वा
धाराधेयभावापन्ेऽपि । अतत एत्र केवकं पाराघाराम्बसरणस्थे वायोनायकताभाअ-
` केनेबोपस्थितो कदचिद्न्यदिङ्नयनारम्भे नियामकैरिच्छावश्ादाथसनिरमितहरपकषेपेण

मध्यगतिवासना । ` १०५

म *दी ०~तरिस्थिसकरणे वेगप्रतिषन्धादेव नथनासामश्यैम्‌ । यच च्ाऽऽधारापरेयभावस्थले
बलाहकादाकहन्धतीवसिष्ठादौ श्वासमानयोरपि साभ्येनेव प्रचाहनस्याटृष्तवाहै-
7प्रतिबन्धासम्थत्वमेव ।. किन्व--आधारतापन्ने अरप्बाहादौ ह्प्क्षेपेण न वेगप्र
तिषन्धहारा तरिस्थिरीकरणम्‌ । आधारापेयभावेन तस्य प्रतिदुमेवाश्क्यत्वात्‌ 1
नन्वेव संनिहिते भच्रादिप्रथुक्ते तायो सिकतातृणपर्णयोविंटम्निताषिरभ्वितिषये का
गतिरिति चेश्न । तापि तस्य नायकतामात्रेण वेगविलम्बतस्योचितत्ात्‌ । अथं
तजाऽऽधारत्वभस्तीति कथं तन्मात्रमिति चेन्न । तदसिद्धेः. । तथा हि । स्वरूप
ये्यतामानरेणेबाऽऽधाराधेयत्वम्‌ । नतु टाघवस्य प्रयोजकत्वम्‌ । गोरस्य प्रतिन्नन्धकत्धम्र।
जले षद्विरोषपिक्षया क्षथारुरोरपि दारवरिरोषस्याऽऽ्थेयतानपायात्‌ । ननु तथा
गोत्रेणाऽयेयतवं कविद्विधत्त - एवति चेन्न । योग्यवस्तुसंचन्ध एव त हेतुर्न
ओौरवमर्‌ । अन्यथा शुरत्वातिरायवृत्तायोग्येनापि तदापचेः । तथा च भघ्रादि-
थले नायक्रेनेव मरुता नान्तरीयकतया वेगकालावधिक्षणमपि पतनं प्रतिनध्यते नत्व
यग्यस्वरूपस्यापि तदापेयतल्वम्‌ । अन्यथा वेगवज्जलाङ्क्टतवेन, शिलाया अप्याधेयत्वापत्तिः।
ताषटशस्थले चाऽऽथारत्वपरत्ययः पतनञ्ञीठताधर्ममुपादायोपपादनीयः । प्रयोगस्वौपचा-
रकि -एव । तस्माद्वाय्वाधेयस्वरूपयोग्यस्य सकलभपञ्चरस्य समवेगशवदाधारवत्वेनेषं
नावरम्बः । आधाराधेयभावो मे जयत्वाचन्द्रतारकम्‌ । स्वस्य बले हतः को
माम॒पकरिष्यतीत्याहृस्तचिन्त्यम्‌ । वायोर्हिम्बाधारत्वे ततपूर्वगत्यङ्गीकोरण पूर्वाधारवा-
व्वंशस्याग्रे गमनात्तत्साह्वर्येण गरहाबिम्बानां घ्रुणासंभवाद्वङम्बनापत्तः ॥ दिरहाव-

यवे ऽवलम्बनाभावस्यादृषठत्वान्न । किच भच्रादिप्रयक्तवायुवत्परवहव।यावाधारत्वे नाति

र्कं मानाभावात्तेन तस्यापि नायकलत्वमाजत्वमरहकिम्जानामवटम्बननिवारणं ब्रह्मणो
| प्यशक्य यम्‌ । अपि च प्रवहवायां स्वाशत्वावच्छेदेन समवेगकक्षाणां वुल्यकाठञ-
मणानुपपरत्तिः । तथा हि । रानिकक्षास्थितवाय्वरानां यथावेगस्तत्त॒ल्य एव यदि चन्द्र-
कक्षास्थितवाय्वंश्ानां वेगस्तदा चन्द्रकक्षावाय्वशानां स्वत्पन्धन्द्रक्‌ भाभ्रमणकालठेन तत्स
-मसू्रस्थश्चनिकक्षावास्व्॑ञानां महति रशनिकक्षामार्गे चध्द्रः क्षायेजनभमणत्संपूर्णशनि-
कृक्षायोजनभ्रमणमनुपपन्नम्‌ । तस्मातप्वहवःस्वकानां स्दस्वमार्भे तल्यकारे परिवर्तं
भवादतुल्य एव वेगः । परमेककक्चास्थानां तुल्य एव । अत एव कचिज्ज लादौ
गुरटघ्वोस्तुल्यगमनं ऋमेणाल्पमहवेगेन न. तुल्यवेगेन । यत्रैकत्र गुरुलष्व-
स्थानेन गमनं त्र गवाश्नयादेव ठघोरनये गमनम । तस्माद्वङम्बनं ग्रष्टणां त्वत्पक्ष

१०८ गोकाध्याये-
त्र°दी ०=निवास्तुमशक्यमेवेति दिक्‌ । वस्त॒तस्तु चन््रातिरकतिग्रहनक्ष्रनिम्बामां तैजसत्वे
;कक्षाक्रमेण गुरुताधिक्यादवठम्बनापरत्िः । सूर्यन्यतिर्कतिनां व्यवधानादुष्णस्पर्शानु-
प्रभ्मेऽपि रातौ सकटनक्षनयहविम्बतेजःसंचातेनोष्णस्पशोपिटम्भापाततिः । सूर्यबि-
स्वापेक्षया गशुरुहान्यादिनिम्बानामतिमहस्वात्‌ । रारि प्रकाराप्रावल्यसंभवेन दिन-
त्वापचिश्चातोऽकछातिरिक्तानां जटमयत्वे प्राचीनाभ्युपगतं युक्तम्‌ । शृङ्खोजल्युपपस्यर्थ
श्वन्द्रस्य जलगोरत्वाभ्युपगमस्याऽस्वक््यकतया तद्रीत्येवान्येषां पश्चताराग्हनक्षजाणां
जरगोरत्वाभ्यपगमे बाधकाभावाच्च । जस्य विरलावयवतया तपििण्डीभावानुपपच्या
जठगोटकत्वं न संभवतीति भूभागानामुपष्ठम्भकत्वं तज वाच्यम्‌ । तेषां च प्रका-
शकतं सू्यकरपरतिफठनादिति प्र्बहुधोक्तम्‌ । नचेवं भोमादिभ्यः रोक्तस्याधिकः
प्रकाश्चः षटूत इति वाच्यम्‌ । तस्य भौमापेक्षयाऽतिेनिहितत्वाच्चन्दरापेक्षया वृर-
स्थत्ाश्च महद्धिम्बत्वास्च यथाकरममाधिकन्युनपकाश्चामाससंभवात्‌ । बुधस्य तु
नवन्द्रादह्पमिम्बत्वादतिग्यवधानाच्चात्पप्रकाशदुर्शनम्‌ । मन्येवं चन्द्रबिम्बपेक्चषया शुक-
भोमादीनामधिकाकिम्बत्वेन चापिकगुरुत्वसंभवात्सुतरां चन्द्रविभ्बापेक्षयाऽवलम्बनापत्तिः ।
तैजसत्वे तु पूर्वगत्युपम्भनेन यथायोग्यमवलम्बनम्‌ । न च सूर्यमण्डले यावन्तो
भभागा उपष्ठम्भकास्तावन्त एव भूजठयोः सर्वेषां निम्बे भागा इति तुल्यगुरुत्वादव-
छम्बनानुपपात्तिरिति वाच्यम्‌ । योजनात्मकमानेन विभ्बानां तुल्यमानत्वापततेः ।
न चाऽध्द्शाकारमण्डलेषु समगुरुत्वेऽपि दटविररवयवतया ऽल्पमहन्मानोपपत्तिरिति वाच्य
मर । ग्रहबिभ्बानां गोत्वेन तदसंभवादिति चेत्सत्यम्‌ । भपञ्नरगोरोऽतिगुरुभूतः प्रवहवायुना
ब्रह्माभ्यन्तरघातप्राचल्यायेन कालेन अमति तेनेव कलेन शन्यादयोऽधःकक्षाक्रमे- .

कि (म

णापचितशुरुत्वबन्तः स्वस्वकक्षास्थितवाय्वंघातादिभिरेव परिभमन्तीति ठम्बनासंभवात्‌ ।
अधःकक्षाक्रमेण वायेर्विगापचयादाय्वंशञानामत्पत्वाच्च । न चेवं भोमपिक्षयाऽपःस्थित-
सू्यमण्डलस्य महत्वादवर्बनं स्यदेवेति वाच्यम्‌ । तस्य॒ तेजसत्वेन मह्वेऽपि
भूभागानामुप्टम्भकानां भोमबिम्बस्थजटभूभगेभ्योऽल्पत्वात्तदनुरोधेनैव गुरुताल्पत्वात्‌ । `
अथ तथाऽपि वधस्य . ठघुबिम्बत्वात्तदपेक्चयाऽधःस्थितचन्ढविम्बस्य महत्ादबलबनं `
निवारयितुमक्शक्यमिति चेन्न । अल्पनिम्बेऽपि दढतरसंय॒क्तभूजलभागानां बहुत्वेन
विरडावयवात्पभागजनितरुघभतमहद्धिम्बपिक्षया गुरुताधिक्यनिश्वयात्‌ । तथा च.
महतोऽपि प्रत्पिण्डगोरादतल्पे छोहगेले गौरवम्‌ । तददर्शनं च चन्द्रपिक्षयाऽरथा

+ “क

सन्नमिम्बगोरत्वाल्ििगणाधिकन्यवधानास्च सु यकिरणप्रतिफलनात्पनज्योत्स्नतास्च । अत

मध्यगतिवासना। १०९
नऽटी ०-एव कदाचिक्नीचासन्ने वक्रकाे किंनित्संनिहितत्वेन दर्शनं संभवति । चन्दरस्वं
जडस्याऽऽत्मजो बुधोऽहं बाह्मणस्तदुपरि दत्ताधिकारो कोके हग्गोचरतायां रज्जामि ।
अतो मया दर्शनं न देयम्‌ । कदाविदर्घनमङ्गीकृतापिकारस्य पापस्योत्पातरूपं
स्वसचाज्ञापनाथमित्यन्ये । तथा च अ्रहाणामवदम्बनकल्पने प्रवहश्रमणदिग्विपरीतदिक्षि
विषुवद्रव॒त्तमार्गे तदवलम्बनापर्तिभयेन याम्योचारादिगतिकल्पनमवश्यकमतो छाघवा-
त्स्वशक्त्या पर्वगतिकत्पनं युक्तम्‌ । वायुना समं अरमणस्योक्तयुव्त्यवोपपादितत्वाद्‌-
-वलबनासिद्धेः । न चेवं विषवद्त्तमार्गे स्वदावत्या गच्छन्तो ग्रहाः कथं न
ङ्यन्त इत्यत्रापि याम्योचरादिगतिकल्पनेनावटम्बनापेक्षया गौरवमिति वाच्यम्‌ ।
कल्पादां बरह्मणा षिषुवदूवुत्तक्रान्तिवचसंपातरूपम पञ्चरप्देशसमसूतरे स्वस्वपार्गे स्थापितां
ब्रहाः क्रान्तिवृत्त विक्षेप एव षा पृवमार्गेण गच्छन्तीति कतल्पनादिषुवन्मागगमने
मानाभावात्‌ । कच कामिकविरुद्धगतिहयमसंभवि । कियाविभगोच्तरं पूदेशसंयोग-
नाशे सति वक्र एवोचरदेङासंयोगोपपतेः । उत्तरदेशस्य विश्िष्येष करणत्वात्‌ ।
नीवोष्वगतिस्त कान्तिवच्चादिसंबन्धाकाश्चमागत्वेन कल्पितवुचान्तरमागस्थत्वेनव अहाणां
सवदाक्त्या पूर्वगमननेवाप्रे प्रतिपादितेति षघोढागतिनिरासाव्परहर्पर्गतिः स्वत. एकेव `
पेश्चिमगतिस्तु परवहादिति तत्वम्‌ । नन्वेवं ग्रहाणां योजनरतादिविष्रत्वेन . यथा- ।
योग्यं जहतेजोगोटरूत्वेनाचेतनानां परतन्त्रगतिसभवऽपि स्वन्यापारात्पूवगतिः कथं

ह क, = कनि (०

संभवति प्रमाणाकराधादति चत्‌ । अत्र. पूवाचायाः । तषा सूयादप्रातकामाद्प्न-
तिपादनपरवाक्येस्तेजसदरीप्वितनत्वसिद्धां प्रयत्नोपपत्तिः । प्रीतेः सुखरूपत्वेन चत-

[वु , ति ऋय

नमात्रधर्मत्वात्‌ । न च तद्वावये्मण्डलरूपाणां चेतनार्णो(नां) कथं सिद्धिरिति वाच्यम्‌ ।
-तदतिर्कितवे मानामावाद्रोवाच्च । ननु भवतु चेतनत्वं तथाऽपि कथमेषां शरीरं
विम्बानकारं कथं च योजनसहस्रादिभिविस्तारः । कवचिदपि शारीरे तददेश्षनादिति
चेन्न । तत्र संसर्गितेजोन्तरस्य स्वीकरेणार्थस्योपपत्तेः । तथा हि । यथा मण्या-
दिसंसगितिजस्तदभितः प्रसरटरवत्तानकारतामपगच्छति दापसंसगिप्रभरूपं तेजो ता
` दीपादभितो मण्डलमावध्नाति . तथेव गरहादिष्टारीरसंसष्टमत्कृष्टमहस्तत्तच्छर्यारादभितो
भिम्बानकारतामापन्नमेवाविरटं प्रसरत्यत एव॒ तस्य लन्रिग्धतयाऽवरुद्धत्वेन व्यवहित-
त्वाच्च विविच्यावयवादकं न भासते किंतु तेजेगोला एव प्रतीयन्ते । व्यवहि-
तसहकारादो शाखासमदाय इति । तथा च यस्य अहस्य संस्गिमहीयसो मश््सो `
: भूयस्तवादिरु्कर्स्तथा तथा तस्याभितः प्रसरः । अत एव तत्तत्मसरानुसारं पूर्वापरौ-

१९१ गोठाध्यये-
भर्टी ०~याभ्योत्तरां विदिकसंभूतो च यौ -याववधी तत्तदन्तरयोजनाम्येव तस्य तस्य भिम्बज
याजन विस्तृतं कन्दुकतद्वगम्यते । चन्द्रस्य तु जरमयो गोरुस्तन्न चाधिष्ातुपुर-
घत्वेन कर्णीधारनरवन्नियामकत्वेन स्थितो ,भगवानोषधीश्षो देवशननद्रो विजयते ।
अथ ग्रहविम्बानां गोरूपं भुकुरोदराकारतवप्रतीतिः कथमिति चेन । श्यवधान-
दोषादसो वा अरम एव । यथा व्यवहिते पर्वतादौ मह्वेऽपि हस्वत्वस्य वैष
प्येऽपि समत्वस्यैव प्रकृतेऽपि तथा प्रतिभास इति । ते च नह्मणो निदेलादन्तर्कष
धायुवराः स्वररीरणि लोकोपकाराय नियुज्य प्रयत्नेन पूर्वतो - षायुना च पश्चि
मतो व्रजन्ति । न मै तेजःसहः कश्िदाख्यातं नास्ति मे क्षणः इति सूर्य
भिद्धान्तघाक्याथपरिशोधनया द्ररीरचेतनत्वसंसर्गितेलाविषठत्वादेसुक्ता्थस्याध्यवसयमान-
त्वाद्विति । नग्यास्तु प्राचामस्िन्परिकल्पने चन्द्रमसः प्राङ्पुरिसरणं कारणं . विना
कथञ्चुपपार्य साश्तीतिश्चतचतुष्टयव्यासस्य तस्य केवरं जटगोरत्वेन ठोकषिङेषाबसा-
प्रायोग्यतेन च तैरेवोक्तेः । अचेतनत्वेन प्रयत्नादेरसत्वाच्च 1 किंच यत्न श्रुयः
य॒द्धप्रसङ्ादाराधकप्रसन्नत्वराश्चोपदेष्त्वादिकं छोकान्तरावगक्छ्वामीषां तत सति चेवं
धाक्याप्रामाण्यप्रसङ्श्च यावद्‌ाकल्पक्षणमपि परिसरणवेधुयमिवल्छेशञाभागित्वेन -देक्ता
त्वेऽपि स्वर्गभोगाभावश्वेति । तस्मदेषं शरीरिचेतनानामावासस्थार्ननि तेजोजद्गोर
रूयनिम्बानि न तु तदात्मकानि बिम्बानि । नन्वेवं सर्वेषां ग्रहमण्डलानामचेतन-

तापत्या प्राग्गत्यसंभवः प्राचां मते तु केवरं चान्द्रगतेरवेति चेन्न । पितामहा
क्ञानगरहीतेस्तेरव स्वसामर्थ्यप्रयोगादचेतनस्वावासम्रहरूपविम्बानां प्रचाठनात्‌ । .जलदो
नोनियामकैनीव इव । अथ ` तथाऽपि लोकान्तरगत्यसंभवः । - अन्यथा तद्वस
विम्बानामचालनात्तरैरादिकादिविधिनोक्तग्रहसाधनानुपपत्तेः । . य
भावादिति चेन्न । सांनिध्यनियमानङ्खीकारात्‌ । विम्बाधिष्ठातृष्वेऽपि . भामाधिकारिण
नुपदेरिव यथाकाममचिषठानस्येक्तत्वात्‌ । असंनिधानदशायां
इत्यन्ये । वस्ततस्त यथा छोकेऽचतनानामपि वस्तविकेषाणां मणिमन्नादिक्षमथ्य-

त्मचाटनमिव यहबिम्बष्वपि स्वाधिष्ठाव्रदत्रसामथ्यदेव्र गतिः । त्वं पुवतो गच्छेति

तद्वाक्यसामर्थ्यदिव वा तदुपपत्तिः । ताहशपुरुषवाचामपि मन्त्रतुल्यत्वात्‌ । न
च्वेवं नक्षत्रनिम्बाधिषठातुभिरदैवरनक्ष्रविम्बानामपि पूर्वतो गहवच्चाटनापर्तिशेते वाच्यम्‌ ।
बरह्मणो नियोगाभावात्‌ । यद्रा वहुनेरूध्वंज्वरनं वायोश्च ति्यग्वहनं स््रभवो यथा
स्मादृट्टोपात्तद्वा बद्रनेस्तद्रदूद्टङक्त्वेनैव पूरवगत्या तत्तदुपमण्डरपरेरसंबन्धस्तेषापर. } . `

भध्यगापिविसिनां । १११

भ० टी०-यतस्तद्राशिसंबन्पेऽरककादिविम्बानां सजति लोकेषु सखतदन्यप्रातिसंभव इति । अथ
भवद्भिमतार्थनिर्वाहकं ग्रहविम्बयोभदेकमानमिति चेन्न । थ एषोऽन्तशा्ठत्ये पुरषो
हश्यते. हिरण्यवर्णो हिरण्यशमश्चहिरण्यकेशच इत्यादो श्रतावादित्यपदामिधेये रवि-
मण्डलेऽधिकरणे पुरषसंबन्धस्येव वाक्यारथत्वाद्धिकरणापेयमावापन्नयोर्मण्डल्पुरुषयो-
मदस्य व्यक्तमेवावगमात्‌ । किंच यदेतन्मण्डटं तपति यश्चास्मिन्मण्डरे पर्ष
` इत्यादिश्चतो तु मण्डलपुरुषयोराहव्येव भेदो गम्यत एव । चन्द्रादाविपि साध.
म्येणोक्तयुक्त्या धा कल्पने तुल्यमत एवं जातकशास्रे पुरुषाकारम्रहस्वरूपोक्तिः
संगच्छते । तस्मात्पश्चिमदिग्गतिवायुप्रनहनिवद्धे भपञ्जरे शीघ्रम्‌ । अमति ससंचरे
सत्यपि खेटा गतितः प्रयान्ति पूरवदिशमिति वद्धवरिषोक्तेश्च । यन्तो
भचक्ते टघुपूरवगत्या खेटा इति न किंचदुप्यनुपपन्नमिति बद्न्तीत्यरं पहवितेन ५४॥ `
इदानीं मध्यगतिवासनां विवक्षरादो तावद्धदिनपएृवक रवैः स्फुटस्ावनदिनमाह~
समं मसृयावुदितो किटाऽरक्ष्या षष्ट्या घदीनाम्रदितं पुनभप्र |

रविस्ततः स्वोदयभक्तिघातात्वाभ्राष्टभ १८० ° टश्धसमासुभिश्व ।॥५५॥

समागतास्रसयता रवेस्त॒ षष्टिनाडिकाः

स्फुटं यरा्युद्रमादयुधक्तितश्च तच्चलपर्‌ ॥ ६ ॥
षष्ट्या घटीर्नां भदिनं सदाक्ष्यां तदभुक्तितुल्याखयतं खरसंशोः ।
स्थान्मध्थमं सावनमेवमब्दे तत्सख्यका भ्रमतो निरेका ॥७॥

` यदा किमपि नक्षत्रं सूर्यश्च किठ समक(ठमुदिवः । नरकोदपकेखायां
= क्रिमपि नक्षत्रमुपटभ्यते फितु केवटाऽ् युक्तिरुच्यत इति किटरब्द्‌ः पुकः

तस्मत्काडादनन्तरं नाक्षर्वाणां षेटीनां षष्ट्या ६ ०तनक्षवं पुनरूदेति। ततोऽनन्तरं
रषिरुदेति । स ,च कियता काडेन । तद्थमनुपावः रविः किट कान्तिवृतते स्फुट
` शत्या पवतो गतः । यथधष्टादशरवानि रारिकटाः स्वोद्यसुभिरुद्गच्छनिति
पदा स्फटगतिकटाः किर्यान्िरिति । एदं उन्धाञ्ुमिमद्यानन्तरं खेषूदयः

अत एव नक्षजाः पटिषटिकस्वेरन्धासुभिरधिका रेः स्फुटं सावनमहोराचरं
भवति । तच्ाहोरा्े चम्‌ । प्रत्यदमन्याहक्‌ । प्रत्यहं गत्यन्यवासतिमासं
राश्यदयान्यवाच । यदसुनघंटीषष्टया मध्यमभुक्तितुस्यासुयवया सावनं
धरामुष्यते रन्मध्यमम्‌ । यतोऽ््दान्ते यावन्ति स्फुटेसावमानिं तविन्धयेवं
मध्यमानि स्थुः । गतीनामुदयानां च हाप्तवृद्ष्योस्तुस्यलात्‌ । तत्कथं निधं
एमिगतिल्परासमासुभिः सहितो भाहः सावनाहो भवतीति उल्लादिभिरुक्तम्‌

११२ = गोह्ाध्याये- .

देतत्तं } यदि £ ^ (~त 3
स्वदेतत्‌ । यदि विषुवन्मण्डले रविः पवतो याति वाहं विषुवन्मण्डखस्यकां

कटेकेनासुनोदेति पदा रविगतिहेषासमासुभिरिति वक्तु युज्यते । तनं
युक्तम्‌ ॥ रषिः कान्तिवृत्तेन याति । तव मेषराशेः कडा अष्टादृशारतान

१८०० गगनभूधरषटकवन्दगितेरसाभे १६७० रुदृगच्छन्ति । अन्यस्या

न्थेरिति मतिकटानामनुपातेनासवः कतु युज्यन्ते । एवं कते सति स्फटमहा-

= रक्रं भवति । यततरुक्तं दन्मष्यममेव । एवं वर्षमध्ये यावन्ति स्फुटसावनानि

॥ त

क 0

` पावन्त्येव मध्यमानि स्यः तत्संख्यका भभ्रमतो निरेकेति यावन्तो मभ्रमा

नाव्रास्वल्सल्यकेकाना सत। सावनाद्पससल्या भवति । यता रूर्वः पवतो गच्छन

= नेक प्रवत गतः । अतस्तस्यादयक्ष्यकानेव्युपपद्यते ॥ ५।६॥ ७॥ `

म०्टो०~ ननु ग्रहाणां प्रत्यहं पुवेगतिसद्धावे मानाभावोऽन्विन्यादिस्थस्य भरण्यादि

स्थत्वम्‌्डयनेनेव संभवतीत्यतः संसिद्धाद्दुगणाद्यगादिभिगणैसियादवि्श्ोत्तरदाने प्रथम-

प्रपस्थिताहगणस्य ससिद्धसं कत हत्याशद्‌कापवारणाय ससिद्धस्वस्थापनार्थं मानो-
पपत्तिकथननव्याजात्मत्यक्षप्रमाणमपजातिकयाऽऽह-समाभेति ।

नक्षचाकां समं युगपदेकसमये नक्षनीदयरय्मतुल्यसूयोदयकार्छनसूर्य* भूप
त॒ तदनन्तरम्‌ । उदितं । उदयं क्षितिखसंयोगाभाससि्धव॒तच्संस्थितत्वं प्राप्तो \

कङेत्यनेन य॒गपत्पूर्नक्ष्रदीनमसंभव्यपि युवत्या तर्श्चयोऽस्तीति सूचितम्‌ ।

` पनस्तदनन्तरम्‌ । आश्यां वर्थनां ष्या नक्षत्रषशटषरिकाभिरित्यर्थः । म तदेष

नक्ष्रै केवरमुदितम्‌ । रक्स्ति तदानीं नोदितः ). यदि पूर्वतोऽको न गच्छे.

क्य 9

त्तदा पनरपि भोदयकाले सूर्योद्यापवनक्षनापक्तेवेति प्रत्यक्षमेव पूर्वगतौ मान-

` मुपटन्धमिति . भावः । ननु नशक्षत्रदितीयोदयकालानन्तरं पनः+ सूर्योदयः कद्‌

५
[ (र + &\

सजात इत्यत आह-रविरिति ॥ ततो नक्षबद्ितीयोदयकालन्तरं सूर्यः स्वोर्दय-

, (क

भक्तिघातात्‌ । सायनसूर्याधिष्ितराशचेः स्वदेश्ञोदयासरुकाटः सूर्यस्य तदिनजात््प्

¢

गतिकरास्तयोगणनफडादत्यर्थः । अष्ठादकरतेन भागहरिणि यष्ठब्धं तन्मितासु-
भिश्वकाराढदितः । अय भवः: । द्वितीयनक्षोद्यकले सूर्यस्य पूर्वेगमनेनावि
टम्बितत्वान्नोद्‌यः । तद्द्यस्त्ववछम्बितः सयस्य प्रवहानिराघापतेन यत्क टेन कषितिजस्थत्वं

` तत्के तस्मिन्नपि कले पूर्वचर्नात्ू्योदयदवयान्तरकाटसंबन्धिसुवैपूैगतिसयषटकालानां

मसुभिस्तस्मादुद्थः स्पष्गत्यस्वानयनं चकररिकराभिरुदयासवस्तदा स्पषटणतिकहछाभि;

- क इत्यनपातेन 1 एवं चन्द्रदिथहोदयरमस्य यन्कषत्रोद्यलग्रसमत्वं तनक्षतरेण . सह

वध्थगातिवासना । ११९

भ०दी०-तस्योद्यस्वेऽपि शारागस्थित्योक्तानुपातजगस्यसमिरनोद्यः । किंतु तदरसन्नाभिसे।
विहक्ेणग्रहिम्बगमनात्‌ । तदुक्तिश्वाहर्गणवासनो पयो गित्वाडुक्ताहगणस्य सूरथसावनत्वनि-
यादिति ॥ ५ ॥

अथेतद्भूमिकयाऽवगतं सूधसावनमानं प्रमाणगिकयाऽऽह--समागताम्नसंयुता इति ।

प्टिषटिकाः समागताः स्वोद्यभक्तिघातादिति पूर्वोक्तषातावगता येऽसतवस्तेरयुता
रवेः स्फुटे युरात्रं स्प्टमहोरात्रमानं स्यात । तुकाराचन्दरायहोरात्रपकछरत्या न संम-
वदुक्तय॒क्तेरिति नोक्तमिति सूचितम्‌ । ननु स्याहोराचं नियतं सावनषषटवध्किामितं
तथेतत्कल्पितं मानं नियते करियदित्यत आह--तदिति । तदुक्तरत्याऽवगतं
` सूर्याहोरात्रमानं चलं प्रत्यहं विसहराम्‌ । तथा च कल्पितमिदं मानं नियतं नेति
तन्मानं वक्तुमराक्यभिति भावः । ननु तच्च कृतः । समगतासुयाजनेन
नियतत्वादतश्चरत्वे हेतुमाह--उद्रमादिति । रारय॒दयकालानामनियतत्वा चञ्जनितगत्य-
सवोऽपि भिन्ना इति तथयोजने नियतं मानं न भवेदिति भावः । नन तथाऽपि
निर देशे मानं त्रिधा सक्षि तु षोढेति नियतमेतन्मानं ववतुमवितमित्यत आह--
युभृक्तित इति । दिनगतेः प्रत्यहं विरु्षणत्वात्तज्जनितत्वेनापि प्रत्यहं विरक्षणमानं नोक्त
रूपेण नियतम्‌ । वेकारदेकद्विनेऽपि देशभेदेन मानानैयत्यं स॒चितम्‌ । तथा च स्वोदय-
भृक्त्योरन्याहशत्वसंभवात्तज्जनितासूनां विलक्षणतया तयोजनवि रक्षणमानकिद्धदुरवार.
त्वादिति भावः ॥ ६ ॥

(१ क ४

नन्वहोराजस्य षष्िषटीमित्वदेतत्कल्पितमहौरानमानं तदूधिकत्वादय॒क्तमित्यतस्त-
बुत्तरं॒परङ्गाद्विशेषान्तरं चेन्द्रवज्यया<ऽह--षष्न्येति 1

सदा प्रत्यहं परटीनां षटयाऽशष्यां नक्षत्रदिनम्‌ । नक्ष नोवयक्टयान्तरारुकाटे
नक्षत्रषटषदीमिते मप॑ज्जरभमणस्योपपादितत्वात्‌ । सदेत्यनेन नक्षत्राणां पूर्वगत्यभा-
वीञनाकषरमानेनानियतं नक्षजदिनं न भवेदिति सचेत्‌ । अत एष॒ तत्वषटिषर्ठीनां
गतिजास्नामष्युदयाधीनत्वात्तयोगे नाक्ष्रवणिकामापकेन रब्युद्यद्रयान्तराल्का लरूपसावनं
विनं षष्िषदीभ्योऽधिकं भकत्येवेति भावः 1 नन्वेवं नित्यरकिगतिरिं समाप]
सषनो माहं(स) इति रुदादचक्तमस्तगतम्‌ । न च प्रवहभमणामिः पुसदिग्विपर्रतक्ेक्षे
विुवदृमरमेणेव रविभ्रमणं तेन तन कलासूनां समत्वसंभवादुक्तं युक्तमेवेति वाच्यम्‌ ।
रयस्य विषुवन्मागेण स्वतो नमणाभवस्य प्राङप्रतिपादनादित्यत आह--तदिति ॥
॥ र गतिककतुल्यामिर्युतं मध्यमं सावनं स्यात्‌ । तथा च्‌

\)
।

११४ गोलाध्यापे-

म नदी ०-रुछद्यक्तं सावनमानं मध्यत्वेनाङ्गीकृतं य॒क्तमिति भावः । ययपि रष्टायक्तं मध्यम
न भवति । तस्य मध्यमगत्योव्पन्नासुसबन्धत्वात्‌ । मध्यगतिकठासुनां मभ्यगतिक-
छाभ्य उक्तरीत्या भिन्नत्वात्तथाऽपि मध्यगत्युत्पन्नस्येकरूपत्ाभवेनोपेक्षितत्वात्‌ । एक-
रूपवेनैव मध्यमतवाङ्गीकारादुक्तस्य मध्यमत्व॑ यक्तम्‌ । न च तादशषमानकथनं स्पषठ-
मानपेक्षया ताहश्चानियतमध्यमानपिक्चया च न य॒क्तमप्रयोजकत्वादिति वाच्यम्‌ ।
अहगणस्यानुपातंसाध्यत्वात्तस्य चानियतविषयत्वाभावात्‌ । अहर्गणोपजीव्यत्येन तन्मा
नाभ्युपगमात्‌ ) अथोक्तमानेन वर्षे सावनसंस्या्ञानम॒पपक्तिसिद्धमाह~~एवमिति ।
एवमुक्तमानेनावगतयुक्त्या । खरांशोः सूर्यस्य तत्सख्या सावनदिनंस्या । अन्ध
सोरवषे भजमतः सोरवर्षस॑बन्धिभदिनसंख्यातो निरेका । एकोना भवतीत्यर्थः ।
तथा च पूवस्य यदि पु्गत्यभावोऽभविष्यचदा नक्षज्स॒ययोः प्रत्यहं यगपहदयसं-
भवायावन्तो भदिवसास्ताबन्त एवाभीष्टकाङे सूथसावनदिवसाः ` स्यरिति तत्पू्वगति-
सद्भावादवरम्बनेन युगपदुदयासंभवात्पुवगत्या चक्रभोगकले यावन्तो भदिवसास्ता
न्त एकोना ू्यसावनदिवसाः, चक्रान्ते कथ्रमस्याजायमानत्वादतः पुवगत्या
`चकमोगकाटस्य सोरषोधत्योक्तं सम्यगेव । एव॑ सराशोरब्द , इत्यनयोः कमेण
अरहचकभोगकाले मध्यगतितव्याघ्चुभ्यः स्पष्टगत्यस॒नां हासवदध्येस्तत्यत्वाचक्रभोगकाले
मध्याः स्पष्टाश्च सावनदिवसास्तस्या इत्यवधेयम्‌ ॥ ७ ॥

हृदानीं वषमध्ये सावनसंख्यामाह-
पश्चाङ्गरामास्तिथयः खरामाः साधद्रदस्ाः कृदिनायमन्द ।
अस्याकमासाऽकदटवः प्रादष्ट्खरादनः सकनमाक्ष प्व ॥ < ॥
एकमिमिन्‌ सरवै .पश्चषष्टयधिकनिदाती ३६५१िताः साप्रनदिव्ताः पञ

दश्च १५ नाडिकाश्च जित्‌ ३० पलानि च साधान द्ा्ियति२२। ६०
्विपडानि । एषामपपत्तिमध्यमतिमाष्ये कथिते । अस्याकेवषस्य द्वादशं शेऽ

&\ क

कृभारा मवति युक्तम्‌ । सविनमार्षस्तु सवननि वद्ध भर्वर्वि ॥८॥

भअ०डी5~ अथ सोरवषं सुथसावनदिनिंख्यास्वरूपमति ध्यप( भिधाय )तत्स्वरूपेण भर
मणसंख्यानवगमात्तत्सख्याज्ञानमककष्यमतस्तत्संख्यां निघध्नंस्तत्मसङ्ात्सोरमासे तत्स॑ख्या-
वगमे सावनमाक्षस्वरूपं चेन्द्रवज्चयाऽऽहै--पश्वङ्गंति। _ ०

सोरवर्धे पश्चषष्यधिकश्चततरयं पश्वदश िंशत्सधष्ठारविंशतिरिति कविर्न
= पूथसाघनदिनिषटिकापकविपात्मकं भवति । पएतूपपतिर्मभ्यायिकार उका । मं

मृध्यरगापिवासना । ११५
प्र°्टी०~च तद्वेधोपपत््याऽनियतमेतन्मतमिति वाच्यम्‌ । प्रशुक्तकल्पसूसावनदिनसंख्यतोऽ-
नुपतिनेकवर्णे तक्षियतत्वावगमात्‌ । वक्ष्यमाणाधिमासोपपत्य्थ सारमासे सूयसावनदि-
मादिज्ञानमाह-अस्येति । सोरवर्षसं्बन्धिसावनदिनायस्य . द्वावशांशर्िंरात्षदविरति-
सप्तवक्षादिकः सावनदिनायात्मकः सौरमासः ३० । ७ । ३१ । ५२ । ३७.
उक्तः । अथ प्रसङ्कादवक््यमाणावगमोपपत्यथं सावनमासे दिनसंख्यामाह--विंशदिन
इति । सावनमासस््रूपं तन्मानं तिराहिनात्मकम्‌ । एवकारदुक्तसोरमाससावनाद्‌-
- षिकव्यवच्छेद्‌ः ॥ € ॥ ` | |
इदानीं चान्द्रमासमाह- न
कालेन येनेति पुनः रीन कामन्‌ मचक्रं विवरेण गत्योः।
भासः स चाद्द्रोऽड्ग्यमाः कृरामाः पणषव२९।३१।५ ०स्तत्कुदिन-
व | प्रमाणम्‌ ॥ ९॥
दृरशन्ति किल शशी रविणा युक्तो भवति । ततो द्वावपि पवतो गच्छतः ।
तयोः रदी शीधगताघ्पत्यहं गत्यन्तरेणा्रतो याति । एवं गच्छश्यक्रकडा
१६०० तुत्यमन्तरं यदाऽप्रतो याति वदा रविणा योगमेति । तयोः का~ `
योरन्तरारं बान्दुमासः । तत्पमाणमनुपतिन । चन्द्राकपोमध्यगती अप्र
सम्यक्‌ साषयवे छृत्वा यदि गत्यन्तरेणेकं कृदिनं ठम्यन्ते पदा चक्रकरातुत्ये-
नान्तरेण [कयन्तात्यनुपतिन चान्द्रमासे कृद्नानि उमभ्यन्ते । एकोनव्वशदिनान्ये-
क नैराद्‌षारकाः प्श्चारत्‌ परान २९।३१।५० इत्युपपनम्‌ ॥९॥
` भण्टी०-- अथोभयोरुपपच्यथं चन्द्रमास्तस्वरूप तन्मान सुयक्तावनाद्नाल्मक्‌ चन्द्रषः
ञ्नयाऽऽह-- कालेनेति । | । |

` च्न्द्रसु्यगत्योरन्तरेण प्रत्यहं सूयाद्धिशूगमनेन चक्रं द्रावदाराश्यात्कं
क्रामन्अमन्येन कलेन सूय प्रति पनद्वितीयवास्पेति यन्ते । अनेन यत्का

यो योगिस्तत्कार्योरवधित्व यत्यते । स कालश्वान्द्रो मासः । सूयचन्द्रयोभगणान्त-
` रेण ॒चान्द्रमासो दर्शान्तावधिरूप इत्यर्थः । तस्य सूर्यसावनदिनानि मध्यान्याह--
अङ्कयमा इति । तस्य चन्द्रमासस्य कुदिनानां सरसावनदिवसारनां प्रमाणं संख्या-
मानं ` मध्यममेकोनविराह्िवसाः । एकत्रिराद्घारेकाः पश्चरत्पलानीति । अत्रोप-
पत्तिः । करामन्मच्रं विवरेण गत्योरित्यनेन गत्यन्तरेणेके सूर्यसावनदिने तदा
नक्राराकलाभिः किमित्यनुपातः सूचित एव । अत्र कचिद्प्यवयवे निःरेषत्वादर्श-
लादवयवेकदेशास्त्यक्ताः ॥ ९ ॥

ऋ

११४ गोदाध्यायि-

शृदानीमधिमासोपपत्तिमाइ-
चान्द्रोनसौरेण हतात्न वान्द्रादषापसोरेदंने्दका्थेः । ६२ । १६।
भसेभवे्ान्द्रमसोऽधिमासः कस्पेऽपि कल्प्या अनुपाततोऽतः ॥१०॥
सौरान्मासादैन्दवः स्याष्षीयान्यस्मात्तस्मात्संख्यया तेऽधिकाः स्युः।
चन्द्राः कल्पे सोरचान्द्रान्तरे ये मासास्तज््ेस्तेऽधिमासाः प्रदि्ाः१ १
अक्र द्ितीयश्चोकस्तावत्मथमं प्याख्यायते । सोरान्मासादैन्दवो मातो
यतो टषुरतः कारणात्कल्वे सीरमाससंख्यायाशवा्मा्संख्याऽधिका भवति ।
चथा घान्परारिमानेऽटसेपिकाहारमितेः षट्सेतिकाहारमितिरधिका मवतीति
ब्िरपि बध्यते । यावन्तशवान्द्रमासाः कलमेऽधिका भवन्ति तत्संस्याधिमा्-
सया त्तः कल्पिता । तत्र कियद्भिः सेरिरेकोऽधिमासो भवतीति युक्तिर-
= भ्युते--वानप्रौनरौरेण हततत वचान््रादिति । सोरमासकुदिनेभ्यथान्दमासकु-
दिनेषु शोधितेषु शेषं दिनस्थाने पृणमधश्यतुष्पश्चारादूषटिकाः सपर्विंशाति
= षृडानि सावयवानि ° । ५४।२७। ३२३१।५२।३० । एकसिन्‌
ज्ञोरमाल इदं सोरचान्द्रान्तरं कुदिनालकम्‌ 1 युगस्याऽधदेरुपयंकसिन्‌ दृर॑न्ते पराप
एकभानत्रमासः पूर्णस्तद्नन्तरं चतुष्प्चाशद्वटिकामिः सावयवामिमंथ्यमाकंस्य
बुवमतेफन्तिस्तब् रविमासः पूणंस्तपोऽन्यसिमन्‌ दरान्ते प्रापेऽ्यश्रान्दरमाततान्तः ।
ततो दृश॑न्ताद्परि दविगुणाभिस्तामिरेव घटीभिपश्चनसकान्तिः । एवं तिगुणब्-
जुगंणा्दीभेः ककंटादिसंकान्तयो भवन्ति । एवं संकान्तिरतोऽग्रतो याति !
यनदश॑न्तं पराभि । तदा गतचान्द्रमासेभ्यः सोरा एकोना भवन्ति । यदा
रका न्िददान्तमतिकम्याय्रतो याति तदाऽनुपतिन यान्तः सौरा मन्ति वाव `
दविरेकोऽधिमासः । दवानुपातः । यद्यनेन सोरवान्व्रान्तरेण कुदिनातसकेन
० | ५४।२७। ३१।५२। ३०. एक्‌ सोरो मासो भवति तदा बानर
मासान्तःपातिभिः कुदिनैः २९। ३१ । ५० कियन्त इति । फलं सू्थमासाः
३२1 १५। ३१ । २८ । ४७। अथ च यगाधिमातेर्गकतोरमात्ता उभ्यन्ते
तदेकेन किमिति । फटमेतावन्त एव सोरमासा टभ्यन्ते । एतावद्धि; सौरमासै-
रेकशान्त्रमासोऽधिको भवति । अत एवाधिमासस्य चन्त्रम्‌। कल्येऽपि कल्प्या
अनुपातवोऽत इति सुगमम्‌ ॥ १० ॥ ११ ॥ 9
म°्दी०- अथाथिमासोपपत्तिमुपजातिकयाऽऽह--चनन्डोनेवि! ` = ` |

४ +) ॥
| 1 ५4 ।
५ |

भे°्दी०- वान्द्रोनसौरेण श्वान््माससावनोनितसौरमाससावनेन मध्यमरूपेण चन्द्ाह
चान््रमाससावनात्‌ । श्तायदवाप्तं तन्तल्यैः सरम दीनिशद्धिरदलायैः षोडशदिन-
` युक्तेः । चान्द्रमासश्वान्द्र इत्यर्थः । अधिमासो भवेत्‌ । पुकारात्स्यष्टोऽधिमासोऽपि
केन्यूनर्वा भवतीति सूचितम्‌ । अग्रोपपतिस्तु--एकन्वान्द्रमाससायनाविकसौ-
माससावनं तदन्तरेणाभिकम्‌ । तथा चैकवचान्त्रमाससमाप्त्यनन्तरं दितीयचान्धमासान्तरगते
सुल्यसावने यदा भवति तदेकः सोरो मासः पूर्ण इति फरितम्‌ । एवं च
` सोरवान्द्रसावनान्तरमितचान्त्राधिक्येनेकः सोरमासस्तदा वचान्त्रमाससावनतुल्याथिक्येनेका
विकन्ान्द्रमासरूपेण क इत्यनुपातेन सावयवाः सौरमासा एकाधिकवान्त्रमासतत्परसंबद्धा
यवते सौरमासास्तदा बान्दमासाः सेका एते गणनयेत्ययिकः सौरापेक्षया चान्तो
मासः । अचापि कचििवुप्यवयवे निःहोषत्वाभाषादशनेर्दाद्येरित्येवावयवान्तरत्यागे
मोक्तमिति प्येयम्‌ । ननृक्तयुक्स्येतावद्धिः सोरमारेरेकाधिमाससंभवावगमेऽपि कल्पा-
` पिकमाससंख्यावगमः कथमहर्गणानयनस्य तवुपजीव्यत्वा दित्यत आह--कल्प इति ।
अत उक्तसीत्या क्ञातप्रमाणफलाम्यां सौरमासाधिकमासरूपार्भ्यां क्पे, अपिक्षब्दा-
` शगावौ ज्ञतिच्छासोरवर्दर्ययेकाधिमासपतनसंबन्धिसोरमासेरेकोऽयिकश्यान्तरस्तदा कत्पा-
दुक्तसौरमासैः क इत्यनुपाततोऽधिमाससंख्या कल्पा( त्प्या ) ज्ञेया ॥ १० ॥
ननु श्वान््रमाससावनात्सौरमाससावनस्याधिकतवर्चनात्कथमतिविसेद्ध मुक्तम्‌
चान्दरूमासोऽधिमास इति मन्दाङद्धकाया उत्तरं शारिन्याऽऽश--सौरान्भासादङिति
# यस्मात्कारणात्सोरान्मासात्सोरमाससावनादित्यर्थः । पेन्दवश्वान्द्रमासः सावन-
विनमानातको लघीयानल्पस्तस्मात्कारणात्कल्पे ते रधमानभूताश्वान्द्राः, माससंख्यया
श्वान््रमाससंस्ययोरन्तरे ये चान्द्रमासा अधिकास्ते तरन्तं अभथिमासाः प्रदिशः ।
दरयोरन्तरे शेषस्य चन्द्रत्वेन सिद्धेरित्यर्थः ॥ ११ ॥

इदानीमवमोपपत्तिमाह-
शशाट्कमासोनितसावनेन

०२८1 १०

स्यात्सावनोऽतश्च युगेऽनुपातात्‌ ॥ १२॥

युगे चन्द्रणां सावनानां च दिनानां यदन्तरे तान्यवमानि । अव पक
सिमन्मासे चान्द्रसावनान्तरं कुदिनात्मकं गृहीतम्‌ । त्र दिवसाः पृणेमष्टा्िं शपि-

११८ ग्र काभ्याये-

धटिका ङ्श पानीयपठानिष ० । २८ । १० । इृदमेकरसि्वान्दमते

प्रिशविथ्यात्मके कदिनात्मकमवमखण्डम्‌ । यद्यनेन जरच्चान्द्राणि दिनानि .

टभ्यन्ते तदा संपूर्णेनेकेनावमेन किथ न्तत नैरा रकन रन्ध स्रांरकोनान्धिरते-

६३ ५४।३३ रेकः क्षयाहं भवात । स च स॒व्न्‌ः। अखण्डस्य षपस्य

सागनेच्छाकत्पनात्‌ | अतोऽनुपातत्कसेऽपरि ॥ १३॥

भ°द्री ० अथावमोपपत्तिमुपजातिकयाऽऽह--दारशाङ्केति।
ान्द्रमाससावनोनितसावनमासविंहात्सावनाद्धेनेन मध्येनानेन २८ । १० रिंश

द्धाज्याः ! फटं दिनैध्वान्दरे रद्राशकोनान्धिरसेः स्वरूपप्येकादां रौ नितच॑तःषष्टिभिते
क्षयाहः सावनः । एकादनसवनस्य न्धः स्यत्‌ । तथा च चान्द्रमासात्सावं

ष कि 9 क

नमासस्याधिकत्वायदा चान्द्रमाससमािस्तदा सावनमापतसमा्षिरन्तरेणीनेवेति चान्द्र-
मासे तदन्तरं सावनं न्यूनमतस्तदन्तरन्यूनसावनेन विंशत्तिथ्यात्कश्वान््रमासस्तदैक-
मितन्यन्षावनेन क इत्यनपातेन स्वल्पान्तरा सद्रांश्कोनान्धिरसमिताश्चान्द्रदिवसाः ।
यदेते तदा साबनदिविसा एकोना श्त्येकसावनदिविसोऽवमसंज्ञक इति तात्पर्यम्‌ ।
तुकारात्स्य्टमानेन तदासननेरेकोऽवम इति सूचितम्‌ । नतु किंचिदूनचतुःषष्टि-
शवान््रदिवसैरेकावमपतनज्ञानेऽप्यहर्गणोपजीव्यकल्पावमसंस्याज्ञानं कथं स्यादत आह-
अत इति । किंचिद्नचतःषषिचान्कदिनंकावमरूपप्रमाणफलन्ञनादित्यर्थः । यमे

महायुगे । चकारात्कल्पेऽपि ज्ञतिच्छारूपचान्द्रादनैरेकावमपतनसंबन्धिचान्द्रदिनैरेकोऽव- `
मस्तद्ा कल्पायुक्तचान्द्रदनः क इत्यनपातादवमरान भवति ॥ १२ ॥ |
इदानीमाधिमासस्य ` चान्द्रत्मवमस्य सावनत्वमामिधायाहूगेणाक्रल्यगतमा-
नेतुं विरोमविधिना यान्यवमान्यानीतानि ये चाधिमासास्तेषां विशेषमाह- `
सोरेभ्यः साधितास्ते चेद्धिमासास्तदैन्दवाः। ` ;
चेच्चन्द्रेभ्यस्तदा सोरास्तच्छषं तद्ररात्तथा ॥ १६३ ॥ _ -
सावनान्यवमााने स्युश्वान्द्रेभ्यः साधितानि चेत्‌ ।
सावनेभ्यस्तु चान्द्राणि तच्छेषं तद्वरात्तथा ॥ १४ ॥
यथाऽ्हंगणानयने सोरेभ्यथान्दरान साधयितं येऽभिमासा आनीयन्ते ते .
च च्रस्तच्छष्‌ च चन्द्रम्‌ । यड्‌ चाद्भ्यः सारान्‌ साधयितुं तदा घरास्तच्छे-
परमपि सोरम्‌ । एवं चनन्दरेभ्यः सावनानि साधयितुमवमान्यानीयन्ते वदा तानि `
सवनाय । यद सावनम्यश्चन्धाण कतृ तदा चान्द्राणि स्यः साध्यत्वं भजन्ती- `

त्यथः । तथ्छेषमपि तदशात्‌ । जमिमतषगणाद्कौहैतादितयादिनाऽ्रमणातकल-

भथ्यगतिवासर्ना | १३९

शतमानौतं तदा सावनेभ्योऽमान्यानीताे । वानि चान्द्राणि । चन्ददिवतेभ्यो~
धिमासाः साधितास्ते सौरास्तच्छेष तद्शादित्यर्थः । अधिमास्तस्य चान्दरतव
सोरे चाधिमासदेषं तुस्यमेव स्यात्‌ । किंतवेकतव रविदिनानि च्छेद्‌ः । भन्य्
चान्दाणि । एवमवमशेषस्यापि तुत्यतमेव । एकच चन्द्दिन।न्यन्य्र कुदिनानि
च्छेद्‌ः । आधिमासावमरदेषयोरे्जातितं प्रकस्प्य॒मतिमद्धि घन्दाकनयनानि
तानि 1 तत्र ये जडास्ते वासनां प्य।डोचयन्तो भरमान्त ॥ १३।१४॥
मन्टी०~ ननु सौराच्चान्द्राणामधिकत्वात्तदन्तरं यथाऽधिमासास्तथेव तदन्तरेण चान्तरा
त्सौराणां न्यूनत्वाचन्मिता न्यूनसोरमासा भवन्तीति कथं नियतमधिमासोक्तेर-
तोऽनष्टभाऽऽह--सोरेभ्य इति । |
ते सोरचान्द्रान्तररूपा अधिमासश्चेयदि चन्द्रसाधनार्थं सोरेभ्यः साधि-

तास्तदा उन्धापिमासाश्चान्द्ा अहर्गणसाधनार्थमिष्टसोरदितिसानां चान्द्रावगमाय
दन्तररूपायिमासतदन्तरादिनानीष्सौरानपातसापितानि चान्दाण्येव । चेद्यदि
तद्न्तररूपा अधिमासाः सोरसाधनाथ चान्द्रेभ्यः साधितास्तदा रुब्धाधिमासाः
सौरा अहर्गणादिलोमविधिनेचान्द्रादिष्टसोरसाधनार्थ तद्न्तररूपन्यूनसौरमासाः सौरा
एवेशचान्द्रसा धिता भवन्ति । तथा चाहर्गणस्याऽऽवरयकप्वेन तत्साधनाथं॑तद्न्त-
ररूपाश्चान्द्रौ एवाधिमासाः पूवग्नन्थ उक्ताः | चान्द्रस्।र्ताधनस्यात्यावक्यकत्वाभा-
` वात्तदुप्रसिद्धया तदन्तरस्य न्यूनस।रसंजञोक्तस्पेक्षितत्वेन सवत्राधिमासत्वेन प्रसिद्धेः । यदा
` ताश्ञपेक्षा तदा सारत्वेन तत्संज्ञासिद्धेतिं भावः । अधिमासानां न्यूनसोरमासानां
` धा सोरचान्द्रान्तररूपत्वादविजातीययोः संकठनन्यवकलने अत्र यक्ते इति ध्येयम्‌ । नन्व-
. षिम्प्रसनां साध्यजातयित्वेऽपि तच्छेषं चान्द सौरं वा कथं ज्ञेयमिति मक्ष
८ न्द्‌ )दाद्कधाया उत्तरमाह-तच्छेषमिति । अधिमासरोषं तद्रशाषछन्धाधिमासानां
` सौरचान्द्रत्ववहाःदित्यथः । तथा सारं चान्द्रमित्यथः। अधिमासरोषर्याधिमासावय-
छ धत्वादिति . के चिचमिति भावः ॥ १३॥
॥ि ५ | ननुक्तरी य्व चर्न्रभ्य्‌ः सबनानां न्य॒नत्वात्तदृन्तरमबभानीत्यक्तम्‌ ि ।
तथा तदन्तरेण सावनेम्य्ान्द्राणामधिकत्वाद्धिकचान्दरद्विनानीति क नोक्त मित्य
तो<नष्टमाऽ्--सावनानीति ।
चेयाद्‌ं स्ाचनक्ञानाथं चान्द्रभ्योऽवमानि साधितानि तदा तानि सादनान्ये-
` वाहर्मणानयने सविनान्‌। रयुनत्वात्‌ । अवमन्ब्दुस्य न्युनवाचकत्छात्‌ | अहर्ग-
` प्राश्वान्न्रदिदसानानयने सावनेभ्यरतदन्ददधमानि चन्र साधितानि चरा

६५. गोठाध्याये-

नर्दी०-चान््राणे तदन्तरेण चान्द्राणामधिकत्वातं । तथा चाहगेणस्यातिप्रयो-
छनात्तत्साधनाथ तदन्तरमवमान्येबोक्तानि 1 विपरी तसाधनस्यातिप्रयाजनाभावाद्‌धिक-
शान्द्रदिनसंज्ञा तदन्त्रस्योपेक्षिता पर्वैः । यदा तादृशपेक्षा तदा तदन्तरस्य
न््रावमत्वेनेव तत्सज्ञायाः सिद्धेरिति भावः । अ्राप्यवमानामधिकचान्त्रदिनार्ना
बा षान्व्रसावनान्तररूपलाद्विजातीयये्यवकलनसंकलने युक्ते इति ध्येयम्‌ । नन्वधिदो-

भस्याधिमासवन्थात्वेऽप्यवमरोषस्यावगमवत्तथात्वमयक्तम्‌ । अधिमासादवमस्य विरद्ध-
रूपत्वात्‌ । वैपरीत्ये तु॒तदवयवत्वक्षतिरित्यत आह--तच्छेषमिति । अवमरोषं

तशं शाष्ठम्धावमानां सावनचान्द्रलानुरोधात्‌ । तथा [सावनचान्त्रोक्तसंज्ञाग्यज्जकमि-
त्यर्थः । अवमङेषस्यावमावयवत्वाद्धिमासाद्विरद्धरूपस्य प्रतिबन्धकत्वाभावाश्चावयवा-
नाप्रवयविजातीयतवं य॒क्तमेवान्यथा तद्वयवत्वानुपपन्तेरिति भावः, ॥ १४ ॥

इदानीं विशेषः परश्नाध्याये-
अहर्गणस्याऽऽनयनेऽकमासार्चे्ादिचान्द्रेणकान्विताः किम्‌ ।
कृतोऽधिमा्तावमरोषके च त्यक्ते यतः सावयवोऽनुपातः ॥ १५॥
अस्प परश्नस्यो्रमाह-

इशाविधिश्वान्द्रसमो हि मासः सोरस्त संकान्त्यवधिर्यतोऽतः। `
दशाथतः संकमकालतः प्राक्‌ सदेव तिष्ठत्यधिमासरोषम्‌ ॥ १६ ॥
क्रन्तो याततिथिप्रमणेः सोरेस्तु सोरा दिवसाः समेताः । `
यतोऽधिहषोत्थदिनाधिकास्ते व्यक्तं तद्‌ स्मादधिमासरेषम्‌ ॥१७॥
तिथ्यन्तसयादययोस्तु मध्ये सदेव तिष्ठत्यवमावहोषपर ।

त्यक्तेन तेनोदयकालिकः स्यात्तिथ्यन्तकाटे दगणोऽन्यथाऽतः)॥१८॥
भध्यममानेन यावत्यमावास्या पदृन्ते बान्मासान्तः । मध्यमाकंस्य यौसिन
दिने संकरान्तिस्तत्र संक्रान्तिकाले रविमासान्तः । तयो रिषम्धमासान्तयौरम्तरे
पाषत्यस्तिथयः साषयवास्ता अधिमासशेषतिथयः। यतः सोरव न्वान्तरमधिमासाः।
अ्हगणानयने गतान्दा रविगृणास्ते सौरा माप्ता जाताः। अतस्तेषु चैषारिचान्धृत- `
त्याः स्तरा एव मापना योजितास्ते सक्रान्त्यवधयो जाताक्तेषुतशद्रणेषृ गततिध-
त्याः सोरा एव दिवसा योजिताः । अतः सौरचान्ान्तरेणाधिका जातास्त
शन्तरमाषेमासरेषदनानि भवन्ति । सोरचान्द्रान्तरतवात्‌ । अतोऽधिमातशेषदि-
नन्वभ्यः दाध्यान। अथ चाधमास्ानयनेऽनुपातरब्धेरयिमासेईदिनीशतेसतच्छे~

ष्‌ न्‌ न्च १ . "न्क ५
† ४ |
५ ॐ)

` भाः ताराहाननान्वाहा भेतुमहेत । एवमनताधिमास्देषदिनानि

भध्यगातिवासना । १२१

५ कि

ण्या । तत्र सोध्यानि । अः कारणद्‌विमासरेषं त्यक्तम्‌ । अथावमरेष्‌-

त्यागकारणमच्यते । तिथ्यन्तानन्तर याववीभिषदीभिः सूय।दयस्ता अवमशचेष~
घटिकाः । यतश्वान्दसावनान्तरमवमानि । यथवमशेषं न त्यज्यते छन्धावमेरवम-
शेषृघटिकाभिश्च तिथय ऊनी करियन्ते तदा तिथ्पन्ते सावनोऽहगणो भवति ।
अथ च सूरयोद्यावधिः साध्यः। तिथ्यन्ताहमणोऽवमरेषवरटाभियुक्तः सन्नदृथाव-
पिवति । अतोऽवमरोषे त्यक्ते स्वतः सूयाद्यापधिमवति ।१५।१६।१७ १८
भन्टी०- अथाहर्गणसाघनेोपजीव्याधिमासावमस्वरूपं प्रतिपायाह""णस्य संसिद्धत्वव्यवस्था-
पनं विवश्चः प्रथमं तत्पदिपादनेच्छपजीन्य पूवाधाक्ताहगणानयनखण्डनरूपिष्यप्र-
श्रमुपजातिकयाऽऽह--- अहगंणस्येति ।

हे गणक । साधुत्वेन स्वीकूतोक्ताहर्गणानयने । अह्णस्य रहक्ञानौपजव्यि-
भूतस्याऽऽनयनप्रकारक्तो । मध्याधिकारोक्तकयितकल्पगतोऽकंसमागण इत्यादिष्टो-
केचयनिबद्धे अरकमास्ताः कथितकल्पगतोऽकसमागणो रविगुण इत्यनेन जाताः ।
चेत्रादिगतचान््रमाे : । किं द्ुतोऽन्विताः । गतमाससमन्वित इत्यनेन चेवाद्गि-
तचान््रमासेयोजयितं न य॒क्ताः । विजःतीयत्वात्‌ । योगौजन्तरं तेष्ठ॒ समान
जाव्योसित्यक्तत्वादिव्य्थः } एवं इष्धादिगततिधथियाजनप्रश्न.<पि तदुवत्यव सिद्ध ऽति
ध्येयम्‌ ॥ नु सोरमास्तानामन्ञानाद्न्यथानुपपस्याऽवगतचेत्रा दिचान्द्रमासां एव स्वत्पा-
न्तरादययौजिता इत्यतो दृषणान्तरमाह-कुत इति । अधिमासावमरेषके ।
तोरदिनेभ्यः साधिता जंधिमासाश्चन्द्रसिदध्यथं तथा सावनस्िदिध्य्मिषयनन्दरेभ्योऽव-
पानि सार्तिनि । तयोः हेषके । रषाभ्यां कमेण दिनादधिषस्यादिके । अ-
२.८ देन. दषता घरक्वदनिनन म गृहत इत्यनेन दूतः कथं स्त्यक्ते ।
तदुचय्रयय। क्रणं य।जनवियैजन। २) (मादन हेगणस्य द.षन्त२।कऋन्तत्वादित्यर्थ;
^ काराद्ा) नयाकान्तस्धना सय दव मद्गणपयत्यथः । नन्छधिमसावमयोर्निरयटन्धत्वातत-
स्देषयरपर ध्यय त्यागो अर्हणं वा न संभवतीति कथं स्यागोक्तिः कथं चा
श्न उपुपदत इत्यत = ह~स्त इति । सव रणमादनुपातः । अयिमासावमानय-
नो पजीव्य न पतिऽहणानयन भङ्द्धत्रः साध्र्वः । तज्जं कटं निःशेषतया न
छभ्यते + उत्तररत्या तदानयन गुणहरयोरपरत॑मन देर्टं हरस्येोत्पन्नत्वा्तिन भागं
इष्टसरचा र दय. नियतस पफल्याः ६ वस्वत्वरमायनात । नहि हरतुस्यो गणा येन तयो-
निरवस्वता ) तथा च दच्छपप्ररिदध. त्यगेक्तिः संगता । त्यागोक्त्यैय प्श्चोऽपि संगत
एपपरि (९ दाधददत्यमि.हुगणप्यासर..तत्वापसरन्यथा सर्दव्ापि = रिरवयदप्रहणापद्वः

१९२ गोलाध्ययि-

भ०टी०-नन्वेहर्गणस्य सूर्यसावनत्वेन सूरथोद्याथवधित्वान्निरवथवत्वसिद्धयन्यथान्चपत्थ
तदवयचत्याग इति वाच्यम्‌ । उपपत्तिसिद्धावयवग्रहणेनाहर्गणस्य सावयवत्वसिद्धा
पर्वावधेः सूरयादयभिन्नत्वकत्पनादक्षतेः । तस्मादुक्ताह"णस्यासंसिद्धत्वमेवास्तीति
भावः ॥ १५ ॥ | | | _
अथ तदुत्तरोपजीन्यमपिमासरेषस्वरूपमुपजातिकयाऽऽह- कविधिरिति ।
यतः कारणात्‌ । हि निश्चयेन । दर्शावधिः, दर्शान्तावायन्तयोर्मर्यादा यस्यै-
ताष्टडी मासश्यान्द्रः संक्रान्त्यवधिमासः सोरः । तुकारादिदसक्तमहर्गणस्य संसिद्ध
, त्वस्थापनार्थं मध्यमानेन ज्ञेयम्‌ । तस्य स्पष्टमानेनासिद्धेरिति ूवितम्‌ । अतोऽ;
विशेषस्य सोरचान्द्रान्तररूपत्वोक्तेद्‌शान्तादमरे सक्रमकाटात्पु्वं सदा नियतमाधिमास.
शेषमांसति । एवकारोऽन्ययोगव्यचच्छदाथकः । अनेनैवासंकान्तिमासस्याधिकतवं सिद्धम्‌।
तथा च मध्यदङान्तकालादव्यवाहितमध्यरकरान्तिकालो य्धान्द्रकटिनान्तरितस्तद्रूष-
मधिेषमहुगणादां मध्यमस्वेन फलितम्‌ । मासादावभीष्टकाले त्वेभीष्टचान्द्रदिमान्तम्‌ ।
तत्ुल्यसोरदिनान्तररूपभिति सूचितम्‌ । -स्पष्टं॑तु रप्टयेर्रशान्तसंक्रान्त्योरन्तरम-
त्राप्रयोजकम्‌ ॥ १६ ॥ ~ 1
अथाहगणानयने चान्छ्रमासतिथि जनपूर्षकाधिकेषगत्यामपनातिकया व्यवस्था-
धयति दृङ्ान्तत शति । ` क 4 ०
सोरा दिवसा दङान्ताद्याततियिमितेः सोरदिवसेर्यक्ताः । तुकरत्सौरमासी-
। श्रेजादिगतचान्द्रमितसोरमासेयंता इत्यर्थः । तथा च वर्षाणां सौरत्वात्कत्पगतवर्षाणि
द्ादसगणानि मध्यममेषसंक्रान्तिकाठे कत्पात्सरमासास्ततोऽभीष्टमासादो तज्ज्ञानर्थि
बगतसोरमासा मध्यमरकान्त्यवधिका योज्यास्ततोऽभीष्टकारटे गतसोरदिवसाष्वशदग
योज्याः कत्पादर्भष्टकःखो गतसाया दिव्या भवन्दीत्येतदशक्यम्‌ । मध्यःमेषादिसकान्त्य- `
ज्ञानेन . गतसोरमासानां गतसोरदिवसानां चाभीष्टकङठे ज्ञानाभावादत आचार्यमध्यम-
सोरवर्षदिजकल्पगततारमासाश्चत्रादिगवचान्द्रमासतुल्य सारमासा एव योजितास्तता्चिशद्- `
गुतितेष हेष वर्तमानचारव्रमासाष्टितरि थिमितसौरदिदसा योजिता इति ` भ्रपवार्षोत्तरम्‌. ।
च्यन्द्रतवेन तहयोजनस्य)कदत्वात्सोरछस्पनेनं त्यीलनाद्धति भावः । अशापिमासरोषत्या्ं
धयवस्थापथरि-यह ६6 । यत्कारणात्‌ । तेऽभीष्टकाङजसोरदिवसा अधिरैणोत्थदिनायिकाः।
उक्तरीत्या वान्डतव्यसोरयोजनाच्दन्छे दास्तवररस्याधिरषदिन साराणां च रस्वाहास्तवभिी
ष्टक्षाद्विकसौर दिक्सा यदि देषदिनतल्यररादेमथ॒ताः साधतस।रदिषरुषु संजाता इत्यथः
क रमत् एण्त्पुहन्क पपाददुतकपनातम सि < धम ५ द्द्‌ दिमापतानयननािम्नपाी

वध्यगतिषासनै। ` १६६

मऽदरी०-यद्धाज्यरोषाहनादिरं त्यक्तप । अहर्मणसिद्धवयर्थ न शष्ठीतप्‌ | थथा मासाः सौराणां
थोजितास्तथाऽधिशेषरूपाधिमासशेषायवयवो न योजितः सोरद्िनेषु । तदवयवस्य पूर्वमधि-
कत्वेन सत्वादन्यथेष्टचान्द्राणां तदधिकत्वेनषास्तवत्वापत्तसि्थर्थः । न चाधिमसार्ना.
कास्तवसरिभ्योऽसाधनाद्धिमासानयनावगताधिहेषस्य सापितसोरान्तगताधिरोषादषिकत्वैन
तुल्यत्वाभवात्क्थे त्यागः । अधिङेषयोरन्तरस्य पूर्वमसच्चत्तयोजनावक्यकत्वादिति वा
यम्‌ । तस्यावास्तवसोरदिनेभ्योऽधिमासनयनोक्त्येवं सिद्धतवेनासंगतत्वात्‌ ॥ १७ ॥

:, नन्वेवं कत्पादिषटवान्द्राणां वोस्तवेत्वनावगमात्तत्साधितावमानि निरथकाणि कथं सावर.
मधिदरध्यर्थं हीनानि कृतानि । नहीष्टचान्देऽवमरशेषं स्यनं येनावमकशोधनाष्रसरे तद्यवयवस्याग
इत्यत उपजातिकयोत्तरमाह-तिभ्यन्तेति । ।

तिथ्यन्तसूर्योदययोरहगणानयनोपजीन्यमध्यमतिथ्यन्तमध्यमपूर्योदयकालयोरमध्मे<म्त-
शठे । तुकारात्तिथ्यन्तादग्रे सयोादयात्पूवभितिरूपे सदा नियतमवमरोषमेवकारोऽन्य-
योगष्यवच्छेदाथकः । अस्ति । अतः कारणादवमश्ेषस्य चान््रसावनान्तरत्वेनोक्त-
ूपत्वादित्यथः । तेनावमरेषेणानपातावगतावमाधोऽवयषेन धटयाथात्मकेन । त्यक्ते
` न्ाषमश्ोधनावसरे शोधनाथमग्रहतिनाहगण उदयकाङिकः कल्पितनियतमध्यमसावन-
भ्ानेनावास्तवसृयदयकाटिक इत्यथः । अन्यथा । अवमहोषङोधिते तिथ्यन्तकालि-
कवारतवचान्देष गणस्तिथ्यन्तकलेि स्यात्‌ । तथा चाहर्गणसिदृध्यर्थं पूर्वमवमरोषं
हानिं ततः सूर्योदयकाशिकत्वसिदृध्यथमवमदोषं योज्यमित्यवमश्षोधनावसरे रघबात्परव
मेवादमरेषं न दोधितमिति तात्परयम्‌ । एवं वाहर्गणानयनमुक्तं साधूपप्नमतिं
$ग्रस्थापितपम ४" १८ ॥ |

अभथोदयान्तराख्यकमपिपत्तिमाह-

अहगणो मध्यमसावनेन छतश्चलत्वात्फटस।(वनस्य ।

तदुत्थखेटा उदयान्तराख्यकमांद्धवेनाोनयुताः फलेन ॥ १९॥
लडनदये स्य॒नं रुतास्तथाऽऽयेयताऽन्तर तच्चलमल्पकं च । `
. योऽयमहगंण आनीतः स मध्यमसावनेनेव । कुतः। स्फुटसाषनस्य चखत्वात्‌।
कथाविषधेनानुपतिन स्फुटो नाऽऽयातीत्यर्थः । युगादेरारभ्य वर्तमानरविवकषौदे
-पराग्यादन्मिध्यमस्तावनस्तावनेव स्फुटसावनः स्यात्‌ । किंतु रत्रिवषदिरू््व
यावानमध्यमसावनस्तावान स्फुटः । अतस्तदुत्थलेटा उदयान्तराख्यकर्मा-
द्धवेन फटेनोनयुताः सन्तो वङ्कोद्ये स्युनान्यथा ¦ दङ्कायां भास्करोद्य
मध्या इति यदन्येरूक्तं दसत्‌ ॥ १९ ॥
अथोद्यान्तरकमांऽऽह- ठ ॥
मध्याकेभुक्ता असवो निरक्ष येये च मध्याकंकलासमानाः ॥ २० ॥
तदन्तरं -यत्स्फुटमध्ययोस्तदृश्रप्ण्डियोः स्यादिवरं गतिघ्रष्।
हतं द्रात्ासभिराप्तटिप्ताहीना अहाश्चेदसवोऽल्पकाः स्युः ॥ २१॥
- तदन्य थाढ्यास्तु निजोदयेरचेदभुक्तासपूर्वे विहितं तदानीषर ¦
इतं तथा स्याच्चरकममिश्रं कमं भहाणामदयान्तराख्यप्‌ ॥२२॥

१२४ नोलाध्ययै-

सायनांशेन रविणा मेषदिरारभ्य पे भुक्टा रारयस्तत्सबन्धिनो ये निरक्षी `
दयासवो गगनभूधरषटूकचन्द्रा १६७० इत्यादयस्तेषामेक्यं रत्वा, मुज्यमानर।-
श्ये भुक्ता भागास्तास्तद्दयास॒भिः सेगुण्य विशता ३० विभज्य रब्धासपोऽपि
तत्र कषेप्याः । एवं पध्याक्टुक्लास्वः स्युः) अदिनान्तादूष्वं तावत्यस्वलके
काटे रङ्कायां मध्यमस्याकंस्योद्यः ¦ तत्काठे हि महाः साध्याः । अथं
चाहगेणेन ये सिद्धान्ते मध्यमाकंकराभितेऽस्वालके काठे मदिनान्वादू्यं
जाताः । अतोऽसूनां कङानां च यदन्तरं तेनाक(दबोऽन्तरितः । अतस्तदुदया-
न्तरा्यं॑ कर्मोच्यते । तेरन्तरासुभिभेहगतिं सैगुण्याकंसावनाहोरा्ासभिः
२१६५९ विभज्म रग्धकटा भ्रहे कणं कार्याः । यदि कराभ्योऽसवोऽस्पकाः
स्युः । अन्यथा धनम्‌ । यदै तु स्वदेदोदयेमध्यमारकमुक्तानसूनानीयेदं कमै `
छृतं तदोदयिकानां यहाणां चरकरमापि छतं स्यात्‌ । यदि तु स्फुटकमुक्तान-
सन््योदयासभिरानीयेदं कम॑ छृतं तदोदयान्तरमजान्तरचरकर्मांणि चीण्यपि
रतानि स्यः । तर्हि कथमिदमृदयान्तराख्यं क्माऽश्येनं छतं तदाह । यतोऽन्तरं
तच्चरटमर्पकं च । वरष॑चरणान्तेषु चतुरष्व॑प्यन्तरामावः । तन्मध्येष्वन्तरस्य वृदधि-
कषयो ॥ २०॥ २१॥२२॥ _
मव्ठी०-अथाहर्गणवासनया संस्प्र(स्कृ)तोदयान्तखांसंनामुपजतिकोा चतुष्टयेनाऽऽह-अहगंण
इति । अहगेणो मध्यमसावनन । कृल्पितनियतमानेन मध्यमरविगतिगे छातुल्यसुय
तनाक्षत्रषिवटिकामितेन मध्यमेनेत्यथः । ननु मध्यमगत्य॒त्पन्नासय॒तषष्िवरिकामितन
मध्यमेनेति । कृत उक्तप्रकारेण संजातः । ननु स्फुटसावनस्य वस्तभतत्वेन ततम
मणिनैवाहर्गणः कथं न कत इत्यत आह~--चटत्वादिति । स्फुटसावनस्य. स्पष्ट
रविगत्यत्पच्याप्मजनितसावनस्य वा \ चलत्वात्‌ । अनियतत्वादित्यथः । तथा चान्‌- `
पातस्य नियतविषयत्वेनानेयतविषयत्वाच्ानुपातजनिताहगणोऽनियतमानेनासिद्धः । किंत

नियतमानेन सिद्ध इति भावः । अत एव नियतमानेन मध्यसूर्योद्यस्यासंभवादहर्ग-
णजनितानपातासिद्धो मध्यमग्रहो न मध्याकोदयकालरे । छित नियतमानावगतत-
` दासन्नकार इति दश्िरःपुरि मध्यमभास्कर क्षितिजसंनिहिते सति मध्यम इति
म्यगुक्तम्‌ । नन्वेवं मध्याकदिरकलठीना ग्रहाः कथं भवन्तत्यत आह--तदुत्थे
खेटाः इति । अहः"णानुपातोत्प्ना गहाः । उदयान्तराख्ख्कमःद्धवन स्पष्टाथिका
रोक्तादयान्तरकर्मजनितेन स्वस्वगत्यनुसुरेन. क।ठात्मकेन ऊनयुताः । उक्तानुर॑धेन
रु्धकोदये रद्का्यां . मध्याकाद्यकाटे स्यु; 1. एतेन ्वमान्तरमही इति प्श्रस्योत्तर-

वध्यगतिवासनाः ।

० टी० ~युक्तम्‌ । नन्विषटग्रहमगणगुणादहगणत्कल्पसावनद्हतात्‌ भगणादिटं
लङ्कायां भास्क्रोद्यिक इत्यनेन ब्रह्गप्तयिरहर्गणोत्पननग्रहस्योदयकाछिकत्वमुक्तम्‌ ।
तेनतवुद्यान्तरं खपुष्पायितं ` कथम॒क्तापित्यत आह--नति । अआये्रहगपतादिभिस्त- `

--थादयान्तरफलटसंस्छृता ग्रहा न करतां नोक्ताः | ्रत्यक्षतोंऽवगतमिदमन्तरमपलपितुं
तदनुक्त्या न॒ यक्तमहक्यमिति तेस्तदुपक्षितं नासिद्धमुक्तमिति कल्पनीयमिति
भावः । नन ॒प्त्यक्षहृ्टान्तरस्योपेक्षा न युक्तेत्यत आह~-यत इति । यस्मात्कारणात्तत्‌ ॥
उद्यान्तराख्यमृत्तरं मध्याकदयान्तरजनितं फलमत एवान्वथसंज्म्र्‌ । चलमनियतं
गत्यसूनामनियतत्वात्‌ । अनियतत्वात्तरेपेक्षितपिति भावः । नन्वेवं तेः स्पष्टादिकरिया
कथमुक्तेत्यत आह--अल्पकमिति । तद्दयान्तरफरमत्यत्पं तत उपेक्षितमित्यर्थः
न्वः समुस्चय । तनानियतं बहषन्तरं वक्तमादरयकं नियतमल्पं च वक्ुमुचित-

भिव्येतस्यानियतात्पत्वाइ्पोक्षेतामिति भावः । मया तु वस्तुभतस्यागस्यानोचित्यादु-
क्तमिति ध्येयम्‌ । ननृक्तोदयान्तरं तद्रूपं न भवत्येव स्वल्पत्वात्‌ । कतल्पात्तद्रण-
नया प्रकृताहगीणि तदन्तरजनितानामनेकादिवसानामन्तरयातायतिशवेत्यत उक्तोद्यान्तं

तदपत्वेन प्रतिपादयति--मध्यार्कभ॒क्ता इति । मधभ्यगतितुल्यसुयुतषष्िधरीमितस्तावन
मनेन कत्पादनपातसिद्धो योऽहर्गणो यश्च॒ मधभ्यगतिककरोत्पच्ासुयतघा्वर्ी
तप्रतिपादितिन्नसावनेन गणनया<हर्गणस्तयोरन्तरमभीष्टकारे यत्सावनजनितान्तरं
तत्र स्फुटमध्यसावनानां वर्षेऽभिमतत्वायावन्तः कल्पादमीष्टवषौदो मध्यम
सावनाहास्तायन्तः स्फुटसावनदिवसा इति तयोरहगणयोः कल्पान्नान्तरं येन
बहुदिनान्तरसंभावना । अपि त॒ वततमानसांरवषादुरव तयारन्तरम्‌ । तापि मान-

रवषंदिरभीष्ट-

योर्गतितल्यास मध्यगत्यत्पन्नास जनितयोरम॑ध्यस्पष्टयोरन्तरेणेव तदुपपत्तेः सौर
काल्पर्न्तं सूर्यस्य मध्यगतिभागेनवानुपातजत्वान्मध्याककटतुल्या असवः साधिता-
` हर्गणसंबद्धा यत्स॑स्याखा भर्वन्ति मध्याकस्य प्रतिरश्यदयकारभ्देनोक्तरीत्या
-यत्सख्याका असवो नियतमध्यममानावगताह्गणसंबद्धाः । चः समुच्चये । तथो
रन्तरं यत्संख्याकं भवति तर्देवास्फुटमध्ययोः, अनियतमध्यममानावगतोक्तमानानुपात-
-"जयोरहगणयोरन्तरं स्या्नान्यत्‌ । षष्ठिघठीनामुभयत्र संबन्धादित्यथः । न ` चेदम-
न्तरमहर्गणे संस्काय॑ततोऽस्माद्क्तरीत्या ग्हसाधन यक्तमिति स्पष्टाधिकरे म्हाणा-
` मदयान्तरसंस्कारः कथसुक्त इत्यत अ!ह-गतिध्नभिति ॥ तदन्तरे स्वस्वमध्यगत्या
कटत्मिकया गणिते मध्यगत्युत्पर सजनिताहोरात्रमानासा भक्तं ठन्धदिना
यथायोग्ये हीनाः ययसवः कलाभ्याऽल्पा भवन्ति । तदन्यथा । उक्तवैपरत्यि ह,

१२६. गोलाष्याये-

भरे «ठी ०-कठभ्योऽप्रूनामधिकत्वे तुकारष्ठन्धकरदिना गरहा इति छः । यक्ता; ।
असुकारस्य मुक्तत्वादित्यथः ॥ तथा च. विनार्वज्ञानं तत्संस्कारोऽहगणि कतु न
शक्यते । सावयवाहर्गणादृगणनादौ प्रयासाच्च ठाघवाच्चालनं गहे कणधनं दन्त-
मिति माषः । नन्वेवं पूर्वोक्तादधिकसंस्कारोक्स्या गोरवमेवेत्यत आह-निजोदयै-
रिति । यदि स्वदेक्षरश्यद्यासुभिर्भुक्तासपर्व सावनमध्यारकासवः । पूरङब्दादहाराा-
सव शत्यः । विहितं कते तदानीम॒दयान्तराख्यं कम चरकर्ममिश्र चरस"
स्तं इतम्‌ । भहाणं संस्छुतं यथा स्यात्तथा रतै भवतीत्यर्थ तथा चख

यदि निरक्षदृरोदयेरद्यान्तरं साध्यते तद्‌ खलु गोरवं स्वदेशोदयेस्त भिश्नचरसंस्काराकरणे
भोदयान्तरसंस्करेण तत्सिद्धे ` गोरवानवकाज्ञ इति भावः । तदपेक्षया लाघवं चं
सृष्टाधिकारे प्रतिपादितम्‌ ॥ २२ ॥ त |

इदानीं देशान्वरस्वरूपमाह-
येऽनेन लड्गंदयकाकेकास्ते देशान्तरेण स्वपुरोदये स्युः ।
देङ्षान्तरं प्रागपरं तथाऽन्यद्याम्योत्तरं . तच्चरसंक्तम क्तम ॥२६॥
य॒ उद्यान्तरकर्मणा ठङ्कायमोदयिका. ग्रहा जातास्ते देदान्तरकमणा
स्वपुरोदयिकाः स्थुः । तच्च देशान्तरं द्विविधम्‌ । एकं पर्वाप्रमन्यद्याम्योत्तरम्‌ ।
ह्चरसेज्ञमुक्तम्‌ ॥ २३ ॥
तश्र तावत्‌ परवपिरमाह--
यष्ड्नेज्जायनापुरोपरि कुरक्षे्रादृदेशान्‌ स्पृहा
स॒ञं मेरुगतं वुधर्निगदिता सा मध्यरेखा मवः।
आदी प्रागदयोऽपरजविषये पश्चाद्धि रेखोदयात्‌
स्यात्तस्मा त्यते तदन्तरभवं खेटेष्वणं स्वं फलम ॥२४॥ . -
खङ्काया मेरुपयन्तं नीयमाना रंखोज्जयिनीक्‌ रुक्षषादिदेरान्‌ स्पृशन्ती थाति
सा मध्प्र खेत्युच्यते । रेखायां यदाऽकादयस्तत्काात्पुवमेव णवदृशे मवति ।
रेश्लोदयकाछाद्नन्तरं पश्िमदेशऽकादयः । ` तदन्तरकारस्तदन्तरयोजनेः स्ष्टभ-
बरष्टनादनुपातेन ज्ञायते । यदे स्फृटपरिधियोजनेः षष्टि६० घटिका छभ्यन्ते
तदा रेखास्वपुरयोरन्तरयोजनैः किंमितीति तैरारिकेन देशान्तरषरिका खभ्यन्ते।
मध्यगत्याऽऽथ चाऽऽनता नाइचस्तापिरनुपातः। यदि षदीषष्टधौ प्रहस्य गवि-
कटा रभ्यन्ते तदा देशान्तरषटीभिः किमिति । अथवा योजनैरेवान॒पातः ।
सफुटपरिषधियोजनेगंतिः प्राप्ये तदा देशान्तरयोजनेः किमिति । फएठं कटाः
परागुणं यतस्त्ाऽ्दावुद्यः । पश्वाद्धनम्‌ । यतस्तत्र रेखोद्यादनन्तरमर्कोद्ष
हत्युपपनम्‌ | २४॥. | क

पध्यगतिवासिनी। १३५

मण्दी०~ मनुदुयान्तरस॑स्करिण अहा ख्ड्देये ` भर्वन्ति तहिं स्वदेशोदये कथं
भवन्तीत्यत इन्द्रवज्नया<ऽह-येऽनेनेति । |
उनेनोदयान्तरफट्स्करिण ये गरहा छहुोदयसू्यकार्का जातास्त रहा
देश्चान्तरसंस्करिण स्वपरसूथीद्‌यके भवन्ति । नन॒॒ रेखाप्रे देकञान्तरफलानपल-
म्मात्तन् कथं सूर्योदये भवन्ति । नहि तत्र छद्कार्कोद्यादभिन्नः सूर्योद्यकालो
विषुवदिनातिरिक्तिदिनेऽपि यनाक्षतिरिति । अती देशान्तरं विभज्यते--देशान्तर-
मिति । एकं प्रसिद्धं देशान्तरं पूर्वापरसंजञम्‌ । अन्यत्‌ । दितीयं याम्योत्तरम्‌ 1
तथा देशान्तरम्‌ । तदुप्रसिद्धिं परिहरति-- तदिति । तयाम्योत्तरसंबन्धिदशान्तरं
फठं चररज्ञयक्तं पूर्वैः । काटमेदेन भिन्नात्‌ । अत एव चश्चटत्वास्चरम्‌ ।
र्वापरसंबन्धिदेशान्तरं फटं स्थिरत्वादेशान्तरसज्ञम्‌ । उभयर्दैडसंबन्धाहेशान्तरत्वम्‌ ।.
तथा. च रेखायां पूर्वापरप्रसिद्धदेशचान्तराभावेऽपि याम्योच्तरचररूपदेशान्तरप्रसिद्धस्तेनैव
तत्सूर्याद्ये भवन्तीति भावः । अत एव लङ्कातः पूवापरानरक्षदेशे दशा-
न्तरेण पूर्वापरेणेवार्कोद्यकलि भवन्ति । रेखाथिन्नसवदेशे तु देशान्तराभ्यामिति
` हङ्कातः पूर्वापरयाम्योत्तरदेरेषु क्विकिजानां मेदकिद्धभूमगोहकत्वादित्यक्तं सम्य
३ ॥ [ # ४ |
र्वापरदेशान्तरं तयद्धेखदिशसबन्धीति रपष्टं॑रेलादेशकथनेव्याजैन `
मध्यािकारोक्तश्छोकार्धेन संसूचयस्तत्परसङ्गात्तद्धनर्णोपपत्नि लादृलविक्रीडितोचरादूर्ष

नाऽऽ्ह-- यदिति । ष | ।

प्रथमाध पूवं व्याख्यातम्‌ } हि यतः स्वरेखपुरात्पूवभागस्थितदेशो रेखा-
देदार्कोदयात्मथमं सूर्योदयः । रेखापुरात्पश्चिमभागस्थे दृशे रेखोद्यादनन्तरमुद्‌यस्तः
स्माद्धेतोः ` । तद्न्तरमवे स्वरेखास्वदेश्योर्योजनात्मकमन्तरं स्पष्टपरिवसू्स्थम्‌ । `
तस्मदनपतेन । तन्निजस्थानमध्यस्थितैर्योजनेः सेटभक्तेर्हतास्पष्टभवेष्टननदिधमेति -
पलत नःऽऽनयनेनोत्पद्च तदेदान्तरख्य फर खेटेषु पृवाप्रक्रमेण्णं धरं
भ््यितं । टद्क्चर्मद्यिकानां चरसैस्करिण रेखार्कोद्यिकत्वसिद्धेश्वररस्व.रालकार

पि प्रथम देशान्तरफरखरूपत्तपावुने न क्षतिरिति ध्येयम्‌ ॥ २४ ॥

दानीं भूगोखे सुटपरिधिपरदशं स्फुटताजनुपातं चाऽऽह~

स्व ददामेर्वन्तरयाजनेयद्धम्बाराजमरगेरेः समन्तातू।
वत्त स्फुटो भूपरिधिर्यतः स्यालिन्याहतो छम्बगुणः छतोऽस्मात्‌॥६५॥
खरस्य मेर्गर्भस्य चान्तरे यान्ति योजनानि तावन्ति ऊम्बांशजानि ।
भिरषदेरास्प्रान्तरयोजनान्यक्षांरजानि । भागेभ्यो योजनानि च व्यस्त `
भित्युपपश्चर त्यथः । दंम्बादजेय जनेममिरेः सुमन्ताददृवृत्तमुधते ष

१९० गोलाध्याय-

सफूटो भूपरिषिः । यो मध्यपरिधिः पवः स निरक्षैदोपरि । अयं तु खपू-
रोषरि । अवः किंचिन्न्यूनो भवति । अथ तदानयनम्‌ । मध्यपरिषेरभीष्ट
किच्यातल्यं व्यासा प्रकसप्य वस्मिन्‌ व्यासराध स्वपुरे यविता ` छम्बन्या
तावत्‌ स्फुटपरिषेम्यासारधं भवितुमहति । अतस्तेन वैरारिकम्‌ । यद्‌ निन्या-
व्यासा मध्यमः परिरभ्यते तदा उम्बनज्यामिति क इति । फलं स्फुटपरिधि-

रित्युपपन्यम्‌ ॥ २५ ॥
इति गोखाध्यायें मध्यमतिवास्षना ।

कात न (ययने

भ्नण्ठी०~ ननु देशान्तरफङानयनं स्पष्टमूपरिध्युपजीन्यमन । तत्र भूर्गोटकत्वात्सरवैत्
भूपरिवेस्तुल्यत्वेन स्पषटभूपरिधिस्त्वयुक्त इत्यतस्तत्स्वरूपग्रातिपादनपूवक तद्‌ानयनोपप-
तिमपजातिकयाऽऽह--स्वदेरेति ।
स्वदेशो मेरमेरुमध्यसमसूत्रेण भूषषठस्थानं तयोरन्तरयोजनेमुपृषठस्थर्भरूगिरेमेरुम-
ध्यमसंबन्धिभृगोलपुषठस्थानादित्यर्थः । समन्तात्तच्त्केन्द्रकल्पनेन तथोजनेरभुगोरपष्
तदभितो यदत्तं भवति \ ननु तयोजनन्ञानाभावास्कथमिद्मत आह-टम्बांशजेरिति )
यथा भागेभ्यो योजनानि च व्यस्तमित्य॒क्त्या निरक्षस्वदेरायीरन्तरयोजनान्यथोशभ्य-
स्तथाश्षांञोननवतिरूपटम्बां्ेभ्यस्तय्योजनानि भवन्ति । स स्पष्टो भपरिधियेतः कार-
णत्स्यात्‌ । अतः कारणान्निरक्षदेरसंबन्धिपरमः स्पष्टपरिधिरक्तरूपश्चिज्यातल्यलम्ब-
ज्ययोक्तो भूपरिधिस्तदा स्वदेशटम्बज्यथा क इत्यनुपातेन रम्बज्याशुणितो भवेः
त्कुपरिषिः स्पष्टशिभज्याहत इत्यनेन पृवेत्तिन भिज्याहतो लम्बगुणः स्पष्टपरिषि
सिदध्यथं कृतः ॥ २५ ॥ ध |
मनु खेटोऽनुपातेन यः स्यात्तस्यारकटता कथमिति मोटिभतपरशरस्योत्तरं न॑
दचमित्यतः फक्छिकयेत्तरमाह--ईइतिं मध्य-गतिवासनेति । अनराहंगण,दक्तं॑बासनया
मरध्यममानेनेति । मध्यमारधिकारोत्त मस्यप्द्थानां निर्णयः कृतेः । त्र;
स्पष्टज्ञानोपजीग्यं स्प्ठीकरणवासनायां वक्तमचितमिति भावः ॥ ति

कि

ददकज्ञवेयगणस्ततस्षव्यपाश्वश्नरङ्नाशगण्कात्छजनितेऽन्मिन्‌ । .
यातः ।हरामाम्मरस्याभ्ध रमत पध्साध्कारगादत)थसवसनयय्‌ ॥ २२॥
हति %सकटसावभापरडः नाथ०णदःा तज. धद्दरूपापरना कपल
गणक विरोचते 1सद्धान्तःरोरोनाणमसान्दाब्वसराध्याःये मध्यनग-
तबासमाध्या्थः ॥ रर ॥ | |

न्यौत्पातेवासना । १६९

दानीं गो विवक्षरादौ ज्योतपत्तिकथने कारणमाह- `
पटो यथा तन्तुभिरूरध्वतिर्यगरूपेनिंवद्धाऽत्र तथेव गोलः
दोःकोटिजीवाभिरमं प्रवक्तुं ज्योत्पत्तिमेव प्रथमं प्रवक्ष्ये ॥ १॥
स्पष्टम्‌ ॥ १॥
म °दी०-अथ मोलिभूतप्रश्नोत्तरदानरूपस्पष्ठीकरणवासनाऽ<रन्धा व्याख्यायते । तत्र
विना गोहस्थित्यवगमं तज्ज्ञानमश्चक्यमतो गाटस्वरूपं विवक्षस्तदुपजीभ्यां ज्योत्प-
्तिमुपजातिकया प्रतिजानीते- पर श्ते।
अत्र जगति पटो वचं यथोरष्वतिर्यभपदीपैविस्तारयेरनिविशितेप्तन्तुभिनिधय्ं
तत्थनिवेक्रात्मकं भवति । तथा दोःकोरिज्याभिरूर््वतियक्स्थाभिः ) एवकारोऽप्य्थे । तेन
कर्णसूदेणेत्यर्थः । निबद्धो प्रहाधिष्ठिताकाङगेरः । ४ परहरप्टीकरणार्थं देःकोटिजी-
घानां ज्यासाघनप्रकारेण साधनानदुक्तयक्तिरिति ध्येयम्‌ । अभु अष्ादिगीलं
प्रवक्तं स्वरूपेण प्रतिपादयत प्रथममादौ ज्यीत्पत्तिं जीवासाधनप्रकारोपजीव्यसेटा-
तमकसिद्धजीचानामुपपत्तिमित्यथः । एवकारोप्य्थं । तेन स्पष्टीकरणवासनात्मकं
गोराभ्नितं तच्छोधकं चेत्यर्थः । प्रवक्ष्ये सृक्ष्मत्वनाहं कथयिष्ये । तथा च विना
तन्तुस्वरूपन्ञानं पटस्वरूपज्ञानमराक्यं तथा विना ज्यास्वरूपन्ञानं तद्रत्मकं गोल
स्वेरूपज्ञानमशवयमिंति प्रथमं ज्योत्प्िरुच्यत इति भावः ॥ १ ॥
इदानी जीवाक्षेवसंस्थानं तावद्ाह-
इष्टां जिज्या सा श्रुतिर्दभुजन्या कोटिज्या तद्वरगविर्टेषभ्‌
दोःकोट्येक्षानां कमभ्ये पृथक्‌ ते भिज्यारादधे कं दि च्व टेदोर्त्कमन्ये ॥
ञ्याचापमध्ये खट्‌ बाणरूपा स्यादुत्कमन्या जिभ
वरगाधंमूलं शारवेदभागजीवा ततः कोटिगणोऽपि तावार्‌ ॥ ६ ॥
जिभन्यकाधं खगुणांशजीवा तत्कोटिजीवा खरस।राकानाम्‌।
ऊमोत्कमन्यारूतियोगम्‌ल।द्दलं तदर्धाडिकरिज्ञिनी स्यात्‌ ।
त्रिज्योत्कमन्यानिहतेदलस्य मलं तदधरिकशिजेनी वा।
तस्याः पुनस्तदटभागकानां कोटेश्च कोय्येरादलस्य चैनम्‌
एवे निषट्सूयजिनादिसंख्या अभीषटजीवाः सुधिया विपे
जिज्योत्यवृत्ते भगणाङ्किते वा आद्या अभीष्टा विगणय्य जीवाः ॥६

धवृत्ते मगणाङ्किते वेव्ेतदन्त्वृतस्योततरार्थमादौ

भ

१६३० ` गोलाध्याये-
सत्रेण वृत्तं विटिख्य दिगङ्कन्तं चकांराकैश्चाद्धिनतं छठा ततरैकस्मिने कसिमत
वृत्तचतथंशि नवतिभैवतिर्भागा भवन्ति । ततो यावन्ति ज्याधानि कायाणि
तावाद्धावभनिरेफक वृत्तचतुथारा विभज्य तत्र वचहूनान कायाम । त्यया ॥
यत चतुरवैरतिर्जवाः साध्यास्तत्र चतुर्विशतिर्भवन्ति । एवं द्वितीयचतुर्था-
दोऽपि । ठतो दिकृचिहूनादुभयर्तश्विहूनद्रयोपरि गतं सूजं॑ज्यारूपं भवति ।
एवं चतूर्विरतिर्ज्यां भवन्ति । तासामर्धानि ज्यार्धानि । तलमाणान्यङ्गनटेमिला
ग्राह्याणि |
अथाऽऽद्ितो व्याख्यायते । यष्टा तिज्या स कृणंः कल्प्यः । या भजन्या
स भजस्तयोः कणंभजयोदंगान्तरपदं कोटिः । कोरिन्येव्यथः । तत्र ये भुन-
कोटिज्ये ते भजकोट्चेशानां कमज्ये ज्ञातव्ये । भुजज्या अिज्यातो याषद्विंशो-
ध्यते तावत्‌ कोटय शानामत्करमन्याअवश्चिष्यते । एवं कोटिज्योना तिज्या मुजा-
शानामुक्तमज्या स्यात्‌ |
अथोक्तमन्यास्थानं दृश्यति । तत्र पुवटिखिते वत्ते विहूनयोरूपरि गतं
सूत्रं क्रि ज्या । तदुपरि तयोधिहूनयोमष्ये यद्वृत्तखण्डे तच्चापं धनुः |
चापमध्यस्य ज्यामध्यस्य च यदन्त बाणाकारं सोत्तमन्येत्युच्यते । तिभ
्विकाया इध्यमरे सबन्धः ।
एवं साधारण्येन च्याक्षेत्र द्रापेताऽथ निरदिशंशानां गणितेन ज्यानयनम्‌ ।
तिभमोविकाया यदुगाधस्य मखं सा पञ्चचत्वाररि्दंशानां ज्या स्यात्‌ । तस्था
पाषत्‌ कोटिज्या साध्यते तावत्‌ तदित्येव भवति | यतस्तव कोटचेशा अपि
पश्चचतवारिंशत्‌ । ब
अब्रोपपतिः । परिभ्या भजाक्चेभ्या च कोटिस्तदग॑योगपदं वत्तान्तःसमच्‌-
रसस्य मजः स्थात्‌ । सेव नवतिभागानां ज्या | तदर्धं भाघ्यम्‌ | अतो वर्भयो-
गस्य चतुथाराः रतः । तदेव जिज्यावगाधमतस्तन्मखं शयदभामन्येत्युपपनम्‌ | `
| तिंर्द्धामानां ज्या तिच्या्धमिता स्यात्‌ | तस्थाः कीरिन्या ष्टिभा-
गानां ज्या स्यात्‌ । ४
अ्रोपपात्तः । वृत्तान्तःपातिसमषडश्स्य भजो भ्यासाधमितः स्यादिति
धरद्ध माणतऽपि केथतम्‌ । अतचिज्याव नशरद्धागन्येद्युपपनम्‌ |
अतः प्रागवदुत्करमज्या । पष्टिभागन्ययोना जिज्या रश्ेशुक्रमन्या। सां
कोटिरूपिणी । कमज्या भूजरूपिणी । तद्रयोनिवद्धसनरं तत्‌ कणैः । तत्‌ तरंश- `
द्धागानां ज्याह्पम्‌ । अतस्तदृध पश्चदृरामागानां ज्या्धमित्युपयन्नम्‌ । एवं सर्वत्र
तदर्पारकृरिञ्जिनीनामुपपृलिङ्ञया । . ५, ४ ।

भ्योत्पत्तिवासना। १६३१

अथ प्रकारान्वरेण वद््धकिकशिञ्ञिनीम।ह । तिज्योत्कमज्यानिहृतेरित्पाि ।

अस्योपपातेः । तचाऽऽ्याक्षरविहैर्ौजपकारेण कथ्यते । ततोत्रमज्योना
भिज्या किल कोटिज्या | तस्या वर्गोऽयम्‌ । उव १ उत्रिमा २ भिव १।
अनेनोना तिन्यारतिर्मज्यौरुतिः स्यात्‌| उव १ उतरिभा२। अयं कमज्याव्ं
उत्करमन्यावर्गय॒तो जातः। उत्रिमा २। अस्य चतथभागः। उत्रिभा १। अस्य मूं

२

गर(हयम्‌। अत उक्तं-तिन्योत्करमन्यानिहेरित्याटि । एवं तस्या अप्यन्या तदुर्षा-
करकरिलिनीपै । एवं कोटिज्याया अपि यावद्मिमतखण्डानि स्युः ।

तद्यथा । यत्र चतुर्विंशतिः खण्डानि तन राशेज्यांश्टमं खण्डम्‌ ८ । तत्को-
रिज्या षोडशम्‌ १६ । व्ररवेद्भागज्या द्वादशम्‌ १३। अस्मात्‌ खण्डत्रयात्‌
कृथितप्रकारेण चतु्षंातिः खण्डन्युत्यन्ते । तवाष्टमात्तर्धाशरकरिञ्जिनी
चत्थम्‌ ४ । तत्कोटिज्या विंशम्‌ २०। एवं चतुथीदद्वितीयम्‌ २ । दार्विशं
च २२ । द्वितीयात्‌ प्रथमम्‌ १. चयोविदं च २३। एवं दृरामचतुरद॑शपश्चमे-
कोनिंरासएमसपरद्रोकाद्‌ शजयोः ानीत्यष्टमात्‌ । १० । १४ ।५। १९।
७} १७ ११।१३। अथ दादशात्‌ षष्टाष्टादशतवीयेकर्विंरनवमपश्चद्‌
रओानि-६। १८।३।२१।९।१५। जिनज्या चतुविद्यमिति २४।
अतोऽवरिष्टां ज्योपतिममे वक्ष्पमः॥२॥३॥४॥५॥६॥
मरटी०-तत ज्योपजीव्यं जात्यत्यघ्ं विशेषान्तं च शारिन्याऽऽह--्छेति ।
अर्धंज्यभरे खेचरो मध्यसूत्रात्िर्यकसंस्थ इत्यादिनाऽत् धनुर्ज्ययोरर्घत्वेनाद्भगी
कारादूवृत्तचतुथीशञरूपार्धधनुषि व्यासार्धरूपाऽधज्या । सेव वत्तचतुर्थारो विराक्ीनां सत्वा-
न्मध्यमक्चररोपेन ज्या । सा कैन्द्राद्भितः परिधपर्यन्तं तन्मानमिष्टम । तद-
नुरोधेनैव मध्यसूत्रादभीष्टपरिषिप्रदेरोकदेशापयन्तमृचम्षल्याभुजज्यारूपा भजः । तरिज्या-
कर्णः । इतरमध्यसूतरा्तत्पयन्तमधंज्या कोटिज्या तन्नल्या पूर्वमध्यसूत्रे भृजमृरपर्यन्त
कैन्द्रात्काटिः कणभुजयोवगान्तरसूलरूपे । पूर्वै प्रतिपादनात्पमथमार्धं सुगमम्‌ । ये
दोःकोस्योस्तत्करमज्ये तदूने चिच्ये ते वा कोटिदौरुत्करमज्येति स्पष्टाधिकारोक्तेनोत्तरार्ध
गतार्थम्‌ । तज प्रथगिति क्रभाथकम्‌ । कंदोःकोटिकमज्ययोरनष्टत्वज्ञापकं वेति
ध्येयम्‌ ॥ २ ॥

अथ. पूवन्टोकोत्तसर्धौपपत्तिज्ञानार्थमुत्कमज्यास्वरूपं वद्न्पथचत्वारशद्धामाना-
- मधंज्याज्ञानमिन््रवञ्य्याऽऽ्ह--ज्याचापमभ्य इति।

१६२्‌ | गोलध्याये-

म °टी ०-मध्यसूत्रहुभयतस्तुल्यपरिष्येकदेशयोः संरगरकज्वी रेखा संपुण्ज्या । तत्सं
धद्दोऽस्य पररिध्येकदेशः संपूर्णं चापम्‌ । अनयोरमध्येऽन्तराङे मध्यसूत्रान्तर्गतरेखेकदेशा
ग्रा रेखा ब्राणरूपाऽवगता सोत्कमज्या स्यात्‌ । खच्वित्यनेनेत्करमज्यायाः स्वसू-
पावभमे तदुपपत्तिः सून्ञेया । तयथा^पू्वमध्यसूत्राया भुजज्या तत्तल्यमेव पर्वके-
द्रादितरमध्यसूत्रे कोटिज्यामूहपर्यन्तमन्तरम्‌ । तदूनं भ्यासार्धं कोर्चुत्कमज्या ।
एषमितरमध्यसूत्राया कोरिज्या तन्ुल्यमेव ूर्वमध्यसूत्र भृजज्यामूरपरयन्तं तदूना-
ल्निज्या भुजेोत्क्रमज्या । अथ ज्योत्पत्तौ पञ्चचत्वारिशद्धागानां ल्यानयनमाह--
तिभभर्विकाया इति । त्रिञ्याया वर्गस्यार्धितस्य मूर पश्चचत्वारंशद्धागानां जीवा ।
ततोऽनन्तरमियं भजज्या चिज्याकणं इति प्रागुक्त्या तदर्गविश्टेषमूलमित्यनेनास्याः
कोटिज्या तावान्‌ भुजज्यामितेत्य्थः । अपिशब्दो भुजकोस्योस्तुल्यत्वनियमन्यवच्छे-
दा्थंकः । तेनाजोपपत्तिः प्रसिद्धा । तथा हि-पञ्चचत्वारिंशद्धागाचिहने मध्यसूत्राभ्यां
वृत्ते भुजकोस्योः समत्वान्तज्ज्ञनेऽपि चिज्यामितकण॑क्ञनाचज्ज्ञाने संरभ्‌ । कणस्य
भुजकोयिवर्गयोगमूलत्वात्क्णवर्गो भुजकोटिवर्भयेरेक्यम्‌ । तापि भुनकोट्योः सम-
त्वेन प्रकतकणीवभ भुजज्यावर्णः कोटिज्यावरगोँ वा द्विगुणः संभवत्यतः कर्णवर्गोऽर्ध
भुजज्या तदर्गैः कोटिज्यावर्गो वा तन्मूलं भजज्या केटिज्या वा तुतल्येवेति ]
तथा गजाश्निवेदाभिमितचिज्यानुरोधेन वरिज्यावर्गः ११८१९८५४ अस्यार्धघं ५९०९९२२ ।
अस्य स॒क्ष्मं मूलं पञ्चत्वारिद्धागानां ज्या २४३१।१। ५९। इयं स्प्टाधिका-
रोक्तचतुरविशाज्यास दादी ॥ ३ ॥ `

अथेकद्विराशिज्याज्ञातज्ञानज्यासंबन्धिभागानां मूर्धेश्चिनां ज्याज्ञानं चोप- `

` ल्ातिकयाऽऽह- त्रिमज्यका्धीमिति । जिज्यार्े विंशद्धागानां ज्या । तिंशद्धागनां
कोटिजीवा पुवोक्तप्रकरेण षष्टिमागानां ज्या स्यात्‌ । यथा तरिज्या३४३८अर्धमेकराशिज्या

` १७१९अष्टमी प्रकृते अस्या वर्गः २९१५५९६१ त्रिज्यावगच्छृद्धो८८९४८८३ अस्य मूलं
दिराशिञ्या षोडक्षी २९७७ ` । २६ । ४३। करमोत्कमज्येति येषामंश्षानां ऊम-
ज्या ज्ञाता तेषामंश्ानामुक्तसत्योत्करमज्या कोटिज्योनचिज्यारूपा ज्ञेया । तत
सतयोः क्रमज्ययोर्व्येरिक्यान्मूरस्यार्धय्‌ । ज्ञातकरमज्येत्कमज्यासंबन्धिभागानाम्ीशा-
स्तेषां क्रमज्या स्यादित्यर्थः । यथा पश्चचत्वार्दाद्धागानां कमज्या २४३९. ।
एतन्तत्यैव तेषां . कोटिज्या । तयोना त्रिज्या तेषामुत्करमज्या १००७ । अनयो-
वर्मयो ५९०८९२२ । १०१४०४९ रयोग ६९२३९७१अस्य॒ मूर्यं

ञ्योत्पत्तिवासना। ` १५६३६

` मठठी ०-सार्षदराविशत्यशानां ज्या षष्ठी १३१५।४०।१९ यथा वैकराशिक्रमज्या १७१९ ,
दिराशिज्योनत्रिज्येकराश्युल्कमज्या ४६१ अनयोरवर्गयो २९५४९६१ । २९१२१२१
योगोऽ३१६७४८२स्य मूलार्धं पञ्दशषमागानां चतुथी ज्या ८८९ ।
५३ । अ्रोपपत्तिः । तरिज्यामितव्थासार्येन यदवृत्तं तद्दाद्शरा्यकं कार्य ।
तजर परिधा तव्यासार्धन वृत्तम्‌ । तद्वृत्तपर्वव॒चसंपातात्तव्यासार्थेन पनरृचम्‌ ।
पनस्ततपूरवपरिधिसेपातात्तृम्यासाधेन वृत्तमेवं पूर्तत ष्च एतानि भवन्ति । तेषु
स्यारार्धं॑चिज्या । सा पूर्ववरचे षडस्नभ॒जरूपा रारिद्वयस्य संपूर्णज्या तदुर्धमेक-
रारोरध॑ज्या । क्षते षडस्रे. हद्याख्यरज्जञनांहोः समा गोरविदो बदन्ति, वृत्ते परी-
णाहषडंशजीवा किष्कम्मखण्डेन समोपठन्धेति श्रीपत्युक्तेः । ततकोरिज्या दिरा- `
शिज्या । आप्यक्रमज्या कोटिरुत्रमज्यान्तभुजस्तदगयोगपदं कर्णस्तदहानां संपू-
णरज्या । तदर्धतदर्धीशानाम्धज्येति भज्यकार्धमित्यादुपपन्नम्‌ ॥ ४ ॥ `
अथ प्रकारान्तरेण तदंशानां ज्यानयनं लाघवेन वदृनुक्तरीत्या
` तत्दर्धौश्ानां ज्या मवन्तीतीन्द्रवज्नयाऽऽह-- अिज्योत्कमज्येति । |
त्रिज्योत्कमज्ययेोषौतास्य सूरं यद॑शानामुत्करमज्या तदेशाधाशानां क्रमज्या
स्यात्‌ । वा प्रकारान्तरे । यथा पन्वचत्वारिञद्धागानामुत्कमज्या १००७ त्रिज्यागुणा
३४६२०६९६ अर्थिताऽ१७३१०३२ स्या मूलं सा्वदराविर्य॑शानां ज्या १३११।
१९ । यथा वैकराश्य॒त्करमज्या ४६१ चिज्यागुणा १५८५९१८ अधं ७९२४१५९
मृं पचदक्षभागानां ज्या ८९० ।,१२ । नत्वेवं षड्जीवाः सिद्धाः, नान्या इत्यत
उक्तप्रकारेणैव तज्ज्ञानमाह--तस्या हति । जीवायाः ` सकारात्पुनरमुक्तरीत्या
तदमागकानाम्‌ । तत्संबन्ध्यशार्थोशञानां ज्या । ततोऽपि तदुर्धाशानां ज्येति पुनः
पुनरिति यावद्भीषटज्यासिद्धिः । कटेः कोस्यंरास्य चकाराज्ज्या । कोस्यैशज्यायाः
सकारादुक्तरीत्या कोस्यंश्ाधांशानां ज्या । ततोऽपि तदधीश्चानां ज्येति पुनः पुन-
| यायद्भिमतसि द्धरिति चार्थः । एतदुक्तं भवति । पच्दृकभागानां ञ्यातः कोरि
ज्या पञचसप्ततिभागानां विंशातितमा । त दूनचरिज्या पश्वद्राभागानामुत्करमज्या ।
` तस्याः सफाशान्रिज्योत्करमन्यातहतर्दलस्य मूकमित्यनेन सारधसप्तभागानां ज्या
द्वितीया. । एवं तस्याः कोटिन्या साधद्धयक्तीतिभागानां ज्या प्रकृते द्वाविकषी ।
` तदृूननरिज्या सार्धसप्तभागानामुत्करमज्या । प्रकृते दितीया । अस्या उक्तर्यत्या
पादोनचतुरंशानां ज्या प्रकते प्रथमा । तत्कोटिज्या सपादषटशीत्यंशानां प्रकृते
चयोविश्ी । तदूनश्रिज्या्॒कृते प्रथमोत्करमज्या । तत उक्तरीत्यपेक्षया सार्-

१६४ गोलाध्याये=

परर्टी०-सप्तकटेन भाग्यस्य । ततोऽप्युक्तरत्या सपादषटपश्चाशात्कहछानां ज्येज्यादि । अस्य
पञ्चदशभागक्रमज्योनचिज्या पञ्चरपततिभागानामुत्रमज्या । तस्या उक्तरीत्या सार्धसत्त-
तरिशाद्धामानां ज्या दशमी तत्कोश्ज्या सधद्िपथाशद्वशोनां ज्या चरतदही । तद्न-
त्रिज्या सपददेकसप्तत्यंश्ानां तदूनरिज्या पचम्य्तमेन सार्धसप्तविशद्धागानामुक्रम-
ज्या । अस्या उक्तरीत्या पादोनकोनाशिश्त्यश्चानां ज्या. पश्चमी । अस्याः कोटि
ज्येकोनािशतितमा ज्या । अस्या उक्तरत्या तद्धौद्नानां ज्या प्रकृतेऽनुपयुक्ता
एवे ` प्रयोजनवशाततत्दृधोष्ानां ज्या साध्या । दम्या क्रमञ्ययोना तिज्या
श्वतर्दहृयुत्मज्या । अस्या उक्तरीञ्या सप्तमी ज्या सपादषदूर्विशांक्षानाम्‌ । तत्को
टिज्या पादानचतुःषष्यंदानां रप्तदश्ी । अनयोः क्रमज्याभ्यामूना व्युत््रमज्ये ।
आभ्यां तदटाश्ानां ज्या<नुपयुक्ता । दिर्तीयकोज्योनतरिज्या द्वाविंशतितमो-
त्रमञ्या। अस्या उक्तरीत्येकादृशी सपदेकन्त्वारिकशदंश्ानाम्‌ । एकादश्या कौरिज्या
त्रयोदशी पादोनैकोनपश्वाकशदशानाम्‌। एकादश्यनयिज्या चयोद्‌श्यत्कमञ्या जयोदृश्यन-
तरिज्येकाद्युत्करमज्या । आभ्याररधौङकज्याऽनुपयुक्ता षण्मितजीवायाः । कोरिज्याशश-
दसी ज्या साधषष्टयेशानां षण्मितज्योनत्निज्याऽषादष्युःक्रमज्या । अष्टादशोना निज्या ष-
फ्मितोत्कमज्या । आभ्यां सुपदेकदर्शाानां रुपादचतघि्चदंशानां चोक्तरीत्या त॒तीया न-
धमी च तयोः कोरिज्ये । एवं विंक्ञीपञदश्यो । एवमर्धौशानामभष्टिज्या साध्योक्तर्सत्याऽपे-
` क्षावकादिति 1 यथा च प्रकते सार्धदराविशत्यंशञज्यायाः कोटिज्या ३१५६ । २४ तयोना
त्रिज्या तस्या उत्करमञ्या २९१.। ३९ विज्यागणा <९८८०८ अर्धं ४४९९४०४ मूं
त्तीया ज्या ६७०।३४। एवमन्यान्यन्यथानयानि. । अचार्घम्यधिकावयवस्येकग्रहणायह-

भ. 9,

णपार्पोक्तानरद्धम्‌ । अर्धन्यूनावयवसयेक गरहणं कचित्तद्‌मरोधादेवेति ध्येयम्‌ । अच्रोपपत्तिः।
भजोत्कमज्योना भरिज्या कोरिक्रमज्या ऊॐ१ ति १९ एतदर्गो उव १ उिं २िं२ भिव

९निलिज्यावर्गो भुजज्यावरभेः उव ९ उनि २। अस्य भुजोत्करमज्यावर्गो योज्य इत्यधनधनयोस्तु-
स्ययोर्नाद्परदवाक्षष्ं कमोत्करमज्याकरतियोगस्य स्वरूपमुक्रमज्या तरिज्याघातों द्विगुण इति ।
अस्य भ्ररदलमिति रसाघवादस्यव दंठमूट ्रह्यम्‌ । त्र मूखद्लस्य वगचतुथारारूपत्वाद्वमेण
व गणयेद्धजेच्चेःयक्तत्वाच्चोत्कमज्या । चिज्याघातस्य द्िगुणस्य चत्वारो हर इति
| भाज्यहरयोद्वर्यपवतेनेनोत्कमञ्या चिञ्याघाताधम्‌खमपपन्नम्‌ । एदमधोक्षकस्योतपाचचिसाधनेन
सर्वा अपि जीवास्तद्रूपा उत्पत्स्यन्तीतिं तस्याः पुनरित्यादयुपपन्नम्‌ ॥ ५ ॥
न चैवमनिथमाज्ज्याः कियत्यः साध्याः । न त्वत्करीव्या पृणमाना-
प्रेव च्याज्ञानं येन नवधेयोनिनियताः (१) स्युरिःयतरतटुचरं प्रकारन्तरेण जीवज्ञानं
श्वोपजातिकयाऽऽह--एवभित्ति ।

म्योत्पत्तिवासना। १३५

म०टी ०-एवम्ीशज्यासाधनप्रकरेण । सुधिया गणकेन । अभीष्टजीवा अभीष्टानां
ज्या विधेयाः सिद्धाः कार्याः । अयमर्थः । स्वेच्छया यन्मिता ज्या इष्टास्तत्सं-
` ख्यया नवत्यास्तत्कटा वा भक्ताः, यटब्धं तदन्तरेणाभीष्टा ज्या उक्तरीत्या
साध्याः ।॥ सुपियोति हेतुगभम्‌ । तेनार्थराज्यप्रकारेण तदन्तराभावेन यत्र ज्या
सिथ्यति सेपेक्षणीया । यत्र च. तदन्तरे नोक्तप्रकरिण ज्या सिद्धिस्त पूर्वापर-
ज्याभ्यामनुपातेन ज्या साध्येति मूचितम्‌ । तवरोदाहरति--चिषडिति ।
यथाऽत्र मन्थे निशतिजीवाकत्पनेन िषटृसूर्यजिनादयश्चतुविंरातिजीवा
उक्तरीत्योपपन्नाः । पश्चचत्वारिरादुश्ञज्याया अर्ध्यासाधनरीत्या षष्ठी
ततीया जीवा भवति नान्या । तदुदेशोनेकविशव्यशदरयोीवयोरुदैशः । कोरि.
ज्याया उपजीव्यत्वात्‌ । एवपष्टादर्या नवमीष्टशानां ज्याज्ञानासंभवादनुपात-
स्यातरासंगतत्वादित्यतः प्रकारान्तरेण सूष्मजीवाज्ञानमाह-तरिज्योत्थत्त्त इति । नरिज्या-
मितभ्यासार्धेन कतवृत्ते । भगणाङ्किते । दाद्शरयाशिकलटाविकढामिरङ्किते ¦ अभीष्ट

जीवा विगणय्य गणयित्वा ग्राह्याः ! एतदुक्तं भवति } पमभमौ जिज्यामिते च
व्यासर्थनेष्ठं वृत्तं भांशायङ्करितं कार्यम्‌ । तत्र वृत्तमध्ये ऊर्ध्वीधरा तिर्यक्रेला
कार्या । रेखासक्तपरिधिभागप्रदेशाढुमयत्र समान्तरेण चिह्नं कार्यम्‌ । तच्चिह्वावपि

ऋज्वी रेखा तदन्तःस्थितपरिषेभागानां रसंपूर्णज्या । तद्धे सत्रमध्परेतैकतरचिह्न

योरन्तरूपं रेखापरिधिसंपाततच्चह्नान्तरपरिषिप्रदेरास्थितं भागनामर्धज्या तन्मापकेन `
त्रिज्या तन्मापकेनैव गणयित्वा ज्ञेयमेवं स्ेच्छयाऽमीष्टंरानां सृक्ष्मज्या सिध्य-

तीति ॥ & ॥

3 अथं ज्योत्पात्तः |
आवचा्यांणां पदवीं न्योत्पस्या ज्ञातया यतोयाति।
रिषिधां विद्ग्धगणकप्रीत्ये तां भास्करो वाक्ते ॥ १॥
इष्टाङ्गठव्यासदलेन वत्तं कार्य दिद्क भटत्राङ्ि्तिं च ।
ल्यासंख्ययाऽऽत्ा नवतलंवा ये तदायजीवाधनरेतदेव ॥ २ ॥

हिञ्यादिनिष्नं तदनन्तराणां चापे तु दत्वोभयतो दिगड्गद्‌ ।
` ज्ञेय तदथद्यबद्धरनोरर्थं ज्यक्छार्धं निदिरानि चैवम्‌ ॥ ६॥
अथान्यथा वा गणितेन वच्मि ज्यार्धानि तान्येव परिस्फटानि ।
-भिन्यारुतिदोर्गणवर्भहीना मलं तदीयं खल कोटिजीवा ॥ ४ ॥
दोःकोशिजीवारहिते निभन्ये तच्छेषे कोटिमिजोत्छमन्ये ।
ज्याचापमध्ये खट योऽ बाणः रैवोत्कमन्या खुधियाऽन वेधा ॥

१६६ गोलाध्याये-

विन्यार्धं रारेन्या तत्कोटिन्या च षषिभागानाम्‌ |
जिन्यावगोर्धपदं रारवेशंहाज्यका भवाति ॥ ६॥
जिल्यारूतीषधातात्‌ जिज्यारूतिवगपञ्चघातस्य । `
मटोनादषटहतान्मले षटजिरादंरान्या ॥ ७ ॥
गजहयगजषु ८७ ८निष्नी त्रिभजीवा वाऽयुतेन १०००० संभक्ता
षड््चिरादंराजीवा तत्कोटिन्याक्तेषूणाम्‌ ॥ ८ ॥
जिन्यारूतीषुघातान्मटं जिन्योनितं चत॒भक्तम्‌ ।
अष्टाद्ङाभागानां जीवा स्पष्टा भवत्येवम्‌ ॥ ९ ॥
कमोत्कमन्यारूतियो गमूलादटं तदर्धाडिकरिलिनी स्यात्‌ ।
भिन्योत्कमन्यानिरहतेर्दटस्य मलं तदर्धहिकरिक्िनी वा ॥ १॥
तस्याः पनस्तदटमागकानां काटेश्च कट्यरादटस्य चेवपर ।
अन्यन्यकःासाधनमक्तमेवे पुवः प्रवक्ष्येऽथ विरिष्टमस्मात्‌ ॥ ११॥
जिन्याभजन्याहतिहीनयुक्ते जिन्याछूती तदल्योः पदे स्तः।
भजोनयक्तत्रिभवण्डयोन्ये कोटिं भजन्यां परिकल्प्य चेवम्‌ ॥१२॥

यदोर्ज्ययोरन्तरमिष्टयोर्यत्कोटिन्ययोस्तत्छतियोगमलम । `
दलीरतं स्यादभुजयोर्वियांग खण्डस्य जीवेवमनेकधा वा ॥ १६ ॥

क क = कि

दोःकोरिजीवाविवरस्य वगो दटीरूतस्तस्य पदेन तत्या
स्यात्कोटिवाहृवोर्विवराधजीवा वक्ष्येऽथ मलम्रहणं विनाऽपि ॥१४॥
दोर्न्यारतिर्व्यासदलार्धमक्ता ठकन्धनिमोव्योर्विषरेण तव्या ।

कि कः कि

दोकोटिभागान्तररिज्जीनी स्याज्न्याघानि वा कानिचिदेषमञ्।॥१५

स्वगोङ्गषुषड़रोन &५६९ वार्जता भजरिंल्षिनी ।

कोटिज्या दाभिः क्चुण्णा जिसप्तेषु५७३ विभाजिता ॥१६॥
तदेक्यमयजीवा स्यादन्तरं पवंशिसिनी

५ ॐ @

प्रथमन्या. भवेदेवं षषिरन्यास्ततस्ततः ॥ १७ ॥

व्यासा पऽषगणाभ्ध्यधितुस्ये स्थनवतिरज्यकाः |
कोटिजीवा हताभ्यस्ता गोदश्रीताथे १५२ ९भाजिता ॥ १८ ॥

दन्य स्वायङ्गवेदादि ४६७ हीमा तयोगसंमिता

` तदन्या तयोध्वापि विवरं परवरिञिनी ॥१९॥

प्यौत्पात्तिवासना । १६७

तस्वदस्चा नगांरोना २२४। ५१एवमनाऽऽयारि जिनी ।
न्यापरम्परयेवं वा चतुर्विातमिोर्विकाः ॥ २० ॥
चापयोरिष्येोर्दन्ये मिथःकोटिन्यकाहते ।
जिन्याभकते तयोरैक्यं स्याच्चापेक्यस्य दोन्यंका ॥ २१ ॥
चापान्तरस्य जीवा स्यात्तयारन्तरसंमिता ।
अन्यन्यासाधने सम्यगियं ल्याभावनोदिता ॥ २२॥
समासभावना चेका तथा<न्याऽन्तरभावना ।
आयल्याचापभागानां प्रतिमागन्यकाविधेः ॥ २३॥
या ज्याऽनुपाततः सेष्टव्यासाधं परिणाम्यते |
आयदोःकोटिजीवाभ्यामेवं कायां ततो महुः ॥ २४ ॥
भावना स्युस्तदथन्या इष्टे व्यासदटे स्फुटाः ।
स्थं ज्यानयनं पाट्यामिह तन्नोदितं मया ॥ २५॥
इति ज्योत्पत्निः ।
उक्ता संक्षेपतः पूरवे ज्यात्पत्तिः छगमाचस्ता।
सविरोषाऽधृना तञ विहेषादिवृणोम्यतः ॥ १ ॥
तत्र तावदाचायणां पद्वीमितयादिन्ोकपश्चकं सुगमम्‌ । अत्र गृणितेनं
ज्याज्ञाना्ं मृलमूतज्याचतुष्कसिद्धभकारमवाऽऽह । तकारो {हि बीजगणितक्षि-
यया। तिज्यार्धं रारिन्येत्यादि । अजिज्यार्धेन १४७१९ तल्पा श्विरा३ गदानां
ज्या भवि । तस्याः कोटिज्या षष्टि ग्मागानाम्‌ । चिज्यावर्गर्पपदं ¶१अच-
त्वारिंशरस्मनां ४५ ज्या भदति |
अथ †ज्यावगात्‌ पञ्छगुणात्‌ चिभ्यारूतिवगपश्चवातस्य मृटेन हीनाद्ट८
हतात्‌ प्र टूरजिंशदंशानां ज्या।
अथदं गजहयगनेषु ५८७८ निघ्री तिज्यायुतेन १०००० भक्ता षद
दद्सना स्पा स्यात्‌ । ६ ति गणितद घवम्‌ | कोरिज्या्था तुषपचाशद्‌-
शानां ज्यः ।
तथा भिन्यावगंस्य पश्चगुणस्य गुलं तिज्याहीनं चनर्मक्तं सदशद्रभागानां
ज्या भङ्भूटू । तत्कोटिन्याथाद्‌ द्विसपततिमागानाम्‌

१६८ मोलाभ्याये-

अतोऽन्ययां साधनमाह-क्रमोक्रमन्येत्यादि । केोटिभ्योना त्रिज्या भंजं-
स्योक्मज्या स्यात्‌ । भजज्योना चिज्या कोरययत्कमज्या स्थात्‌ । भजक्रमज्या-
क्रमज्ययोश्च वगंयोगपद्दछं भजा शानाम्ंस्य ज्या स्यात्‌ । अथवा त्रिन्योत्तम-
ज्याघावदरस्य मृं तदुर्धाखिकरिञ्जिनी स्यादिति क्रियारापकम्‌ ।

एवमुतचन्याया अपि कोटिन्या सा ततकोटिमागानाम्‌ । ततः पुनरेवमन्या-
रद्ध शकन्याः साध्याः । केटेशैवमन्याः । तथथा । यत्र चतुर्विंश
तिरज्यास्तव तिष्यार्धमष्टमे € ज्याम्‌ । तकत्कोटिन्या तु षोडरम्‌ १६।
शसेदांशज्या द्वादशम्‌ १२ । अथाष्टमात्‌ तदर्धोशपकोरेण चतुर्थम्‌
४ । तत्कोटिज्या विंशम्‌ २० । एवै चवुथौत्‌ द्वितीयं २ द्विश च २२।
द्वितीयादाधं १ अयेो्िंदं च २३। विंशतितमाहशमं १० चतुरं च १४।
दशमात्‌ पश्वमं ५ एकोनविंशं च १९ हार्विदादेकादरं ३१ चयोद्शं च
१३ । चतुर्दशात्‌ समं ७ सप्तददं च १७ । अथ इादृशात्‌ षष्ठद्मष्टादृशचं
च १८ । षष्ठानतीयदमेकर्विशं च २१ । अष्टादशानवमं ९ पञ्चदशं `

कर क

च १५] तिज्या चतुर्विदामिति । एवं कि पूवैरन्यज्यास्ताधनमुक्तम्‌ ।

इदानीं विनाऽप्यक्रमस्ययाऽभिनवप्रकारेणाऽऽह । भिज्याभुजन्याहतीत्याि ।
तिज्याभ्रुजज्याधतिन तिज्याकृतिरेकतोनाऽ्यत्र युता । द्वे चाधिते । तयोर्मुञे । `
अधं भजोनखाद््मशानां ३८स्य ज्या । द्वितीयं मजाढचलाद्कं शानां दस्य । `
वभतोऽन्यन्पाः । तथथा । अष्टमात्‌ षोडशं १६ भ्याम्‌ । पोडराच्चतुर्थं ४
विशं च २० | चतुथौदशमे १० चतुदश च १४ एवं सर्वाण्यपि। `

प्रकारान्तरमाह-यहोन्य॑योरन्वरमित्यादि । इषटदोज्यधो्थदन्दरं कोटिज्ययोश्च `

षयोर्वगेक्यमूटस्य दे भृजयोरन्वरधैस्य भ्या मवति । एवमन्ययोरन्ान्याः ।
थथेका छि चतुर्थी ४। अन्याश्टमी ८ दोज्या | ताम्पां द्वितीया > सिष्य
द्विदीयष्चतुध्(्यां परथमे १ स्याद ।

त९.। दोःकोरटिज्पयोरन्तरवगंदटस्य छं दोःकोटिभागन्तेरार्धस्य ज्या स्यति |
यथाऽ्परी ८ दोज्य। । षोडशी १६ कोरिज्या } ताभ्यां चतूर्थी १ स्यादित्याहि।
अरु मूख्हणक्रियया विनाऽपि दोऽकोटिमागान्तरज्यानधनमाह-दोर्या
तेरित्यादि । दोज्यवगखिभ्याधन भक्तः । तस्य तिज्यायाश्च विवरं दौ

न्योत्पत्तिवासमा । ६९

हैथन्तरस्य ज्या स्यात्‌ । कानिविदेवम्र ज्यार्धानि साध्यानि । तथा | यत्र
किट भिंरज्ज्ार्थानि तव निज्याधं दशमम्‌ १० । तत्कोटिज्या विंशतितमम्‌
२० । शेश शाज्या पथ्चददाम्‌ १५ । पटूनिंरादंराज्या ददृशम्‌ १२ । तत्को-
दिज्याऽ्शदृरं १८ ज्यार्घम्‌ । अष्टादृशमागानां ज्या षष्ठम्‌ ६ । तक्कोरिन्या
चतुर्विदा२४मिति .। कमोत्कमज्यारतियोगमूटादित्यादिना पूर्षौकप्रकरिण
द्शमात्‌ प्श्चमम्‌ ५ । तत्कोरिग्या प्श्र्विशम्‌ २५। एवं द्वादशात्‌ षष्ठं ६
चतुर्विदं २४ च । पृष्ठात्‌ तृतीयं ३ सपव २७ च । अष्टादशानवम ९
मेका्वंद्यं २१ च । एतान्येवनिन प्रकरेण सिध्यन्ति नान्यानि । अत उक्त-
कानिचिदेवमतरेति । यद्ज्य॑योरन्तरमित्यादिपरकरिण । अतोऽ पृञ्चभधभेका
दोर्ज्या नवममन्या । आभ्यां यदोन्ययोरन्तरमित्यादिना धकरेण भुनयोर-
न्तरार्धस्य स्योत्प्यते । तच्च द्वितीयं २ ज्या धम्‌ । तत्कोरिज्याऽ्टािंरम्‌ २८।
, भाभ्यां करमोत्कमज्यारुपियोगमूडादछमित्यादपिकरिगाऽऽदं १ चतुर्दशं ११ च !
एवमन्थाश्वुदंर सिध्यन्ति ।
अथ ज्यामावना। सा च द्वेधा । एका समात्तमावना। अन्याऽ्तरमाप्रना]
तद्थमाह--स्गोङ्गेषुषडंनेत्यादि । यत्र कि वसुतिवेदाभै४३८तुल्या
` चिज्या नवतिश्च ज्याधानि तत्र तदुच्यते । तव मृटमतज्यानां मध्ये काच-
नेष्ट मुजन्या तत्कोटिज्या च एथक्‌ स्थाप्या । मुजज्थां स्वनर्ेषडिषुरस ६५६९
विभगिन रहिता कयां । कोटिन्या तु दशगुणा तिसपपश्चमि ५७ ३
= भाञ्था । तयोरेकथं तद््ज्या । अन्तरं पुकज्या स्यात्‌ । यथा जिच्या तिश
्स्याकं च्यम्‌ ३० । ततः समात्तमावनेकभर शत्यम्‌ ६१ । तस्पाद्‌
दातिंशत्संख्यमित्यारि । अन्तरभावनया त्वेकोनरंशर दमष्टाविंर २८मित्यादि ।
परणं दोर्ज्या कोटिनज्यां तरिज्यां च पकर्प्य प्रथमं १ खण्डमेवं षटि; ६०स्यात्‌ ।
अथ यदि सैव त्रिज्या चतुर्विरतिन्यारधानि वदृर्थमाह--कोरिजीवाशताभ्य-
सतेत्यादि । अत्रापि निज्यापम्टमं ८ ज्यार्धें सा भृजन्या । पोडदं १ द
कोटिन्यास्ता कोरिज्या शतगुणा गोदस्रीथि१५२९्भाजिता । या तु
दोन्यांसातु निजेन सपाङ्गवेदां४६७शन हीना कायां । यद्रि तयोरयं
क्रित तदा नवमं ९ ज्पार्थं मवति । यथ्चन्तरं तदा समं ७ स्पात्‌ । एवं समा-

१४० गोलाभ्याये- `

समभावनया नवमाहुराम १० द्रमादेकादश११मित्याईि। तथाञन्तरभावनया
सप्तमात्‌ षष्टं ६ षष्ठात्‌ पञ्चमभमित्यादि 1 एवं प्रथमं १ सांशोनतचदस्च-
मितं भवति । अथवा पूर्णे° दोर्ज्णा ज्यां च कोटिज्यां प्रकल््य साध्यते
तथाऽपि तदेव । ततः समासभावनया द्वितीयादीन्यलिखानि भवन्ति । अथवा
चिज्यां दर्यो प्रकस्प्य पूर्ण कोटिज्यां च परकृस्प्प साध्यते तदा अयोविंश-
२ ३मुत्प्यते तस्मादन्तरभावनया द्वाकंदाम्‌ २२९ । ततोऽ््येकरविंशम्‌ २१ ।
एवमखिखान्यपि निष्पद्यन्ते । `
अथ भावनामाह-चापयोरिष्टयोरित्यारि । इष्टयोशवाषयोये दोरज्यँ ते कर्म॑- |
भूमौ स्थाप्ये । तयोरधस्तात्‌ कोरटिज्ये च । ततः प्रथमकोरिज्या द्वितीयदोज्य॑या
गुण्या । वतो द्वितीयकोटिज्या प्रथमदोज्यया गण्या । दवे अपि बिन्यया
भाज्ये । फलयोः समासश्चपिक्यभुजस्य ज्या भवति । अन्तरं चापान्तरस्य ज्या
भवति । इयं सिद्धज्यातोऽन्यज्यासाधने भावना । तथथा । तुतल्यभावनया प्रथ `
मन्याधंस्य पथन्यार्धेन सह समासभावनया द्वितीयम्‌ २। द्वितीयस्य दितीयेनेवं
चतुर्थ ४मित्यादि । अथातुल्यमावनया । . द्वितीयतृतीययोः समासभावनपा
पृश्चमम्‌ ५ । अन्तरभावनया प्रथमं १ स्यादित्यादि! |
` अथेष्टव्याताधं ज्याज्ञानाथमाह--आद्यज्याचपभागानामित्यादि । यावद्धि-
रंरेरेका ज्या रम्यते त आधन्याचापांशः । प्रतिभागनज्यकाविधिरिति । ति्- `
पपश्चभि ५७ २र्भक्तेत्यादिना पागक्तपकारेणेकमागस्य ज्यामानीय तद्धावनातो
भागद्रयस्येवं तेषां भागानां ज्या साध्या साऽभीष्टिन्यया हता वस्वनखान्धिव-
हिम २४ ३८॑क्ता प्रथमन्या स्थात्‌ । तस्यास्तयेव सह भावनया द्वितीयायाः
सिध्यन्ति । इति ज्थोत्पात्तेवास्ना । |

म ०टी ०-नन्विदमर्थान्तरमहर्गणानीतमरहस्य मध्यत्वं कुत इति प्रभ्रोच्तरभूतस्पष्टकरियो
पपत्तिकथनस्याऽवक्ष्यकत्वादित्यतः फषिकयाऽ<ह-- इति ज्योत्पत्तिरिति. । तत्कथ-
नमपि ज्याधीनं स्पष्टक्रियाया ज्योपजीन्यत्वादतः प्रथमोपस्थिता ज्योत्पत्तिः प्रति-
ज्ञाता मिरूपितेति नाथान्तरमिति मावः ॥ १ ॥

अथ प्रसङ्खसंगत्या ज्योत्पत्तिभूटक्ृत्कृता ~ व्याख्यायते युक्तियुता मन्थान- `
न्तमता मया ॥१॥ तन्न प्रथमे तदारम्भं सप्रयोजनमार्यया प्रतिजानीते-भाचार्याणामिति ।

न्योरत्तिवात्तना। = १४१

भव्टी०~ यतो स्ातया सम्यगवगतस्वरूपया ज्योत्पस्या गणक
आच्वार्यांणां वराहमिहराचार्यादीनां पद्व स्थानं तच्चुल्यत्वं याति प्राप्नोति ।.
ज्योत्पचरतिदुर्गमत्वात्‌ । यथा च गोददेशदौ ज्ञानोत्कर्षसंपादमेन पण्डितानां
भटूटाचार्यपदवीलाभः । अतः कारणात ज्योत्पत्ति भास्करः !सिद्धान्तशिरोमणिकर्ता
वक्ति निरूपयति । भास्करो वक्तीति परोक्षेय अन्थान्तर्गततया न गणनीया
किंतु भिन्नम्रन्थत्वेनैव । अन्यथा प्रश्राध्यायानन्तरे संगत्यभाववारणाय भास्वेतदार"
म्भानुपपत्तेः । अन्थान्त्भतस्वत्पज्योत्पत्तिनिरूपणानन्तरं तदारम्भोपपचेश्च । अत एवे
भिन्नगरन्थत्वेनान्यक्रुतशङ्कावारणाय भास्करोपादानं संगच्छते । तत्त॒ तन्नेरूपणेन
तत्कस्तज्ज्ञानादाचार्यपदप्रापििवाय्य॒( दद्य )त्तरं । तज्ज्ञानस्य पूर्वत्वाभावादितरेषां
न॒ तत्पदुप्ासभावनेति तदुनिरूपणे तस्या रुपतत्वेन येनैव बुद्धया
साऽवगता स एव तत्पदं प्राप्नोत्यतस्तक्निरूपणं स्यर्थमेवेत्यत आह--विद्ग्धेति ।
विदग्धा गोरादिस्वरूपतच्चज्ञा गणकाः पश्व ग्रखद्‌शञास्तादिक्षेजसूष््मगणितप्रकारकास्तेषां
संतोषार्थम्‌ । तथा च ग्रहगणितोपपतचर्गोरु एव स्यक्तत्वेन तस्य च विना
ज्यानिरूपणं वक्तमदाक्यत्वाद्रोरस्वरूपसवस्वा ज्योत्प्तिरेव प्रथमं निरूपणीया ।
एषं तचनिरूपणेन च॒ तज्ज्ञानास्सुब॒द्धीनां तद्विषयेऽभिकबुद्धिस्फुरणात्प्रकारान्तरेणापि
तन्िरूपणसाम््यत्तमवान्त्पदप्रा्िः सुशक्या । अत एव प्रीतिः । अनेनैव चाऽऽघरु-
निका गणका नामाचार्य वदन्तीति भावः । ! ननु तथाऽपि ग्रन्थे ज्योत्पचेरुक्तत्वात्पार्थक्येन
पुनस्ताननेरुपणं न युक्तमत आह- विविधापिति । पुवभन्थे पृवाक्तानुरोधेन संक्षि
पोक्ताऽतस्तामिदानीं स्वबुद्धिषेभवेनानेक प्रकारेण विस्तरतो वदामीति भावः ॥ १२५
` ` ' अथ तत्र ज्यारूपप्रतिपादनच्छरेन ज्याज्ञानमुपजातिकेन्द्रवजभ्यामाह--श्छा-
ङ्शुरेति । द्विज्यादीति।
| तिज्यात्थवतच्चे भगणाद्धफिति वेत्यादिपृषोक्तज्यतत्पतस्यवसानाधं विरणरूपतया
गताथमेतत्‌ ॥२॥२॥ |
` - अशोक्तप्रकरिण ज्यासिद्धः ज्िल्पावगमल्वेनाशक्येति गण्तिनोक्तं पूर्वज्या-
ज्ञानं पुनववतुं तत्परतिज्ञां तदुपयक्तां कोरिज्यां शचोपजातिकयाऽऽह-अथेति । `
अथ ज्यास्वरूपद्दारा तज्ज्ञानप्रतिपादनानन्तरम्‌ । अन्यथा । अन्यरीत्या

वा । वृत्तकरणादिनिरपेक्षेण । तहिं तदसिद्धिरेवेत्यत आह--गणितेनेति. । वश्मि
कथयामि । ननूकतप्रकरिण सृक्ष्मं॑ज्याज्ञानं गणितेन तु स्थूलं सिध्यतीत्यत
आषह-- तान्येवेति । तानि पृ्वावगतानि । एवकारान्तद्धिन्नत्वनिरासः । परिस्फुटानि सूक्ष्मा-
णीत्यथः । उत्तरधं पूर्वे व्याख्यातमेव ॥ ४ ॥

` अथ तदानयनोपयक्तोत्करमज्यानयनं तत्स्वरूपं चेन््रवज्नयाऽऽह--कोःकोरीति ।
अत्र वतीन्तः । एवकारादुत्करमज्याया उक्तातिरिक्तस्वरूपनिरासः । -अन्र
ग्रहगणितादौ । - सुधियेति हेतुगभम्‌ । तेनार्धज्यावदुत्करमज्यार्थं ज्येति सून्बितमन्यत्पू्वंमेष

व्याख्यातम्‌ ॥ 4 ॥ .

१४९. गोलाध्यापे-

मरी ०-~-अथ प्रतिज्ञतेनाऽऽनयनेनेकद्िसर्थैकरारीनां ज्यासाधनमार्ययाऽऽह~निस्यर्भं
मिति । पर्ष प्रतिपादनात्स्पषटा्म्‌ ` ॥ ६ ॥
अंथाऽऽ्यया षटत्रिादंशज्यासाधनमाह--तरिञ्येति ।
तरिज्यावगस्य वर्मः पन्दशुणिततन्मूरे पश्चगुणितशचिज्यावगो हीनोऽ्िर्भक्ते
फलमूलं षर्‌ प्रश्दंशानामर्धज्या स्यादित्यर्थः । अग्रोनस्थने युतावधारणेन दिसप्तति-
भागज्यां स्यादिति ध्येयत्‌ 1 अञ रक्ष्मीदासमिश्रालिज्या्धस्येकरारिज्याव्वाचदर्गशिज्या-
वगपाद्रूपच्चिज्यावर्गद्घाताष्टमांरातल्यः । केवरेष्टगणितभाज्यहाराभ्यां कठयास्तल्य-
त्वात्‌ । तत्र नचिज्यावगंद्वैघातरूपभाज्यः प्रकारान्तरेणाऽऽनीतों द्विगुणो भाज्यो
भाज्याना भाज्य इति बियांजकभाज्यस्य भाज्यवर्गमृरृरूपत्वादृ्गणो भाज्यो भाज-
कवगमूलेन हनो भाज्यः स्यात्‌ । तथा चतुर्युणचिज्यावर्गञ्चिज्यावरगवभैचतुघतिन्मूरेन
हीनो भाज्यः स्यादित्ययमष्टमक्तः फटमूकरमेकराशिज्येति सिद्धम्‌ । एवं तत्कोटि-
रारिज्यायां द्िरारशित्वाद्द्धिरारिज्यावर्भखिज्यावर्गविघातचतर्थशिरूपः । अन भा्य-
विगुणो भाज्यवर्गमटरूपभाज्योनो द्विगणो भाज्यः स्यादित्ययमष्टभक्तो द्विरयशिज्या-
यर्गस्तेन चिज्यावर्गो नवगुणचिज्यावर्गवर्गनवचातान्मूलेऽदीनो भक्तः फटमूलं दविर~
रिज्या सिद्धा । तथा चेकरीत्येकद्िराश्योज्यीसाधने गुणको चतुनेवमितो । तद्‌-
न्तरं पञ्चेति तदन्तरशेधिन्मितैः प्रचगुणकान्तरं तदा षदंरैः किमित्यनुपाताषठ-
न्थमेकः । अनिनैकसज्िज्यासाधनाभ्रितचतुरमितो गुणकों यत्तः षट्िररदेसानायुक्तरीत्या
ज्यासाधनार्थं॑पञ्चगुणसिद्धो नवषद्धभागान्तरेणेकमितगुणान्तराकषद्धवोक्तरीत्या दादश.
दाज्यासाधनार्थगुणस्येकयितत्वादुक्तरीत्या तदैश्चानां ज्याभावापन्तेनत्यासमांानां
ज्यायान्चिज्याधिकापचचश्चोक्तमिदभनुपपन्नमिति वाच्यम्‌ । उक्तप्रकारस्य अिंशष-
हिमागमूकसवेन तदभ्यन्तरस्थितांश्चानःमुक्तरीत्या = ज्यासाधनादन्यथा बिदङ्ञ-
गुणहरणेनोक्ररीत्या ज्यासाधनादन्यथा चिद्शगुणग्रहणेनोक्तरीत्या चतुविशति-
घटषषट्यंश्चयोऊर्यासाघनकथनापत्त चेवं द्विचत्वारिर्दशादीनां ष्डादिगणग्रहणेन `
ज्यासाचनकथमापत्तिरिति वाच्यम्‌ । ज्यानां क्षित्रसंबन्धाद्गतन्यरुद्वारा तत्साधनस्य
य॒क्तव्वेनाज जराशशिकःप्रवस्या हटात्तदभ्य॒पगमेन यथांशबाहुल्यं तथाऽन्तरपातादित्यष-
पत्तिभार्षन्ति । तत्र दिगणषडगुणाम्यां जिज्यावर्गाभ्यामष्टमादामूलयरेकदिराश्िज्या-
त्वाचदनरोधेन सार्धसप्तनिश्चदंशानां त्रिगुणस्य त्रिज्यावम॑स्या्टमारान्मूटे सूक्ष्मज्या-
सिद्धिपसद्धात्‌ । षटतिंदादंश्चज्यायाः साधनोपपत्तेः सूक्ष्मत्वेन प्रतिपादयिष्यमाणतवा-
त्स्थूत्वभोवास्वं । यत्त त्रिज्याविशत्यरामष्टादशभागोत्करमज्यामद्घीङृत्य ग्यासा-

च्छररोनाच्छरसंगणाजेत्यक्तरीत्याऽशटदशादानां कमज्यावर्गः । त्रिव ३९ अस्महोर्ज्या-
५०० .

ज्यौतपत्तिवासना। १४६ |

भरटी०-कुति््यसिदलार्धभक्ता ठच्धत्रिमेो्योर्विवरेणतुल्या । दोःकोटिभागान्तरसिञ्जिभी
स्यादिति वक्ष्यमाणप्रकारेण चतष्यश्वारा्दशज्या तिव० २५९२ १एतदगर्निशिज्यावरगः
| ५०७०० |
घटरतरिंङदेशज्याव्ः । भिव १४०७९ । अत्र गुणहरो सहस्पश्चकेनापवत्यं ` हरस्था- `
५०००९ । 9 4 द
नेट ८ गणस्थने षटमागोनतानावयवयुतं दयं २ । ४५ । ५० अनेन गुणक.
नोत्पन्ना षटूिंशदंशज्याऽतिस्थूडा । अतो गृहीतो गुणकः षड़भागोनषट्‌चत्यारिर-
द्वयवाधिकं दयं २ । ४५1 ५० अनेन गुणेन इष्टयुक्तेन निघ्न इत्यक्तरीत्या
पश्चमितो गणकः कतः । अत उक्त-त्रिज्याकृतीषुघातादिति । अत्राभीष्टघ्नगुणः ऊनः
कार्यस्तनष्टषटमामाधिकचतुर्द्लाव्यवयुतं यमिदं पश्चानां मूरम्‌ । ततो वर्गेण कम
गणयेदित्यनेन प्गणस्य चिज्यावर्गस्य मूठेनेष्टघगुण्यात्मकेन हीनः केवलगुणाङकग-
णितो भाज्यः सिद्धोऽयपष्टमक्तः फरमूर षटतरिशदंश्ञानां ज्योपपन्नेत्याहुस्तश्न ! चिज्या-
विंशत्यंशस्याष्ठाद्शाशोत्कमञ्यत्वे य॒क्त्यभावात्‌ । भवदुक्तरीतिंसिद्धगुणकेनानेनं
२१५८ । "६ । ५२ । ४८ षतत्रिंशर्दशज्याया असेद्धा कारणाभावान्न । भव-
त्ल्ितगणकेनानेन २ । ४५ । ५५ तज्ज्यायः सूक्ष्मत्वसिद्धो प्रमाणाभा-
बाच्च ॥ ७ ॥ ध
| अथ ठघभृतप्रकरिण तत्सावनं चतुष्प्चारा्दंशज्यान्नानं चाऽऽर्ययाऽऽह--~
गजष्टयेति । चिज्याऽ्टसत्ततिथुताऽ्शतापिकपश्वसहस्रेण गुणिता दकशासहच्रेण भक्त कलं
छधुभूतप्रकरिण षटितशद्धागानां ज्या । तत्कोटिज्या षटत्रिंशर्दसज्यावर्गोनालि-
ज्यावर्गान्मूटमित्यर्थं चतुःपच्वाशद॑शञानां ल्या स्यात्‌ । अ्नोपपतिः । पव्चगु-
णितस्य॒चिज्यावर्भवर्गस्य मूं च्रिज्याबर्गः पश्चमूलगणिततः! तत्र॒ तन्मूलं सावयवं

ूषक्मासनं २ । १४ । अनेन यपञ्चगुणितश्चिज्यावर्गहतो जातच्चिज्यावर्ग

पथमलोनप्य २। £ ५८ गुणितः । अयमष्टमक्तः फटमूर्‌ ज्था। त्रं
हाघवाल्निन्यावर्गमूं चजिज्या पञ्चमरुरोनपश्च र ५ । ५० मूलेन सावयवेनं
सष्ष्मासक्नेन पदोननचत्वार्रिदवयवाधिकेनकेन १ । ३९ । ४५ । गुणिता अष्ट-
भूरेन सृक्ष्मासन्नन द्विचत्वारिदादद्यवाधिककोनपञ्चाराद्वयवाधिकद्वयेन २ । ४९ ।
४२ भक्तंति सिद्धम्‌ । अन्न सावयवाङ्कगुणनभजनयोः प्रयासाविक्यात्सगणितौ `
हषवाद्रुएहये ५९८५ । १०१८२ । अत्रापि भजनसोकयीर्थमयुतमितहरं धत्व
` तत्पशाशद्रुणो गजहयरगजपश्वप्रितः । आसन्नमूग्भितत्वदेतदानयनं सूक्ष्मासन्नमित्यु-

रजन शजहयेत्यादि ॥ < ॥ |
यनेनाष्टादशांशानां ज्यसिद्धावपि पूर्वाक्तज्य

याया उपप्तिसि-
तथात्वाप्तिभश्राह्ठाघवाच्चष्टाद्दामागनीां ` जीवास्राधनं

१४४ ` गोाध्याये-

अ०टी०-निन्यावगात्यशवगुणितान्मूरं त्रिज्यया हीनं चतुर्भिभक्तम्‌ । ` फटमष्टावादानां
` श्क्ष्मा ज्या भवति । एवं तस्याः कोटिज्या द्विस्पतिभागज्या भवति । अत्राप्यूनित-
स्थाने युतावधारणेन चतुष्पारादशज्या स्यादिति व्ययम्‌ । इदं षटनिरर्दशज्यायाः'
साधनोपपरसिहेत॒कमानयनं कथपिति चेच्छृणु । अष्टादश्चभागज्यास्वरूपमानयनसिद्धं न्रिज्या-
छूःतीषुवातान्मूलं जिज्योनितं चतुभक्तं? इदं मू ॥ तरि १ जिज्यातः शुद्धं द्विसप्तति-
भगानाशुत्कमज्यारूपं मू० १ ति० ५ । अस्मात्विज्योत्कमज्यानिहतव॑रस्य मूर
तदर्घाश्िकसिञ्जिनीत्यनेन षट्िंशदंरज्यासाधने तद्वर्म; सिद्धोऽयं तावत्‌ । मू० ति° १
ति व० ५] अत्र त्रिज्यङृतीघुषातान्पूरलाभामावादूसन्नमूखग्रहणानन्तरगुणने बह्व
न्तरणाताच्व प्रथमत एव मूरवर्गच्िज्यङृतीषुघातात्मको वर्गेण की गुणयेदत्यक्त-
त्वालिज्यावर्मगुणितस्तत्पदं मूलत्रिज्याघातरूपं सूक्ष्मं तदूनच्निज्याङ्ृतषुवाताष्क्त-
फलं षटनिंशदंश्ानां ज यावर्गस्तन्मूटं तेषां ज्येत्युपपन्नं तर ज्याकरुतीषुघ।ताल्निज्याङ्ृतिः
बर्गपश्चवातस्य ! मूकोन दष्टहतान्शूकं षरटृतरिंशदंशज्या † इति । अष्टादशभागज्यानयनोपप-
तिस्त॒व्ररपरिधिं समदशविभागं त्वा तच्चिह्दयाभ्यां पर्वापरा याम्योच्रा रेखा
तते कार्याः । याम्योत्ररेलागरादसन्नसमदषविभागं चिह्वपयन्तरेखा सपू्णज्या षट्त्रि
शदंशानां तत्सपूर्णज्यामितेन व्यासर्धेन याम्येत्तररेसाराद्त्ं काम्‌ । तवत्त केन्द्र
परिष्यन्तरसेवा षटनिंशदंश्ञज्या सर्वत्रातस्तद्वृततव्यासार्धमानं गणितग्रकारेण. ज्ञानार्थं
पूर्ववुत्तकेश(न्द्रा)त्पूापरर्खायां तरिज्यार्धं दसा तचिह्वमध्यत्रिज्याधरूपेण व्यासार्धेन
शतं मूकवुततकेनदरपूरवापररेखापरसपष्टपरिधेकं षटत्रंशद॑शज्यवृत्तं॑परिषेसंङ्ं “भवतीति
्त्क्चमतचिज्यार्षचिह्वयाम्योततररेसामरान्तरं॑कर्णकारं सूनं॑जिज्यार्धोनं षरूर्विश्दश-
सपूरणज्या भवति । ततीयं ठु चिज्यार्थस्य म्यासार्तवात्‌ । तत्र प्रथमद्विती-
यवृदेनदरान्तरं तरिज्यामितं कौटि; । प्रथतूतीचलृचकेनद्रान्तरं निज्याधंमितं भुजो
द्विवीयत्रतीयवृत्तकेन्द्रान्तरं कर्णं इति क्त्रद्होनःलिज्या्धज्ययोकंयोगपदं कर्णचिज्या-
घोनषटरिंशदशसंपूर्णज्या । तत्रापि कर्णव्गस्य त्रिज्यावर्गपश्चषातचतुर्थारिरूपत्वालि
ज्याङ्तीषुघातमृष्ार्ध कर्णोऽयं चिज्यार्थोनसूत्रमूमेव चरिज्योनं करत्वा तद्धृतं घ
वादस्याः सपर्णज्यात्गवुर्धम्टाद्ंशानामर्धज्यात्रिज्याङ्ृतीषुषातान्मूलं जिज्योनितं चतु-
सक्तमित्युपपन्ना । अथ दितीयतृतीयवृत्तसंयोगे का युक्तिरिति चेदेकराशिज्याज्ञानो-
पजीष्यसमषडसनरिज्यातुल्यभजोपटन्धिवदुपटम्भ एव प्रत्यक्षं प्रमाणमवेहि । अत्रो-
भयत्रोपपत्तिः रिल्ययुक्तिरित्यादियवनगरन्थे सरवि्तरं प्रतिपादिता । तदतिपाद्नं च
्रन्थविस्तरमीत्या बहुप्रयासङ्सिनाचोपेक्षितरिति ध्येयम्‌ । अन्ये तु-द्शात्रभृज-

वर्गोऽयं भुजत्रिज्यावधोनयुक । जिज्यावरगो भवेदेतन्नियतं नात्र संशय इति । गन्था-

नतरोक्तदिकव्णमव्यमहरण्ीजिना ज युकिस्लथा हि--अष्टादश्षभातस्यामानं ज १ |

क

रं (नि | 0
त्यो वतितिं
ति १. क.

ध ^ ५.५ ॥

न्र० दी ०-इदं द्िणं दशासभजः । या २ । अस्मादुक्तपरकरिणाव्यक्त ्नभ्यावर्मः याव ४
याति २ । अयं जिल्याक्मोण सम इति समरोधनात्पक्षो यात्र ५ याति
[र ध्रिवं १। |
अनयोधरूलार्थ॒चतुर्गणितौ त्रिज्यावर्गयुतो व्यक्तपक्षे चिज्याकतीषुषातो व्यक्तपक्ष तु
याव १९६ यान्नि ८ रिव ` १ अनयोर्मले तचान्यक्तपक्षमूं या ४ चि १ व्यक्तः
पक्षमूठं अिज्याङृतीषुषघातमूमनयोः पुनः समकोधनादाप्तं यावचावन्मानं मूलं भिज्यो-
नितं चतुर्भक्तमितीयमेवाष्टादङ्शभागज्येत्याहुः । लक्ष्मीदासमिश्रास्त॒ पञ्वविशशतिगुणाल्ि-
ज्यावर्गन्मूलं पश्वगुणाविज्यातुल्यं त्रिज्योनं चतुर्भक्तं चिज्यावगं इत्यतो नवरतिभागज्यासिद्धौ
चरिज्यावर्गस्य पशाषदािगुंणस्तद्‌ाऽ्टादक्चभागज्यासिद्ो तस्य को गुण इत्यनुपाता्यश्वगु-
णक इत्युपपन्नमुक्तमित्याहुस्तन्न । दशगुणकेनीक्तरत्या षट्‌विंशदंशाज्यासिदध्यापतेः ।
यज्ञ॒पञ्चदृशांराज्या गगनाङ्कनागा इति तरिज्याचतुर्थादादषिकाष्टादक्षभागज्या भवि-
तुमर्हति । अतो येन॒ गुणत्रिज्याचतुथीरोऽ्टादश्चभागज्या वास्तवा स्याच््ममाणं
यात्रत्तावत्पकल्प्याष्टाग्यक्ताष्टादङ्ा्ञिज्याया अस्या याति१ तत्वाश्विभक्ा असवः
,
कला वेति गणितप्रकरिणाष्टदश्षांङज्या तुल्यरूपेरामिः १०६२ साम्यकरणेन छग्ध-
गणकः १ । १४ । १०। अयं सेकः २। १४। १० । पञ्चानां मृटमतचिज्या-
कुतीषुघातान्मूलं सेकगुणगुणितगुण्य इत्यये रूपमितेगुणितगुण्येन चिज्यापितेन हान
श्यतुभ॑क्तः फलमष्टादश्ांशानां ज्योपपन्नेत्याहृस्तन्न । गाणितप्रकारणाष्टादञांशज्यायाः
सृक्ष्मत्वाभावात्तत्साम्यकरणसिंद्धगुणकस्यापि सृक्ष्पत्वामाषाद्स्य प्रकारस्य सष््मला-
नुपपत्तेः ॥ ९ ॥
अथेतरज्याज्ञानार्थमर्धेङ्िकज्यानयनप्रकारावुपजातिकयाऽऽह--कमोत्क
प्व व्याख्यातम्‌ ॥ १० ॥

अथोक्तरीत्या तत्संबन्विनाममीष्टरानां ज्या साध्येतिवरदना(न)गणितप्रकारेण ज्यान.
अनमुपसंहरश्चन्द्रवज्यया स्वकल्पितं ज्यानयनं प्रतिजानीते- तस्या इति ।

पूर्वा व्याख्यातम्‌ । एवमर्धेश्िकज्यासाघनप्रकारेणान्यज्यकासाधनम्‌ । सर्भे-
केकत्रिराशिज्याभ्य इतरस्वसंबन्ध्यभीष्टज्यानां साधनम्‌ । पुरै्हम्तलघ्वार्थभर-
दिभिरुक्तं नेतन्मत्कल्पितमिव्यर्थः । ननु पूर्वोक्तज्योत्पत्तिकथनेन तव को बोकर
इत्यत आह--प्रवक्ष्य इति । अथ पूर्वोक्तज्यासाघनं सूक्ष्मत्वेन कथयिष्ये ॥ ९६१ ॥

अथ प्रतिज्ञातं ज्यासाधनमुपजातिकयाऽऽह--त्रिज्येति ।

त्रिज्याभुजज्ययोघातेन चिज्यङृतिरेकमोना परत्र युता । तदर्धयोर्मूहे ।

शशक ` ` |

क

+न गोकाच्यये-

अ०ली०-भुभनल्ञिभस्या्ौक्षानां अया प्रथममूलम्‌। परं च भजयुक्ततिभस्यार्भाशानं
ज्या कोरि यद्धजज्ययोक्तप्रकारेण ज्याद्यमानीतिं तदूभुजज्यासबन्धिकोरज्या-
भित्य्थः । भुजज्यां कल्पयित्वा । एवमुक्तप्रकारेण ज्यद्रयम्‌ । कोस्चंशोन-
` यतमवत्यर्धेङ्ियोः कमेण ज्या स्याच्चकारात्तेभ्योऽपि प्रत्येकं ज्याद्वयमुक्तरीत्येति सर्वा
अभीष्टा ज्या उत्पादर्नीया सत्यर्थः ।. तथथा । शरुन्यभुजांरोभ्य उक्तरीत्या. पञ्चच-
व्वारिदंचानां ज्या 1 अस्याः सर्धद्ाविश ससाधसप्तषष्टयशयो्ज्ये प्रकृते षडष्टादरो ।
पषठासवमपश्रदरो । अष्टादशान्नतीयेक विशे । एकरा शिज्याऽ्टमम्‌ । अष्टमात्मोडशम्‌ ।
भोडराच्चतुर्थविरो । चतुर्थादरमचतुर्दशे । विरदाद्द्विती यद्वाविंरो । ददामात्सप्तद्रो ।
= श्तुर्दरात्प्चमेकोनाविशे । द्वितीयदिकादशत्रयोददो । दाविंदादेकनयोिशे ।
एवमन्यनापि रोध्यम्‌ । अभोपपत्तिः । भुजज्योनजिज्यारूपतत्कोऽ्ययत्रमज्यायाघ्ि-
ज्योत्कमज्यानिहते्दरस्य मूं तदार्धशचकसिञ्जिनी वेत्यनेन को्यर्श्चानां ज्यासाधने
भुजज्योनत्रिज्यायाश्चेज्यागुणने भजज्याघातोना्चैज्यावग्॑तदटमूं भुजोनव्रि-
भरूपकोटेरधश्चानां ज्या । अस्या वर्गस्तु मुजज्यानिज्याातोनस्य विज्यावर्म-
स्यार्थमनेन समच्छेदविधिना जिज्यवर्गो हनः । कोस्यधाशानां कोण्ज्यावगो
भजज्याचिज्याघातयुक्तस्य चिज्यावर्गस्याधमस्य मूढं कोस्यर्धौशानां ये कोटयंशा
भुजांसोननवतीनामर्धोननवतिरूपा उक्त्यत्या भजांशयुक्तनधतेरर्धत्वेन परिणतास्तिषां
ज्येतयुपपन्नं निज्याभृजज्याहतिहनयुक्ते इत्यादि ॥ १२ ॥ `
अथाभीष्टमजांशद्यान्तरार्धोश्चानां ज्यानयनमुपजातिकयाऽऽह--यदोज्ययोरिति । `
स्वाभिमतयोभजज्ययो्दन्तरं तद्भुजसंबन्धिकोरिज्ययोश्च यदन्तरं तयो-
रन्तरयोर्वयोर्योगस्य पलं तस्यारधभृजयरन्तरार्थौश्चानां जीवाः स्यात्‌ । एवमुक्त-
प्रकारेण कोरिल्याप्रकारेण चनिकधा जीवा । सर्वौः प्रकारान्तरेण भवन्तीत्यर्थः ।
परस्परभरजज्याभ्यामनेन प्रकारेण सिद्धा अपि पुनः सिध्यन्तीत्यनेकयेत्यनेन सूवि-
तम्‌ । यथाहि । शन्यत्रिज्यामितभजज्याभ्यामुक्तप्रकारेण दादरी ज्या । अस्याः
षष्ठी तत्कोटिज्याऽष्टाद्ञी । अस्या नवमी तृतीया । कोटिन्यायाः पशदरी । एक.
विं्षी । अष्टमात्वोडशं चतुर्थं॒विंशमित्यादि । ननु कमोऽषटमज्याकृतियोगमूलादलं
तदधकषिकसिञ्जीनी स्यादित्यनेनोक्तप्रकारस्य तुल्यत्वा दभुजज्ययोरन्तरं . कोटिज्ययोश्चान्तरं
यथायोग्यं भृर्जाराद्वयान्तरां शानां । . कथमन्यथा तद्गयोगपदद्टस्य तदशांशान्तरार्थीश-
जीवात्वसिद्धिः । न चेष्टापत्तिः । ज्योनकत्रिज्याया उत्करमज्यात्वेन भुजज्यान्त-
रस्य कोर्ल्यान्तरस्य वोत्कमल्यात्रािद्धिः । एवमेव तयोः कमन्यात्वाभावः । अन्यथा

न्तराधिनासुक्तप्रकरिण ज्यासाघने भजज्ययोः कोटिन्यये(श्वान्तरयोस्त॒ल्यत्वेन कभो- `
तक मज्यात्वाकस्भवः । न च स्वेरीतरांश्ानां ऊमोत्करमज्ययोस्तुल्यत्वाभोवात्‌ । नहि.
भृजकट्यशयारन्तर ,.....,..तमेव नियतं येन तदपपत्तिरिति तथा च
भृजकेटिज्यान्तरमभ्यामतत्वादुक्तज्यासाधनमय॒क्तमिति चेन्न । तदन्तरयर्वगयोगस्य `
तेद्न्तरक्रमात्करमज्यावगयागसमत्वदक्षतेः । अन्यथा . तन्मूलदलस्य तदरधाशज्या- `
समलत्वोपलम्भानुपपततेः । भिन्नराशियुगयोधर्गथोगस्य समत्वोपलम्भाच्च । अथां र्षि
२। ९ व ४ । ८१ योगः व्व । राशि ७ । ६ कयिगः ८१.
्िष्ट्याकर्णे एव मुनकोरिज्यारूपञुजकौस्योरनेकत्वनिश्वयाच्च । अनोपपत्ति। `
व्तन्तर्मध्यसूत्ात्स्वाभीषटपरिषिपदेशचपर्यन्तं मुजज्ये तत्कोरन्यिे यथोक्ते स्कल
देये । तत्र ठुुजज्योना चहद्भुजज्या तदन्तराशसिद्धभोगखण्डरूपा . मुज ‹ कोटि
ज्यान्तरं कोटिः । तद्वर्गयोगपदं कर्णो भुजकोरिज्यागरसंपातसक्त परिधि यारन्त्धन
तदन्तरभागानां सपर्णज्या तद्धं्चानामर्धज्येति यदहोज्थयोरन्तरमित्याद्चण्नम्‌ ॥ १९ ॥

अथ कोटिभुजांशान्तरारधीजचानामुक्तप्रकारेण ज्यासिद्धावपि ठफभूतकारान्ता तञ्जानं
प्रकारान्तरप्रतिज्ञां चोप्जातिकयाऽऽह-दोःकोरिजीवेति ।८“ |

भृजज्यातत्तंबन्धिकोकज्ययोरन्तरवगार्धपदं मजनेस्वशान्तराधदाना ज्या स्या-

दित्यर्थः । अनेन केवटेनाऽऽनयनेन पर्वप्रकारवत्छनीवासिद्धिस . स्यादिति कौत्‌-

हटादिदुमानयननं मुजकोरिज्याभ्यामक्तमिति ध्येधम्‌ । ननन्प्रकारेण ज्यासाधन
स्थूरम्‌ । मूलस्य निरवयवत्वेन स्ैत्रालाभात्षावय््वं च॒“ूलस्य सक््मत्वानिश्वया-
दित्यत आह--वक्ष्य इति । अथ पूर्वोक्तप्रररेषु .शूरग्रहणसभावनया स्धूरत्व
` यदच्येत तहिं समनन्तरमेव मूलगम्रहणं ना, अपिशम्दाज्ज्यासाधनं . वक्ष्य
कथयिष्ये । अग्रोपपत्तिः । भजज्यां तोरेज्यां च भजज्या प्रकल्प्य तत्का
= टिज्ये च व्यत्ययेन भुजज्ये । तेल्तरे भजकाटज्यान्तरतुल्य । तदर्मयोगस्त्व-
न्तरवरगो द्विगणोऽस्य मखदलं कोरिनांशान्तरार्घाश्चानां ज्या । तत्र पूवमेव वर्गेण
वर्गमित्युक्तत्वाद्धकरणार्थं॑चत्वासे , हरस्ततो दरयपवर्तनेनान्तरवगमूखवरं कोटिज्ये-
` व्युपपम्म्न । वृत्तान्तः पूर्ववद्धनकोटिज्यान्तरतुल्ये भुजकोटिजात्यत्यसचे परिध्यासनन-

॥ि प्रत्यक्षे इति. नानुपपन्नमेतत्‌ ॥ १४ ॥
अथ प्राज्ञां तर्यद्र्धनप्रकारमिन््रवज्रयाऽऽह--दोज्याकृतिरिति।
` भजज्यावर्गन्निज्यर्थैन भक्तः । फलोना चिज्या भृजकोस्यदान्तरादाना ज्या स्यात्न \ `

४

4४८ गोछाध्याये-

भ०्टी०-ननूक्तप्रकारेण जीवानामसिद्धिरव । मूरभूतज्याचतुष्कमध्यस्थितभुजकोटिज्य-
भयामेकद्विराक्िसंबन्धिन्यामेकराशिज्बाया एवोक्तश्रकारिण सिद्धेः । अन्ययोभ्ंजकोरिज्ययोर-
ल्षानादित्यत आह-ज्याधानीति । अत्र ज्योत्यत्तौ स्ियमाणायामवमुक्तप्रका-
रेण कानिचिज्ज्यार्धानि भवन्ति न सर्वाणीति कोतुदलाज्ज्ञातभुनकोरिज्याभ्यायुक्तं
तदुन्तरभागनज्याज्ञानभित्य्थः । तथा च चिज्योत्करमज्यामिहतेरित्यादिना तदधीशज्या
साध्या । ततस्तत्कोरिज्या ताभ्यां भुजकोटिज्याभ्यापुक्तप्रकरिणान्तरभागज्या । अस्याः
कोरटिज्या । आभ्यां ` पुनरन्तरभागज्या । यत्रान्या न सिध्यति तत्र भजज्यायाः
ेटिज्याया वोक्तप्रकारिणार्धौदाज्या । तस्याः कोंर्िज्या । ताभ्यामन्तरभागज्येति
पुने, पनयथावसरमुक्तप्रकारेण कानिचिज्ज्या्घानि सिष्यन्तीति नाक्षद्धरि

\ किरद्धरिति भावः\ अन.
पपक्ति५

\ दोःकोटिभागान्तरज्याज्ञानार्थं तद्न्तरमागकोस्यंशानामुत्करमज्या साच्या । उक्करम

ज्ानबिन्धया दोःकोस्यैश्चान्तरमागज्यात्वात्‌ । तत्र भृजश्चिननवतयः कौस्येश्ाः । एते

मजीभीना चन्तरभागा इति द्विरुणमुजांसोननवतिरूपा भजकोस्यन्तंशाः । एते

नवतिष्दारतदन््शचाना कस्या द्िगुणभजांश्रूपा एषामु्रमज्या साध्येति फारि-
तम्‌ ॥ त्मैतदुर्धशज्याया गजज्यारूपाया्चिभ्योःकमज्यानिहतेदरस्य मूरुमित्यनेन
दविगुणभ्रनांशोत्कर मज्यानिज्यघातार्षमूरत्वेन ज्ञानाद्रपरीत्येन भजज्यावर्गो द्विगुण-
लिज्यामक्त इति पर्थवसितेनो्कमज्याद्विरणभजां शानाम्‌ । तत्र॒ द्वयपवतैनादोर्ज्या-
ऊति्यासदकाधभक्तेति सिद्धम्‌ \ तदूनत्रिज्याभजकोरयश्षानां ज्येत्युपपन्नं रन्ध-
तिमोर्व्या विवेरेणेत्यादि ॥ १५ ॥

ननूक्त साधनेभ्यद्चिमागान्तरेण व्यादिभागूनां ज्या सिध्यति तदन्तर्गतसपूर्ण-
भागानामित्यतोऽयपू्वज्यासाधनोपजीन्ं तदुत्तरं तत्प्सङद्गा्टघुभूतप्रकरिणाऽसेमतचतु-
वतिजीवानां साधनं चानुष्टुप्पन्केन.;ऽह--स्वगोद्धष्विति ।

भुजज्या स्वकीयेन नवषटपर्चरसादेष्‌ हीना कायां । गरहीतभुजल्यासंब-
न्धिकोरिज्या दाभिर्गेण्या । च्रिसप्तत्यधिकपञ्ातभक्ता कार्या । तदैतत्कलये्योगोऽ-

\.

ग्रजीवा । यदेक्लानां भुजज्या गृहीता तरदृशामांरसंस्यापितांद्ानां ज्या स्यात्‌ ।
अन्तरं तत्फलयोरन्तरं पव॑सिञ्जिनी । गृहीत भग्ज्यासंबन्ध्यंलेभ्यः पूर्वं याँऽश-
संख्या तत्संमितांश्चानां ज्या स्यात्‌ । उत्तरयति प्रथमज्येति । एवं पूर्ण
भृजज्यां च कोरिज्यां च प्रकल्प्योक्तरीत्याऽऽनीनफलयोरेक्यं प्रथमांशस्य ज्या
भवेत्‌ । उदाहरति--षष्टिरिति । अष्टत्रिस्रागरगुणमितायं चिज्या्या, प्रथमा
शस्य षष्टिमितोक्तप्रकारेण भजज्याया अभानात्कोटिज्यायाश्च परमत्वात्कोटिफरुस्थैव

भ्योतपिवासन । १४९

मन्दी०-सत्वात्‌ । कोटिफटं चोक्ततरिज्यावशात्पश्ि । ततः प्रथमञ्यासिद्धयनन्तरं ततः
प्रथमज्याया अन्या अश्घद्वयादीनासुत्तरोत्तरमुक्तप्रकारण ज्याः साध्याः । प्रथम-
ज्यायाः केोटिञ्या साध्या । आभ्यामगसिञ्चिनी । अस्याः कोटिज्या । ततो
। भुजकेटिज्याभ्यां तद्मज्येत्यादिनवतिनवाततिसंख्याकाः ज्याः प्रत्यञ्चं स्युः ॥
एवमेव चिज्यां भुजज्यां कौरिज्यां शून्ये प्रकट्य पृ्सिञ्जिनी साध्या । सा,
` एकोननवत्यशञानां ज्या । अस्याः कोटिज्या ॥ जभ्यामष्टशीत्यंलानां पृञ्ज्या
ज्या । अस्याः कोरिज्या । भुजकेटिज्याभ्यामितस्त्पूवन्येत्यादि वा प्रति
भागं नवतिसंस्याका ज्याः साध्याः । षिनिरक्तं चिज्याक्त्या । तदतिरिक्तविज्या-
कल्पेनेऽय॒क्तप्रकरिण नवतिसेख्याकाः प्रत्ये ज्याः प््यायतिरिक्तिः

कि

सिध्यन्तीति स्पष्टं सूवितम्‌ । एतेनोक्तप्रकारेण साधनमुक्ततिज्यायाम्‌ ॥

तवतिरिकविञ्यायां सुधीभिः स्वबुष्ध्योक्तमिन्नगुणहराम्यामुक्तरीत्याऽऽनयने काथ नोते

प्रकरेणति निरस्तम्‌ । उक्त्रकारण स्त्र त्िज्यायां तत्सिद्धेरुपटम्भात्‌ । अन्यथा

भ

षषटयदेशस्य व्यर्थत्वापत्तेः । नन्वेवं नवतिज्यासाधनमेव लाघवाचुक्तं चतुनिशति-
जीवासाधनं त॒ पूर्क्तपरकारावगम्यत्वाद्गुरभरतमित्ययुक्तनित्यतथ्चतुिदतिज्यासधनमुक्तरी-
| त्यावगतरघुप्रकरेणाऽऽह--कोटिर्जविति । कोटिन्या शतगुणा । एकोन््रिंशद्‌ि-
कसार्धसहस्नभक्ता । ततः कोटिज्यासंबन्धिभजज्या स्वकीयेन सप्तषछ्यधिकचतुः-
क्षतद्७भागेनोना । तयोगसंमिता । तयोरानीतकोरिमुनफल्योरेवयतुल्या
तदुग्रज्या । येषामंरानां म॒जज्या तद॑साः पदोनचतुष्टयांशाधिका यंडला भवरत
तेषां व्यत्यर्थः । तयोरानीतयोः काटिभुजफलयोरन्तरं च समुच्यं पुत्रि"
ञ्िनी । भजभागाः पादोनवचतुष्टयांशोनतया ये भागास्तेषां ज्या । अपिः समु
ये । चतुर्विङतिजीवासाधनमुक्तरीत्या योजयति--तच्वदस्ना इति । एवं पूर्णं
दोज्यौ चिज्यां च कोरिज्यां प्रकल्प्य प्रथमज्या तयोक्तरोत्या पादोनचतुष्टयांशा
नाम्‌ । सा तत्र गजाभ्विदाधिमिततरिज्यायां तच्वदस्चा सरूपसंपांशोनाः सिद्धाः ।
यथा कोषटिज्या ३४३८ तगुणा ३४३२८०० गोदस्रतिथिभाजिता फट, २२४
शेषं १३०४ हरच्छद्धं . तच्वदस्नाः । अनयोयेगि हरतुल्यहेरेणेको म्यत इति
तच्वदरसरयो भक्तः फं किचिदूनाः सतत ६ ॥ ४७ । ४४ । स्वल्पान्तरात्सक्ता-
द्गीक्ृताः । अतः सपताशोनास्तक्वदस्रा उक्ताः । एवमुक्तरयत्या ज्याप्रम्परया प्रथ
माया दितीया द्ितीयायास्त॒तीया तस्याश्चतुथात्यादियीगेन त्रिज्यातुल्यभुज-
णेने ७ । वीत्य वियोगेन तत््रयोवि्षी द्ाविशीत्यादि ज्याशिद्धं पूय |

१५९ गोकाध्याये

भन्टी०-चतुविद्यतिरस्याक।ः प्रज्चीनोक्ता ज्या काषवास्कारान्तरेभोत्पन्ते । पूर्वमत्वा-
दतत १६ । १.७ ॥ १८ ॥ १९ ॥२०॥
अथाच्रोपपत््यवगमार्थं ज्याभावनया ज्यासाधनप्रकारमभीष्टत्ज्यासुरोधेन ज्यास.
धनं च पाटीस्थज्यासाधनोपक्षं चानुष्पुपञ्चकेनाऽऽह-चापयोरिति ।
अभीष्टयोरंद्चायात्मकृनचचापाधयार्ये भुजज्ये ते मिथः परस्परं कोटिज्यया गुणिते ।
भयमर्थः--इषटाश्षयोर्भुजज्य केरिज्ये च स्थाप्ये \ ततः प्रथमा भुजज्या द्विती-
यकोटिज्यया गण्या । द्वितीयभजज्या प्रथमकौटिन्यया गण्येति । उभयत्र तिज्यया
भक्ते तयोस्तदागतफटयोर्योगः । ययोश्चापयोरंशायात्मकयोर्भुजज्ये गृहीति तयोरंशा-
यात्मकयेोश्चापयो्यागमितक्षायात्मक चापस्य भजज्या स्यात्‌ । अचर भजपदं कोरि.
ज्यावारकं मन्दीर्थितिं ध्येयम्‌ । तयोयगतफलयोरन्तरत॒ल्या मूरभजज्या संबन्ध्यं
शाद्यत्मकव्वापयोरन्तयपितांशायात्मकचापस्य जीवा स्यात्‌ । ननुक्तप्रकरिणेकसाधैक-
गारिज्ययोरसिद्धिरत आह~-अन्यजच्यासाधने इति । श्यं चापयोरि्यादिसाधानुष्टभोक्ता
ज्याभावना ज्याज्ञानक्षोदरूपविशेषप्रकारासिका । सम्यक्-सृकष्मा । अन्यज्यासाधने ।
एक सार्धकरारिज्येतरज्य साधननिमिनं, उदितोक्ता । भैकसा्धेकराशिज्ययोरपि साध.
नाथमुक्तेति न क्षतिरिति भावः । ननृक्तज्यासाधनं दिविधं भावनया कथं संगू-
ह्यत इत्यत आह--समासमावनेति । एका प्रथमा । तयेरैक्यरूपा समासभावना
` योगमादना । योगत्वात्‌ । अन्या द्वितीया । तयोरन्तरसंमितेति सान्तरभावना<न्त-
रस्वात्‌ । अतो भावनादविध्याचकारादुक्तञ्यानयनयोस्तथा भावनात्वम्‌ । तथा च
भावनया द्विविधमानयनं युक्तमेव . संगृहीतमिति भावः । अनेनार्धनैतदुक्तञ्यानयनयो
` सवोक्तवीजान्तगतवगप्रकर तिनिरूपणान्तगतकनिष्टज्येष्ठपदसमासान्तरमावनाभ्यां--
वज्याभ्यासो उयेष्ठरष्वोस्तदेक्यं ह्रस्वं ठष्वोराहतिश्च प्रक्रुत्या ।
्चण्णा ज्यष्ठाभ्यास्तयुग्ज्ये्ठमूलं तत्राभ्यासः क्षिपयोः क्षेपकः स्यात्‌ ॥
हस्वं वज्याभ्यासयोरन्तरं वा छन्ध्योर्घातो यः प्रत्या विनिघ्नः । `
चातो यश्च ज्येष्ठयोस्तद्धियोगो ज्येष्ठं क्षेपोऽवापि च क्षेपघातः ॥ इति । `
निरूापिताभ्यां ऋमेणोपपततिरस्तीत्याचार्यैः सूचितम्‌ । तथा हि । भुजज्यावरगो-
नाल्िज्यावरगान्म्रङस्य कोरिज्यात्वाद्‌च वर प्रकुतिविषयत्वं कुत इति चेच्छृणु । `भुज-
` ज्यावर्गोनवनेदिष्ाद्ुजज्यावर्गस्य्णैत्वं सिद्धम्‌ । तेन स्वतो वर्गस्र्णत्वासिद्धया विना
कणाङ्कशुणनमजने तर्यर्णत्वामंभवाच्चर्ण तस्य॒ गुणकोऽस्तीति सिद्धम्‌ । स तु

५

` केवलमजवगेद्िशादेक संख्याक एव । एवं भृजवगोनत्वेन तरिज्याव्गेहिशालिज्यावरस्य

त्योतसत्तिवासना। ३५१

भ °दी०-कषेपकत्वसिद्धिः । तथा च भुजज्याया वर्गं कणैकुणितन्निज्यावगीयुतस्तन्मूं :
कोरिज्या ज्येष्ठपद्रूपाऽर्थाद्भजज्या कनिष्पदरूषा । `
इष्टं हृस्वं तस्य वगः प्रकुत्य श्चण्णो यक्तो वर्जितो वा स. येनं ।
मलं दयन्क्ेपकं तं धनर्णं॒मूटं तज्ञ ज्येष्ठमूल्ं वक्ष्न्ति ॥
इति वर्गपरकृतिस्वरूपप्रतिपादनात्‌ । प्रक्ृतिरत्र वर्गस्य गुण इति ध्येयम्‌ । अत
एव कोटिज्यानयने वर्गप्कतिविषयत्वसूचनार्थमेवाऽऽ्चिरवगपकृतिसमाप्त्यवसरे-
` कणेः पश्चमिः क्ष्णः को वर्गः सेकविकषतिः ।
वर्गः स्याद्द चे्ेत्सि क्षयगप्रकृतौ विधिम्‌. ॥ .
इत्युदाहतम्‌ । तस्माद्भुजज्याकोटिज्ययोः क्रमेण कनि्ज्यष्टपदरूपत्वाद्‌
हस्वज्येष्ठक्षपकान्न्यस्य तेषां तानन्यान्वाऽधो निवेश्य क्रमेण ।
साध्यान्येभ्यो भावनाभिर्बहूनि मूलान्येषां भावना प्रोच्यतेऽतः ।
तदुक्ततवाच्चल्यात॒ल्यसमासान्द्ररमावनाभ्यां परम्यस्या बह्व्यो भेजज्यास्तत्कोटि-
ज्याश्च भवन्त्येव । तथा च भुजज्याकोटिज्याज्रिज्यावर्गाणां कनिष्ठज्येषक्षपरूपाणां
पद्धक्त्योरायद्धितीयपदप्रथमाक्षरोपरक्षणपूवकमसंकराथ न्यासः ।
| आण्मु १ आण को १ त्रिवि १]
दवि भु १ ह° को १ रिव १। |
अज वज्रस्य तिर्यक्प्रहारस्वभावत्वाज्ज्ये्ठरष्वोस्ि्ोगुणनम्‌ । तेन प्रथमक-
` निन द्वितीयं ज्येष्ठं गणनीयम्‌ ब्वितीयकनिष्टैन प्रथमं ज्येष्टं गणनी-
मिति प्रकृते “ चापयोर्ियोदृज्यिं मिथः कोटिज्यकाहते “ इत्युपपन्नम्‌ ।
अनयोयोगोऽन्तरं वा हृस्वम्‌ । ज्येष्ठ॑त॒ प्रकृते भजज्याघातोनः कोटिज्याघातः
` योगकनिषटसंबन्धि । अन्रकनिष्ठसंबन्धि ज्येष्ठ तु भुजज्यावातयुतः केोटिज्याधातः ।
क्षेपस्तूमयज चिज्यावर्गवर्मं इति मावः । नातः सिद्धः । एते कनिषटज्येष्ठे -तिज्या-
वर्गवगषेये सिद्धे इति सर्वत्र भुजकोटिज्ययोच्चिज्यावगक्षेपसंबन्धत्वात्‌ ।
इष्वर्गहतः क्षेपः केपः स्यादिष्टमाजिते ।
मूके ते स्तोऽथवा क्षेपः श्चण्णः श्चुण्णे तदा पदे ॥

इत्यनेन भावनासिद्धकनिष्ठज्येष्ठे विज्याभक्ते चिज्यावर्गक्षपसंबन्धिकनिषटज्येहे भज `
कोिज्यारूपे भवतस्तत्र मुजज्ययोः प्रस्परकोटिज्याशुणितयो्योगान्तररूपे हस्वे जिज्य-
भक्ते निज्याभक्तयोर्तयोयीगान्तरे वा कनिष्ठे । अनयोस्त॒ल्यत्वेन चनिज्याभक्तयोस्त-
योर्योगान्तरे करमेण समासान्तरमावनासंबन्धिकनिषठे चापेक्यान्तरतल्यभलयोज्ये । समा-
सान्तरमावनाम्यामुत्पन्नत्वात्‌ । एवं भृजज्याघातयेच्रिज्यामक्तयोरन्तरयोमौ कमेण ज्ये

१५६ गोढाध्याथे-

अज्दी०-तत्कौरिज्यारूये वक्तुमुचिते अपि गौरवाडधपक्षिति । छाधवाद्धजन्यावर्गोनालिज्य-
वर्गान्मरस्य कोरटिज्यातेन ज्ञानात्‌ । भावनोपपत्तिस्तु गुरुतरङ्कष्णगणकरवितायामाचा-
यबीजटीकायां सबोधा । यथा हि-तत्रासंकराथमायद्वितीयादिपदप्रथमाक्षरोपरक्षणपूवक

¢

जकरिया छिख्यते । यथा-कनिष्ठज्येष्श्चेपाणां पड्क्त्योन्यांसः जाक १ आज्ये १ आक्षे १
द्विक १ द्िज्ये ९ हके १
इष्टवर्गहतः क्षिपः क्षेपः स्यात्‌ 2 इति कक्ष्यमाणसूनक्तेन ' क्षेपः श्चुण्णः क्षण्णे
तदा पदे 2 इत्यनेन प्रकरिण परस्परज्येषठपिष्ठं प्रकत्प्य पडवत्योजताः कनिष्ठज्यषक्षेपाः
दिज्येऽ आक १ दिज्ये० अन्ये १ दिच्येव० आक्षे १।
आज्ये° द्विक -१ दिज्ये° आज्ये १ | आन्येब° | वकष १।
अ्रोर्वपडन्तौ द्वितीयज्येष्वर्गगुणित आययक्षिपोऽस्ति ॥ तच द्वितीयज्येष्ठव-
न्यथा साध्यते ! दितीयकनिषठवर्मः प्रकृतिशणो दवितीयक्षेपयुतो जतो द्विताय
जयेष्व्गैः । द्विकव० प्र १ दक्षे १1 अनेन गुणित आक्षेपो जातः सण्डद्र-
यात्मकः क्षेपः । दिकव० प्र० आक्षे १ द्विक्षे अक्षेद । अत्र प्रथमखण्ड आयक्षेपोऽन्यथा
साध्यते । य्येष्व्गे हि खण्डद्वयमस्ि । प्रकृतिगणः कनिष्ठवर्म एकम्‌ । ्षपोऽपरम्‌ ॥
तत्र ज्येहवर्गाद्करृतिगुणे कनिष्टवणं शोधिते क्षेप एवाषरिष्यते । अत आयकनि-
हवर्गः प्रकृतिगुण आदयज्ये्वर्गादपनीतो जात आयः क्षेपः । आकव० प्र १
आज्येव १ । अयं प्रकृतिगुणेन द्वितीयकनिष््वर्गेण गुणितः सन्धृतक्षेपा्खण्डं
भवेदिति जातमायं खण्डं खण्डद्रयत्मकम्‌ । ` `
द्विकव० प्र आक्रष० प्र १ द्विकव प्र अन्येव १ ॥ `
अत्र प्रथमखण्डे प्रत्या वारद्रयं गुणंनान्नातं प्रकतिवर्गेण गणनम्‌ । वथ
सति जातं प्रथमखण्डम्‌ । दविकव० आकव० प्रव १ । एवमूर्ध्वपडक्तौ जातः
तरण्डजयात्मकः क्षेपः ।

अनयेव युक्त्या द्ितीयपडक्तावपि जातः खण्डतरयात्मकः क्षेपः ।

द्वक्व० आक्द० प्रघ १ आक््व० प्र द्विज्येव १ द्िक्षे० आक्षे १
एवं पद्क्तिद्रये जाताः कनिष्ज्येष्ठपदश्चेपाः ।

दिज्ये° आफ १ ˆ दिज्ये° आज्ये १

आज्ये° द्विक १ द्िज्ये° आज्ये १
दिकव० आकव० प्रन १ द्विकव० प्र० आज्येव १ दक्षे आक्षे १
हिकव० आकषण प्रघ १ आक ० प्र दिज्येय १ दक्षे जि १

ज्योत्पत्तिवासन । १५६

भतठी ०-अन ज्ये्टष्वोरेकोऽभ्यास ऊध्वैपङ्को कनिष्ठम्‌ । अपरोऽभ्यासो द्वितीय-
पड्तौ कनिष्ठम्‌ । ज्येष्ठं तूभयत्र ज्येषठाभ्यासरूपमेकमेव । अत्र प्रत्येकं वज्ना-
भ्यासस्य कनिष्ठत्वकल्पने श्चिपो महान्‌ स्यादित्याच्थैरन्यथा यतितम्र । तयथा-- `
वज्नाभ्यासयोगः कनिष्ठं कल्पितम्‌ । दिज्ये० आक १ आज्ये० द्विक १। अस्य वर्गः ।
दिज्येव० आक्व १ द्विज्ये० आक० आज्ये दिक २ आज्ये
दिक्वि १ । |
| प्रकृतिगुणः ।
द्विज्येव०्आकव० प्र १ द्विज्ये०आक०न्ये°द्विक० प्र ९ आज्येव द्विक श्र १।
अयं केन क्षेपेण य॒तः सन्मूटद्‌ः स्यादिति विचायते । तव्रास्य खण्डद्भयम्‌ ।
एकैक वज्नाभ्यासजच्येषठवर्गतुल्यमेकम्‌ । हेषमपरम्‌ । तत्र॒ कनिष्ठवर्गः प्रकूतिगुणः
्षेपञ्चतो ज्येष्ठवैः स्यादिति जातो पडक्तिदधये ज्येष्ठवर्भौ ।
दवज्येव० आकव० प्र १ द्विकव० आक्रव० प्रव ९ द्िकव० प्र० आज्येव १ दिक्षे०° अक्षि १।
आच्यव० द्विकव० प्र १ द्विकव० आकष ० प्रव १ आकव०प्र° द्विज्येव १ दिक्ष० अक्षि १।
पडक्तिदरयेऽपि ज्येष्ठाभ्यासटक्चणस्य ज्येष्ठस्य त॒स्यत्वादेतो ज्येष्ठवर्गवपि तस्याव ।
` तृतीयो ऽयमपि । द्विज्यव० आज्येवे १1 अथ वञ्जाभ्यासयोगरूपकल्पितकनिषटस्य वगंल-

~
[क

` कतिगणादस्मात्‌
दिज्येच °आकव णप १ दिज्ये<आक० आज्य० दिकण प्र २। आज्येवल द्विकेव प्र १।
ज्येष्ठवगदयेऽपि प्रथक्रपृथगपनीते शेषं तल्यपेव ।
दिज्ये° आक ० आज्ये दिकू० पर २। आक्वण द्विकव० प्रव १। आक्षे द्विसे १।
इदं सओोधितेन ज्येष्ठवभ॑ण पुनय॑दिं योज्यते तहिं कल्पितकनिंष्ठवगः प्रकृतिगुणो
यथास्थितः स्यात्‌ । अथायमपि ज्येषठवरैः । दिज्येव ° आज्य १ शोधितेन सम
इति । अनेन योगे जातः कतिपितकनिष्ठवर्मप्रतिगणः । द्विज्येव० आस्यव १
दविज्ये आक० आनज्ये° द्िक० "प्र २ । आकरव० द्विकव० प्रय १ ! अक्षेण
क्षे ९। ।
अस्माल्क्षेपयातेन य॒क्तात॒ ‹ पतिभ्य आदाय पदानि ` इत्यादिना पद्मि
द्िज्ये< अन्ये १ आकण ह° प्र १ लभ्यत इत्युपपन्नं ८ रष्वोराहतिश्च
ग्रक्रत्या ्चुण्णा ज्येष्ठाभ्यासय॒ग्ज्यषटमृहम्‌ ` इत्यादि । एवं वज्नाभ्यासयोरन्तरं
कनिष्ठं ॑प्रकत्प्योक्तय॒क्त्या<न्तरभावनोपपत्तिरपि द्रष्टव्येति । एतन केनचिद्ध्‌वनाभ्रकार
` उपरुन्धिरेव वासनेत्युक्तं तस्स्वान्ञानवस्चादित्यवधेयम्‌ । अथष्टवर्गहतः सेषः श्षेष्‌;
स्यादिति सूत्रोपपत्तिस्तु तेजग्ररुभिरेवोक्त । सा यथा ।
(ऋ

मरठीऽ-वर्गराशिर्वगेण गमितो भक्तो वा वगैत्वं न जहातीति सुप्रसिद्धम्‌ । भक्ते

कृनिष्ठवभः कव . १ प्रकरतिगशणः क्षिपयतेो ज्येष्ठवर्गो भवतीति, जातो ज्येष्ठवंगः कच०
प्र १ क्षे १1 अथोभयोरपैष्टवगीण गुणितयोन्यांसः।
इव ० कव १ इव०. कव० प्र १ इव० क्षे १ ।
अत्रकनिषठज्येषटवर्गयोरिषटवगेण गणनात्तत्पदयोरिषठमेव गणकः स्यात्‌ । यतो येवे-
्वर्गकनिष्ठव्गाहतिः स एव कनिष्ठहतिवरभः। एवं ज्येष्ठवेशऽपि । इष्टकनिष्ठाहतिवगस्य पदं
खिषटकनिष्ठाहतिरेव स्यात्‌ । एवं ज्येष्ठवगस्यापि । अथात्र षेपकिचारः । प्रक्ुतिगुणस्य
= कृनिष्ठव्गस्य केवहज्येषठवर्गस्य च यदन्तरं स॒ हि क्षिपः । प्ते च तदन्तरा
` मि्वर्गहतः पू्वक्षेपः । एवमेवेषटवगेण कनिष्टज्यष्ठवर्भयोर्हरणेऽपि । तदेवमुपपन्नमिषट- `
बरगहृतः क्षेप इत्यादीति तत्वमाचायाभिमतम्‌ । कथमन्यथा समासभावनां चेकै-
तव्यायत्रोक्तं संगच्छते । केचिन्न चिज्यान्यासार्थेन. वृत्तं कतां समचतुर्भागाङ्कितेन
पूर्वापरा याम्योत्तया रेखाः कार्याः । तत्र वृत्तचतुर्थशे पूर्वापररेलातोऽवहद्धजज्य
ज्याकारा सब्यक्रमेणाङ्क्या । तदुम्स्पष्टपरिषिगप्रदश्ात्केन्द्रपर्यन्तं चरिच्यामिता रेखा
कयां । तस्याः पुनस्तत्पव्‌ एव ठघुभुजज्या्ैज्याकारा सव्यक्रमेणाङ्क्या । तद्ग्र-
स्ष्टपरिषिषदेशत्केन्द्रप्यन्तं चिज्यामिता रेखा कायां । पूर्वापररेखाते ठचेभज-
` ज्याग्परिधिप्रदेशयोगचिद्पर्यन्तमर्ज्याकारा रेखा चपिक्यभुजज्या सा भृमिः । रधूमजज्या `
सधनः । षुभृजज्यामूलचापैक्यभजन्यामटयोरन्तररेसा व्रहद्धनज्यातल्या प्रत्यक्षप्रना- `
णक्रमता बह्धुजः । ख्वश्चजस्यामूलाद्धूमपयन्त रम्बस्खा टठस्व इत्तच्छर्भारका-
कारत्रावाधायोगो भूमिरिति तज्जञानार्थमावधि साध्ये । तत्र॒ त्हद्धनज्या
भजस्तन्मूलकेनदरान्तरं पूरवापरेखायां कोरिज्यातुल्यं कोटि केन्द्रबहद्धज- `
` ज्याग्ान्तरं त्रिज्याकणं इति क्षे्राल्तिज्याकणे. व्हद्धूजज्यासंबन्धिकोरिल्या कोरि.
स्तदा रघुभजज्याकर्णै का कोटिरित्यनुपातेन ठम्बभूमिरंयोगाहघूभजन्याग्पर्यन्तं
-भूखण्डं कोटिरन्धाऽधवाधा । एवं रघुभुजज्या भजस्तन्मूलकेन्दरान्तरं कोरिन्या कोरि.
ठशमुजज्याभरेन्द्रान्तरं जिज्याकर्णं इति क्षेत्र चिज्याकर्णे ठघुभुजज्यासंबश्धिकोरिज्या `
केोटिस्तदा बहद्धजज्यामितवृहदमुजज्यातुल्यकर्णे कैत्यनुपतेन रम्बभूसंयोगा्चा-
पैक्यज्यामृटपर्यन्तं भ॒सण्डं कोिर्बहदाबाधा तयोयोगश्चापैवय ज्येति सिद्धर्‌ । अथ
त्रिज्यवतते वहद्धजज्याधज्याकारा सन्यकरमेणाइक्या । तक्कणैरेचाया रघुभुजन्याऽप-

भव्येन द्या । तवुगकन्द्ान्तरे जिज्याभिता रेस तद्रस्युष्टपरिषिनेरप्यन्तं पूर्वापर

न्योत्पत्तिवासना । १५५

भण्दीश्-साया अर्धल्यासन्यक्रमेण सा चापान्तरज्या । तज्जञानार्थं शुभुजज्यामूात्‌ ,
ुर्वापररेखापर्यन्तमूर्घ्वा रेखा कार्या । सा कोष्विापान्तरल्या मूलटघुमजज्या मू.
` योरन्तरं बहदभुजज्यामितं प्रत्यक्षप्रमाणावगतं कर्णं इति क्षेत्रस्य तरिज्याकर्णे लघुभु
जज्यासंबन्धिकोटिज्थी कोटिस्तदा चहद्धजज्याकर्णे केत्यनुपानेन कोश्िानम्‌ । एतत्को-
रिरेलापर्यन्त ठघुभुजज्याग्रा्टम्बरेखा कोटदघुमनज्या कर्णस्तदन्तरपर्वकोरिरेतेकदेशो
भजस्तज्क्ञानं च तरिज्याकण जह्धजज्यासंर्बन्धिकोरिज्याभजस्तदा टघुमरजज्याकर्णे को
भज इत्यनुषतिन । ततस्तयोक्ञातकोटिभुजयेोरन्तरं कोटिरिलेकदेशरूपं चाप्रान्तरज्या-
तुल्यं प्रत्यक्षमि्युपपन्नं चापयोरिषटयोदोर्ज्ये इत्यादीति वदन्ति । तत्र ॒बृहद्ुज-
ज्यातुल्यकणसूत्र्य युक्त्यनुपपादितत्वात्‌ । कषेव्ानुपातसंबन्धानामनुपपादितत्वेनोक्तानु-
पाते मानाभावाच्च । अन्यथा त्रिज्याकर्णे भनल्या कोटिस्तत्कोण्ज्या वा कोटि
स्तद्‌ भजज्याकर्े का कोटिसत्यनुपातादमिर्भजज्यावर्गस्य भजफोटिज्यावधस्य वोतपत्तेर-
नित्रास्तित््रापतेस्त्यदीति दिक्‌ ।
अन्ये तवत्रे््वापचपिक्यन्ययोरन्तरं साध्यते त्ानुपातः-यदि त्रिज्यातुल्यकटोटिन्यया
रधघचापदोज्यातुल्यं बरहचपेक्यज्यान्तरं भ्यते तदा ब॒हस्वापकेटिज्यया किमिति जातं
बृह्वापचपिक्यज्ययोरन्तरम्‌ । एवं यदि त्रिज्या तुल्यकोरिज्यया त्रहच्च पदोज्यतुल्यं लघ॒-
चापचपरिक्यज्ययोरन्तरं लभ्यते तदा ठघुचपकेटिज्यया छि पिति जातं रघुचाप्वयैक्य-
ज्य्रयोरन्तरम्‌ । यद्‌¡ श्ून्यमितमेकं चापं दवितीयं स्वेष्टं तदा स्वे्टचापञ्यातुल्यमेव दरन्यमि-
तज्याचापेक्यज्ययोरन्तरपिति बाठैरपि शुध्यते । तस्ाययुक्तोऽचमनुपातः । बहद्टघुसंजे चाप-
योरसंकरार्थ धृते । अत उक्तं चापयोरियोतत्यादि विल्याभाक्ते इत्यन्तम्‌ । अनयोर्कन्धयो-
योगः स्वल्पान्तरत्वाच्चापेक्यज्येत्य॒क्तम्‌ । ननु ठघुचापजीवायां लधचापैक्यज्यान्तरं

योज्यं ज्हच्चापजीवायां व्रहच्चपिक्यज्यान्तरं वा योज्यमित्येव पुवोक्तयुक्तिसि्ध
कथं रन्धयोर्योगस्तदेक्यज्ये इत्युक्तमिति चेदुच्यते । तथा कते तक्चाश्विनो
नन्दसमद्रवेदा इति पठितज्यया चपिक्यज्यायाः साम्याद्रीनात्तस्याजापि तुल्यत्वादासनामप-
रपितुं रन्धयोयोगश्चापैक्यज्येत्युक्तम्‌ । एवं कन्धयोन्तरं चापान्तरज्येति । यदा(था) तदुप-
प्रततिः सोदाषहरणा । यत्र त्रिभमध्ये चतुरविंरातिजीवास्तत्र प्रथमज्या तत्वाश्वितुल्या । तच्वा-
श्िक्रलाग्रमाणेन पच्रमनवमजीवाज्ञने तत्कोटिज्याज्ञाने च चपैक्यज्यासाधनेन चतुर््षी
जीवा ज्ञायते । चापन्तराज्यास्राधनेन चतुर्थी ज्ञायते । प्रमजीवायश्चतुदक्षजीयायाश्वान्तरं

१५६ ` गोलाध्याय-~

[०१

अ्०्डी०-नवमितज्याखण्डासमकं न च तल्यामुपातेः साध्यते यदि चिज्यातुल्यकाटज्य्या _
प्रथमं तत्वाण्वितल्यं ज्यान्तरं रभ्यते तदेकोनविशतिज्यातुल्यकोशिज्यया किति
कात पश्चमषष्टज्ययेोरन्तरम्‌ । पनरनपातः । च्रिज्यातुल्यकोरिज्यया दितीयं ज्या-
खण्डक तदेकोनाकिशातिजवितत्यकोध्ल्यया किपिति षषठसप्तमज्ययारन्तरम्‌ । एव
सपतानुपतैः सप्त खण्डानि साध्यानि । ततस्तेषां योगः पथ्वमज्यायाश्चतुदशज्याया-

श्वान्तरं भवति । तरमादेकोनविंशतिज्यातुल्या टृघरुचापकोरिज्या तच्वाश्विप्रमुखानिं
यानि कमेण नवसंख्याकानि ज्यान्तराणि तेनवधा गणनीया । सवत्रापि चिज्यया
भाज्येति प्रपि ८ एको हरश्ेदगणकौ विभिनौ तदा गुणैक्यमेवेको गुणः ` इति य॒क्त्या
ठभचापकोरिज्यायास्तक््वदन्चायात्मकनवखण्डयोगो नवभीजीवातुल्य एव गुणः कृतः ।
हरस्त॒॒चिज्येव 1 अत्र नवमी जीवैव बृहस्चापजीवा संजति्युक्तं चापयोसियादि ।
एवं बहस्चापकोरिज्यातोऽपि ज्यान्तरं साध्यम्‌ । रें पर्ववदित्यारपन्ति । तत्तच्छम्‌ ।
अन्यतरुन्यभुजज्यासमवे भवदुक्तस्य सिद्धेस्तदन्यत्र तदप्रसिद्धेन्यान्तरस्य खण्डा-
तमक्त्वेन ठघुचाप्चापेवयज्यान्तरस्य लघदो्ज्यादितचपिक्यदो्ज्यान्तरखण्डयोगात्मकलवा- `
इक्तानुपाते परस्परकोरिज्याप्रमाणेन प्रथमादिज्याखण्डयोगात्मकम॒जज्यायाः सिद्धेस्त-

द्सिद्धः । अन्यथा टघचचापजीवायायेव रघुचापेवयज्ययोरनपातसिद्धान्तरयोजनेन,
बहस्वापजीवायां बहच्चापचापेक्यज्ययोरवगतान्तरयोजनाद्रा चपिक्यज्यासंभवापततेः
दयोरागतान्तरयोगे चपेक्यज्योत्पत्तो यक्त्यभावास्चं" ।

ननु बहच्चापभुजज्याद्चान्यकल्पनेन प्रथमान॒पातानीतं तदन्तरमतिस्थटं बहस्चापभजज्या
परमत्वटघुचापभुजज्यासत्वेनक्यज्याया. ठघचापकोरिज्यात्वादबहच्चपिक्यचापज्ययो
न्तरस्य रघुचापभजोत्कमज्यामितरस्य प्रत्यक्षसिद्धर्य पूर्वानिपातेन बहद्धजल्यासंबन्धिको-
रिज्याया अभावादसिद्धेः । नहि तत्र टघुम्रजज्याभाववत्तत्सद्धावेऽपि शन्यमन्तरं युक्तम्‌ ।
अतन्निज्यातुल्यया बह द्ुनज्यायामेव राघवात्समच्छेद्बिधिना हानं कतमताश्चिज्यात-
त्यया चहद्ुजज्यया रघुचापमुजोत्कमज्यातुल्यं कृहच्चापेवयचापज्ययोरन्तरं तद्‌
बृहधजज्यया किमित्यनुपातसिद्धान्तरेण हीनं सत्सूक््ममन्तरं स्यत्‌ । उक्रमज्या-
हाननिज्यायास्तत्रक्यज्याव्वात्‌ । तत्र द्ितीयानपातज्यान्तरं बहद्धजज्यायामेव लाष-
वात्समच्ेद्विधिना हनं तमतद्विज्यावरहद्भूनज्ययोर्षात = उत्कमज्याघातोनचिज्या-
- भक्त इति सिद्धमजापि ठाषवाढ़बहद्धनज्यागुणस्योभयत्र तुल्यत्वादुत्कमज्योनधिभन्यो-

नेच्निञ्या टबुचापकाट्ज्यारूपा बहद्धुनज्यया गुण्या निज्यया भक्तेति फलं जह-

न्योत्पत्तिवासना। १५७

भ ०री०-द्वजज्यास्थानीयं पूर्वानुपातजस्थूरान्तरेण युक्तमैक्यज्या । एवमन्तरचापञ्यासाध-
नार्थं तिज्यातुल्यबहद्धुजज्याया छघुभजकोरिज्याया एवान्तरचापज्यात्वा्घुमजोत्कम-
ज्यानीतान्तरेण वहद्धजज्या कशैना करयति प्रागुक्तरीत्या बहद्धुजज्यारघुचापकोरि-
स्याघातश्चिज्याभक्त इति सिद्धम्‌ । बरहद्धजस्याभाव उक्तरीत्यसिद्धेस्तच छघुभुजज्यातुल्य-
मेव बहद्धजज्यायुक्तान्तराचापज्यामानमिति प्रथपानुपातागतं छघ॒बहद्धुजज्यान्तरं चाप-
ज्ययेरेक्यत्वेन सिद्धमतोऽसिन्वरहद्धनस्यास्थानीयं पूर्वसिद्धं ॑ हीनं कार्यम्‌ । रेष
मन्तरं चापञ्येति युक्तमुपपन्नमिति चेन्न । अनुपातयोरुभयमुजज्यासंबन्ध।त्दुभय-
संबन्धेन भावाभावयोरप्रकषद्धयाऽनोचित्यप्रसङ्खात्‌ । कवचिदपि मअन्थेऽनया रयत्याऽन.
पातोक्तेरभावाच्च । स्थृलान॒पातजफल(भ्यां य॒तहीनाभ्यां सृष्मैक्यज्यासिद्धो युक्त्य-
मावात्‌ । स्शूलत्वापक्ते । नहि म्रथमानुपातजफलयुक्तञुजज्याया रेक्यसूक्ष्ममुज-
ज्याया यदन्तरमधिके तत्सप्रमाणं द्ितीयस्थूलानुपाते सिद्धम्‌ । येनोक्तरीत्या सूष्मे-
क्यज्यायां संश्चयानुत्पाद्‌ः । अन्तस्वापज्योत्पत्तौ तु प्रथमानुपातागतफछे व॒ह॑द्रुज-
ज्यान्तरं चपैक्यत्वेन सिद्धौ मानाभावः । कैच यथाकथंचिदुपपत्तौ शरन्यत्रि-
ज्यामितबरहद्धुजज्ययोः करमेण ठषुभूजज्याकोटिज्ययोरेक्यान्तस्वापज्यात्वादुक्तप्रकासानुरोधेन
, कल्पितकज्चनुपाताभ्यामागतस्थटेक्यान्तरज्ययोर्योगान्तरे सक्मेक्यान्तरज्यासिद्धिरिति लष-
वेनोत्कमज्यानिरपेक्षतयोपपात्तिकल्पनेनेनं भवदुकतेतत्समाधानं च व्युत्करमजमेवेति । न
च मत्समाधानं लाघवोपपत्तितत्पर्यकमिति वाच्यम्‌ ॥ अनुपातागतयोरक्यान्तर्यो्े-
गान्तर देक्यान्तस्चापज्यासिद्धो मानाभाव इति दिक्‌ |
एवमेव द्वितीयोत्पत्तावपि प्रथमदितीयतुतीयज्यान्तरेभ्य एकोनविंक्ञतिजीवाया अनुपति-
नाऽ<नीतनवभोग्यखण्डानां योगस्येकोनविंशतिजीवाप्रमाणसिद्धनवमजीवारूपत्वान् पश्चमचतु-
दंसाजीवान्तरत्वामिति मन्दनामपि गण्तिन सुनिर्णीतत्वात्परमेश्वरलीलानुगरहीतम्यधिकरणश-
रीरससूचनकनामधारिणां रूपवेयधिकरण्याभवेऽपि बुद्धिवेयधिकरण्यं समुावेतमेवान्यथ। तद-
भिधाव्यावात इत्यलमत्यसंगतेतरदोषगवेषणया । स्यादेतत्‌ । चापयोरियोर्दोज्यै इत्यायुक्त-
-ज्यासाधनेन पर्वोक्ताग्पृवंजीवासाधनं भवति चतुर्विशतिज्यामित्यन्तर्गतमुत्पयत इति तद्वाभासे
भू-चनात्कथमेतदिति चेच्छरणु । राश्यष्टमागज्यायाः सूयौदिमिर्नुस्त॒ल्यववेनाद्खाकारदिकांश-
` ज्यायास्तु सुतरामित्येकांश्चज्या ष्िगजाभिवेदराममिततिस्याप्रमाणेन सिद्धा । तदुक्तनया -
. नयनप्रकारेण च वा तस्याः कोरिज्या सूष््माष्टावयवापिकचतुकिक्षत्यवयवापिफेक्िश्ष-
- दुवयवोनतरिज्या २४३७ । २८ । देषु । पर यदंश्षानां ज्या ज्ञाता तस्या

भ०टी०-रकांदाज्वय्रा समासमावनया तदमिमाानां ज्यासिद्धिरन्तरभावनया तसपुर्वोलानां ;
पसत्कस्तथा हिं जातश्रुजज्या चाप्योरिषयोदोज्ये इत्यादिनिकालिकोटिन्य्याऽनया
२४९५१२८ । २५। ५२ गण्या । त्रिज्यया भाज्येति गुणो साववालिज्यामितो धत-
स्त्या्तुल्प्रत्वान्ााद्धजज्यागुणस्याधिकल्वेन गरहाद्वास्तवावयवगणयोरन्तर ३१
९४ । ८ गुणिता भुजज्या त्रिज्याभक्ता फलेनोना च । एकक गटिज्प्ामुणित
ज्नातभ॒जज्या त्रिज्याभककतेति सिद्धं भवति । त्न गणान्तररूपगण २१ । २४३ ८ \
विज्याहस्योशणापक्तनेन गृणस्थाने रूपं हर्स्थाने दन्य यवोननन्द्रसवाण्ररसमितास्ते
स्वल्प

न्तरात्ल्या एव धृताः ६१६९ । अतः ‹ स्वगेद्धेषु षटंरोन विता भनतिञ्जिनीति
भनक संजातम्‌ । अथ ज्ञात भुजज्यासंबन्धिकोरिज्येकंशभजज्यया पष्टिरूपया गण्य
निज्यया भाज्येति भण ९० हरौ २४३८ पद्धिरपवतितौ गणस्थानि दश्च इरस्थाने तरिसपते
षव: । अतः कोटिज्या द्चमिः श्षुण्णा तरसेषुविभाजितेति कोषिफिटं कंजातम्‌ । तयोरेक
ज्यकेत्युक्ते दित्युक्तम्‌ । चापान्तरस्य जीवा स्यात्त

# ~

योर समतेतयुक्त्वादनतर पूवशिञ्जनीत्युक्तं च । एतदानयनेनाधोक्तनिज्यातः प्रथमज्या

मानयन मया कल्पितामेति सूचनार्थ व्यासारधषटगुणानृध्यभ्निततल्ये इत्यक्तम्‌
मन्यथेतरन्रज्याप्रमणेनेकांङज्याया अनज्ञानादरेवत्कल्पनं संगच्छते ।

ननु तद्न्यन्िज्याप्रमणिन भजज्याकोटिन्ययोर्हण उक्तपरकररि व्यमि चारस्तद्वारणार्थं
तत्निच्योदिषशः । इष्टत्रिज्यानुरोधेन भजक एिज्ययोभहणेऽम्ुक्तपरकारस्याम्यभिचौरितत्वात्‌ ।
वरेमेवेकांराभजकोटिज्ययोः काटमजायुणकयारक्तार्षीनिज्यानुपातसिद्धयो
रपवतनेनष्टजिज्यायाश्च तदुपवतने चाविछ्ितगुणहरयोरुक्तगरोख सिद्धेः । अत एव ष््याद्रयो
नवकसर्पक्रा ज्या जषटगुणानृध्यभिमिततरिज्याकल्पनेनेव । न ॒तदितिरनिज्याल्मनेन
सिद्धा इति सूं व्यास्यातं सम्य । ननु सूर्याभिमतत्वनैकांाज्यायाः ष्टि
ताया अङ्गाकारः सक््मग्रमेयं चदतां मास्कराचार्याणां नोच पजीवयोस्त्‌-
भवात्‌ । अन्यथा हेषेभ्य एव सर्वत्र गाणतसाधनाप्रत्या ज्योत्त्तिनिरूपणो-
सिति चेन्न । कृत्तेऽतिसूष्ष्मभागस्य समत्वावर्यंभावात्तामितचापस्य
¢

स्यायास्तन्ञल्यत्वत्तंभकदन्यथाऽऽमटकादो सर्ुप्रा नपरपः एकाशिऽ्कीङ्तम्‌
. शचा यन्तरायष्टमागसमत्वपिक्षया सुह्मत्वात्‌ । ततोऽप्यधः करादिष्वनवस्थानात

ल्योत्पत्तिवांसनीं । ५५९

भटी °-तज्ज्यानयनप्रकारस्यातिप्रयासन्ञेयतवेन सर्वरनुक्तेश्च । इह कि त्रिज्याव्यासार्थेन
` वृत्तं कृत्वा तवर यदर्धघनुवां ्धज्या ज्ञाता सा द्विगुणा संपूणंधनुषः सपूर्णज्याभूमिः ।
धनुः समरिभागाद्धितम्‌ । तत्राङ्योरन्तरसूत्रं महत्संपृणधनुश्चिभागरूपाल्पसंपूर्णधनुः संपु-
` रण्यारूपं स्थानत्रयस्थितं यथायोग्यं भजो मुखं पार््वस्थितो भुजो । मध्ये मुखम्‌ ।
तत्राशद्वयसंपणधनुः संपूणैज्यासूत्रं कर्णस्तन्चल्यस्तत्र॒दितीयः कर्णः । कर्णेव.
भूम्योरन्तरसूत्रं रम्बदयं तुल्यमेव । विरामचतुभरजं समकर्णं समठम्बं क्षेत्रं पादयुक्त-
रीत्या सुव्यक्तम्‌ । ठम्बमध्ये लम्बमुखाभ्यामायतचतुर्भजं प्रत्यक्षमिति गुखोनभूमि-
ठंम्बाराभ्यामासननमरम्यग्रप्यन्तं मूम्येकदेशो तयोरेक्यम्‌ । तदर्धं॑टठम्बाग्रादासन्नभूम्य-
गरपथन्तं भूमिखण्दं भजः । धनुस््य्ञं संपूर्णज्या पूर॑भुजः कर्णः । छम्बः कोटि-
रिति तत्सत्ैकदेशे रधुजात्यच्यघ्नं प्रत्यक्षम्‌ । अतः पूर्वभृजोनद्विगुणज्या भ १
ज्या २ अर्धं भ १ ज्या २ वर्गेण भव १ भमुज्या ४ ज्याव ४ पूर्वभृज-
| । . २ ४

वर्गो मुव १ हीनो जातो रठम्बवर्मः । भव ३ भज्या ४ ज्याव ४। अथ

४
ठम्बाग्रादुद्रस्थितमुम्यग्रपर्यन्तं भूमिखण्डं पूर्वोक्तखधुजात्यत्यश्नभुज भ १ ज्या २
. |
छनमूमिः कोटि मू १ ज्या २ रम्बो भृजस्तद्भयाग्रसक्तरेखापूर्वोक्तचतुर्भूजकर्णः
कर्णं इति महज्जात्यभ्यन्नं॒प्रत्यक्षा्टम्नवों भव ३ भज्या ४ ज्याव ४ महू

| | ¢ र
ज्जात्यच्यस्कोरि भु शज्या २ वर्गं मृव १ भुज्या ४ ज्यत ४ युतो जातः
र , ।

कर्णवर्मः । भुव ४ भुज्या ८ । हरभक्तः स्थापितः । भुव १ भुज्या ९।

४;

अथः प्रकारान्तरेण कर्णवर्गः साध्यते । तदर्थं प्ेक्तिचतभजकणस्यार्परमकष-
` द्वयधनुषः संपूर्णस्यार्धञ्या भजस्तदुत्रमज्या कोटिर्घनुच्िमागरूपसंपृणीधनुषः संपु-
णञ्या वर्वोक्तचतुर्भजमजरूपः कर्ण ॑दइति जात्यच्यस्नाचचतुर्भृजमुजवगोऽयं भव १
` ज्ञातज्यासंबन्ध्यर्धे धनुर्ूयंशाद्यमिताधधनुषोऽधज्यातदुत्करमज्ययेर्वशयोगरूपत्वात्तद॒त्कम-
` ज्याद्िगुणभ्रिज्याघाततुल्य इति द्विगुणव्रिज्याभक्तःतदुत्कमज्या भुव॒ १ अनयोना

| मि २
त्रिज्या तत्कोरिज्या भवे १ ष २ एत्गं भुवध १ भव० भनरिवव ४ ऊन
। तरिं २ भिवे चिवि ४

त्रिगे ४

१६४ ` गोलाध्याये-

मजरी ०-वर्गचतर्थारूपत्वात्पुव॑सिद्धकर्णवर्गस्य भव १ भज्या २ चतुथीरोनानेन भुव १
भज्या- २ सम इति समच्छदीकरस्य पक्षयोस्तल्ययोस्तल्यहरावगमेन न समत्वहानिरिति `
क. |

च्छेवगमे न्यासः भवव १ भुव.तरिव ४ भुःज्यात्रिव ० एतौ भरजनापवर्तितो
| भवव ० भुव-तरिव १ भ॒.ज्यात्रिव २

भध १ भु० प्रिव ४ ज्या० त्रिव ० । अत्र समयोः समष्वाद्धौ न समत्वहा-
भध ० भृ० रिव १ ज्या०. तिव
` निरिति पक्षयो्भजगुणितविस्यावगे शोधिते पक्षो भव १ भु° प्रिव ज्या० तिव ।
र भध० भु० चरिव० ज्या० निव० २
अत्रापि समयोजना्न समत्वहानिरिति सनघने पक्षयो्योजिते जातौ पक्षो

भृध० भ० विवरे ज्या० त्रिव० ि
भुघं १ भृ० चिब ज्या चिर

समक्षत्वालिज्यावर्गभजयोर्यो घातच्चिगुणः स एव भजघनय॒तो दविगुणस्निज्यावर्गज्ययो-
चात इति सिद्धम्‌ ।

`. अतर द्वितीयपक्षे केवरन्यक्ताभावादबीजोक्तरीत्या कथमपि भजमानं न सिध्ये
दात्माश्रयादतः केषढाव्यक्तशेषेण चिगुणेन किज्यावर्गेण ग्यक्तखण्डं हितीयपक्षस्थं
श्रिज्यावर््िगुणज्याघातात्मकं भक्तं स्थूरं भजमानं व्यक्तम्‌ । पम॒जज्ञानाभविन तद्ध-
नस्य ` प्रथमखण्डस्याज्ञानात्‌ 1. : तन. भाज्यहरयोष्चिज्यावंगापवतेनेन दिगुणज्याञ्यंशो
भुजमानं स्थूलम्‌ । व 8
अथ प्रथमसंण्डेऽपि भुजधनतवात्स्थूलभुजमानस्य धनच्िगुणेन चिज्यविगेण
भक्तः फं प्रथमखण्डं भृजेष्ेक्षमानम्‌ । तयोर्योगो मुजमानम्‌ । पूर्वस्मात्सक््ममपि

स्थूटम्‌ । प्रथमखण्डजभुजमानैकदेशषस्य स्थूरभृजमानोत्पन्नत्वात्‌ । अतस्तदूषनोऽपि

प्रेण चिगणेन तिज्यावर्गेण भक्तः फटं स्थूलभुजमाने मूरभूते द्विगुणज्यातृती्या-
क्चरूपे युक्त ततोऽपि सूष््मं स्थृटमेव भजमानम्‌ । ततः पुनः स्वहरभक्तात्तद्षनाह्- `
क्येन दिगणाज्ज्यातृ्तीयांशो युक्तः सूष््मं भजमानं स्यादित्यसक्रयावद्‌किशेषः । स्म
भरजज्यामानं तत्संपूर्णधनुखिभागरूपसपृणधनुषः संपू्णज्यामानमित्यतस्तदधधनुषोऽधज्या
मानम्‌ । एतत्फरितानयननिबन्धनं च ज्याञ्यंशस्तदघनः चिज्यावगांपतः स्वत्रिभागयु-
पज्याज्यंशे योजितस्तस्माइक्तरीत्या धनादिजं फर पनगरणात्ञ्येशे य॒तमेवं मुहुः
स्फुटम्‌ । मदुक्तेयं तृतीयां शज्यका नोक्ता पुरातनेरिति । `

स्यातस्त्तिवासनां । । १६१

म ण्डा एवं निभागन्यायाः प्रथमांशाज्यायाः प्रथमादाज्यासिद्धिः सूक्ष्मा सुकतेया ।
एतेनेकांशाज्यायाश्चापतुल्यत्वं पूर्वोक्तदरषणं कचित्तयोः समत्वावक्यमावादेकांर एवाद्ी-
छरतमिति तत्समाधानं च दुयमपि निरस्तम्‌ । उक्तप्रकरेणेकाडाज्यायास्तथात्वाभा-
वात्‌ । कराविकटाप्रदशो तत्सृक्षमप्रदरा तत्समत्वाङ्गाकारस्य सुवचत्वात्‌ } अन्यथा
सर्घत्र तत्समत्वापत्तः } वस्तुता ज्याचापविवेकेन तत्समल्य न, छित्‌ चाप्य
न्यूनैवान्यथा तदव्याघातः । तेन॒ कलारिष्वपि तन्तल्यत्वमयुक्तमपि तत्सुक्ष्मसानप्रका-
राभावादुद्धगी क्रियते । तत्रापि प्रकारलाभे तत्समस्वमयुक्तमपि तत्सृक्ष्मे स्ञानप्रका-
राभावाद्द्गी कियति । तत्रापि प्रकारटाभ तत्समत्वं विकलावयवे तस्माद्रप्यतिसूक्षम
व्यवहरायोग्ये कल्पनीयमिति तचम्‌ । एतेन त्रतीयाशाज्यानयनप्रकरिणेकराशिज्या
चिल्या्रूपा संजाता । तथा हि-तरिस्याजञ्यशषनः धिच १ ` तिज्यावर्गभक्तः त्रि १

९५ २५७
स्वव्यंस ति अभियुक्तः चि ८ निज्याव्यंके चरि १ यौजितः सिद्धं
| ८१ ८६ ४ |
वि ३९६ । यच चिञ्याया अविद्तलाद्धधरिद्यशथं चिर्यात्यागनाङूका २९.७९१
एव गृहीताः २१ । एषां घनतिज्याध्यामासद्गेमजनत्यागः स्वत्यंश २५७९१

८९ | १५९४३२६
युक्तः ११९५१६४ । अये ञ्यंशे १ याजितो जातः ६५५०६०५ । अस्मात्युनषनादि
१५९४३२६ (1 १५९६२२६

करणनासद्नत्साध्यं गणिताक्रियादक्षगणकं यत्रापवतः संभवति तत्र भाज्यहराषपवतंनीयविर्
परिवतान्तर गणितद्ियासमप्त्या<ऽसन्नभास्यहस्यारपवर्तन सिरद्धमिद्मधं १ । एतस्य
२
हटत्यज्ञानाशमस्य धनः १ | स्वञ्यरा १. युक्तः ४ । अपवतनेन षष्ठः
& २४ २५
सिद्धः । अनेन अर्यकः सिद्धः ५) अनन अयशः १ समच्छदृतया याजितो
पवततनेन जतिमरघं स्थिरमिरछाति सकरभृपाङपादिपणिमयुखमालमिंस्वरणमसनहि1राकेरण
करनिकरनिर्वासिताचिरुलोकस्वान्तध्वान्तसतानरंतापस्चततिचतर्दधितीस्चश्वसरदगसमा शि.

द्धितकीतिर्तावितानी गणित्तवधाद्पायसपासाद्िताहक्ििकगणितागमाता (ताव (0 (ज)श्ः-

१ ४
भी [॥

४९९ = गोलाध्याय-

मज्टी०-साक्षाल्तसान्तरखण्डवद्मण्डमण्डटपारसीकसर्भभौमो मिरजोलकनेगः स्वनिरभिते
जीवनामनि ग्रन्थे निपृणं निरूपर्याचक्रे । एवं ज्यासाधनप्रकोरेण चतुविंडातिज्यासाधन
उक्ततिज्यानुरोधेन प्रथमजीवा सावयवेयं २२४५ । ५१ । १०} १५ 1 कोटिज्याचयोधिशी
सावयवा ३४३० । ३८ । १७ । १२ । पूर्वरीत्या कोरिज्याया गणितागतप्रथम -

8१६ [

ज्यामितगणा २२४ । ५१). १० । १५ घिज्या ३५३८ मितहरं 'केचिदुन-
सपादद्रयेनानेन २ । १४ । ५४ । ४२ । ९ अपवर्तितौ गुणस्थाने रतं
१०० हरस्थाने नन्दागितिथयः १५२९ । भजज्यायाश्च सावयवत्रयोविशज्या
३४२० । ३८ 1 १७ । १२ ऊनितनिज्यामितगुण ७ 1 ११। ४२ । ४८
तिज्या ३९३८ मितहरौ गणेनापवतितौ गणस्थाने रूपं हरस्थाने सप्तषछ्यधिक-
चतुःरत४६.७मित्यपपन्नं कोरिजीवाकताभ्यस्तेत्यादसाधान॒ष्टभोक्तम्‌ । अनेनाऽऽन-
यनेन प्रथमज्यापादोनचतृष्टयांश्ानाम॒क्तविज्यानरोधनैव सक्ताशोनास्तत्वाग्विनस्तदितरति
ज्यायास्ृक्तप्रकरेणेव प्रमज्या तदितरा । रषं पूर प्रतिपादितमेव ।

[नि

अथ प्रसङ्काज्ज्याम्तरभावनया दोज्यंष्कति््यासदलार्थभक्तेत्याङिनोक्तभजकोि
भागान्तरन्यासाधनस्यापपत्तिः । भृजकोटिज्ये चाप्रयोभ्रनज्ये । कटिभुजज्ये तयो;
करमेण कीरटिज्ये । तथा च चापयोर्ियोस्याद्ना मजकोटिल्ययेो्धमौः विज्याभ-
क्ताविति सिद्धमनयोरन्तरं भरजकोटिमागान्तशंक्चानां ज्या । तत्र॒ कोटिज्यावरग्य
भजज्यावर्गोनायाचिन्याुतेस्तुल्यत्वात्तदन्तरे भुजद्िगुणप(म)वगनिल्यावगयोरन्तरं त्रिज्या
= भक्तमिति संजातमव्रापि निज्यामक्तयोरन्तरं कतम्‌ । तत्र मुजक्ो दविगणे तरिज्याभक्त
दयपव्त॑तेन दो्यकुतिन्यीसदला्रभक्ता सिद्धा चिज्यावरगे निस्याभक्ते चिज्या जाता।

स क = भ

त यरन्तर्‌ रन्धाचमान्यावनस्णत्यपवन्नापत्यड ' प्रसङ्खागतावचारण ।

नन्वेवं गजगुणवेद्राममितचिज्यावकाद्अपूवज्यासाधने गुणहरयोरुत्पादितत्वादन्य-
त्रिज्यामरुद्धभजकोटिज्याभ्यामुक्तप्रकरिण स्वत्रिज्यानुरुद्धतत्पूवाभिमज्ययोः सिद्धिर्भ-
ताति कथमवगतं तद युचत्यभावादित्यनववोधार्‌ डकाया उत्तरमाह-आदयल्याचापभागाना-
मिति । आयाः प्रथमा ये ज्यासबन्ध्य्धधनुषो भागस्तेषां प्रकते नवतिसंख्याक्ृञ्यानां
साधन एकऽरश्चत वेरतिज्यानां साधने पाद्रोनाश्चत्वारस्तेषां प्रतिभागज्यकाविधिः प्रततिः
भागा ज्यान्तररशाः । चिभमध्ये यत्संख्याचछा ज्याः कृल्पितास्तत्संख्यया नवत्यंरा भक्तास्त-
त्फटतल्यास्तदन्तरेण ज्यानयनं पृवाग्रज्यारूपमुक्तं तद्विधिस्तद्कारः कार्यस्तेन तेषां था

ध्रन्मिता ज्या भवति प्रकते नवतिज्यासाधने गजरामयुगा्निमितकोटिञ्यामहणेन्‌ कोरिस्या

ल्योतपत्तिवासना | | १६६

भर्दी०-दक्लभिः श्चुण्णेत्यादिपरकारास्छष्टिमिता । चतुविंज्ञतिज्यासाधन उक्तचिस्यामितको-
रिज्यायहणिन कोरिजीवा शाताभ्यस्तेत्याद्धििकरात्सततीश्चानतच्वाभ्विपिति(ता) वा । अत्र
परतिभागस्यकाविधेरिति पादश्चेत्सापररिति ध्येयम्‌ । सा पथमन्या । इष्टव्यासार्घ
परिणाम्यते । गजसरामय॒गाधिमितचिल्यायापियं प्रथमल्या तदेष्टविज्यायां केत्यनुपातैन
परिणामस्तस्याः कियते । इषटच्रिञ्याप्रमाणेन प्रथमस्या मवततीत्यथः । एवमेवोक्तयि-
ज्यामितमजन्यायहणात्वग दषु षडंशेनेत्यादिना दोर्ज्या स्वद्रयङ्वेदाव्यादिना वा
नवतिचतर्विंक्षतिज्याक्रमेण प्रथमजीवायाः कोरिज्या भवति । तत इष्टविज्याप्रमाणिन
प्रथमरभरजनज्यषः टिज्यासाधनान्तरमाभ्यामाधदःकोटिज्याभ्यामेवं न्चापयोरिष्टयोदार्ज्यि
दव्यादिनोकतया त्तीया च्या । तृतीयप्रथाभ्यां समासमावनया चतुर्थात्याय-
तरकरमेण भावनास्ताभिस्तद्रुयन्या उत्तत्तरं द्वितीयायाः ज्याः! इष्ट म्यासदछे
इष्टविज्यायां स्फुटाः सूक्ष्माः स्युस्त्य्थः । अत्रैवं कार्यं इतिं विसर्गान्तो भावना-
भिरिति च पाठ्यं चेच्मेण य॒क्तमिति ध्येयम्‌ । तथा. च गजरामय॒गाश्निमित-
निज्यानुरोधेनोवन्नप्रकारदुक्तरीव्येष्त्रिज्यानुसेयेन ज्यासाधनस्य मन्धररपि युक्तियुक्त-
त्वेन स्ञायमानत्वादिषटविज्यानेरुद्धगणहयो पर्ववद्रपवर्तेन पूरवत्रिज्योत्पादितावेव सिध्यत
इति पूर्वप्रकारणवेष्ठाचेञ्यानुरुद्धभुजकोरिज्यार्म्यां पर्वाश्नमज्ययोर्छाघवास्सिद्धिः प्रत्यक्ष
` प्रमाणावगतेति भावः । नन संक्षिप्तमन्थान्तर्गतज्योत्पचिरयीचा । तथा वक्ष्येऽथ-
म्ूलग्रहणं षिनाऽपीति प्रतिन्ञातज्यासाधनकथनप्रसद्धन+ पार्युक्तज्यसाधनं--

चापोननिघ्पीरषिः प्रथमाहवयः स्यात्पश्वाहतः प्रिथिवगंचतुर्थभागः ।

अब्योनितेन खलु तेन भजच्चतर्थव्यासाहतं प्रथमम्तिपिह ज्यका स्यादिति।

कथं नोक्तम्‌ । मृटग्रहणाभावाह्ाघवाच्च । न चात्रार्धज्याया आवश्यकेन तत्प्रकरण
संपणज्यासिद्धिरत्रानुपय्कति तदकथनमिति वाच्यम्‌ । चतुध्नत्यव द्विनिष्नति पठिनार्ष-
ज्थायाः सिद्धेरित्यत आह--स्थृकमिति । मया पास्यां पाठीगणिताध्याये यस्चापोननि-
घ्नेपरिधिरित्यादिना ज्यासाधनमुक्तं तज्ज्यासाधनमिह ज्येत्पचिकथनप्रसङ्घ मया
भास्कराचार्यणादिितमुक्तं न । अत्र कारणमाह--स्थृटमिति । तज्ज्यासाधन्म-
तिस्थूठं -गरहगणितादौ बहवन्तरपातभयेनानुपयुक्तषित्यपेक्षितमिति भावः । यथा
साधरशिज्यासाधना्थ चापरं चतुःप्चाद्चच्छतकटाः ५४०० एताभिरेनाः परिषि-
कठाः १६२०० गुणिताश्च प्रथमः ८७४८०००० पश्वाहतः परिधिवर्मचतुर्थमागः
"८२२००००० प्रथमेन<५५८ ००० न्डनो हरो जातः ५९५७२००००

त तनि नोति नामतो तको ०९ त ना १ १

तिक निकम्‌ तन) 6 भो ॥ 1

+ लीलावत्यां क्षत्रन्यवहारे ( श्टे० २१० ) प्रू. २१२।

९. । ५
गोराध्याये-.

म्र दी ०~-दिनिष्नधयरास १२.७५२ गणितः प्रथमो १२०२०२५९६० ००५ हुरभक्तः कटः
सार्धराशिज्या भसिद्धमिता २४२७ सृष्टा तु कृरापर्िद्धपिता त्रिञ्या वगाुपदर-
पति गणनाद्रौ बह्रवन्तरपति इति. प्रत्यक्षम्‌ ।

अथोपपस्या स्थृलस्वबोधार्थ तदुपपत्तिः 1 वृत्तेऽभीष्टचापस्य सूरस्य संपूज्यः
भजो व्यासरेखा तदसक्ता कर्णस्तदवर्गम्तरपदं भुजागकणाथान्तरस्थितोध्वरेखाकोरेति
छ्यस्न प्रत्यक्षम्‌ । तचाभीष्टज्याया अज्ञानात्कोषिकिणवर्गन्तरपदेन तस्या ज्ञानम्‌ । तत्रापि
केरिरज्ञानादशक्यमेत्तथाऽपि कीदिरेखासंबन्धेन यच्वापं परिष्यन्त्गते तदैव स्थूलल्वेन
कोर्याकारत्वामविऽपि कोटिः कस्िता । व्यासरूपकणरसारंबन्धेने परिध्यर्थे तदाकारा-
भावेऽपि स्थृरतवेन कर्णैः केचपितस्तद्कगान्तरपदममीष्टज्यासंनन्धिचापगरदशसंनन्धि विशेषरूपं |
कर्णद्नेस्योस्वास्तवववेनाभीष्टज्याया असिद्धेः । परिषेगतकोटिकर्णभ्यं श्चेवादर्शनादभी-
श्न्वाप्मानासिद्धेश्च । अन्यथेषट्वापाश्चा एव स्युः । तंत्र व्रगन्तरं योगान्तरघातसममिति
कोरिकि्णयोयीगान्तरवातः कार्यस्तत्र कोरिश्वापरोनपग्थ्यरधे कणः परिथ्यिध्रतनयोर्योगश्चापो-
नपरिषेः । अन्तरं व्वभीष्टवापम । तयोधाता भजत्रगश्वापोननित्रपरिधिः प्रथम-
संस्चः 1 अय ज्यासाधनाथमत्यन्तमुपथुक्तः । परिध्यर्धं व्यासो ज्या तदाऽस
न्भज केति ज्यानुपातोऽभीष्टवापानुपातात्क्षष इति स्थृरलेऽ्यनुपातकारणदर्दनाभा-
व्सप्याहतः । अव्र भुजस्य. वर्मरूपत्वेन प्रथमरसंज्ञयाऽगतत्वाद्धरस्य परिध्यरधरूपस्य
ब्र एव करतः । तत्र परिष्यर्धवर्मस्त॒ परिधिवर्गचतुथक्षि इति । त केवलयो-
भौस्गरहस्योरयत्फलं तववेष्टगाणितयोरषीति हरश्चतुणः परिविवर्ः संजातः । हरस्य
गणनाद्धाज्येऽपि तदावदयकत्वादुव्यासश्चतुर्युणप्रथमेन , गुणित भाज्य इत्यत
उक्तं चतु््यव्यासहतं प्रथममिति 1 अन्न यद्यपि व्यासवर्गफटपदे अयेक्षिते घर
दारा तद्वानयने वर्गस्येव साधनावक्यकत्वात्तथाऽपि मृरुम्रहणलाषवेन तद्वगानुकतेरुभ-
यथा स्थलत्वसंभवात्‌ । तदेवमुक्तप्रकारस्योक्तयुक्त्या स्थूलत्वेन॒वत्तषदड्भागज्यान्या-
साधेरूपोक्तप्रकारेण न सिध्यति † कितु नवमांश्षाधिका सिध्यति

की, 0

तथा हि । परिधिषदभागश्चायम्‌ । अनेरनानः परिधिः पञ्चगणितपरिधे-
षडमागरूपः परिधेषद्भागेन गुणितो जतिः प्रथमः परिधिवगस्य धच्गुणस्य षट
चिशददशः पव ५। अयं चतु्नव्यासेन गणितः परिषिवगभक्त इति तुल्ययोः धरि-
२६
पिक्ायोनीश्चाच्चतर्गणो व्यासः प्चमिर्गृण्यः षट्‌त्रिराद्धक्त इति व्यासो विरीतिगणः

पटतरिंशद्धक्त इति सिद्धम्‌

ञ्योत्पत्तिवासना।. १६५

भण्डी अत्रापि व्यासस्य ह्विगुणन्यासार्षरुपत्वादरष्यासार्थस्य चलाद्कह्णः षतं
शद्धर इति गुणहरो चतुरभिरपवत्य जातौ गुणहरो दश्रनवमिषो ¦ तथा चं
स्वनवमाभाधिकोत्पयत इति सिद्धम्‌ । अतस्तत्र वा संायासनार्थमथ स्वांशा-
पिकौनेन छवायोनो हरो हरः । अक्षस््वविकरृतस्तच्र विलोमे रेोषमक्तवदित्थु-
सत्वादागतं फट स्वदशमांदेन हीने कार्यम्‌ । तत्रापि ठाघवाद्धाज्ये दृश्माज्ञोने
फठप्य तुल्यत्वेऽपि ठाघवाद्धर एव नवांश्षाधिकः कतः । भाञ्याद्धररे विपरीत-
त्वात्‌ । हराधिक्येन फठन्यूनत्वसंभवात्‌ । यथोक्तप्रकारेण षदभागस्यासिद्धावपि
परिष्यधंचापस्य व्यासमितसिद्धज्याया असिद्धिः । तथा हि-अच प्रथमस्य परिषिवर्भबतु-
थारारूपत्वात्परिधेवगहरेण हरो नवांशाधिकः कतः । यथा परिधिवर्गः स्वपादय॒क्तो जातः
पश्चाहतः परिधेवमचतर्थमागः पेष्‌ । अयं परिधिषद्रभागजानितप्रथमेनानेन पव ५

४ । २९

(+न न्‌

समच्छेदतया हीनी जातः परिधेवगश्वत्वारिशह्णितः षटतविंशद्धक्तस्तच शुणहरां चतुर्मिरपव-
तिंतो जातौ परिधिवर्गस्य गुणहरौ दश्षनवपितों । तेनोक्प्रकारेण न्वांशाधिकः कुतः । परि-
` ध्यधचये तु प्रथमस्य परिधिवर्गचतुर्थीशरूपत्वाचदूने पञ्चाहते परिधिवर्गचतु्थभागे परिषिवग-
तुल्यत्वान्न हराधिक्यमिव्युक्तप्रकारेण षद्धमागपरिध्यर्धयोः सूष््मज्यासिद्धस्तदितरज्यास्तु

स्वसनन्धिहराभावाष्ाववदितद्रीत्यवगतहरगरहणेन साधिताः स्थूला एव भवन्ति । स्वस्वह
राणामनुगतेकप्रकाराभावात्‌ । पृथद्ष्थक्‌ तद्धरानयनकथने च गांरवादिति पाट्ञुक्तः

ज्यासाधनस्य स्थूरत्वं स्फुटमेवेत्यलं पहवितेन ॥ २१ ॥ २२॥ २३ ॥ २४॥.२५ ॥

ि अथ प्रतिज्ञाता ज्योत्पतिर्निरूपितेत्युपपंहारं -ज्याविचाराणां कांक्षासिदृष्यर्थ
फङ्किकयाऽऽह--इति ज्योतपत्तिरिति । स्पष्टम्‌ ॥

भास्कराचार्यरविता ज्योत्पर्तिरियमद्धुता । सुनीन्बरेण विवृता गुरुरामप्रसादतः ॥ १ ॥ `

इदानीं सखष्टीकरणे फरस्योतपातेमाह- -
भमेमध्ये खट मवठयस्यापि मध्यं यतः स्याद
यस्मिन्‌ वृत्ते भ्रमति खचरो नास्य मध्यं कुमध्ये ।
भूस्थो द्रष्टा नहि भव्ये मध्यतुस्यं प्रपश्ये न
नस्माचन्जेः कियत इह तद्दोःफलें मध्यखेटे ॥ ७ ॥
यदेतद्‌ भपञ्चरेऽशिन्या्दनां भानां वरयं तद्धुमेः समन्तात्सवं तुल्येऽन्तरे
` वर्तेते | यतस्तस्य मध्ये कूपष्ये । अथ यस्मिन्वत्ते अरहो भ्रमति तस्य मध्यं
कुमध्ये न । तद्धूमेः समन्तात्समानान्तरं नेलय्थः । अतो मस्थो दृष्टा भवल्ये
मभ्यमस्थाने अहं न प्रयति } रकिंत्वन्य्र प्रयति । . तयोमेवद्ये यदन्तरं तद्‌

१६६ गोलाध्याय-

न ^

रहस्य फएरमित्यथादक्तं भवति । अत्त उक पैस्मात्ज्जेः क्रियत इह पैरो;
करे मध्यखर इति ॥ ४७ ॥
म०्दी०-अथ संसिद्धादित्यादिप्रश्नोत्तरभृतर्प्टक्रियावासनां निरूपयिपु प्रथमं फटवासनां
संक्षि वकष्यमाणाथनिरूपण्ंगतिसृचिकां मन्दाकान्तया<<ह--भ्रमेरिति ।
तस्मात्कारणात्‌ । इह । अहर्गणानुपातसिद्धमध्यग्रहे । तज्ज्ञमध्यरपष्टाविवेकः-
विद्धिः पर्वा्वा्येरतत्स्पशाधेकारोक्तं दौःफटं कन्द्रभजसाधितकटं मन्दं रोघ्म्यं च !
साक्चात्परम्परासंबन्येन क्रियते संरिक्रयत इत्यथः । कारणमाह--भूस्थ इति ! हि यतो भस्थों
भगरभस्थो द्रष्टा ग्रहविम्बद्रष्ठा भवटय ऋान्तिवत्ते वक्ष्यमाणरूपे मध्यतुत्यपदहुगणानपात सि
द्धमध्यग्रहभोगतुल्यं मरहानिम्बस्थानं न प्रपश्यत्‌ । अयमथः । कऋान्तिवत्त रेवतीस्थानान्मेप्रःय-
डिकितद्वादशरश्चिभागकलाविकलाङ्धिकते यत्राहर्गणानुपातसिद्ध्हभागमित्या तीस्थानाद्म-
ठाचेहं तत्समसूत्रेण ग्रहकक्षायां गरहविम्बं न पश्यतति । यय च गरहव्रिम्बं प्यति तत्सममू-
त्रेण क्रान्तिचरत्त स्थानं पुवग्रहाचिह्नं तत्समसूत्रण ग्रहकक्षायां ग्रहविम्बं न पश्यति । यचच
गरहनिम्बं परयति तत्समसूत्रेण क्रान्तिवृत्त स्थानं पूत गरहचिह्नात्मागपरत्र भ॒व्रति । तचातस्त-
त्स्थानयोरन्तरं फरं तेन पूर्वमरहचिह्नमहर्गणारेपातसिद्धं संस्कतं स्पष्मरहस्थानं भवति । तत्र
अरहमिम्बस्य समसृत्रेण द्रीनात्स्पष्त्वम्‌। अत एव पर्धग्रहचिह्णसमसत्रेण मरहा्म्बादर्धी-
नादहगणानुपातसिद्धो ग्रही मध्यो न स्फुट इति प्रत्यक्षप्रमाणसिद्धस्‌ \ अच्रापि कारणमाह-
भमेसिते । यतः कारणात्‌ । भूमर्मध्ये भगोरमध्यकेन्द्रभागे । भवल्यस्य नक्ष
पञ्चरगेटस्य खज निश्चयेन मध्यं केन्द्रं तदैक्यसंबन्धेन । अपिश्ब्दुाचक्षचगोट
नुस॒तस्वस्वाका्ञभागे प्रवहटमरमानुसतग्रहकक्षावत्चानां मृगम . केन्द्रमित्यथ॑ः । गहः पूर्व
गत्या य्िनतृतते अमति भगणमोगं करोति । अस्य वृत्तस्य मध्यं केन्द्रं षटुमध्ये
भूगोरग्भ न स्यात्‌ । तथा च नक्षत्राणां सदकरूपदरशनाद्भुगोराभितः समान्तरेण
नक्चत्रगोखोऽस्तीति ऋन्तिव॒त्तमपि तथास्ति । गरहनिम्बानामेकरूपत्वेन दरघनाभावा-
दणप्थरिम्बदशनान्यथानपपत्या गहविम्बाधिष्ठितवृत्तं कक्षावृत्ताभन्नत्वेन राघवात्कल्पितं
भगोलाभितः समान्तरण नास्तीति कान्तिवत्ताङ्कितमषःदियक्लिभागायनुरुदद्धसमसूत्रेण

[

ग्रहाधिषठितव॒त्ताङ्कितमेषादिराह्यादिकं न स्यादिति गणितस्य भूगभसनन्धनाक्तत्वादंहेग-
णानपातसिद्धं कान्तिवृत्तानसतकक्चाव्रचस्थमध्यग्रहचिष्वसमसृच्ण ग्रहविम्बादरानं युक्त
भक्तम्‌ । यत्कक्चाप्रेशसमसूयेण अहविम्बदरछनं तत्कक्षापरदेह्े मेषादिरारयादिमानं
स्पधरहभोग इति मध्यस्पष्टगहस्थानयोरन्तरं फलं धनमृण मध्यग्रह स्पष्टमहन्ञानाथ
क्रियत इति फलितार्थः ॥ ७ ॥

एवंभकेनेव केन सेक्षपच्छे्यकसवेस्वमुक्तवेदानीं किवित्सविस्तरं छात्रा
न्प्याह-
पूवा परायतायां त द्धिततावुत्तरपाद्वकं ।
दृरायेच्छिष्यबोधाथ टिखित्वा छेयक सुधीः ॥ ८ ॥
नाद्यार्णीदं सम्यगरमाभिर्ञायत इति रिष्येरुक्त आचार्यं आह । पएरवा-
प्रायतापामि्यादि । स्ष्टाथम्‌ ॥ < ॥
मज्दी०- तत्वनयां फटवासनया फलानयनवासना त्रसिद्धा । उच्चङेन्द्रभृनकोरि-
ज्यादेः स्वरूपानवगमात्‌ । क्रिचोक्तरीत्या फरन्ञानासंभवस्तद्धनणतज्ञानासंभवश्च ।
ग्रहा धिितवृत्तस्य मध्यन्ञानाभावादाकाशस्थितकत्पिततद्रूबचयोरातिद्रस्थत्वेन तद्विभाग

यवयवानां मनुष्यनेत्ागोचरत्वादित्यतो.ऽनष्टमाऽ<ह--पृवापरेति ।
सु्धीगटाभिन्ञे गणकः । सुधीशत्यनेन यथा ज्घिष्यस्य तद्भुपपात्तिवोघः स्यात्त-

थोपपात्तज्ञनाय प्रकाराः कल्पनीया इति सूचितम्‌ । पु्वापरायतायां पूर्रापरं दर्घ्यं

यस्यास्तरयां भिचावुत्तमपाश्वैके । उन्तरदिकस्थितायापरित्यथः । अन्यथा पूर्चपरर््य-
भूताया भिततेरत्तरपाण्वभागानुपपततैः । छयकं पृवाचार्यप्रयोगानुसासद्क्ष्यमाणस्पषटफ़्ियो-
पपत्तिवेधकपरिरेखः दियकपद््वाच्यस्तमक्तप्रकरेण रिसित्वा जिष्यबोधार्थं शिष्यस्य
` स्पष्टक्रियोपपततिज्ञान्पादनानसित्तं शिष्याय तद्ुचकेन्द्रभजक्मोरितञ्ज्याफलस्पषटम-
हादिस्वरू्पं देशयत्‌ । तश्रा चा<पकाशचस्थतदरवत्तानामतिदूरस्थत्वाचद्धिभागानां
नयनागाचरत्वाद्रपि तद्रहृ्टान्त दयक तन्िश्वयस्य सुलभत्वादाकारऽपि तत्स्वरूप-
मन॒मानः्यभ्‌ । दृष्टन्तस्या<८काश्चत दित्या सषद्धत्वादिति न क्षतिः । अत्र भूमौ
सेथक्रटघन भुम्यभिती हभ्रमणं प्रत्यक्षाद्द्धं न रश्यत इति भित्तौ त्ठि-

खनष््‌ । तत्रापि पू्रपाश्चमदिवस्थभिच्योरटिखने तु पर्वापरह्रमणादशनात्दर्चनार्थ

प्वाप्रययतायाभमित्यक्तम्‌ त्रापि च दक्षिणदिक्स्थाभेरौ छेयकङ्खिने पुवपिर-
भमद्‌रनोपलम्भार्थं मेषादिराश्चीनामपसन्येन लिखनं मवतीत्यच्रद्विस्थभिन्ौ तदहिखते
मेषादिराशानां र्खिनं सव्येन भवर्तात्युत्तरपाश्वक इत्यक्तम्‌ । सम्यकरमस्य
भागङिखनत्वन शिष्टसेमतत्वात्‌ । अन्यथा तत्कमेण वर्णादिरिखनं बाध्येतेति
प्येयम्‌ ॥ ८ ॥ ।
इदा कारविम्बेनं पतारणपरं वाक्यमिति ज्ञावा रिष्यैः पुनः पृष्टः
सनाह~ |
दिव्यं ज्ञानमतीश्ट्रिय थहपिभिब।द्धं वसिष्ठादिभिः
| यं + शा प (न न > र (५
पारम्प्यवशाद्वहस्यमवनी नीत प्रकारयं ततः ।

१६८ , गोलाध्याये-
नेतदृदेषिरृतेश्रदुजनदुराचाराचिरावासिनां

स्यादायुःखुदृतक्षयो मनिरुतां सीमामिमामन्द्यतः ॥ ९ ॥
स्पष्टाथम्‌ ॥९॥

भ०्दी०~-ननु वक्ष्यमाणच्छेयकरूपटृष्टन्तस्याऽऽकारातस्स्थित्यासीद्धिः कथमकगता । आका-
रास्यतदरस्तुस्वरूपस्य मनुष्यनयनागोचसत्वेन = तद्गीताकषद्धेरित्यतस्तदचरं सार्दैरवि-
ऋीडितेनाऽऽह--दिन्याभेति । |

यदृरयदित्युक्तं तच्छेयकमित्यर्थः ! ज्ञानं, आकाशस्थितमहवस्तभूतस्थितिप्र-
तिपादकम्‌ । अतीन्द्रियमिन्दियातिक्रान्तम्‌ । मनुष्यहग्वाङ्मनसामविषयम्‌ ॥ ब्रह्य
ब्रह्मणा निर्मितम्‌ । तथा च ब्रह्मणा स्वनिभितग्रहाकादास्थिविपत्यक्चदकनावक्षयंभावरा-
दिदं स्वेतरजनतद्वाधाथं प्रत्यक्षद्रनानुरधेन च्छेयकं यहस्थितिन्ञानप्रतिपादकलेन्‌
निर्मितमिति भावः! अत एव दिव्ये ्वर्गलोकैक विषयम्‌ । ब्रह्मणस्तच्रापिष्ठानात्‌ ।

नन्वेव स्वर्गङोकै मनष्याणां गमनाभावादच कथमवगतमेतादेत्यत आह-कषिमिरिति ।
मुनिभिः स्वतपःसामर्थ्या[दि]च्छायामनुगरहसमरथ्वरसिष्ठादिभिः वसि्ठमाण्डव्यरोमराश्ाकल्य-
नारदादिभिः पारम्पर्थवसञात्‌ । यथायोग्यं परस्परतत्कथ नपरम्परासंबन्धादित्यर्थः । अवनी-
मस्मदाययिष्ठितमप्रदेशाषिशेषित्यर्थः । नीतमानीतम्‌ तदेखविषयीक्कतमित्यर्थः . !
अन्यथा स्वर्गस्य मुप्रदेशाविशेषत्वासमथमत एवावनीस्थत्वाद्बनीं नीतमित्यस्यास-

पपत्तः । तथा ख वसिष्ठस्य बह्मप्रत्वात््रद्ारा माण्ड्यषेस्तज्ज्ञानात्ततोऽप्यन्य्षीणां ज्ञाना-

क (५

दिति शेषं सर्वभूगे.रमनाश्रयत्वादन्राऽऽगतं तदिति भावः । ननु तथाऽप्येतस्य दिव्य.
त्रासिद्धिरत आह रहस्यमिति । ग॑प्यम्‌ । तथा च दिव्यत्वादेव गोप्यत्वमा्धेक

सिद्धमन्यथाऽगोप्यत्वे दिव्यत्वभङ्गापत्तिरविकेषादिति मावः 1 न चैतस्य गेप्यते

पक्व द्दयेच्छिष्यमोधार्थमिति कथमरक्तमत आह- प्रकाहयमिति । ततस्तस्य रह
स्यत्वादित्यर्थः । एतद्वक्ष्यमाणच्छेयकं दषिद्रतघदुजनहुराचासाचिरावाकिनाम्‌ ।
दषोऽस्यास्तीति देषी शघ्नुः । स्वस्य. यः र्घ्रुः स्वय वा यस्य रात्रः परस्पर

धा श्रता । कतघः शघुत्वामवेऽपि कतमुपक्कतं हन्तीति इतघ्नः । तद्भावेऽपि

दनो निरुपाधिपराहितवाञ्छकस्तदमावेऽपि दुराचारः स्पृत्युक्तनिषिद्धाचरणकीटः स्मृत्यु-
क्तविध्यननुष्टानकश्च । एतदभावेऽप्यचिरावासिनां चिरकाषटं वासः संगतिर्यस्य भव्ति ।
एतं शघ्ुदेष्यादिपुवोक्तिभावनिश्चये ह्यप्रयोजकमिति ध्येयम्‌ । एतेषामेतत्यठनाधिकार्णिमपि
प्रकष््यं कथनीयं नेत्यर्थः । तथा च गोप्यमेतल्मकाङीक्त सवगम्यं भवद्रुह । रह
| स्यमेतदधवानां न देयं यस्य फस्यचित्‌ । पपरीक्षितक्िष्याय दातल्यं ` सानमु्त
पिति सूर्थसिद्धान्तवचनाभ्यामक्तातिरिक्तायासगोप्यत्वेन दुशयेद्रिति पूवाक्तं युक्तप्र !

„ +.

र श मा ४ क
छयकाधकारः। १६९
मर्दी ०-मक्ताय शिष्याय चिरोषिताय गुणोपपन्नाय च देयमेतत्‌ ।
भात्रे च मिच्ाय च सूनवे च स॒दुटंभं ठेयक्गोटतन्वामेति ।
सिद्धान्तकेखरोक्तश्वेति भावः ।
ननु उपकारिषु यः साधुः साधुत्वे तस्य को गुणः ।
अपकाणिषु यः साधुः स साधुः सद्धिरुच्यते॥ ॥ि
इत्युक्तत्वादरदवष्यायुक्तानामपि देयामित्यत आह--स्याद्विति । इमामुक्तं सर्मा
नेतद्द्रेषीत्यादिमयदिमुज्कतस्त्यक्त्रह्मणस्याऽधयःसृकतक्षयः । आय्य एतच्छरी
रसद्धावसंबन्ध्यवगतकालोपापिरूपः । सुकृतं स्वरार्जितयुण्यमेहिके पूर्वजन्मार्जितं वा ।
अनयोनां्ञो भवति । ननु व्वहुक्तसीमोष्ङ्घनेन कथमायुःसुकरतक्षयः संभवति ।
अन्यथाऽतिप्रसद्धः इत्यत आह-मुनिषटतामिति । वसिष्ठाद्यषिप्रणीताम्‌ । तथा च
क्षतिः । न च न मां ब्रूयादवीर्यवती तथा स्यामिति श्चत्या वियाया ने
ल्यस्येवोक्तत्वादाय॒ःसक्रतक्षयोक्तौ श्रतिविरोेध इति वाच्यम्‌ ¦ यो यस्य दुं
ददाति स तस्याशभं नाच च वाञ्छतीति नियमाहाषिभिः श्रत्यर्थव्यङ्ग्यस्यंवोक्त-
त्वात्‌ । नन्वेवच्छरीरारम्भकाणां कर्मणां प्रारन्धकरमत्वात्तेषां च भोगेक्यनाश्यत्वेन तेषां स्वेषां
भोगार्थं यः काटः स एवाऽथयुःसुकरतक्षय इत्यस्याऽऽयुषाऽितं यत्सुक्रतं तस्य
क्षय इत्यर्थान्न किंविद्विरुद्धामेति वाच्यम्‌ ।
प्रतिकञ्चुककुत्कृतप्नविद्दिदमिताधाभिकमूसंदु जनेभ्यः ।
इहं तन्त्ररहस्यमप्रमेयं ददतः स्यात्सुक्रतायुषोः प्रणादाः ॥ `
इति श्रीप्त्य॒क्तविरोधादिति चेन्न । आयुषोऽदष्टरूपत्वान्नाद्योपपत्तेः । काद
संकोचनेव तद्धोगाङ्खकारात्‌ । इन्द्रपदभागकाृस्य नियतत्वेऽपि नहषस्येन्द्रपद्‌प-
च्यतेः श्ापात्सय एवं पुराणादौ श्रवणाच्च । अत एव न दीहश्षमनाय॒ध्यं यद्‌-
` न्यच्ीनिषेवर्णमिति याज्ञवल्क्योक्तिः संगच्छते । अन्यथा नीतिदाच्रस्य व्यर्थतापः
तेरिति संज्ञेयः ॥ ९ ॥
इदानीं विदिख्य च्छे्यकमाह-
चि स ॐ (म, १५. 1 थ @ = क,
्रभन्यकासामितककरेन कक्षाछ्यवृत्तं प्रथमं विलिख्य ।
ध्य्‌ (= क + 3
तन्मध्यतो मध्यमसेटभक्तितिर्ध्यङमानेन महीं सुवृत्ताम्‌ ॥ १०॥
क | ङ्क ० स भ थ 0
-कक्षाख्यवृत्त भगणाज्तच दच्वाचखटा कऋयताभय रखा )
कुम डो ¢ (भ ~ ९ भ [वर ॑ र 4
ध्यतुद्गोपरिगा विधेया तिक्‌ ततोऽन्या सुधिया कुमध्ये ॥११॥
उख्च | ४०. अन 7 म्‌ न्त्य फ़टर कृ # १ ् क क ५ न ।
च्चोन्मुखीमन्त्यफलस्यकां च दत्वा कुमध्याद्विलिखेत्तद्मे |
(भ न, ~ पं सेवोच व १
वरिभन्ययेव प्रतिपण्डलास्यं सवोच्चरेखा त्वपराऽत् तियक्‌ ॥१२॥
त 9 [न्‌ क भ. पि
तुङ्गोष्वरेखा खद्धु य्न ठभ्ना तजोच्यमस्मिन्‌ प्रतिप्रण्डटेऽपि ।

ततो विलोमं खल तङ्गमागेर्मेषादिरस्मात्चरोऽनलोभम्‌ ॥१६॥
२९

. ५५ = (4 ।
१.८० गोटाध्याये-

देयस्तङ्च्चान्तरमन्न केन्द्रं दर्ज्योच्चेरेखासगयोश्च मध्ये ।
तिर्य्॑धस्थरेखालगयोस्त॒ कोटिः सोरध्वाऽधरा बा्ुगुणस्तु तिर्य

भित्तेरुतरपाश्ं बिन्दुं छता तस्माद्धिन्दोिज्यामितेन ककैटेन वृत्तं विड-

तवेत्‌ । तत्कक्षावृत्तम्‌ । यस्य भ्रहस्य च्छे विद्येते तस्य मध्यममुक्तिपश्च-
द्‌ शारोन तस्मिनेव बिन्दो यद्वृत्तं क्रियते सा भुः ¦ उम्बनावनतिद्दना्थमियं
भूः । अन्यथा बिन्दुरेव भूः कस्प्यते । तत्कक्षावृ्तं च कशेरद््यम्‌ । तते
४टस्थाने मेषादिं पकरप्य तस्मान्मघ्यमधहमुच्चं च दा तदम्रयोशिहने कायं ।
भम्युच्चयोरुपरि गहः रेखा कार्या । रोच्चरेखा । अथ मृमध्य॒ उच्चरेखाज-
नितमत्स्येन तियम्ेखाऽ्मा क्या । अथ ब्हस्यान्त्यफडन्यामेतं सूतं मृनव्या-

1 १५

दुच्चरेखायां द्वा तद्र येह्या्निज्यामितेनैव ककरकेन यद्वत्तं पिरिख्यते तल-

(न

तमण्डखम्‌ । तत्राप संदस्वरछा } कतु तन्मध्यरन्या तियय्रछा कया ।

क ॥१५।

१५,

भतिमण्डरमपि चकाशेरङ््यम्‌ । अशोच्यरेखोपरि नीयमाना यत्र॒ ठगति त्र
, अरतिमण्डरेऽप्युच्चं कल्प्यम्‌ । तस्मादुच्चरारिमागान्‌ विरोमतौ गणथिता

तद्ये मेषादिः कस्प्ः । ततो प्रहोऽनरोमं देषः । तत्र ्रहेच्चयोरन्तरं केन्द्रम्‌ ।

क कनि

उच्चर्‌ख(सास्तयग्य्रह्मामना रखा स इभ्या | प्रतरमण्डदमन्य या तषम्मखा
तद्यहयोरन्तरं कोटिभ्या । सा किरोध्व॑रूपा भवति ॥१०।११।१२।१ ३।११४॥
भ ० टी ०-अथ च्छेयकविधानकथने प्रथमं वृत्तद्यर्खिनमुपजातिकयाऽऽह-त्रिभज्यकेति ।
ककटकङाटाकाम्रयोरन्तरं त्रिज्याप्रभाणं धरत्वाऽभीष्टस्थानात्तेन = कक्षासंक्ञं वृत्त
पथममादौ हिलित्वा तद्वत्तमध्यकेन्द्रादुमितो मध्यग्रह्गाततिकलापश्रदशांशमितव्यासार्धेन
सुवत्तां महीं प्रथ्वीसं्ञं वृत्ते रसित । मध्येपकक्षावुत्तस्य भूगर्भतन्चिज्यामितकल-
स्तर्तत्वाद्धूगोटण्ठव॒त्तस्य भूव्यासाधंयोजनेस्तस्मदिवान्तस्तिवाद्धव्यासार्धयोजनानां च
` अहयोजनात्मकगतिपशदक्शासमत्वान्मघ्यगतिक ठापयदशशिनेव पृथ्वीवत्तं॑सम्यक्‌ ।
क टासाद्न्चर्यात्‌ । योजनात्मक्न्यासा्धेन कक्षावत्तरिखने त॒ मव्यासार्धयोजने भवत्ता
खनं युक्तम्‌ । मूवत्तटिखनं तुं नतक्मोपपत्तिदर्ौनार्थमिति ध्येयम्‌ ॥ १० ॥
अथ वृत्ते सेटौस्चयोदनिं वृत्तस्य समचतुभागक्नानार्थं रेखाद् यसंनिवेशं चोप-
तिकयाऽऽह-- कक्षाख्येति । | न
अथानन्तरं सुधिया गणकेन । अव्र हसिते कश्चस्यततते । उच्वगरहो मध्या.
चिकारानीतौ द्वा तच्चह्धं द्तेत्र्थः । रेखा कार्या । आकाकस्थकक्षावृत
उच्चमहस्थानथोः सनाद ग्य्थमित्यतरत्याकादस्थकक्षावृत्तवारकमभ्‌ | अत्रित्युक्तो पृध्वी.

छेयकाधिकारः | १७१

भत्दी०-त्ररे तद्ानापक्तिवासणार्थं कक्षावुचे इत्युकम्‌ । नम वृते गहोचयोद्निमन्चक्यं
तत्स्थानज्ञानाभावादित्यत आह-~भगणङ्कितेति । दाद्शराक्षेभागकलाविकलाभिः समान्तरे-
णङ्किते । तथा च व्त्ते पहोच्वयेोर्मोगगणनपातस्थानज्ञानान क्षतिः । ननु तथाञ्यव-
पिष्रदेशनियमाद्धोगगणनाया अरक्यत्वारत्स्यानज्ञानाभाव इत्यत आह्‌--क्रियत इति। तथा
च तदवृत्ेऽमीषपेशात्सव्येन मेधादिरक्तीनद्धिकल्वा मेषादिस्थानात्सन्यक्रमेणोच्वगरह- `
भोगयेोग॑णनया तत्स्थानज्ञानं भवत्येवेति भावः । अथ वृत्ते रेखा ,कथ कार्येत्यत
आह---कुमध्यतुस्गोपसिति । कृवत्तं मध्ये यस्याः सा चासो तुदगोपरसिगा च।
उच्चस्थानालखड़भान्तरेण विहन छ्रत्वा तत्स्थानमारमभ्योच्चस्थानपर्यन्तग्रज्वी वुत्तमध्यभा-
गस्थिन्दु्ठा रेला कार्यतयर्थः । कुमध्ये कुवत मध्ये य्येता्ञ्चे कक्षवरु्ते तत उच्च-
रेखायासतिर्यगन्या द्वितीया रेखा कार्या । सुधियत्यनेनोच्चस्थानादुभयत्र नव्थं-
रान्तरेण तप्रेखायं स्यादिति सूचितम्‌ ॥ ११ ॥

ननू्वस्थानादरवचचतुर्मागाः कृतः दताः कुश्च ग्रहस्थानान्न कुता इत्यतः
प्रतिमण्डलरिखनादिप्रतिपादनच्छरनोचरमुपजतिक ^+ ;-उच्चोन्प्खीमिति ।

कुमध्यात्‌ कुव॒त्तस्य मध्यं स्थानं चिन्दुरूपं ठम्मादुत्यर्थः । यदपि तस्क
कषावुत्तमर््य॑ भवति तथाऽपि संनिहितत्वेन ठाधवाच कु ध्य नक्तमिति ध्येयम्‌ ।
उच स्वस्थानाभिमुखीभ्‌ । अन्त्यफङछज्यकां परमफटस्या स्पा धिकारो करपरिध्यवगतच्िज्यो-
द्वभजफररूपामित्यर्थः । तदुमेऽन्त्यफन्यः पितरेखेकदेक्षस्य चिहनरूपस्यामे तिभज्यया
प्रतिमण्डरं विलिखत । एषकरारायास्ितव्यःसार्थेन कक्चवृतच्तं तन्मितव्यासार्धेन प्रतिम-
ण्ड्टमन्वथसं्ञं दिखित । नतु गहकक्षायाचिज्याव्यासाधत्वेऽपि कलामानभेदादूयहक-
्षामण्डलमेदस्तद्वनापीति सूचितम्‌ । अथेतटूवृतचर्समचत॒भगिज्ञानार्थमाह--सैवेति । अन
प्रतिमण्ठठे । उष्पैरेा सा कक्षावृत्तरथोच्चस्थानस्पष्ठा नेया । ननृर्वरेवाया
उच्चस्थानपर्यन्तं सचादुस्वासन्नप्रतिपण्डटभागपर्यन्तं तद्रूभाग इच्यत आह-विति ।
तविेषे । तेनोच्चस्थानाद्मरे प्रतिमण्डरभागपर्यन्तम्ुमर्गेणोर्ध्वसेवा वर्धनीयेत्यर्थात्‌
समञ्चसमेवेति भावः । तिचग्रेखाऽपरा प्रतिमण्डलसंबद्धोर्ध्वरेखाभागाभ्यां मल्स्याबु-
त्पाद्य तन्मुखपुच्छमरेखा प्रतिकृत्तमध्यरूपतचिहनसक्ता प्रतिमण्डकपरिषिभागपर्यन्तं कार्ये
त्यः । एवकायादरध्वरावत्कक्षावत्तस्थततियंग्रेखा प्रतिमण्दले तिर्यप्रेा न भवति ।
तद्वेखायाः प्रतिमण्डरमध्यस्थत्वामावादित्य्थः । तथा च प्रहस्थानात्कक्ावृत्तसमच
तर्भागाः प्रयोजनाभावान्न करता इति भावः ॥ १२ ॥

१७६ _ गोलाध्याये-

भतदी "अथ प्रतिमण्डकप्रयोजनरूपां स्पष्ठीकरणवासनां विवश्युः प्रथमं केन्द्रभजकोरि-

५

द ५५ कर्‌ क

छयास्वरूपमनापजातिकेन्दरवज्नभ्यां प्रतिपादयति--त्ङ्गोषध्वरेखेति ।

अ क,

कक्ावरत्तस्थोच्वस्थानादृपै या रेखेकदेशरूपा । अस्मिन्‌ ङिसिते प्रतिमण्डटे ।
यत्र पर्ष्यिकदेशे ख्या सक्ता । तेत्र ॒प्रतिमण्डलपरिष्येकदेरो । उच्मुच्च-
चिहने खलु निश्चयेन कार्यम्‌ । अपिशब्दः समुच्चयार्थकस्तेन कक्षाव्॒तप्रतिवत्तयो-
सुच्चचिहनं कार्यं नैकत्र \ प्रतिमण्डलोच्चस्थानज्ञानार्थमेव कक्षावृत्त उच्चभोगस्थानज्ञान-
स्याऽऽवश्यकत्वान्न तत्र तक्छत॒ उच्चमित्यर्थः । ततः प्रतिमण्डलोस्चस्थानात्‌ ।
त॒द्धभगे्गणितागतोच्चराक्ष्यादिभोगस्य मागात्मककरणेन ये सावयवा मागाक्तेस्यिर्थः
विलोमं कक्षास्थितमेषादिरारिक्रममागद्िपरीतमर्गणापसन्येनेति तात्पर्यार्थः । कक्षा
स्थितभागप्रमाणेन प्रतिवृत्त गणनया यत्र॒ चिहनं तत्र मेषदेश्चिहनं खलु निश्चयेन
कार्यम्‌ ।, गणितागतोच्चभोगस्य मेषादितः सिद्धत्वेन यथा कक्षवृ्े मेषादित उच्च-
भोगेन रारिक्रमभागादुच्चचिहनं छतं तथाऽनोच्चस्थानन्ञानात्तद्धगेवैपरीत्येन मेषादि-
स्थानस्योपपचिसिद्धत्वारित्यर्थः । अस्मात्‌ प्रतिवृत्तस्थमेषादिविहनात्‌ । गणितागतो
अहः । अनुरोमं सव्यमारगेण । कक्षावृत्तवत्पतिवृत्ते देयं तङ्च्चान्तरमर्‌ । प्रतिवृत्त-
| स्थग्रहोच्चचिहनयोरन्तरारं प्रतिवृतच्चपरिध्येकदेशरूपम्‌ । उच्चादयहाद्वा केन्द्रं ज्ञेयमच
प्रतिवच । तेन कश्चावृचे ग्रहोच्चान्तरसचवेऽपि केन्द्रं न भवति ! तत्रोच्चरहयोरस- `
चयादिति सूचितम्‌ । उच्चरेलाखगयोरवत्द्रयस्यष्ो्वाधरोच्वरेसेकदेशप्रातुत्तस्थगहावि-
हनयोर्मध्येऽन्तरलटेऽर्धज्याकारा ऋज्वी रखा ्रतिवृत्तान्तभुजज्या चकारासद्रेखेकदेश्ास-
ननोच्चतत्षटभान्तरस्थानान्यतरपरहचिहूनयोरन्तराटमल्पं प्रतिवृत्तपरिष्येकदेशरूपं तद्धनुर्भन
इत्यरथः । तिर्थक्स्थरेखागयोः प्रविवृत्तमध्यस्थतिगरसंकदेशप्रतिव॒त्स्थगहचिहनयोरन्त-
राठे प्रतिवचान्ततोऽघञ्याखारया ऋज्वी रेखा कोटिः कोरिव्येत्यर्थः । अत्र कोरि
` ्रहणाद्धजज्याकोणिज्ययो नीत्यञ्यस्चसंबन्धेन भुजकोरित्वमस्तत्यक्तम्‌ । तन भिज्यायाः
कर्णत्वादिति ध्येयम्‌ । चक्रारात्तियमेखेकदेशासन्नप्रातिवुत्तभागगतस्थगहयोः श्रतिव-
तैऽन्तरमत्पं परिथ्येकदेशरूपं कोरिस्तद्धनुसित्यर्थः । ननृक्तभजकोरिन्ययोस्तत्सज्ञा
कृतः । व्यत्ययेनापि सेज्ञायाः समचितत्वादत आह-सेति । तिर्यङ्‌ स्थरेखाग्रहान्तराङरू-
पाररथज्या । ऊर्ध्वाधिरा तद्वरेखावदित्य्थः । बाहुगुणः । उक्तरूपा भजस्या ।
तिर्यग वृत्तमध्यस्थतिर्यमरेखावदित्यर्थः । तथा च--
` इष्टादर बाहोर्यत्स्याचस्स्पर्दधन्यां दिश्धीतरो बाहः !
उन चतुरस्रे व सा कोटिः कौीतिता तज्ज

1

केयकाधिकारः । १४७६

भ० दी ०~इतिपाटशचुक्तपारभाषातुरोधेन सर्वेषमूर्ध्वाधररेवायां कोटित्वभ्युपगमाचदगसक्तभर-
ति्थ्रेखायां भुजव्वाभ्युपगमाचच तत्संज्ञा सम्यगेति भावः । तुकारात्कोटिभुजाग्रस-
रतिर्ग्रेबायां कर्णत्वाद्गीकाराल्यकरते तरिज्यायाः कर्णीत्वमन्याहतमत एव पृव॑मिष्टा
त्रिज्या सा श्रुतिरित्यायुक्तं सम्यग्त्यिर्थः ॥ १६ ॥ |
इदानीं फएडानयन इतिकतेम्यतोपपत्तिमाह-
मध्यस्थरेखे फिट वृत्तयो तदन्तरालेऽन्त्यफलटस्य जीवा ।
तदृ्व॑तः कोटिगुभो यगादौो कक्यादिकेन्द्रे तदधो यतः स्यात्‌ ॥१५॥
अतस्तदेक्यान्तरमञ कोटिर्दो्न्ां मजस्तत्छतियोगमटम्‌ ।
कर्णः कुमध्यप्रतिमण्डलस्थखेटान्तरे स्पष्टखगो हि ह स्यः ॥ १६ ५
कक्षाख्यवृत्ते श्रुतिमूजसक्ते फलं च मध्यस्फुटखेटमध्ये ।
मध्येऽ्रगे स्पष्टखगाहणं तत्पृष्ठस्थिते स्वं कियते ततश्च ॥ १७ ॥
तयोः कक्षावृत्तपरतिवृत्तयोमध्यस्थे ये तिमे तयोरन्तरं सव॑बान्त्यफठ-
न्यातुल्यमेव स्यात्‌ । अतोऽन्त्यफरज्याप्रदुपरि प्रतिवृत्तस्य कोटिज्या मृगादौ
केन्द्रे भवति । कक्ादौ तु तदधः ¦ अतः कोटिज्यान्त्यफडन्ययोर्फोगतियोगौ
छतो । तथा छते सति कक्षामध्यगतियंमरेावधेः स्फुटा कोटिर्भवति । कोटि-
तदकुम ध्ययोरन्तरं दोज्यां स भुजः | तत्कोदियर्गक्यपदं कणं इत्युप्रएनयम्‌ । कर्णा
नाम प्रहकुमध्ययोरन्तरसुचम्‌ । तत्सं कक्षामण्डले यच रञ्च तव स्फृटो ग्रहः ।
स्फुटमध्ययोरन्तरं फम्‌ । तच्च मध्यग्रहु त्स्ुटे प्रहेऽधिके धनमुन कमं किष
इत्युपपन्नम्‌। एवे मन्द्फटेन मन्दस्फुटः शीघफठेन स्फृटः स्यात्‌॥ १५।१६।१५॥
भ०ठी०-अथ कर्णस्पष्ट्रहफरतद्धनर्णतास्वरूपमुपजातिकाभिराह-मध्यस्थरेखे इति ।
वृत्तयः कक्षाप्रतिव॒त्तयोर्ये मध्यस्थरेसे । द्िवचचनाचन्मध्यस्थं तिरयमरेखाद्वयम्‌ ।
तदन्तराले । तद्रेसयोर्मध्य कजमार्गे परमफरस्य न्या । किलि निश्चयेन
यतो भूमध्यात्दृन्तरेण प्रतिवृत्तमध्यं पृवमुपकल्थितमत उपपत्तिसिद्धं तदन्तरम्‌ ।
कृणमागे तदन्तरे न तन्तल्यान्तरं किंत्वधिकं प्रतिमण्डलोच्चस्थानादृगरतः पृष्ठतो वा
तरिभमध्यस्थे प्रतिवत्तप्रहे मकरादिषद्भान्तरगतं केन्द्रं भवति । तत्रान्स्यफलज्यागररू-
पात्परतिवृच्स्थतियङ्मध्ये रेखेकदेस्ादुपरि कोरिज्या भवति । नरिभाधिकान्तरेण श्ित-
गहे तु ककादिषडभान्तगतं केन्द्रम्‌ । तव्रान्त्यफठज्यागादधः कोटिञ्या यतः कार.
णाचदरैक्यान्तरम्‌ । तयोरन्त्यफरन्याकोरिज्ययेर्मुगकर्कादिकिन्दवे कमेण योगोऽन्तषम्‌
मज भृगभे कक्षावुत्तमध्यस्थतिर्यगरेखेकदेशप्रतिवृचस्थयहान्तर ऊर्ध्वाधररेखारूपा स्पष्टा कोरि

१७४ गोलाध्याये~ -

भज्टी० स्यादित्यर्थः । एतत्कोशिमूढसंबन्धिकक्षावत्तमध्यस्थतिथयसैदेशममध्ययोरन्तरं :
भुजज्या तुल्यं भजः । तयोरुककोटिभुजयोव्गयोगात्पदम्‌ । कुमध्यप्रतिमण्डटस्थखेटन्तरे ।
कुवत्तस्य मध्यं बिन्दुस्थानम्‌ । प्रतिव्त्तस्थग्रहवचिहनं तयोरन्तरे रेखारूपः कणः स्यात्‌ ।
कर्णोपयोगमाह--स्पष्टखग इति । हि यतः श्रतिसूसक्ते कर्णाकररेण य्सू्रं॑तत्स॑-
र्मे । कक्ावुत्तपरिध्येकदेशस्थाने स्पष्टमरहः । अतः कर्णं आव्यक इति भावः ।
नु किं नाम स्पष्टत्वमत आह--हृर्य इति । यत्र गरहः कक्षावृत्तप्रदेरो भग
र्स्थेरहयस्तत्स्थाने मेषादितो यो भोगः स स्पष्टो गरहमोग इत्यर्थः । अयं भावः|
ग्रहस्य कक्षावुत्ते अमणामावात्परतिवृत्ते तेदभ्रमणःदवगर्भस्थैः प्रतिवृत्तस्थो ग्रहः स्वह
क्रुसूत्रेण यत्कक्षाप्रदेदासमसूत्रेण ह्यते तत ` स्पष्टो ग्रहभोगः । यथपि प्रतिवत्तस्थो
गष्टोऽहम॑णानुपातसिद्ध॒एव हृक्षयते तथाऽपि प्रतितवृत्ते कन्तिवृत्तानृसृतराश्यङ्कना-
भावात्तद्रौशीनां कल्पितत्वात्पतिवृत्तस्थग्रहभोगः फलदेराथमनुपयुक्तः । दक्सं तु
कर्णं एव ।. तत्साधनार्थं स्पष्टा. कोटिः क्षता । ययपि भूमे मनुष्याणामभाव-
` स्तथाऽपि पृष्ठस्मसृत्रसंबन्धेन तद्धृगर्भे तेषामवस्थानान्न क्षतिः । पटस्वरूपमाह--
` फलमिति । चकारस्तवर्थः । तेन फठमित्यस्यान्यय उत्तरच सुबोधः । कक्चावृततस्थ-
मध्यस्फुटग्रहचिहनयोध्येऽन्तरले कक्षाघृचपारध्येकदेहो । फलस्य तद्धनर्णतास्वरूपमाह-
` मध्य इति । केक्षावत्ते स्पष्टमहस्थानान्मध्यग्रहाविहने । अग्गे राशिक्रमानरुद्ध-
मार्गेणामिमभागस्थे तत्फटमणं ततस्तस्मिन्मध्यग्रहभोगे करियते । पाश्चिमभागस्थे धनं
क्रियते । चकारादक्तरीत्येव मन्द्फटं शीघ्फटं मषादितलादिकेन्द्र कणधनं धनर्ण
स्पष्टधिकाराक्तं सिद्धरमित्यथ १५७. |

. ` . इदानीं मन्दस्फृटं मध्यमं पकस्प्यं शघफखं यत्साप्यते तदुपपत्तिमाह-
मध्यो हि मन्दुप्रविमण्डले स्वे मन्द्रःफूटो द्वाक्प्रतिमण्डठे च ।
श्रमत्यतश्चच्वलकर्मणाह मन्दस्फुटा बभ्यखमः ग्रकस्प्यः ॥ १८ ॥

, मन्दुकर्मपुर्बकं रीघकरमत्येततसखष्टाथम्‌ ॥ १८ ॥

भर ०सी०-ननक्तयक्त्या भोँमादिफल्कमानुपपत्तिः। तथा हि । उक्तरीत्या मन्दस्तीधोचयो
कक्षायां दानाचदमिमुखस्वान्त्यफलज्याचेहनाभ्यां मन्दर्प्रतिवत्तसंवंधिकरणंसूचसंबन्धेन
कश्चावृच्चे स्पष्टग्रहस्थानद्यम्‌ । त्र मध्यग्रइचिहनं मन्दुपतिवृ्तसंबन्धेन कक्षावृत्ते

` यदन्तरेण स्पषटग्रहस्थानं तदन्तरं मन्दंफट्म्‌ । मध्यग्रहचिहनाच्छीधप्रतिवृततसैबन्धेन
` कक्षावृत्ते यदुन्तरण स्पष्टग्रहस्थान तर्दन्तर्‌ रच्रफदटम्‌ । तथा च भामादना कट्द्रयस्य

~ म्यग्रहादुत्पत्तेः । केन फटेन म्रहस्पष्टत्वं॑ज्ञेयमेकेन तद्न्यतरेणेति चेत्तदित-

छेयकाधिकारः। १७५
भ°दी०-रस्य वैयरध्यापत्ैः । केन तदन्यतरफछेन स्पष्टत्वं भवतीत्यस्यानिणयाच्चेत्यत `
इन्द्रव्रयो चरमाह-मध्य इति । [ .

हि यतः । मध्योऽहर्गणानुपातसिद्धमोगासको ग्रहः स्वे निज मन्दप्र
तिमण्डले । परस्परयरहप्रतिवत्संबन्धाशङ्कावारणार्थं स्वि इत्युक्तम्‌ । अमति पू्वगत्या
गच्छति । अतो मन्दफटरस॑स्तों गरो मन्दस्फटः । न स्फुटः । कारणमाह-मन्दस्फुट
इति । मन्दफटसंस्छतमध्यग्रहः । द्ाक्प्रतिमण्डरे भिम्बात्सकरूपण शराभवि भ्रमति । `
चकार एवकारार्थकस्तेन मध्यगरहः दीधरप्रतिवत्ते र0्रफटसंस्कृतो मन्द्प्रतिवृत्ते अम-
तीति शङ्कानिरासः । तथा च मन्दप्रतिवृत्ते विम्बात्मकरूपेण अ्रमणाभावान्मन्दफ- `
ठसंसकरतो न स्फुट इति भावः । अतः कारणाच्छीधकर्माणि तन्निमित्तमित्यथः ।
इह॒ कक्षायां मन्दस्फटः प्देश्षविदोषाचिहनात्मको मध्यमरहः प्रकल्प्यः । वस्तुतस्त.
स्य मध्यत्वाभावात्‌ । अहर्मणानीतस्येव मध्यत्वाभ्युपगमाच्च । ननु श्ीघ्फलं
मध्यग्रहादानेयम्‌ । तथा च यथा कक्षायां मध्यग्रहस्थानसक्वेऽपि मन्द्प्रतिवृत्ते `
मध्यमग्रहो भवति तथा तस्सिद्धकक्षास्थितमन्द्स्फुटः ही्प्रतिवरत्त उक्तरीत्या देयः ।
मन्दस्फटकक्षापदेशकरणीसमसूत्रेण गहविम्बाद्ीनात्‌ । तच्वहर्गणानीतस्तत्संबन्धेन कर्ण-
माभ यः ककष्रदेशस्तन्मा्गेण रीघप्रतिवृरस्थगरहनिम्बदरीनात्स कक्षाप्देराभोगः
सपष्टरहस्येति भोमादिफलक्रमोपपत्तिः । महविम्बत्थेकत्वेन मन्दक्षीघप्रतिदरत्तयोस्तस्य
यगपदरभ्रमणास्षमवात्‌ । कारमियमे त॒ मन्दृश्याघफटयोर्गाणतसाध्यत्वप्रसद्धास्व ॥ एक
फलसंस्करेण बह्मायार्येमोमादिषिम्बानामदरंनोपटम्भात्‌ । अरहविम्बस्यैकतेन - तस्य
ह्ीघ्रप्रतिवृततेऽवस्थानान्मन्दप्रतिवत्ते मध्यमध्यग्रहावस्थानं तन्मध्यग्रहन्ञानार्थं कल्पितं नं
वस्तुभृतम्‌ । तत्र॒ बिम्बमन्यथा सीध्रफटानुपपत्तः । विपरीतक्रमावस्थानकल्पनं
सार्षोक्तफलदानक्रमदर्धनेन सूर्यचन्द्रीतिविपरीतरीतिकल्पनगोखेण च निरस्तमिति
तात्पर्थम्‌। यन्त॒ कक्षामण्डलनेपिगं दिविदश्चि्वं स मध्यगरहो यन्मन्द्रप्रतिमण्ड्ठे स च
| | प्रदुस्पष्ठः स्फुटः रघ्रग इति । तत्र मध्यमन्दस्फुटयारव मन्द्साघ्रप्रतिदत्तयोः करमेण
` दानोक्तेः स्फुटत्वानुपपरिश्च ॥ १८ ॥

हदा नीमच्चपपात्तेमाह-

भ्रभन्थहुः स्वे प्रतिमप्डले नृभिः सं थत्र कक्षावलये विरोकयते ।

स्फुटो हे तत्रास्य फलोपपत्तये प्रकल्पितं तुङ्गमिहाऽऽयसूरिभिः ॥१९॥
यः स्यालदेराः प्रतिमण्डलस्य दूरे भृवस्तस्य छतोच्चसंज्ञा ।

सोऽपि प्रदेराश्चलतीति तस्मासप्रकल्पिता तङ्गगतिगतिज्ञैः ॥ २० ॥

१६ ` गोदाय |

उच्चाद्धषट्कान्तरितं च नीचं मध्यः स्वनीचोच्चस्मो यदा स्यात्‌
कक्षास्थमध्योपरि कणंन्नजपातात्स्फटो मध्यसषमस्तदानीमर ॥ २१ ॥
उच्चदेशात्कमेण चितस्य फटपवृत्तिद॑श्यते । अतस्तु कल्पितम्‌ । रोध
स्पष्टम ! मध्यगतिवासनायां च सविस्तरमक्तम्‌ ॥ १९॥२०॥ २१॥
भ०टी०~-ननूक्तच्छेयके ग्रहदानं कक्षायां प्रतिव॒त्ते च युक्तम्‌ । तत्स्पषटस्वरूपावगमस्य
विना तदानमरक्यत्वात्पर॒तूच्ददानं तन कमय । उच्चपद्थस्याज्न्कश दृडनाः
भावनावस्तुभरतत्वाद्त्वता वङास्थवत्तन तद्तरमाह-- श्र मान्नत ।

स्वे प्रातिमण्डठे सन्दशीघ्प्रतिवृत्ते स कमेणाहर्गणानीतमध्यो मन्द्र्फुटो
ग्रहो म्रमन्गच्छन्पूवताो नाभेभ्पुष्ठस्थमनुष्यः कक्षाव्रप्त यत्र यास्मन्प्रदुश हर्यत तस. ।
दे्चकर्णसमसूत्रेण भूगभरेबन्धद्वारा हृस्यत इत्यथः । तत्र॒ तत्कक्षाप्रदेशे । हि

। न

लः स्फृटो यथायोग्यं मन्दस्फुटस्पष्टगरहयोर्भोगोऽतो रहस्य कक्षावृतते मध्यस्फुटग्रहयो-
रन्तरं फम्‌ । तदुपपत्तये ठदुत्पादनाथम्‌ । इह कक्षावृत्ते । चा ऽ्यसूसिभिः
प्रा्चीनमोखतत्वाभिन्नस्तङ्कं यथायोग्यं मन्दक्धिष्च्चं प्रकस्पितं दम्‌ । प्रकच्यितमि-
त्यनेनाऽ५काङ्े तददरानाद्वस्तमतमपि फलानपषच्याऽङ्गीकरतपित्यथः । तथा च मध्य
स्फुटपरहविह्नयोरन्तररूपफकस्य मध्यस्फूटमुनान्तररूपत्वेन दरौना्तस्योच्चरेखवाधीनत्वाच्च
तञ्ज्ञानाथमुक्तरीत्योभयतच वृत्त उच्चदानमावश्यकम्‌ । अत एव चिज्याहता कणहता
भुजज्या तच्चापवाहृवोरविवरं फटं वेत्युक्तं स्पष्टाधिकारे । अन्यथा फलोपजीभ्यसुज-
कोरिञ्ययोः स्वरूपददरौनानुपपत्या कथमपि तत्साधितफटमपपन्ताक्द्धं न स्यादिति
भः ॥ १९ ॥ |

ननु फठोपपच्य्थमृष्वरेखसंबन्ध्यच्चसंजञं कुतः कृतम्‌ । तदितरसंन्ञापिक्चायां
कृरणामिवादित्यतस्तद्कचरमच्चगत्यपपर्तिं चोपजातिकयाऽऽह--यः स्याति ।

भुवो भगोरगभत्पतिमण्डलस्य यः प्रदेशो दूरे स्यात्तस्य प्रदेक्स्योचसंक्ता `
। छतां । उवत्वात्‌ । तथः च ग्रहाचिष्ठितप्रतिवुत्तस्य भूगर्भ मध्यप्रदेशाभावाद्भूमध्या-
स्रतिवत्तमेकदेशेनोचं भवः: तस्पदेश्ादृध्वरेखाया भजज्यादिमूलत्वादतस्तत्पदेशा-
= म्मेषदिभोगमिति ज्ञानाभ॑मुचचमहग॑णानुपातसिद्धत्वम॒क्तम्‌ । तत्रोच्चभोगन्ञानार्थमेव कक्षा-
यामुच्चप्रदेशाभविऽप्युच्चस्थानमद्कितमिति भावः । ननृच्चप्ेर्येकतेनाहर्मणातुपातत-
` सिद्धोच्चं प्रतिदिनिविरक्षणमसंगतय्‌ । नहि कक्षावत्तं विष्टोमगत्या प्रत्यहं किचिच्चलति । `
येन तदुपपान्तेः । कक्षाप्रद्रास्याऽऽकराक्षरूपत्वेन चरनासंभवादित्यत आह-सोऽपीति ..
हृति । यतः स॒प्रतिवृत्तस॑बन्धी प्रदेराश्चकति । कक्षायामितस्वपूर्वगत्या भबति | `

कयकाथिकारः | १७७
भलदी०-यत्कक्षप्रदेरासमसूत्रेणापि यदिने तद्दितीयदिने तकत्कक्षापदेलामिमपरदेरस्म
समसूत्रेण भवतीत्यर्थः । अयिषब्दात्मतिवृचप्रदेरास्याऽऽकाश्िरूपत्वेन स्थिरवेऽपि वाय्वा
त्मकत्वकल्पनेन तद्भमनमन्यथानुपपच्या कल्प्यत इत्यपि सूचितम्‌ । तस्मात्कार-
णाज्ञङ्कगतिरुच्यस्य गतिः प्रत्यहे गतिज्ञेप्तद्िरोषसक्ष्मप्रमेयाभिज्ञेः प्रकस्पिता ।
अनेनावस्तुभूतमपि टृष्टफलोपपचि प्रतिपादनार्थमद्धी क्रियत इति स्पष्टमुक्तम्‌ । तथा च
यत्कक्षाप्रवेरसमसूतरस्थप्रतिवत्तोच्चस्थानादुक्तरीत्या फटप्रुपपादितं या्िने [तत्‌ | दितीयदिनि
तद्कक्तरीत्येव तदुस्चस्थानाग्वगतफटं जह्यादिभिरविंसंवादि दृष्टम्‌ । तत्कणैसिद्धस्पष्टगरहस्था-
नद्धारा गरहबिम्बादर्शनात्‌ । तेश्च पूर्वोस्चिस्थानात्किचिदन्तरेण कक्षामार्गे सन्ये उच्च-
स्थाने कल्पिते 1 तस्मादुक्तरीत्या प्रतिवुत्तकरणेनाक्तरीत्या दितीयदिने फलसंवादुदर्घ-
नाद्यं प्रतिक्षणं विलक्षणमस्तीति कलितम्‌ । तदुपप्यवगमा्थ च मूगर्मादन्त्य-
करज्यायुतचिज्याव्यासा्ेन यद्रवृचमाकाररूपं तत्र॒ यदिने यस्मन्प्रदेश उच्चं तद्दि
तीयदिने तस्मात्सव्येनाग्िमप्रदेदा उच्वमिति विनिगमनाविरहत्करमेण तदुवृत्तपदेशाना-
` म॒श्ट्चत्वमद्खीकरतम्‌ । तचोच्चस्थाने प्रतितृत्तोच्चप्रदैरापरिष्यकद्रासंहय्रताया आव-
`-स्यकलवादन्यथोच्वत्वव्यावात इति भूगमोदन्त्यफछज्यान्तरेण प्रतिवृत्चमध्यमनुिनं
सव्येन खरूतीति कल्पनात्परातिवत्तमेव चटितं तच्चलनेन .कक्षायामुस्चं चरतीति
सिद्धम्‌ । अनेकप्रतिक्षणकल्पितप्रतिवचेभ्यः कल्पितेकप्रतिवृत्तगतिकल्पनस्य रषुभूत-
त्वाश्च क्षेतिरुक्ताथं इति भवः ॥ २० ॥

नन्वनुभवविरुद्धमुस्वचलनं कथमद्धी क्रियत इत्यतोऽस्य फलोपपत्ये प्रकल्पितं
तुङ्गमिति ङत इति पूषपक्षोरकथनच्छरेनेन्दषज्रया तदुतरमाह-उच्चादिति ।

उस्यस्थानत्वद्ाशटयन्तेण प्रतिवत्ते कक्षायां वा यत्स्यनं तत्र नीचं... कारायथोच्चं
व्वलति तथा नीचमपि चति । तयोरूष्व॑रेा संबन्धेन षद्धराश्यन्तर इति नियमात्‌ । यदा
यस्मिन्नमीष्टकाटे मध्याहर्मणानीतो मन्दस्फुट) वेतिं यथायोग्यम्‌ । स्वनीचोस्वसमा
मान्ये जेयं स्वपदेन विवक्षितम्‌ ! तच्च तन्नीचोचं च यथायोग्य तन्ल्यं स्यात्तदानीं तद्‌-
भीष्टकाले । फट ग्रहो मन्द्फटसंस्छतः शीघफरसंस्कृतो वा मध्यसमः । यथायोग्यमहर्ग-
णानीतन मन्डस्फटेन वा तुव्यः स्यात्‌ । कत इत्यतो हेत॒माह- कक्षास्थमध्योपर्ति
कश्षावस्ये यदुक्तरूपं मध्यचिहनं तदुपरि । भृगभात्पतिवृतचचगतग्रहोपारं नीयमानं
तरे कर्णरलस्य स्वानुरुद्धमर्गेण यत्सूत्र कक्षामण्डरावधिः । तस्य पातात्संबन्धात्त ।
कद्‌ प्र्क्कणमसूत्रसपाते खलु स्पटग्रहस्थानप्र । तत्प्ररत मध्यग्रहस्थान एव सिद्धम्‌ ।
` कणीस्योष्वरेसेकदे रत्वेन सिद्धलादित्यर्थः । तथा च नीचोच्चतन्यग्रहे मध्यस्फटया-
- प्मेदात्फलाभावः । तद्यतः पृषतश्च रहे मध्ये स्पुटगर्हविहनयेभिद्‌ चद्न्तर

१.4 गोलाभ्याये~

..अन्टी०-फटयत्पयतेऽतीो यथोदनी चाभ्यामन्तसितिमरहसतथा कटं भवतीत्यस्थं तद्विप्रकष-
जनितफरन्ञाना्थ॑मपय॒क्त मेति सम्यगुक्तमस्य फलोपपत्तये प्रकल्पितं तुद्धमितीति भावः ।

एवं च यत्कक्षाप्रदेश्षसमसूत्रेण मध्यतुल्यः स्पष्टो ग्रहो टष्टस्तथा दितीयपयितंतत्क-
्तावृततप्रदेशसमसूत्रेण मध्यतुत्यः स्पष्टो दृष्टः । किंत्वन्यप्रदेशसमसूत्रेण

इति फलभावे ररह एवो तच्वेलनं प्रत्यक्षप्रमाणाश्न किंचिदधनुमवविरद्धमि
-तात्पयम्‌ ॥ २१ ॥ |

इदानीमन्यदाहि- ` |
उच्चस्थितो व्योमचरः सुदूरे नीच स्थितः स्याजिकटे धरिष्याः।
अतोऽणगिम्बः पृथठश्च भाति भानोस्तथाऽऽसश्नसुद्रवर्ती ॥ २२ ॥
स्पष्टम्‌ ॥ २२ ॥
दानीमन्यद्रक्तं पकारान्वरमाह~ >
उक्ता मयेषा प्रतिवृत्तभङ्ग्या य॒क्तिः पथक्‌ श्रोतुरसज्नमार्थ॑म्‌ ।
स्पषरृतेस्तां प्नरन्यथाऽहं नीचोच्चवृत्तस्य च वच्मि मङ्ग्या ॥२३।
इह किर सप्टीकरणयुकतिः परतिव॒त्तमङ्कश्वा मयोक्ता भथ तमिव गीको
्चवृतभङ्कग्था वच्मि ॥ २३॥ `
इदानी तां भाङ्खमाह- |
कक्षास्थमध्यश्हाचिहनताऽथ वृत्तं टिखेदन्त्यफलन्यया तत्‌ ।
नीचोच्चसंज्ञं रचयेच्च रेखां कमध्यतो.मध्यखमोपरिस्थामर ॥२५॥
मध्यतो दूरतरे प्रदरो रेखायते तर्गापिह प्रकल्प्यम्‌ ।
नीचं तथाऽऽसज्नतरेऽथ तियङ्नी चोज्मध्ये रचयेर्च रेखाम्‌ ॥ २५४
नीचोच्ववत्ते भगणाङ्कितऽस्मिन्भान्दे विलोमं निजकेन्द्रगत्य
ोष्म्येऽनलोमं भ्रमति स्वतुङ्मादारभ्य मध्यद्यचरो हि यस्मात्‌ ॥२६॥
अतो यथोक्तं परदुरीष्यकेन्द्रं देयं निजोष्वाद्‌ यचरस्वदमे। `
दोर्न्याच्चरेखावाधे खेटतः स्यात्तिर्यक्स्थरेखावापे कोरिजीबा ॥२७॥
स्वा अरहेविङ्कऽन्त्य 1

मिपि

प्राग्त्कक्षवृत्तं चकांशङ्किनतं रत्वा तन मध्यम्महं च दत
ल्याप्रमाणेनान्यदूवृत्तं रिखेत्‌ । तनीचोचवृत्तसक्ञम्‌ । अथ मूमभ्यदृमरहयपरिगता
रेखा किविदीषा काया । साऽोच्वरेखा । नीचोच्चवृतते भूमेदूरवरे पदेशे रेखा-

` युत उन्वं पकरप्यम्‌ । आसन्ने रेखायुते नीचम्‌ । नीचोअविश्नाभ्णां भस्य

छेयक्राधिकारः। १४९

साथ ति्मेलवा मध्ये कायां । तस्षिनवुतते केन्दगत्योच्वस्थानाद्रभ्य मृभ्यरहो
अमति । मान्दे विरोमं ओष्सयेऽनुखोमम्‌ । अवः कारणान्मन्दङकेन्द्मृच्चाद्ििरोमं
इवम्‌ । दीश्रकेन्दरमनुङोमम्‌ । तद्भे बहुः । भवामि ्रहन्वेरेबान्रे सोममा ।
मङतिवंमेखयोरन्तरे कोरिज्या ॥२४॥२५॥२६।२५॥
सश्ठी०~ ननु फएटान्यथानुपपत्त्या प्रहस्थितिप्रतित्रतेऽस्तीति कल्पनेन वस्तुतस्तत्र तशय
स्थितिरित्यत उपजातिक्याऽऽह--उच्चस्थित शति । 1
उच्चस्थितो महो निम्बरूपो भृगोलादतिदृरे स्याच्‌ ¦ नीचस्थितो ग्रहो भूयो-
ठाति सर्मीपे स्यात्‌ । अतित्वं यस्माद्ममह ऊर्ध्वंमधश्वाधिकः न स्यात्तत्वम्‌ । अतो
` बूरनिकटस्थत्वात्कमेणाणुनिम्बः सूषश्मनिम्बः पृथुलः स्थटमिम्बो भाति । भूष
हर्मनुष्याणां भासते । चकारायथोच्चादृमरहस्यान्तरं तथा तथा जिम्मं वर्धते
नान्बा्थाऽन्तरं तथा हसतीति सूचितम्‌ । भा्तत्यनेन मह निम्बस्याविकृतस्य
दानं तथा भवति । नतु वस्तुतस्तदुप्चयायचयािति तितम्‌ । तथाच प्रतिच्र-
सस्थगरहस्योच्चस्थाने भुवो दृरस्थत्वाद्रहषिम्नं सृकष्पम्‌ । नीचस्थाने निकटत्वान्म-
इद्हस्यत इति भत्यक्ानुमवाङ़च्चस्थानानीचस्थत्वं कालकेणेव संभवतीति यहस्य
अतिचुत्तावस्थानं तच्वत एव । कक्षवृ्तस्थतरे त॒ तस्य भूमितोऽभितस्तुल्यान्तरत्वा-
दृविकरुतमहविम्बद्श्ेनाप चेस्तदितरवृत्तावस्थाने मानाभावास्चेति भावः | नीचस्थोऽपि
कंदाचित्सृक््ममूतिंहश्यत इत्याङङ्कन्याऽऽह--भानोरिति । सृयात्सकाशाद्‌समसुदूरव्ती
अर्हः पूर्वापरान्तरेण क्रमेण तथा । अत एवाएकिम्बो महाविम्ब्य भाति ।
तथा श सू्यवण्डलायथा मह आसनस्तथा मूथकिरणप्रतिहतनयने्हा्िम् निष्परभ-
मर्यं च ह्यत इति सूर्यीसन्नस्य नीचस्थे ऽव्यप मूतिदशंनमविरद्धं सूर्यमण्डला
` भभा अहेऽतिदृरे तथा पूर्यकिरणाप्रतिहतनयनेर्मह निम्ब सप्रभं महच्च हृक्ष्यते ।
अत पब कालदान्तरेणास्तोद्यारम्भो । न सूरयतानिध्य दृतवाम्यां अहजिम्बापृदयो-
पर्चो । तस्याविङ्ृतत्वाद्न्यथा तद्रोनापि निम्बसाधन।पतेरिति भ्रः ॥ २२ ॥

अभोक्तमुपसंहरश्चपपत्तिप्रतिपादङकप्रकारा न्तरमिन््रवजया प्रतिजानीते यश्च ति 1
। स्पष्टीकृतः स्पष्टाधिकारोक्तगणितद्ियाया युक्तिः पवार्थस्वरूप ्षोदरूया । एषा
अतिष्ठा बिता । परतिव॒त्तभङ्ग्या प्रतिवत्तरचनया मया भास्कराचार्येण उक्ता। ननु
अहफफलम्व्या द्त्तयोरधवे द्मधघ्यात्म्रतिवरयमिद्‌ं स्याद््यासखण्डेन वृत्तम्‌ ।
` भषति हि निजकक्षामण्डलाभे यटृनयत्परफलगणवरत सपो स्वनीचारूयमेतत्‌ ।

+ गोकाध्याय-

=

मज्टी°~ इत्यादिना पूरवाचरयैः प्रतिव्रत्तनीचोच्ववुत्तयोः कक्षे टछिखनप्रतिप-
बनाच्दिरुदधं केवलं प्रतिदृचरचनं कथमुक्तमित्यत आह-प्थगिति । श्रोतुः स्पष्टीक तिषासना-
भिज्ञासोः । असंञ्रमाथम्‌ । सम्यगपनेत॒मक्यो यो अमस्तत्वाज्ञानं तदिरुद्धोऽसंअमस्त्सं-

वाडनानिमित्तं शिष्यस्य त्र दुरूहतयाऽबोधो मा भवव्वित्येतदर्थपित्यर्थः ॥ पुथङ्खः

नीश्वोस्ववत्तव्यतिरेकेण केवरं प्रतिव॒त्तरचनयोक्तेत्यर्थः ¦ तथा च शिष्याणां परोक्त

वृद्यसद्धावदेक एव ग्रहस्तत्रत्र च कथं भमतीति मो मवति । तदत्तसु-
च्वाभिमुखमुदिखेदित्यायनुक्तेश्च मया य॒क्त्य॒पजीव्यमाजमेव तङ्क्तमाधिकत्यागेनोक्तमि-
त्यविरुद्धमिति भावः }! ननु नीचोच्चकुत्ते यज्ज्ञानं तत्परतिवृत्ते कथं स्यादिति
त्यागोऽनुचित इत्यत आह-तामिति 1 स्पष्टक्तिवास्षनाम्‌ । युनादितीयवारम्‌ ।
अन्यथा-- उक्तरीत्यन्यरीत्या । नीचोच्चचृत्तस्य भद्गग्या अहं मास्कशचार्युः समन-
न्तरमेव वच्मि । अत्रापि प्रथकगश्रोतुरसंभमार्थमित्यन्वेति । तेन प्रतिवृततत्यागत्केव-

` छनीवोच्चव्तरचनया युक्ति वदामीत्यथस्तथा च तज्ज्ञानसंमवान्न क्षतिरिति भावः|
` नव्े(्वे)वमेकत्र॒तदुभयर्खिनं पूरवाचारयोक्तं युक्तम्‌ । उाधघवात्‌ । त्वदुक्तं अ
गोगवादयुक्तमित्यत आह--च भूय इति 1 भूयप्त॒तीयवारमित्यर्थः । चः समुच्चये |
तेनोभयमप्येकत्र छिखित्वा भिश्रस्वनया तद्वासनां वच्पीव्यर्थः । तथा च ूवोक्तमपि
उथभृतमतरा <इटतम्‌ । तत्र टीटयेव श्रो तरणां बोधोत्पत्यर्थं मया | पथद्पतिकृ्तनो- |

४

ववृत्तमड्कग्या गृरुभूतमपि पुवेमत्यावइयकतयोक्तमिति नाथुक्तं मुक्तमिति भावः ॥ २३ ॥

ॐ , . =

अथ प्रतिज्ञातं विवश्चः प्रथममुपजातिकया मीचोच्चवततोध्दरलारवनमाह--

अथ बनिभज्यकासेमितककटेनेत्यादिना पूक्तिनाभी्स्थाने भगणाङ्कितकक्षा-
बु्रोपादेनानन्तरमित्यथंः । कक्षस्थमभ्यग्रहाचिहनतः कक्षावत्ते मेषादिस्थानान्म्यम-
इभोगेन यत्स्थानं तच्चिह्कादित्य्थः । अन्त्यफरज्याग्यासार्धेन व्रतत

शित्‌ !
तत्संज्ञामाह-- तदिति । रिससितं वत्तं नीचोचसंलं भवति । ततरेकामूष्वरेषठा कृमध्यतो

वत्तमघ्यचिन्डुस्थानमारभ्यत्य्थः । मध्यग्रहाचिहं स्प्वा नीचोच्चवृततपरिधिपयन्तं
श्चयेत्कृयात्‌ । चकारात्कुमध्यतः कक्षास्थसषटूभग्रहचिह्ञपयन्ते रेखा- कार्या |
श्वं वृत्तन[ य -स्ृषटकोध्परेखा! भवति । कक्षावृत्ते कुमध्यस्पषटा - तिर्यम्ेला महचिद्क
त्रिभान्तरेण कक्षापरिप्यकवेशसक्ताया कार्या ॥ २४ ॥ न

केथकाविकरिः 1 | १८६१

प्र०दी०- नन्वन्त्थकठञ्यात्पन्च वृत्त नाचास्चसक्चे कत इत्यत उर तत्समन्तपर्भाग-
करणे चेन्द्रवजयाऽऽह--कुमध्यत इति ।
मध्यतो मध्यविन्दुस्थानात्‌ । इह कक्षास्थमण्यगहचिहनमध्यकान्त्यफलज्या-
व्यासार्धवरचपर्थौ । दूरतरे परदेशे । अतिदृरस्थितो यः परिथिपरवेरोकदेशस्तस्मि-
जित्यर्थः । तुङ्गमुच्चं प्रकल्पये तच्चिह्मङ्कनीयमि्यर्थः । प्रकटप्यमित्यनेन अ्रह-
बिम्बे तत्स्थेऽणनिम्बदर्धन।इच्चस्थानं सन्ञेयमन्यथा तज्ज्ञानमदाक्यमाकारे वृचाना-
मदर्योनादिति सूचितम्‌ । नन्वतिदूरस्थप्देशस्यासमिन्वुे कथं ज्ञानं स्यादत आह-
रेखायृत इति । ऊ्यरेखासक्ततत्पिथ्यकदश एव दूरस्थानमिति भावः । कृम-
ध्यस्थानादासन्नतरेऽतिनिकटे । तथा चान्त्यफलज्याव्यासार्थवृच्चपरिष्येकदेशोष्षरेलाय॒ति-
ग्रदेक्े नीचं कल्प्यम्‌ । अत्रापि तत्स्थग्रहस्य स्थटविम्बदृरोनानीचत्वमस्चस्थानाद्‌-
त्यन्तमिति ज्ञानमन्यथा नेति सूचितम्‌ । तथा च ` कुपध्ययहस्यातिदृरसमीपयोस्तद्‌ ~
न्तरेणाभितो अमणादुच्वनीचस्थानसक्तपरिथिवृत्ततन्मध्यस्थकक्षा्रवेशादन्त्यफठज्यान्या-
सार्थेन भवतीति तद्वतं नीचोच्चसंज्तपुमयसषबन्धादिति मावः । अथानन्तरम्‌ ।
नीचोच्चमध्ये तत्पंज्वृत्तमध्ये । चकारादृ्वसेवायास्तिर्यक्रेखागरहमध्यधिष्ठसक्तान्ी-
चोच्चचि्काभ्यामुभयतः समानान्तराग्रं कुयात्‌ । मध्य इत्यनेन तिर्यगरेखा वृत्ततो

द (५५

बहिर्न नेया किंतु वत्तपरिधेसक्तामा कार्येति सूचितम्‌ ॥ २५ ॥

अथात्र फलवासनोपयुक्तकर्णस्वरूपं ` विवक्चः प्रथमं तदुपजी्यं मुजस्याकरि
ज्यास्वरूपसंस्थानमिन्द्रवज्योपजातिकाभ्यामाह--नीचोच्वेति ।
यस्मात्कारणात्‌ । मध्याङ्हगणानता ग्रहमं मान्दं मन्दफ्वासस) परजा भृते
होष्स्ये रीश्रफट्वासनोपजीम्यभूते निजकेन्द्रगत्या मन्द्नी चोष्चवुत्ते मन्दकेन्द्रगत्था
न्दोच्चगत्य॒नग्रहमध्यगत्या शीधनीचोच्ववुे शीध्केन्द्रगत्या गहगत्य॒नसीभ्रोष्बग-
त्थेव्यश्चः । मन्द्ञीघक्रमेण विरोममपसन्यमागैण कक्षायां यत्करमेण गच्छति ' तद्धि-
परीतमागेणेत्यथः ॥ अन॒रोमं सम्यमार्गेण कक्षायां यत्कमेण गरहानिङ्कं भवति परत्य
तन्मगेणेत्यर्थः । स्वतुद्गालन्दनीचोच्चवु्ते मन्दोच्चस्थानात्‌ । शआीधनीनोच्यवतत
` ज्ञीप्रोच्चस्थानादित्यर्थः ! आरभ्य तद्ुस्चस्थानं पुवावधिं दतवेत्यर्थः । भ्रमत्य
कतमा करमेण प्रत्यहं गच्छतीत्यर्थः । हि निश्चयेन । तेन मन्द्नीचोस्चवृत्ते ग्रहः
कक्षागमनमागाद्विपरीतमागण गच्छतीत्यतिविरुद्धम्‌ । एकमग्रहविम्बेऽविरतविरुद्धगत्योरा-
अरयत्वानुत्पते; । नहि अरह्वरूपं द्वेधा दुश्नामावात्‌ । दी श्रृभरतिव्रत्तेऽपि तथा|

भर ०टी०--कल्पनापचेश्वेत्माश्ङ्का निरस्ता । एतदाशङ्कोवारणस्य वक्ष्यमाणल्वाद्धिति
सितम । अतः कारणाद्गगणाद्िकते इदादशराक्षिभागकलाविकलाङकिते ! अस्मिहि-
शिते नीन््रोस्चवरत्े । पदश्तीध्रकेन्दं निजोच्चवान्पन्दनीगचोस्यवन्ते मन्दोच्चस्थाना-
त्मन्दकेन्दंसीन्ननीयोच्ववत्ते शीभ्रोच्चस्थानाच्छीध्रकेन्द्रम्‌ । यथे क्तमपसंन्यसंव्यक्रमेण
देयम । केन्द्मोगगणनया वत्ते विहं काय॑मित्यथः । केन्द्रद्यानप्रयोजनभह-य्चर
ति । तदये उच्वकेन्द्रचिष्ठान्तर्यस्थितवृत्तपरिष्यकदेर्‌स्य केन्द्ररूपत्वात्तन्मूलमुस्य-
स्थानं केन्द्रविष्ठं तद्रस्थानमतः केन्द्राभरचिङ्णम्‌ । दयुचरः । अहचिद्णं कार्यम्‌ ।
तथा नीनचोच्चचरुत्त उच्चस्थानात्केन्द्रमोगान्तरेण प्रहि कार्यमित्यर्थः पर्यवस्यति ।
ग्रहचिह्वप्रसोजनमाह-दोरज्येति । सखेटतः पुतप्रह्िक्षीडुच्चरेलावधि' ऊर्ण्वरेलापर्यन्तम्‌ ।
क्रञ्वी रेखाऽर्षज्याकारा भजल्या स्यात्त । गहेविह्वलीवोच्वव्र्स्यतियंगरलापन्त-
मर्पज्याकारोष्रौथरा रेखा केरटिज्या स्थात्‌ ॥ २९॥ २७॥
इदानीं कर्णानयनं फठं चाऽऽह~-
५. : = -* ^~ फ़ = ` „> ० ® =. _ क ` , ०4. क , ७.०
केन्द्रदोःकोरिफटे रते ते नीचोच्चवृत्ते भुनकोटिजीवे ।
जिन्यो््वतः कोटिफलं म्रगादो कक्यादिकेन्द्रे तदधो यतः स्यातू॥२८
जतस्तेदेक्यान्तरमन कोटिदीर्दोःफले मृयहमध्यस्रप्‌ ।
कृणौऽ्थ मध्य्चहकर्णमध्ये फलं धनणं तदिहोक्तवच्च ॥ २९॥
पूर्वा सुगमम्‌ \ कक्षावत्ते व्यासा किर त्रिज्या । विनज्याम्ादुषरि कोटि
कटं यतो म॒गादो केन्द्रे भवति कंक्यादाो तु तद्धांञतस्वदक्यान्तर सश
(टि: | तास्मस््यस मृजफदटमव्‌ बाहुः । भरअ्रहान्तर कणः | दोःकोटिवं
कयपद्मिति प्रसिद्धम्‌ । अत्रापि प्राणत्कक्षावचे कणसू्सक्ते स्फुटो अहः ।
स्फुटमध्ययोरन्तर्‌ फरर्मत्याद्‌ ॥ २८ ॥ २९ ॥
[र इति नीची च्चवचमङ्किः |
अथ मिश्रभङ्किमाह-
भन्मोच्चतोप्मे प्रतिमण्डके प्राग्भहोऽनुलीमं नेंजकेन्द्रगत्या ।
शीघ्रद्धिटोमे भ्रमतीव भाति विलम्बितः पृष्ठत एव यस्मात्‌ ॥ ६० ॥
नीचो चवत्ते पनरन्यथा ते तस्थानुरोमप्रतिलोमयाने ।
एका गतिः सा प्रतिमानमन्यस्पा्ञेः फलार्थं भरदिकल्पितं तत्‌ ॥३१।

भङ्मिद्धयं चेद्धिखितं विभिभ्ं वृ्तदवयेऽप्यच् यथाक्तद्तः ।

छेयकाषिकारः । | ५६

नीचोच्चयृतत्रतिषृ्ययोमे भवत्यवश्यं युचरस्तदानीम्‌ ॥ इरे ॥ `
यथा मवेतैलिकयन्नभभ्ये काष्टश्नमो गोभ्रमतो विलोमः । `
नीचोख्चवत्तश्रम्णं तथाऽन्यत्स्यादगच्छं्तोऽपि प्रतिमण्डलेन ॥ ३६. ॥
अहुः पूरवगत्या प्रतिमण्डटेनैव भ्रमति । यदेतनीचोच्चवृचतं तत्मातैगैणकेः
फार कलितम्‌ । त प॑तिमण्डटगतेषिोमं अही गच्छजिव परतिमाति।
कर्थं तन विलोमगतिः प्रतिभाति । पतच दृष्टान्तः । यथा तैलिकयन्मभ्ये तिल-
पीडनाधमध्वकाष्ठं प्रक्षिप्यते । तस्य यथा गोभ्रमाद्विपरीतो भ्रमः । तव गोः
किंलापध्यं भ्रमति । तदृष्वकष्ठं तथा भम्यमाणमपि स्वाङ्गेन सभ्यत्रममुषा-
यंति | एवं नींचो्चवृत्ते भ्रमणे चिपरीतमिव परतिभाति । रोषे स्पष्टम्‌ ॥ ६० ॥
३१॥ ३२॥ ३३ ॥

(+

इति मिश्चभङ्किः ।

मण्टीऽ- ननु गणितसिद्धयोर्भजकोरिज्ययोशचिज्याप्रमाणव्यासार्धवृतते सिद्धत्वादन्त्यफल-
` ज्या्यासिधैवृत्ते तयोरवस्थानमरसगतमित्यतस्तदुचरं फलवासनं चेन्द्रवज्योपजातिका-
भ्यमाह्-येकन्द्रेति।
केन्द्रभनकोटिफंरे ये स्पष्टीधिकारे छते स्वेनाहंते परिधिनेत्यादिनोक्ते ते नीचोच्बबुते

: अंजकोरिज्ये कर्ज्योच्वरेखावधीत्यादिःपूर्वप्रतिषादिते स्तः । तथा च तदवृत्ते तिन्याप्रमाण-

- सिद्धञ्नक्ेटिज्ययोः स्लावात्द्वृत्तपरिणतयोस्तखतोऽवस्थानं युक्तमिति मावः । कतेनैव
` भुजकोशिफलानयनोपपत्तिः स्पषटेति ध्येयम्‌। अथ कर्णस्वरूपज्ञानार्थं कोटिस्वरूपमुपपादयति-
= त्रिज्योर््वत इति । मरगादौ मकरादिषद्धभान्तरगतकेन्दे महावनं नीचोचव्ते स्वतिर्थमेखा

ऊर्ध्वा भवतीति कक्षावृचतिर्यगरेखातो नीचोच्चवृत्ततिरयग्रेायाल्िज्यातुल्यान्तरेण सच्वात्नि-
` ज्योर्ध्वतालिज्यात॒ल्यकजरेखोध्वाप्रदुर्घ्वे कोरिफरं कर्कादिषिड़भान्तर्गतकेनदरे नी चोच्ववस

स्वतियग्ेखातो ग्रहचिहूनमधो मवतीति तद्धलिज्यातल्यकजरेखोर्प्वामादधः कोरिफलम्‌ ।

यतः यत्कारणात्स्यादतः-कारणाक्रमेण तयोचधिज्याकोटिफटयोर्योगान्तरम्‌ । अव्र भुगर्भे ।

कक्षवृततिर्यप्रेसेकदेशनी चोच्चवंस्थग्रहचिहनयोरन्तररूपोर्ध्वाधरा रेखा कोरिस्तदुर्थमेव

` भूजमाहं-दोरिति । दोःफलं कोटिमूलभूगर्भविहनान्तरं भजफलतुस्यम्‌ । कक्षातिर्थग्रेवेकदे-

ईोरूपं कणस्य मुजः । कणस्वरूपमाह-भूमरहमध्यसूत्रमितिं । भृगभविहननीचोञवत्तस्थम-

` हचिंनयरन्तरसघं तिर्वीनं तत्छृत्येोर्योगपदरूपं कर्णः स्यात्‌ 1 कर्णप्रयोजनभृतां फल-
कसंनामा्-अथेति । अनन्तरम्‌ । इह कंक्षावृत्ते कंणसूचसक्तप्रदेरो भहदरेनात्क-
, क्षास्थमध्यग्रहाचिहनकणैसूत्रसक्ते कक्षापरदेहायो्मध्येऽन्तराके कक्षापरिष्येकदेरारूपम्‌ ।
ततु-मान्दं शेष्व्यं वा फलम्‌ । ननु प्रतिवचचनी चोच्वुत्तयोरेकसंस्थानाभाकात्ककस्य

१८४ गोटाध्याये-

क अ

मर्टी ०-धनर्णत्वमत्र कथं ज्ञेयमित्यत आह~-धनणमिति । उक्तवत्‌ म व्येऽगरगे स्पष्टखगाणं
तलृष्ठस्थिते स्वमिति प्रतिवुचभद्भिभनणप्रतिपाद्नरःत्या , धनण फल सेयम्‌ + ‹ भि

सत्या । अन्न कारणभूतश्चकारः पूवे प्रतिपादितप्रतिवृत्तरोत्या यत्फरुस्वरूप सिद्ध

तदभिन्नमित्यर्थः ॥ २८ ॥ २९ ॥ | |
नन॒स्वरूपेविध्याभावदेकस्थ अरहस्योभयत्रावस्थान विरुद्धामत्यतः प्रतिवृत्तना

चोच्जवनत्तग्रहगमनावस्थानकथनपूषकमेकचेन तत्वतस्तद्वस्थानमुपजातिकन्द्रवज्राभ्यमाह-

मन्देति । `

ग भ

&

न्मन्दोच्चतो मन्दप्रतिव्॒तस्थोच्चस्थानात्‌ । अनुरीमं कक्षास्थरारोकममागण ननेज-
ढन्द्रगत्या मन्दकेन्द्रगत्या भ्रमति गच्छतीव भाति । अनेन स्वगत्या वस्तुता गच्छतां

रहस्य मन्द्ेन्द्रगत्या गमनमसंभव्येवेति मन्दोच्चतः केन्द्रगत्याऽनरोमगमनभानाडुतपे-
क्षति सृचितम । कुतस्ततोऽमुलोमगमनमानमत आह--अग्र इति । मन्दोचमरहयोः

भ

प्रामामनादच्चग्तरल्पत्वान्मन्दोच्चादम्र एव केन्द्रगत्या भवतीत्यतुरोमभानं ततः सम्य-

०

मेवेति भावः । रीघ्रात्‌-रीप्रप्रतिव॒त्तस्थाच्चस्थनात्‌ । विरमं . कक्षास्थराशि

अमार्गद्धिपरीतमार्गेण निजकेन्द्रगत्या रीष्रकेन्द्रगत्या गच्छतीव भाति । अन्रापि शीष

- अतिवुच्े अहस्य स्वगत्या पूर्वगमनात्छेन्द्रगत्या ततो विलोमगमनभानम॒सेक्षेति ध्येयम्‌ 4
अत्र हेतमाह~-विटम्बित इति । यस्माद्धेतोः पठतः रीघोच्चात्पश्चदिवकारत्‌ कदा-
` वित्तस्माद्य्वतो नेत्यर्थः । विरम्बितः रीधरप्रतिवृत्ते ठसम्वितो भवति । सीघ्रोच्चग्रहयोः

पवेगमनाच्ीष्योच्यगतेरधिकत्वाच्छीष्योखात्पश्चादेव ग्रहो भवतीति केन्द्रगत्या ततो

विरोमभमनभानं यक्तमिति भावः । नीचोंचखवृत्तस्थितिमाह-नीचोचवृत्त इति । तस्य

प्रतिषचस्थग्रहस्यानुलोमप्रतिलोमयाने मन्दोच्चात्पूवेतः ` शीष्रोच्चात्पश्चादिति गमने ।

र्वश्टोकप्रतिपादिते नीचोच्चृरो । पुनरिति वाक्याङंकारे । अन्यथा वैपरी-
त्येनं भवतः । मन्दप्रतिवृत्ते मन्दोस्चदनुलोमगमनं तदत्र मन्दनीचोच्चवृचचे मन्दो -

श्चात्केन्द्रगस्या विपरीतगमनं मवति । शीध्यप्रतिवत्ते रीष्रोच्वाह्िपरीतगमनं तच्छी-

` ध्नीचोचवरचेऽनुरोमगमनं मवेतीत्यथः । अत एव नीचोच्चवृत्ते भगणा ङ्भितेऽस्मिन्न

न (न, (७०

` त्यादिना गरहचिहनदानं प्रतिवृत्तस्थितिवेपरात्येनेवोक्तम्‌ । प्रतिवृत्तस्थित्यनरोघादज ` मह~ |
` चिह्नकरणे तु कक्षास्थमध्यग्रहचिहनात्मतिवत्तसंबन्धिकर्णसजकक्षासंपातरूपस्पषट्हस्थानं

यदन्तरेण यददिरि तदन्तरेण नींचोच्चवृत्तसंबन्विकणीसुत्रकक्षासंपातरूपस्यषटगरहस्थानं तद्वि

-पररीतदिश्चीति फटधनर्णताभ्यत्ययो (य इत्यथाप; )। म च नीचोच्चृससं्थायां भः

प्रतिमण्डले पर्वोक्ते । प्राक्‌ पर्वाभिमुखम्‌ । ग्रहस्त्छतः स्वगत्या गच्छ-

॥ 9

छथकाधिकारः । | १८५

मन्टी०-कक्षावुो पश्चिमानुक्छमेण राह््यदकनमता धनणताध्यत्यय इति वाच्यम्‌ ।
कक्षावचस्य कान्तिवचानुकारत्वेन तस्यकत्व तद्वरूप्थासंभवातु । ऋन्तिवरत्तनीचोच्य-
व॒त्तस्थपश्चिमानक्रमरारिसद्धावकव्पनं च प्रत्यकं बाधद्वयक्तम्‌ । तेत्स्पषटमहस्थानस-
मसूत्रेण ग्रहम्निवादर्चनास्च । अतः प्रतिवृ्तनीचोच्यतरत्तस्थित्यक्यसंपादनाश्ं नीचो-
च्चवृत्तस्थित्येवयसंपादनाथ नीचोच्चत्रत्ते तदिपरीतगमनं महस्याभ्युेयमवश््यमिति भवः ।

एतेन वामं क्रियादिरपि तुङ्धट्यैस्तदस्वान्मेषादिता दिकिचिरः क्रमतो कल्प्य

भ

^

इति प्रतिवृत्तवन्नीचो्यवृतं॑राश्िकमस्थानं सिन्धान्तुन्दरक्तं तद्रका्रत्तमतं निर
त्तमं । स्वर्णे तु मन्देस्फटे । अगर पृष्ठगत मद्स्फटरखमात्प्पष्टगरहे कन्द्रेस(ग) इत्यत्र
वा उयस्तरीत्या फटवनर्णताकथनापत्श्च । ननु तथादप्यकस्य प्रहस्योभयव्राचस्था-
नासंभव इत्याशङ्का नापास्तेत्यत अआादह-पक्ति सा कक्लास्थराङ्धिक्रममागरत्यत्तग
तप्रतिवुत्तमागसंबन्धिनी अहस्य गतिः) एका मुख्या 1 ग्रहस्य स्वश्चक्तिपूत्रगत्यद्धी-
काराचस्याश्च प्रतिघरते प्रत्यक्षत्वात्कथमन्यथा तत्र मन्द्राच्चश्चा्राच्याम्यामनुष्छोमप्राति-
लोमयाने अहस्य भवरत हति ग्रहः प्रतिवत्नद्थय एवति भावः । ननु फट्स्वरूपस्य
तदुभयप्रकारणेक्या््रीचःच्यव्रत्तस्थ एव॒ कशं न स्यादवत्यत आद-प्रतिभानमिति

अन्यत्त, नीवचोच्यवचग्रहस्य गमनं प्रतिभानं तत्त्थित्या प्रतिभासते । न वस्तुतो

4

नीचो च्चतुत्ते ग्रहपिस्थानगमन कद्ास्थरारि कमममनस्य नीचाच्चवरतस्थगर्हानुत्पत्त

कथमन्यथा तत्र विह्छमगमने प्रतिवत्तारित्ति भवः । ननु नीच्चोच्च्ेपे रहस्य
तत्वतया<वस्थानाभावात्फलपपारसाना नीनवार्चवुतभङ्धा यथाथा क्रशरमृक्ता ॥ फट)
पपत्तेः प्रतिघत्तमद्ग्या सानरभवाद्रत सद-प्र्षिगिति । प्रदरं जानन्तीति प्रज्ञाः ।
्रज्ञादिभ्या<णिति प्रज्ञास्तेः पृनाचायःतद्ाचाजन्र्तं पद पएटवासनवि।धर्निमितं
परिकल्पितं न वस्तृभ्रतमुक्तय्‌ । तथा सन्त्यज्यायाः प्रतिवृसंमद्‌ग्यामुपयुक्तत्वात्तस्याः
सुयाय॒क्तग्रहर्पारचव्यासाधररूपत्वन = सःनातरिधथ्यं व्रचाश्रयत्वादन्त्यफटञ्याय्यासाधवुत्त
नीव्वोच्वत्तसंक्ञमाप्राभिमततसपक्रल्पितम्‌ । दथम्स्यशरो प्रतित्रतातपाद्वनाथ॑मन्त्यपफटज्या

शक्यमिति टाघवात्तचव स्वचुद्धिवरमवन फदयपपनिन्ञानप्रकार उपकल्ितः । अक्र

स्तभतप्रकारेण फटस्वरूपतत्ववाधा वस्ततः प्रतिवत्तप्रक्यरः फटतवासनानाधार्थमवगतश्र प्ति
भावः ॥ २१ ॥

# 1

ननूभयत्र फलावरूपाम ददद नादयषटपरहरथानं भद्धद्रयनकनवे भव्तीत्यवङ्यममभय-
पेये तत्कथं संभवति । प्रतिद््र्नाचाच्यवचयार्महृषट

॥

मनस्सान्यधा प्राल्पा-

द्रनादिति मन्दारद्धकायामुत्तरं भिश्रभह्भिव धनर कर या<<ह--मङाद्भयाभति !

१८९ गोटाध्याये-
तटी <-भङ्गीदयं प्रतिवृत्तनीचोच्च्वृत्तस्वनाद्रये पूदक्तं वििश्रं समुस्चसनककक्षावृत्त
यथोक्तं टिखितम्‌ । अत्र हिदितायां मिश्रभङ्ग्याम्‌ । वरचदये प्रतिवृत्त चोच्च-
जरायोष्वेयदि यथोक्तदत्तः स्वस्वोक्तप्रकारेण चिह्नितो ` महश्चिह्ञयते तदानीं तर्ही-
त्यथः । नीचोच्चकृत्प्ातिवृत्तसंयोग एकतरवमवक्यं नियमतो ग्रहेः स्यात्‌ । एकवृत्ते
यथोक्तमहदनिन तदवृत्तसपाते ग्रहचिह्नं भवतीत्यतो द्वितीयवृत्ते व्यथग्रहदानमित्यस्य वार्‌-
णार्थकोऽविहिव्दः । द्ितायव्त्ते यथोक्तमरहदानन पूवगरहेचिह्ले चिह्नमायाति न
येति संशायनिरासादिति ध्येयम्‌ । तथा च कक्षावृत्तपरिषेः प्रतिवत्तपरिष्यासन्नर्थित-
स्याभितः संभवात्तःपरिष्योरन्त्यफटज्याधिकान्तराभावात्वक्षावृत्त गर्हा चह्नात्मतिवुत्तस्थमह-
चिह्नस्यानतिद्रत्वान्नी चीच्चवुत्तस्य क्षारथमध्यमरहदि ह्मघ्यत्वादलोमग्रहदानेन तत्सं-
पात एव ग्रहाचह्नं भवति । कथमन्यथा त्रकारदयेन केर्णमदाः । मूगमग्रहयेरि-
कत्वादिति भावः ॥ ३२ ॥ |
नन्‌ प्रातिवचगरहगमनादीचद्व्तगरहगमनं विपरीतं फटवारनान्यथानुपपत्या
कल्पितं न युक्तम्‌ । एकस्य दिरुद्धकरियाद्वयाश्रयत्वासंभवन वरुतरतद्रभवात्‌ ।
नहि कश्चिदपि तथाभूतं प्राद्धं यन तद्वटात्तथा वर्प्यम्‌ । स्त्र कल्पनाया
न नहदत्वादित्यतो दृषटन्तेनोपजातिकया तस्साघयति-- यथेति ।
यथा - तैटलिकयन्यमध्ये तिलानां घष्णेन ठटं यथयन्तरात्तयन्म्॑ लोके प्रि
द्धम्‌ । तदुटखटमध्ये कष्ट्मो तिटपीडनातीचमर््वकष्ठं प्रक्धिप्ते तसय यः स्वतो
भ्रमो गेभ्रमतो बरछवदभरमणाद्विपरातो भवति । तत्र गोँरपस्व्यं अमतिं तदूर्ध्व
काश्च तथा अ्राम्यमाणमपि स्वादधन सव्यं अ्रममुत्पादयतीस्यथः । तथा प्रतिमण्ड-
मागण गच्छतो ग्रहस्य रनीचच्वतत अम्णं गमनमन्यत्‌-प्रतिमण्डलमागाद्विपरीतं
भवति । अपि न्दाचीचोच्चवृत्त्रम्णं न वरतुभतं किंतवाभासमात्रं सूचितम्‌ । तथा
नव प्रतिमण्डलग्रहगमनवत्कक्षायामपि मध्यग्रहगणमनान्दनुरोधेन नीचोच्चध्वत्स्यापि तत
श्रमणात्त् अहभ्रमणं विपरीतं हशन्तसिद्धामेति भावः ॥ ३६ ॥

दाना यन्द ध्कमदयन रफकूरत्व कररणमाह-~
भथ्यगत्या स्वकक्षाद्यवत्त मजन्मन्द्नाचास्चवृचस्य मध्य यतैः।

क

तद्वृत्तौ ही प्रनीचोच्चभध्यं तथा ही्ननीचोच्चृत्तेरफुटः सेचरः॥३४॥
ज्ीघ्रनीचोच्वृत्तस्यं मध्यस्थितिं ज्ञातुमादो स्तं कमं मान्दं ततः।
क्लेदबोधाय रैभ्यं मिथः संचिते मान्दरेस्म्ये हि तेनाम्‌त्‌ साधिते॥६५॥

नीचोच्चवृत्तमाङ्गपयौखोदनयेवं परिणमतीति सष्टाथम्‌ ॥६१।३५॥

छेयकाधिकारः । १८५
अन्दीऽ-न नु तथाऽपि नीयोच्चपत्तमङ्ग्या कक्षावृसस्थमध्यग्रहचि्ठान्मन्दनी चोच्चवृत्त-
ज्लीधनीग्योच्चच्तद्‌यस्योष्िखनात्तदनरोधेन नीचोच्वत्तमध्यस्पष्टमहस्थानद्वयान्तरयोमिन्दक्षी-
प्रफहत्वत्केन फटसंस्कारेण य्रहस्पष्टत्लं भववीव्यतः परग्िण्याऽऽ्ट--भध्यगत्येति )

। मध्यगत्या र्वकक्षास्यवृत्ते मध्यगत्या ग्रहो गच्छेत्‌ । ननु कक्षावृत्ते ग्रा
वस्थानाभावान्यथा फटानुपपत्तेः कथं तच्च मध्यगल्या ग्रहौ गच्छतीत्यत अआह-~
मन्द्नीचोच्च च्य स्येति । यतः कारणान्मन्दरनीचोच्चतृरस्य कक्षास्थमध्यग्हाेह्वं मध्यं
स्थात्‌ । तथ्या चे ग्रहावस्थानाभविऽपि मध्यमहमागस्थानस्य कश्चायां ससात्करम्यते
मध्यप्रहगमन्वं मध्यगत्या । अन्यथा मन्दुनीवोच्चवृर्चं॑फलन्ञानार्थं कथमुषटेख्यपिति
भावः । पषठतेन सी्रनीचोच्चवुरमध्ये कश्चास्यमध्यग्रहचिह्ठे नास्तीति मध्यग्रहस्था-
नाच्छीधनीनच्चो च्च वृतं नोषिसेदिति सूचितम्‌ । ननु तहिं सीधरनीचोच्चवृत्तं कस्मा-
दु्ेसख्यमत उभ ह~ तद्व्ताविति । मन्दकणीसचसक्तकक्षाव्रत्तपशि्परदेह्े मन्दस्फुट-
स्थाने 1 म्बन्ददनन्नोच्चवृ्तादेव तत्कक्चाप्रदशन्नानात्वद्रवृराविच्युक्तम्‌ ।॥ नत मन्द्‌.
नीचोच्चवृत्तपरिधिस्थग्रहाचिह्न इत्यर्थः । मन्दफ़लरीत्यवगतदीघ्रफटस्यानुत्प्तेः
श्चीघनीचोच्चचवरन्यस्य मध्यं भवति । तथा थथा मध्यप्रहस्थाने कक्षायां मन्दनी-
चोच्ववृ्तमच््यस्बास्ति तद्वदेव मन्द्स्फुरपरहस्थने कक्षायामेव शीघरनीम्वोच्चवृ्मध्यं
भवतीति ततस्त टुष्ेख्यमिति भावः । क्ीघरनी चोच्चवत्ते मन्दस्फुर दानि यथा-
स्थानं तच स्म्कुटो सिम्बर्वरूपो ` ग्रहः । तथा च मध्यग्रहाहुभयोः फटयेोरभावा-
त्केन फलेन स्यष्टत्वामित्याङङक्ानवकाशः फल्द्यसस्करिण स्फुटग्रहभोगस्य ज्ञान-
दिति मावः 1 ५ ॥
ननु सी घनीचोच्य्रृत्ते र्पटटम्रहावस्थानाचस्य च मन्दफलसंस्करिण क्ञाना-
च्छीघफठं च्गखश्चमित्यतः फलद्यसेस्कारक्र मोपपक्तिकथनच्छलेन तदु्तरं तत्परसद्दुन्यदपि
प्रणविण्याऽ<ह--दीघ्रनीचीच्चति ।
कक्षाच्चन्ते शीघनीचोच्यत्रत्तस्य मध्यस्थितिः केन्दरावस्थानं ज्ञातं शध्रिनीचो
वन्तमध्ये च्छश््वायां कुतेत्यस्य ज्ञानार्थं प्रथम मन्दं कर्म मध्यप्रे कृतं . कक्षायां
स्फुरभोग+ स्थ नस्य तन्पध्यत्वात्‌ । ततोऽनन्तरं खटवोधाय शीधनीचोच्चवृच-
स्थितो रहो येन कक्षप्रदेश्मार्ेण दश्यते तत्कक्षापदेशे तस्य स्फुटभोगज्ञाननि-
पित्तं हेघ्न्यं कर्म मन्दरफुटे कतम्‌ । अथासकरूत्साधनेोपपत्तिमाह--मिथ इति
हि यतः क्ारष्णान्मान्दज्ैष्पये फटे परस्परं संभ्रिते सवेश । तेन कारणेन ते
फटे असक न्दनेच्छवारं साधिते । अयमर्थः । मध्यग्रहो मन्दफलसंस्कुतो मन्दस्पष्ठ

4८

भरट ०-भवति 1 तज मध्यमस्य स्थूटगरहत्वात्तस्पापधितमन्दफटं स्थूटप्‌ । तत्संस्छतः स्थी
मन्दस्पष्टस्तत्साध्रतं रीधफठं स्थृलमतः स्पष्ट्रहोऽपि स्थृटः । अतः स्फुटस्य
वास्तवत्वेन तत्साधितमन्दरफं सृक्ष्ममतस्तत्संस्कारेण मन्दस्पष्ठः सूकष्मस्तत्सापितशीघ्रफे
सूष्षममतः शीधफकं सूष्मन्दफटसपेक्च मन्दफठं च स्फुरयहसापिक्षमिति प
र्फुटग्रहस्ानाभावादुसक्रत्साधनेनाचरोचरं गरहसृक्षमतक्षिद्धिरिति स्प्टाधिकारव्याख्याने
बहूक्तमित्यटम्‌ । यवनास्तु सन्दधातितरत्ते यत्र॒ रीघ्रोच्चभोगस्थानं तदभिमतं
मन्दुप्रतितुचकेन्द्ाच्छीघ्ान्त्यफटज्यान्तेण यत्स्थानं तन्मध्यत्वेन चरिज्याव्यासारधव्ते
रीधप्रतिवुत्तम्‌ । तत्र मन्दप्रतिवृत्तकेन्द्रान्भन्दपरतिवृत्तस्थसीधच्चभोगस्थानाभिमुखसरेखा
कीघ्रपरतिवुत्ते खव ठया त जीघोच्चस्थानं मध्यै ततः शीध्रोचभागान्तरेण विपरीतेन
यत्स्थानं ततर मेषादिरस्पान्मघ्यग्रहमोगान्तरेण क्रमेण यत्स्थाने तत्र ग्रहबिम्बभुगमच्छी-
्प्तिवृत्तस्थमध्यम्‌ । सीषोच्चस्थःनान्मन्दफलान्तरेण यत्र रखा रीयप्रतिवृत्ते कज्वी रया
तच. स्फुटशीघोच्चम्‌ । ततो मन्दर्फुटभोमान्तरेण यहविम्यपूरवावगतमेव । स्पषटशीघोच्च.
रेखातो यरहविम्बपर्यन्तं दीधरप्रतिव्ते ऋज्वी रोदा भुजज्या । प्रहनिम्बात्कक्षावृत्त-
तिरयेखापर्यन्तमुज्यी रेल करोटिन्या । अरहचिम्बभूरर्मोततरसूं शीघरकर्णः ।
कक्चव॒त्ते यच सीघकर्णसू ठ्तत्र स्पष्टो गरहभोगः । तदानयनं च कोरिज्या मन्द्‌-
स्पष्टगहः । तच्छीष्योच्चरूपकेन्द्रजश्ीघप्रतिवचष्छेनद्रं यदन्तरेण भूगमीन्तरेण म॒णककादि-
केन्द्रवशायुतोनेति स्पष्टकोरिस्ततः पूर्वरीत्या भरजज्यया शीघ्रकणं इत्यादि ज्ञेयम्‌ । नीचो-
च्चभद्ग्या त॒ कक्षास्थमध्यग्रहविदनान्मन्दर्नीचोच्ववृच उक्तरीत्या यच मध्यग्रहस्थानं
तन्मध्यत्वेन सीघ्रान्त्यफटज्यया व्यासाधैवृचच शीधर्नव्वोस्चत्रृचं तत्र भूगभान्मन्द्नी-
वोच्ववृतस्थग्रहस्थानरूपर्चीघरनीचोच्चवृत्तमध्यस्पयेखा सीघनीचोच्चवृत्तपरिथ यत्र लगति
तय रीघीच्चं तद्वेखावश्ाचच तियग्रेखां सपाय भजकोटिफरे यथोक्ते एव मन्द्‌
स्पष्टगरहदानिनं । ततः ईधिक णस्य सीग्रनीचेस्यवृत्तेस्थमहामिम्बभृगभान्तर सत्ररूपस्या ऽऽ
नयन निञ्यास्थाने मन्दकर्णं धलत्वोकरीत्या जतेयमेतन्मते तद्रवुत्तौ शीधनीचोच्च-
गध्यै तथेति यथाश्चतं संगच्छत इत्याहः ॥ ३५ ॥
इदानीं मन्दकरमणि कणः फ न छत इत्याशद्ुन्यो्रमाह--
स्बल्पान्तरत्वान्प्रदुकमणीह कणः छतो नेति वदन्ति केचित्‌ ।
जचिन्योदुषृतः कर्णगणः छृते५पि कणं स्फुटः स्यात्रिधियतोऽअ।॥३६॥
तेनाऽऽयतुस्यं फटमेति तस्पात्कणः छतो नेति च केचिदूचुः ।.
नऽऽदाङ्कनीयं न चले किमित्थं यतो विचित्रा फलवासनाऽच ॥३५॥
इहं कर्णेन यत्कटमानीयते तदैव समीचीनम्‌ । यन्मन्दकमणि कणां न छृतस्तत्‌
स्वल्पान्तरत्वात्‌ । मन्दफलानि हि स्वस्पानि भवन्ति । तदन्तरं बातिस्वस्पमिति

ठेयकाधिकारः। | १६९

केषाविसक्षः । बरलगुरोऽ कारणमाह -तिज्यामकतः परिधिः कर्णगुण

ॐ

इत्यादि । मन्द्केमणि मन्दकणेतुल्येन व्यासर्धन यद्वृत्तमुतश्चते तत्क-
क्षामण्डटम्‌ । तेन ग्रहो गच्छति । वो मन्द्परििः पाठपछिवः स निञ्याप-
रिणतः । अवोऽसो कर्णव्यासा्ं परिणाम्यते । ततोऽनपातः । यदि बिज्यावत्ते-
ऽयं परिधिस्तदा कणेवत्ते क इति ¦ अर परिधेः कणौ गृणसखिज्या हरः । एवं
स्फृटपरिधिस्तेन दभ्या गुण्या मांशे ३६ ०भाज्या । तताक्चिज्यपा गण्या कर्णेन
भाग्या । एवं सति अिन्यातुल्ययोः कंणतृर्ययोश्च गुणहरयोस्तुस्यतान्नाश्े छते
पवेफटतुल्यमेव फटमागच्छतीति ज्यगुघ्मतम्‌ । अथ यद्येव परिधेः केन
फुटत्वं तहिं कि रीथकृमणि न छवमित्यारछन्य चतुर्वेद आह-जल्लगुपेना-
न्येषां प्रतारणपरमिदमुक्तमिति । तदसत्‌ । चरे कमणीत्थं कक न तमिति
नाऽऽरादङ्ुन्नीयम्‌ । यतः फटवासना विवित्रा । राकरस्यान्यथा परिधेः स्फुटववं
भोमस्यान्यथा तथा फं न बुधादीनामिति नाऽऽश्न्यम्‌ । अतो बर्लोक्तिर
सुन्द्री ॥ ३६॥ ३५७ ॥ [र
इदानीं नत्तकमवासनामाह-
प्राक्पश्चात्‌ परतिमण्डटस्थखचर द्रा कृपध्यास्थतः
कक्षायां खल यज् परयति नत नो तञ भ॒पृष्ठगः
मध्याह्ने तु कुमध्यपृष्ठगनरो तुल्य यतः पडयत- `
स्तेनोक्तं नतकमं लम्बनबिधो या युक्तिरत्ापि सा॥ ३८ ॥
स्पष्टम्‌ ॥२८॥
दानीं गतिफटमावस्थानमाह--
कक्षामध्यगतियमेखाप्रतिवृ्तसंपाते ।
मध्येव गतिः स्पष्टा पर फट तत्र खेटस्य ॥ ३९ ॥
कक्षावत्तमध्ये या ति्यगरेठा तस्याः प्रतिवचच्य च यः सेपातस्तत्र मध्यैव
गतिः स्पष्टा । गतिफटामावात्‌ । किच तत्र महस्य परमं फं स्यात्‌ । यत्र `
ग्रहस्य परमं फरं तत्रैव गतिफलामावेन भवितव्यम्‌ । यतोऽ्यतनश्वस्तनग्रहयो- |
रन्तरं गतिः । फट्योरन्वरं गतिफटम्‌ । यहस्य गर्पेवा फटाभावस्थानमेव धन~ `
णंसधिः | यतनर्टलोक्तम-
मध्यैव गतिः सखष्टा वृततद्ययोगगे घ्चरे । इति । `
तदसत्‌ । नहि वृत्तदरययोगे महस्य प्रसमं फम्‌ ॥३५॥

१९१ गोाभ्याये-
अ०टी०-ननु मन्द्तीप्रफटवासनयोक्तरीत्या मेदाच्छध्िफठान्यने कर्णाुपातवन्भन्दफलानेः
यने कर्णानुपातः कथ नोक्त इत्याकञङ्काया उत्तरमिन्द्रवन्नोपजातिकाभ्यामाह-स्वस्पेति ।
इह॒ ग्रहगणितगरन्थे । महुकर्मणि मन्दफङरानयने । कर्णमन्दकर्णानुपातः ॥
प्वल्पान्तरत्वात्‌ । पिना तदनुपातं य्फटं तद्रनुपाता्च यस्फटं तयोरल्पान्तर-
त्वायतो मन्दफकमेबाल्पमित्यर्थः । तथा च यत्र परमफलासन्नं फं तचे कर्णस्य
चिज्यासन्नत्वेनात्पान्तरं यत्र॒ च कर्णस्य वहवन्तरेण चिज्यातोऽधिकत्वं स्युनल्ं
वा तच फटस्येवात्पतवेनाल्पान्तरमिति भावः । यथा भोमस्यान्त्यफलज्या २३।२०
भुजज्या ११८ भुजफठं २२ । ५६ । ४० मन्दफलाः १० । ८ |
२० । कर्णा११८नुपाताद्धनफलं २३ । २० । मन्दफलाः ११ । १० 1
भनयोरन्तरं द्वादश कला इत्यल्पमन्तरमिति । न करतो नोक्तः । इत्येवं
प्रकरण मन्दरकणानुपातानुक्तै केचिहुपपात्िज्ञा गणका वदन्ति, अद्खी कृर्वन्ति ।
अथान्रास्मादूनस्य देश्चान्तरोदयान्तरभुजान्तर्चगाद्रेकस्य संस्कारो दचजलाञ्जकिकः स्या-
` दित्यस्वरसात्केवेर्दत्याकेसावताद्बह्मगुप्तोक्तं तत्समाधानमाह--चिज्यो दधत इति । कर्णे
मन्दकणानुपति कृते । अपिषब्दान्न तत्कृतो मन्दपटे विशेष इत्यर्थः । ननु
सदा मन्द्फलटस्यानियतत्वेन चिल्यातुल्यत्राभावान्मदृफठे तत्कृतविशेषो युज्यत पप्र
त्यतो हेतुमाह--त्रिज्येति । यतः कारणादुत्र मन्दकर्मणि परिधिः प्रागुक्तमन्दप-
रिधिर्मन्दकर्णगुणाघ्िज्याभक्तः स्फुटो मन्दपरिपिभवति । ताहक्पर्िः पुनः स्वेनाऽ<-
हते । पररिधिनेत्यादिना भुजकोटिफलानयनं समुचितम्‌ । तेन कारणेन ॥: आयतुल्यं
उक्तपाश्ध्यानातं फलं मन्दरफरमायाति । एतदुक्तं भवति £ ये प्रागुक्ता मन्दुप-
रिथियस्ते कक्षावत्ते अजिज्यव्यासार्धप्रपाणेन सूयौयथाषैहक्ताः कर्णव्यासार्घे प्रमाणं
नापेष्चिताः । महाणां कर्णे स्थितत्वात्‌ । नहि व्यवाधकरणपरिधिनां
फलानयनमुवितम्‌ । येनोक्तपरिध्यानातं फटं युक्तं स्यात्‌ । अतचिज्याव्यासार्धे |
उक्ताः परिधयस्तदा कणच्यास्राधं का इत्यनुपातेन कर्णव्यासार्घवृत्तरूपस्फुटकक्षा-
भ्रमणेन परिधयः । अचर मन्द्नीचोच्चृत्तं कर्णै न किंतु जिच्या । अन्य-
थोक्तरीर्या फठानयनानपपत्तेः । परमेतावान्विरोषच्िज्याव्यास घतते मध्यगरहस्थानम- | |
ध्यान्मन्दनीचोच्चवरपतं मन्दकर्णवरादरवृहषघ्च॒ भवति । तादृशपरिधिना तद्वत्ते भुज-
कोटिफरे कार्य । एवमत्र कर्णोऽप्यसक्रत्साध्यः । पूर्वकर्णाज्ञानादिति जञेयम । तथा
च॒ स्थिरमन्दकणीन्मन्दपरिधेः साध्यस्तस्माद्धजक्तोरिफले तद्वत्ते स्थिरे महस्फुट-
क्रियोपज्यि ताभ्यां कणानुपातेन फले मान्दे स्फुटे । अतः पूर्वमुक्तपरिधेः स्फुटत्वा्थं

छेवकाधिकारः। १६५

भ०टी०~कर्णा रुणश्चिज्याहरस्त्तोऽन्ते च्ियगुणः कर्णो हर इति शुणहरयंस्तुल्य-
याना दुत्त.परिध्यनीतमृजकाटिफले मन्दफल्न्यागतिफलोपजीव्यकोरिफले एव सिद्धे
भवत इति मतमुसंहरति-तमात्कारणादन्ते समत्वेन कर्णानुपातयोर्नारासंमवाहठाघ-
ादित्यर्थः । मन्द्कर्णानुपातः फटानयने न क्रुत इति । एंप्रकरिण मन्दकर्णा-
नुपातपरिहारं केचिदवव्रह्मग॒प्तश्रीपतिभद्वादयः ।
चिज्याभक्तः परिधिः कर्णगुणो बहुकेटिगुणकाराः ।
असक्न्मान्द्‌ तत्फटमान्यसमं नात्र कणोँऽस्मात्‌ ॥ |
निज्यागुणः श्चुतिव्तः परिधिर्धतो दोःकोटू्ोगृणी ्रदुफटानयनेऽसङ्ृत्स्यात्‌ ॥

क

स्यान्मन्वुमायसमेमव फं ततश्च कर्णः कतो न प्रदुकर्मणि तन्त्रकारेलिया-
दिवाक्यैरूचगाह्ुः । पूर्वमतादितन्मतं सम्यगिति चार्थः । ननु एवं तच््वतो गुणिते तु
कक्षामण्डलाश्रयमेव केन्द्रं तत्र च राश्चित्रये परमफलमागच्छति । युवत्या च नोपपद्यते ।
सीघ्रफटतुल्यवासनत्वात्स्वल्पान्तरच्वान्ञ तच्छृतमिल्युक्तम्‌ । भिज्याभक्तः कणं इत्यादि
परतिमण्डलकक्षामण्डटयोः फटस्य स्वस्पान्तरप्रतिपादनपरं मन्द्कर्मणि । अन्यथा

पुनः ीप्रकर्मणि तदेव स्यात्न । न चै रीध्रकर्मण्यपि स्वत्पान्तरत्वा-
तत्यागाप्तिरिति वाच्यम्‌ । तत्र परिधेरतिमहत्वेन बहुमागान्तरत्वा-
दिति स्वत्पान्तरस्वान्मन्द्कमीणि > कार्य इति । चतुर्वेदाचार्यौक्त्या पूर्वोक्त

मेव समाधानं युक्तमस्मादित्यन्यतो अह्मगुततमतं सम्थयति-नेति । चले सीर
फलानयन । इत्थं मन्दक्णीनपातपरिहारोक्तिवच्छीघ्रकणीनुपातपीरहारः क कृतो
न स्यात्‌ । इत्थमित्यस्य पनरावत्तेरवं चतुर्वेदाचा्योव्त्या शङ्कनीय न । एव-
माशडका न कार्येत्यर्थः । अनर हतुमाह--यत इति । अत्र॒ स्पष्टक्रियागणितोपप-
चिविचारे फर्वासना मन्दस्षीप्रफरयोरुपपततिर्विचिना नानाविधा । नैकरूपेतयर्थः ।
तथा च प्रतिमण्डटादिक फलत्पाद्नार्थ बचिक्ृतानुकाङविभागेन कल्पितं तथोक्त-
मन्दपरिधयोऽप्यर्षमन्थे कर्णानुपातारकरेदरनालिज्यावृत्ते मध्यमकक्षावुतते कल्पिता
उक्तशीधपरिियः कर्णानुपातोक्तिदीनात्परमशरकलावत्कणाग्रे कल्पिता इति राङ्कन-
धकाः । आरोपे सति निमिच्ानुसरणं नत॒निमिचमस्तीत्यारोप इति भावः ॥
केचिदित्यस्वरसर्बाजं त॒ कक्षास्थमध्यमहचिहूनान्मन्द्परोषवृत्तस्य समूिखनाचस्य
कर्णव्यासार्धवृरपरिष्यनुस्ततपरिधित्वकल्पने मानामावो वैययिकरण्यं च । आगम
भचक्कणीनपातानुक्तावेब छाघवात्कहप्यतामिति । कष्पकास्तु मन्दकर्णमूत्रसक्तकश्चा-
प्ण्डलप्रदेरो शीधनीचोच्च्तमध्ये मन्द्रफुटस्थानं न॒ किंतु सौीध्रनीचोच्चवृत्तस्थ
धावनमते । मन्दुप्रति्रस्यत्ानन्दुप्रसिवृततकेन्द्रसमसूत्रेण मन्दुप्रतिवृपग्रहचिहनाभिमुलेन्‌

१९६ । गोलाध्याये- `

मछ टी ०-कक्षाधेरे यत्र संपातस्तच दीप्रनीचोच्चमध्यं मन्दस्कुरस्थानं हिन्ड्कमते । एवं |
च कक्षावृत्ते मध्यमन्द्रफुटयोरन्तरं मन्दफठं तज्ज्यामन्दनीचेच्चधृत्तस्योच्चरेखा अरहान्त-
रतुस्यरखारूपभ्जफलदुव्येति मन्दकणानपाताग्रसक्तिः शीघ्रकणंसमसूत्रेण कक्षातरचे

+ ‰।

स्फुटभोगाद्धाकारच्छीघ्रकमाणि शीस्कणानुपात इव्याहुस्तच्चिन्त्यम्‌ । क्णसमसू-
रेण अहनिम्बदरनात्तत्समसूतरसक्तकक्षाप्रदेश स्पष्ट्रहभोगाङ्ीकारण सूर्यचन्द्रयोभन्द्क्णा-
मुपातं रना स्पष्टीकरणानुपपत्तः । न च सूर्यचन्द्रयोर्मन्दप्रातितत्तस्थयोयत्सूत्र
मन्दप्रतिवृत्तमध्याभिमुखं यत्र॒ कक्षावत्ते ठगति तच स्पष्टत्वं न कणर
णेति वाच्यम्‌ । मोमादीनाम्पि स्ीधपरतिवत्तकेन्द्राच्छीधप्रतिव्॒तस्थग्रहनिम्बपयन्तं सूत्र
कक्षावृत्ते यत्र टयं त्र स्पष्टो ग्रहभोग इति विनिगमकामावादुद्धीकाराच्छध्रिकमोणि
क्णानुपातानुपपत्तेः । उक्तय॒क्तरत॒ल्यत्वात्‌ । अथ सूर्यचन्द्रयोः स्वत्पान्तरत्वात्कर्णा-
नुपातव्याग इति चेद्धोमादिष्वपि तस्य परिहारत्वसेमवेन मन्दस्फुरस्फुटयोभिन्नरीत्या
स्वरूपकल्पने गोरवाद्माणाभावाच्च ॥ ६७ ॥

मि

अथ प्रसद्धादभ्रमन्म्रहः स्वे प्रतिमण्टटे नमिः स यत्र कक्षाव्ट्य विलो
व्यते । स्फ़टे हि त्रेतय॒क्तममुपपन्नम्‌ । भूगर्भ मनुष्याणामभावादित्याशङ्काया
उच्तरं॑ब्रह्मगुपोक्त नतकर्मति केषाचिद्भान्ति निरस्य च्छेयकदिचतभूवत्तप्रयोजनं
शादरूटविक्री डितिनाऽऽह--धाक्पश्चादिति ।
प्राकपाले मध्यरात्रमारम्य मध्याहप्न्तम्‌ । पश्चिमकपाटे मध्याह्नमारभ्य
मध्यरात्रपयन्तम्‌ । अत्र ग्रहाणां स्वघ्वदिनराञ्यधाभ्यां कपाटं ज्ञेयम्‌ । तस्मि-
न्क प्रतिमण्डटस्थगरहं भृगम॑स्थो द्रष्टा कक्षायां यत्र॒ यमिन्भगे यत्कक्षाप्रदेशकस-
मसूत्रेण पश्यति तत्र तत्कक्षाग्रदरसमसूत्रणेच्यथः । भृष्रष्ठल्थितोऽस्मदादिस्तं प्रति-
पृत्तस्थे ग्रहं न पश्यति । आनीतकर्णमा्ग्थभृग्ह्टकरसृचत्वेन भूपृषठटक्सूत्रत्वाभा- .
घात । दतु प्रतिमण्डटस्थगरहभृपृष्ठरिद्वयोरन्तरसूत्रं भृपषठदक्सूरूपं कक्षायां यत्मदेशे

५, द

(+ ५

रणात तत्समसूत्रेण पष्यति । यथा च भृगसपुष्ठयोः स्पष्टयहभेदावर्यभावादुक्त-
रत्या भूगर्भ एवे स्पष्ट्रहक्ञानाद्धुगभपृष्ठदक्सून्रयोरन्तरं मूगर्भस्पष्टम्रहे भूपूषठस्पष्टगरह-
भोगसिवध्यर्थं संस्का्यपिति भावः । आषंयन्थे तत्संस्कारानुक्तेमुपष्ठस्थभूगर्भस्थ-
हवसूतरेकेयकःल्पनान्न स्पषटमहभेद्‌ इत्यस्य निरासाथकः खटुरेब्दस्तेन च्छेयके भूवृत्त
खिसनेन भूगर्भपठयो : प्रत्यक्षं मेदाद्यथा भूगभप्ररिवृत्तस्थगरहान्तरे कणसत्रं तथा
भूधृत्तपरिधिरूपभपष्प्रतिवृचस्थग्रहान्तरं ` भुपषटरहदरोनमागरूपः केणस्तद्धिन्नः प्रत्यक्ष
इति कक्षायां ्रहस्पषटभोगमेदः प्रत्यक्षसिद्ध इति भूवृत्तसिखनं सप्रयोजनमिति सूचितम्‌ ।

^ १९६

भऽठी०- नन तदहवसूतयोरन्तर गणितेनासिदद्धमित्यत आह--मध्याह्न इति ।, गरह-

-मध्यंदिने । तुकारष्कपालसंधिू्पे । तन ्रहुमध्यरन्रऽपीत्यर्थः । कमघ्यपष्ठ-
र, ५२, ` "२, - ५
ग्रनरो भगभपृष्टश्थितौ य नयं तौ ते प्रतिव्रत्तस्थग्रहं- तुव्यक-

क्षायां समभोगरूपं पश्यतः ! यतः करणन्तेन कारणेन । नतकर्म-
स्पष्टाधिकारोक्ते ब्रह्मगप्तसेषतं नतक । उक्तं ` य॒क्तियक्तभिव्यर्थः । तथा च
कपालसंघो याम्योचरवत्तस्थ प्रातिमण्डटस्थयहे मृगमाभ्ितं स्थं यत्र . कक्षाप्रदेहे रगति
तस्माद्भूषृष्ठसूत्र ग्रहोर्पारं नोति सगे याम्योत्तरन्तरे टगति तनास्पाहरीभहां
हषट्यत इति तत्सू्याः पृवापरान्तराभावात््वायां भोगः स्पष्टस्तवभिन्न इति तत्सुत्रा.
` न्तरं ` नतवद्ादुत्प्नमतां युक्तं सयन्टन्द्रयोनतकम व्रहगप्ताभिमतमुक्तमन्यर्षां स्वस्पान्त-
रादुपेक्चितमिति भावः । एतद्रुषयति--नां इति) उपटन्थिसद्धब्रह्मरप्ताकतनतकमण
एतदुपपािश्चवतुवदाचायाभिमता नो यक्ता । अद्तगतत्यभः | उच हेतुमाह-रम्बनविधावितिं ।
रम्बनानयनप्रकार्‌ या यक्तिराश्त सा यत्तिरत्ं सूद्ःन्तयानस्नस्त । ` अपक्ञब्दस्त-
दन्यरीतिष्यवच्छदाथकः । तथा चोत्तनतकमणः सूद्ान्तरत्वनेत्पात्तिकल्पनें ` रम्बनी-
त्पच्िसमत्वेन छम्बने क्रीः नयनापरचः । नहि स्वनं नताबु( दु तपयत
येन विरोधः । नचाऽपग्रन्य्‌ मध्यटद्नास्सकदससमाधाह्वम्बनस्याकतेन विराध इति
` वाच्यम्‌ । तत्र॒ त्रिमोनटद्यरहवष्पसापमःस्यथासुत्पपयच्या चिभोनटग्ाद्रव तत्साधन-
समथनात। न च दटम्नं चिभोनद्श्याडद्‌ं अ नतादिव्यव मेद्‌ इति वाच्यम्‌ ।
एकरीत्युत्पन्नत्वन ताहश्चनियमाङ्गीक्र नियामकाभावात्‌ । किंच नतफरुप्योक्तरीत्यो-
.त्पत्चत्वेन मन्दरफराभ्यां साधनानुपपाचः । भद्रा प्राक्रिपाठ सतर्रहा्णां हनं. पश्चि
मकपारे यततपित्यस्यापपस्या सिद्धव्वाद्विघुः प्रामरणे फले युक्त इतोऽन्यथान इत्थ.
स्यासंगतत्वापक्तिश्च । नभ ¶ रप्गहभागक्ञानाथ सुत्रान्तरमानेयमर ।
| यथा हि यत्काले ग्रहः यःुि्टस्तत्छराठ तलिभोनस्यस्य शङ्कुः साध्यस्ततो मध्य
तिपन्वददासन गष्यस्िञ्यया भाञ्यः एष्ट चिमोनट्रग्रहान्तेरज्यया गुण्यं चिज्यया
माज्यं फट कलात्मकः स्पष्ट्यह त्रिभोनल्यान्न्यूनानिकं दतानं भूपृष्ठे स्यष्टहः स्यात्‌ ।
एतेन--

कणविमे।व्यादिवण नधः , दणाद्धतो भक्तिरन्वुभागः ।
त {रतच्छटजटम्धनप्रा वेदोद्धतः स्य॒नतफमलि्ताः ॥
प्रथमागतरुम्वनाहतं निजभरव्फटं सषडल्हतम्‌ ।

अथवा नतटित्िकरगरहे स्वष्रुणं सहु रम्बनाक्कषत्‌ |
न्िञ्याल्पके त श्रवेण गद वा घनं कफर स्वणमिदु विदाम्‌ ।
चन्द्रक्यन ग्रहणं विधयथतन्नदाश्य खष्ु कम तज्ज्ञः ॥
ददं प्रहाणं नततकमयुक्तं स्वत्पान्तरत्यन्न कृते तु पूः ।
चेन्द्र केयो स्य क लानास्यत्र काटऽस्य वहूपयोगः ॥

षः

५९४ `` गोलाध्याये-

म०टी ०-इति कस्यचिदुकतं निरस्तम्‌ । निरुपपत्तिकत्वात्परस्परं विरोधोकितवास्च । तस्माद
तत्सेस्कार आवद्यकोऽन्यथा भयु महक्ञाने कथमपि न स्यात्‌ । भरुग्भे मनुष्याणामभावा-
तत्स्पष्टस्यात्रोपयोगाभावाच्चेति चेन्न । भूपृष्ठे भगोरस्यं मभ्यत्वाभावेन तच्चारभोगदुरैनस्य
फटदेरानुपजीन्यत्वात्‌ । भूगर्भ तन्पध्यत्वेन तस्वारभोगद्रनस्याऽऽवरयकत्वान्ब न
तत्संस्कारात्पह इति सूर्यायाषीमिप्रायात्‌ । कथमन्यथा तैः सूर्यग्रहणे लम्बनादिह्गोन्वरार्थं
ग्रहसंस्करणरूपमुक्तमर्‌ । एतदुक्त्यैव तेषां भगर्भपुष्ठमेदज्ञानावरयंभावेन अहटफटत्येनेत-
त्फस्योकतो लम्बनादिसाघनं ग्यथम्‌ । चन्द्रग्रहृणिऽपि तदापत्तेश्च । तस्मात्स्भूष्ष्ठसमसूत्र-
` संबन्धेन भूगभीयस्पष्टमह एव भप स्पष्टग्रहः । अन्यथा भ्पष्ठानामनन्तत्वादेकका-
लेऽनेकप्हभोगापत्त्या तश्नक्षत्रादिष्चरेण देरजफलट्स्यानिश्वयापत्तेः । अत एव स्वं महग-
णितजातं भूगभ एवाङ्धीकृतं न भूपष्ठे । अन्यथाशक्षाशचरादिकान्यपि तत्र भिन्नान्यु-
क्तानि स्यः । दक्प्रत्ययार्थं च भपष्टे लम्ननादिकं साध्यम्‌ । कथमन्य-
थाऽस्मादशां सुथग्रहणप्रत्यय इत्यादि । एतेन नतमिति खचरविशेषणं कृत्वा नोकार-
स्य भरपुष्ठग इत्यत्रान्वयान्नतकर्मं पूर्वमुक्त मिति तत्स्वरूपप्रतिपादनपरोऽयं श्छेक इति
` मत्वा परस्परविरुद्धाथकत्वान्नायं मूलकरत्कृतः । नतमित्यस्य॒वेय्यात्‌ । उक्तोप्पस्या
नतकमणोऽनुक्तत्वास्वेत्यादि परास्तम्‌ ॥ ३८ ॥
अथ प्रसङ्कात्ूर्वग्रन्थोक्तस्पष्टगत्यानयनभि ननं स्वोक्तं स्पषटत्थानयनप्रक्ररिमुपगीत्या
कियकेोक्त्या समर्शयति--कक्षामध्यगेति ।

कृक्षात्रृचमध्ये वियमाना या तिर्थभेखा भूजिन्दुसृ्टा प्रतिवृस्तपरिध्येकदेङ.

४

क

तयोः संपाते योगे कक्षाषत्तमध्यस्थति्य्रेखासक्तप्रतिवृत्तपरिष्येदेश सत्यर्थः ।
रस्येति < तस्य प्रहस्य स्पष्टा गतिर्मध्या । एवकरेणात्र पूर्वगन्थोक्तप्रकोरेणाऽ<-
नीतस्पष्टगतिनिरसः । मध्यगतितुल्या स्पष्टगतिरित्यर्थः । मध्यगतिंस्तु मन्दुस्पषटग-
तिरेषे । कुतस्तत्र मध्यगतितुल्या स्पष्ठगतिरित्यत आह~-परमिति । तत्न ताष्श-
्रतिवृचचपरिध्येकदेशे गरहस्य सीप्रफठं परमम्‌ । तत्र प्रतवृतते केन्धस्य परमंफरुयुतोन-
्रिनवरारिमितत्थादभुजकोटिज्ययोः परमशीघरफलांरकेोटिज्याभुजज्यामितयोः सस्वात्ककम-
दिकेन्द्रत्वाच्च 'स्पष्टकाटरमाषादृभ्जजञ्यातुश्य एकः कर्णः । अतौ धाताद्धजज्यान्त्येफट
ज्ययोर्वा कर्णे तद्वच्तादित्यनेन एषानयन प्रजज्याक्णनेर्ुणहरयोनीशादृम्त्यकङ.
ध ज्याऽवक्िषटेति परमं शीघ्रफटमूत्पन्नमतस्तत् कर्णस्य फरकोटिज्याल्पतवेन फलाशखा-
इङ न्तरसिज्जिनित्री व्रन्दरभुक्तिशचुतिदित्यदिना गत्यानथने गुणहरयोस्तुल्यसनं

फरयकाथिकारः। १९५

भन दी०~नाशषाव्छीप्रकेन्दरगतिरषावदिष्टेति तदुनशश्नीचगतेरेव मम्दस्पषटगतितुल्यस्वष्टगति-
त्वर्‌ । युक्तं चेतत्‌ । अथतनश्वरतनग्रहयोरन्तरस्य गतित्वात्फरयोरन्तरस्य गतिफरुत्वादमर-
परमफठे फलान्तराभावाद्रतिफलाभावोत्पततेनिश्वयात्‌ । मान्दकर्मणि अहपरमफठे गति-
पृलामावनिश्चयाश्च । फकलाभावस्थान एवे धनणसंधित्वास्व । एतेन मध्येव गतिः
रपष्टा व्ृतद्वययोगमे दुचर इति रुष्टाद्यक्तं निरस्तम्‌ । व्वद्ुक्तमार्गेण तज प्रहषंर-
मर्षीघ्रकटानुतयत्तेः । अन्यथा ` प्रतिवृधकेवक्टपदन्ते प्रथमे तृतीये गतिफरभावस्य
भखदानीतस्य पवग्रन्थविरुद्धस्य संगतत्वापततेः सर्वत्र मध्यमगातित्रापन्तेश्च | ३९ ॥

इदानीं अहस्य वकवं छेद्यके यथा रीतं दृशयते तदथैमाह-
बंहोद्धवाभिः प्रतिमण्डलाथ छृत्वा शाकामिरिदं यथोक्तम्‌ ।
भश्वास्य तुङ्गः लचरं च गत्या वकादि सर्वं खल दृहयेदद्राक्‌ ॥४०॥

देराशरकामिरछेधकं छता व्ाऽऽ्यतनस्फुटगहस्थानं विहूनपित्वा दिती-
अदिन उच्य प्रह दोच्ववरशान्मेषादिं च प्कल्प्यान्यत्कुटग्रहस्थानं विह्म्यम्‌।
सत्पुवंबिहनाधदि पृष्टगतं षद! वृक! गतिरञेया ॥ ४० ॥
मन्ढा०- अथ प्रसृद्भादकाविपर्यतिश्चद्धाकत्यत महस्य पूर्वगमनत्पधिमगतेरसंभा-
बितला्चद्धकां ठे गकोप्त्योपजातिकया निरस्यति-षंशोद्धघाभिरिति ।

वे्ोद्धवाभिः हाकाकाभिः सररन्निग्धवसोत्पश्नश्षराकामिः । इदं प्रतिपादितम्‌ ।

ब्ादुप्रतिमण्डलायं ीत्रप्रतिमण्डलादिकम्‌ । आदिपदात्कक्षाघु्ं तिर्यगध्वधिररेलासम-
ठषकलाविकलाषिभागायङ्कनाकषेदं यथोक्तमुक्तरीत्या त्वा । प्त्यष्ं॑तुङकं प्रं
क्लीप्ोस्वं मन्द्स्पषट्रहं च । स्वगत्या प्रचाल्याङ्कितं कृत्वेत्यर्थः । वक्रादि ।
आदिपक्षान्मार्मगति सर्वगतिम॒ । सर्य शीधमन्दायष्टषगमनमाषोक्तं गुरुः शिष्याय `
दीयत्‌ । खल्वितिपदादवयं तत्र वस्तुतत्वनिश्चयो भवतीति सूचितम्‌ ।* यथा हि--
बंक्ादालाकजं कक्षावृत्तं भित्तौ दृता तत्र राशिक्िमागयडकनेन मन्दस्पषटप्रहं द रवा ङीष्राच
नव द्वा प्रतिधृत् त॒ल्यमेवान्त्यफलज्यप्रे मध्यं कृत्वा राक्षिभागाग्नह्भितभित्तौ वेयम्‌ ।
तत्राप्यक्तरीत्या अरहमुञ्च वाद्कयित्वा स्पष्टमहस्थानं कक्षवुते जेयम्‌ । एवं दितीय-
दिनेऽपि कक्षावरतते शीघ्रोच्चं मन्द्रस्प्म्े च दर्वोच्वोन्मुखान्त्यफलज्यापरे मध्यं
करत्वा प्रतिशृर॑भिचौ देयम्‌ । तव ग्रहोञचयोद्रनिनोक्तरत्या क्ावृत्ते स्पष्टग्रह-
स्थानं ज्ञेयम्‌ । तसपूर्वदिनजस्यष्स्थानादगर एव भवति । नीचाभन्ने तु धृष्त इति ।
धक्रगतिमानं कक्षावृतते न॒ वस्तुतो वका गतिः । प्रतिवृत्ते प्रहस्य सत्वा
निपतितभमनस्यासंभावितत्वादित्यायि स्पष्टाभिकारव्याख्याने बदूक्तमित्यठं पद्ववितेन ॥४०॥

९ छ

दानीं कन्व सफुटककषां चाऽह,

तद्रथासखण्डान्तरितः ङु ष्यात्से
श्चोकद्यथपि स्पष्टम्‌ ॥५४१६४२॥
इदानीं मजान्त्रकमापपा्तिमाह--
मध्यमाकादयात्ाङ् 1
तेन भास्वस्फलोत्थादुजाते क्षयः स्वं कलं
स्पष्टं स्फटंगतो व्याख्याति चं } ४३। |
भन्ठी०~ अथ ` अहोच्चान्तवद्चती अहफलोत्पसेस्तदन्तर्‌ केन्द्रसंं कथमुक्तमत उप
जातिकथाऽऽह--बु्तस्यति । ` ॥ ` ।

। ॥

किल यतः केन्दरसेज्ञयुक्तवतः कारणाद्महोच्वान्तरं कन्द्रस्तं सूर्यादिभि-

क

क्तं निरुक्तं अहे ॥४६॥

रुच्यते । नन वृरमध्यभागर्य रन्दरेत्य अहाच्चग्तरस्य देन्द्रत्वे कृते इत्यत
ह्--यत हति ।` यतः कारणात्‌ । " उच्चदद्धात्तादेति गहोस्चान्तररूपेऽन्तरे
कक्षावत्ते मध्यगहस्थाने नीचोच्ववृत्तर्य } एवकारात्तदतिरिक्तवुत्तनिरासः । तदा नित्यं केच

भवति । अत. -ग्रहोच्वान्तरं . केन्द्रसेबन्धालेन्वरञ्षमुरतमित्यशः ॥ ४१ ॥
ननु. ग्रहस्य प्रतिवृचस्थत्रातवहानिटेन भपण. रातिदिनग्राः सद्र, महदन्त-
रितत्वपत्तिः. । प्रतिवचतपदेकयो्ृगालोमयतो बहट्ययोः स्तादिति मन्दाशद्धका-
प्रपजारिकय। पटिति भहस्यरि । ` न
| ग्रहस्य योजनल्िका धध्यरिक्ासेद्धा कक्षा दधष्भगुणत्रिज्यया भक्ता
स्फुटा योजनाभिका ग्रहस्य कक्षाः ववति ¦ अव्र दैतुमाह~-तश्िति । मृगर्मात-
तद्व्यासखण्डान्तरितः दाद्‌ णमितन्यारध्नास्ताद्तः सृ गहा हि यतः प्रवहानि-
लेन भम्यतेऽतो युक्तं स्फुटकक्षःनयनयुछस : रफुटकक्षापारमार्गेण ग्रहो मुम
सदाभेतरतुम्यान्तरेणु , भसर्तत्यि्ः । दथा, स अवदेतरायो चकानुकारजनणास
धतकरण प्रवह यदुतमहभ्यण धस्य = दयः मृष | भद्ः । प्रतन-~-
ध ` = रक्षामन्यमातघ्ा स्फटगस्थ्षा परिरफटा ववति |
| भध्यमककक्षावुत्तं सध्य्या गच्छति अह मत्या |
उपरि्िच्न्ध्या तर्दयिवगत्यां द्वधस्थः स्याने ॥
इति ` ल्त निरस्तम्‌, । रक्षवसमःगेण प्रह्मणाचत्र पुण्या गमनासं-
भपरादतिदत्ते मधभ्यसशत्ये्ं अह्णः न णत । रपष्यददसत भमध्यपक्ावच आभास
त्वात्‌ ॥ ४२ | +. (न

दकाधिकं।रः। १९७]

मव्टा०- ननु स्पश्रयहानाद्रम्‌नान्तपफलपैस्कररि भे व्यर्थं इत्यतः सविण्याऽऽह--- .

[न

तत्फल मूयमन्दरुफाट ऋणा मत्ति । य॒तः कारणां दमध्यमार्कोदयकालसरव
स्फटाकदयकरारः व्याति । धनफले मध्यमारकोदियानन्तरमृत्तरकाले सफटाकोदयः
स्यात्त । म्यना्िक: पूतरानक्रमस्थमाः प्रवहानिदटेन पर्वापरक्ालयोरद्थसंभवात्‌ ।
लन कारणेन स्यमन्दरकलकलेत्पन्नासुजनितं फं भजान्तरास्यं क्षयः स्वं क्म
णण धनम्‌ । याकयक्तमृपपारत्तसिद्धमम । निरुक्तं भानोः फलं शुणितमकयतस्य
ष्प्टाधिकार उक्तम । त्रा च स्पष््रहसिद्धयर्थं न भुनान्तरफर-

कर्णा रग्हस्य स्वनिरदौ मध्यमकरदियकारिकत्वाकदेः सपष्ट-

“4 भुनान्तरफलृमस्करर इति भ्रः ॥ शरे ५

[ छेधकापमह।रण गृणकप्रज्ञां वर्णयनाह-

थ पितालरे स्फरमतिवासनाथां हेधकाधिक।रः |
अश्र अन्धस्य २१०

[बोधकच्छयकनिरूपणमिद्‌ कृठिनताददबोधमतः केषामप्यत्र

द्द षमिदुमक् पत्यत आह---य शति _
गणका दुभगभायदिया दुभेस्य ममे मध्यपनत्रे तस्याग्रभागत्तद्त्तीकष्णा
पी तिमृक्ष्मपमेयज्ञाः सुबह्धयसतेषाधत्र पिङ्खान्तक्षिरीमणा छेयकार्शठे-
यकप्रिषयः परमाएारूपाऽनिसक्षपरूपो दल्पः सगमतरः स्यात्‌ । ये गणका अन्ये पू
बोध्याः कण्टयियो महना कषटनोकतमानग्राषिणि नपिकञ्चाः । चो
त रकाश् हःद्रवन्नत्रतपश्चतत्यः । इन्द्रतन्नेरणाऽऽहताशविखन्नाः पक्षा
इत्थ थस्नेःं तल्य यस्तरमभः केष्ठिनो दररवनोधः स्थात्‌ 1 - इन्द्रवर्रेति च्छ
द्ीनानेतद्रोधाचद्रद्यारा मन्दानामप्येतद्वोषसंभवात्सः
यमिनन्निरूपणामिति भावरः ॥ षै ॥ |
प्रथ अवेक्षे इत्यनेन यत्मतिज्ञाते तनिरूपितभिति
\.यानेनाखद्यकाचिक्छार इति 1 अत्र वासनारूपः छे

कधि 1 इति भ्य पदलप) शूभासः ॥ छ ||

3

१ ५.2. | | ५. ध्य्‌ ५. |
१९८ गाठाध्पाय
भर्टी०-~ दैवक्ञव्थगणसेततसेव्यपा्वश्रीरङ्गनाथगणकात्मजनिर्मितेऽस्मिन्‌ ।
यातं रिरोमणिमरीच्यमिथे समाति ज्योत्पत्तिभङ्कियगटं स्फटकमष्ेतु ॥ २६ ॥
इति श्रीसकलगणकसार्वभोमरङ्गनाथगणकत्मिजविश्वरूपापरनामक्षमुनीशवरग-
णकविरचितिे सिद्धान्तरिरोमणिभरीचाक्षं्तराध्याये उेयकाध्यायः ॥
एति षड्विंशोऽध्यायः ॥ २६॥

ष्दातीं मोदबन्याधिकारमाह-

पुसरलवहहलकावलयेः श्टक्ष्णेः सचकमागाष्केः |
रच्रयेद्रोठं गोते हिस्ये चानस्पनेपणो गणकः ॥ ¶ ॥
पटम्‌ ॥१॥
अथ गोखबन्धमाह-
छत्वाऽऽदौ ध्टवयषिमिषतशजागन्वीं छषृ्तां ततो
यष्टीमध्यगतां विधाय शिथिखां पृथ्वीपपृथ्वीं बहिः
बध्नीयाच्छरिसोम्यश्चुकतपनारेन्यारकिमानां इड्‌
गोलांस्तत्रितः श्छथौ च नटिकासंस्थी खदग्गोरूको ॥२।
भदौ सारदास्म्यी यटि छवा तदथंस्थाने ततर पोता पृथ्वीं सुक्षमां शिथिरा
च विधाय तस्या बरिश्वन्दरादीनां गोरान्यष्टया सह इढान्व्नीयात्‌ । तेषं
बहिन॑टिकासंस्थौ बटग्गोटाविति साधारण्येनोक्म्‌ ॥ २॥

भ०दी०- अथोक्तच्छेयकस्य गोटान्तगतत्वावगमार्थं॒गोकस्वरूपप्रतिपाद्कोऽभिकरः पू
स्वतन्त्रतया प्रतिज्ञाते अहगणितजातवासनानिणोयको र्न्तरूपगीखबन्ध आरन्धो

खथाल्यायते । तत्र ग्रहमणितसंस्थामिरूपकटष्टान्तगोहः कथं सिद्धो भवतीत्यतो

सुसरला अवक्राः । गोडाकारसिङ्धधर्थमेव ये वंशास्तेषामूध्वाधरष्डेदधेन याः
शलाका निमिता अनतिस्थरुष्ठाः समास्तासां यानि वर्यानि तानि । वेदनां
व्तासेमवासच्छलाकाव॒चानीत्युक्तम्‌ । एतदुवशक्षणाय्थाभाग्यं धत्वादिनिर्भितानि तैरि-
त्यथः । श्ेश्णैः लिग्षैः । अन्यथा तद्वन्धनादावक्गर्छष तदंशाएकादिलघशक-
कामेदनसंभावनया दुःखहेतुत्वादुपेक्षणीयत्वापचेः । गणको प्र््गभितवाषनानिरूप-
णप्रदरीकः । गोलं बुद्धिक्ृताकाशविभागगोलकल्पितपरिभिरूपानेकवुचानुकल्प्यवराजानत-
बृत्तानां बन्धनं गोांकारेण गोलबन्धस्तमित्यथः र्चयेच्छिष्यगोधाधं दक्षया
पछप्रकरिण कुर्यादित्यथं ननु इष्टन्तरूपैतद्रोरे अह्गभितपदार्धस्मरपाकामेऽपि

^ .

गोखवन्धापिक्रारः । ` १९१

भ०ठी ०-सत्संल्याज्ञानं न स्यादित्यतो व्विरेषणमाह-सवक्रभागाङ्करिति । चकर
ह्रादुक्ष राश्चथस्तेधां भागाः प्रवरक्ास्तेषामङ्काधिह्वानि तेः सषितिषतसेरित्यर्थः । तथा
अ वरो दादर रारिविभागाः समाः का्यासतत्रेकेकस्मिन्‌ विभागे तिंशद्धागा अङ्क्या-
स्तत ॒एकेकस्मिन्भागि पर्ठिकला अङ्क्यास्तत एकेककलटाप्रदेदो ्टिविकठा अङ्क्याः ।
एवं कृ्ानि सर्वाण्यङ्कितानि । ततो अष्टगणितपदा्थसंरूयावगमोऽप्येतदगोरे सुशक्य
इति भवः । गोटबन्धोऽान्ततया कर्योऽन्यथा<ऽकछाश्स्थितिविरुद्धतया सिद्धद्रोर
धाच्छिष्याणामयथर्थज्ञानं स्यादिति गणकविक्ेषणेनाऽऽह--भोख इति । आकाश
स्थितौ शिष्पकर्मन्यतायाम्‌ । चः समुच्चये । अनल्पमत्यन्तं नैपुणे निपुणता तद भिरतवं
यस्यासाषित्यर्थः । ताहशनिर्भितगोटस्य तत्स्थितिषिरुद्धत्वमतसेभमवीति माषः । ` विना
शिस्पभिक्ञतां समभागाङ््कनायराक्यमिति तदावक्यकतिति ध्येयम्‌ ॥ १ ॥
अथं गोरनन्ध करमेतिकर्तव्यताकथनदारा तदुदेरौ शार्दूलविकीडितेनाऽऽह--कुत्वैति ।
अदो प्रथममिष्ठतरुजामभीष्टसारवक्षका्ठसंभूतामन्यथा धिरकाटावस्थाधिल्वार्मुप-
परेः । श्रवयष्टिं श्रवो दृक्चिणो्रदिकस्थो गोखचार्धान्तरितो तयोरन्तरसूत्ं याम्यो.
सरभूत्रे ब्दिङ्कतं सक्ष्मं॑तदनुकल्पा यष्ि्ैवयष्टिस्तामन्वीं सरङागभागाम्‌ । अन्यर्था
्ार्धान्तरत्वं॑तदय्ररूपक्चवानुकस्पयोनं स्यात्‌ । वर्चा निरस्ताम्‌ । अन्यथाऽनव-
रतभरमणानुपपकतैः । करत्वा ततोऽनन्तरम्‌ । यष्टिमभ्यगतान्तस्ति यष्टिमध्यभागंस्थां
प्थ्यौ भृगोटं कृत्वा । श्रवसू्मध्यप्रोतेनेव प्थ्वीगोरत्य वस्तुतः सात
तबनुकल्येनेतत्सपाद्नम्‌ । ननु यष्टो पृथ्वीगोरतुस्यानुकत्पानिवेशनं बह्मणोऽध्यशर्कय-
मत॒ आह--अपुथ्वीमिति । यश्यनुरोधेन टधुगोलरूपां सानुकल्पत्वादन्यथा शुव॑-
हयसंसक्ताप्रथष्रम्यसेभवात । पृथ्वीगोहाब्ुभयतो यष्ठिभागेकदेशो तुल्यो स्यातां
तथा यष्टिमध्येऽनुकल्पप््नीगोटनिवेशः कार्यं इति भावः । नेन्वाऽऽकाशे प्रहभर॑मणे
भू्रमणाभावावुत्र यटिभरमणसिद्धप्रहगोक्षभमणे पृथ्वागा कस्यापि भमणं तदनुरुद्धमनिवार्थ
तत्यक्तत्वावतं आह-शिधिल्छामिति । येष्यस्तबद्धामिति । तेन गोलन्नमणेऽपि तदनुरु्धं भूगो.
` हश्नमणमसंमव्येवेति । येन फनापि प्रकरेण गोकभरमणद्ररीने भूगोरोऽचलत्वेन वनयं
हति भावः । बहिः पृध्वी गोहादमितः समाम्तरेण चन्तरबुधह्क्रमूयभेमगुरशनिनक्षत्राणा
क्मरणोपथुपरि ढान्‌ ! अभङ्कगतवेन विरकाछवस्थितियैग्यान्‌ । गलान्‌) अकारस्थं
तत्स्थित्यनष्छल्परूपान = यन्िरवद्धाम्‌ = । अन्यथा = तदद्धमणे तद्धमणननुपपसैः ।
बध्नीयात्‌ ! षदादिजवचादिसामभेप्या वक््यमाणनिबन्धनप्रकरिण सिद्धन्क्यादितयिथैः
अन्न अ्ाणामुपर्युपरि कक्षाकरमेण शाद्स्तदुपरि न ्षत्राणमिक एव गोष्टोऽखिहनां _

२०० गोलाध्यायै

` मण्दी०-नं प्रत्येक मिन्नास्तदमोहाः 1 अन्यथा , अहकपवन्नक्षव्क्रमकथने पत्तेरिति
` ध्येयम्‌ । तत्परितो भगणगोरादुभितः समान्तरेण नदिका्स्थो नक्षमगोटद्भ्रयतो
यष्िप्रदेशावङ्गसेकद्वयालकाग्यमागतुल्यो नदिकयोः प्रक्षिप्य यथाक्षिथिलो : तन्नहिका-
दयसंबद्धावित्यथः । सषगगोखको खगोरटग वक्ष्यमाणो छथ परस्परमस-
स्पृष्टो .। एतेन तयोरूष्वधिरान्तरमस्पं भेदा कार्यमन्यथा भगोरस्थान .-एव खगोल
< हेग्गोर्योः सान्न ` तवृष्वोष्विभित्युक्तानुपपत्तेः। चः समुचय । वक्ष्यमाणरीत्या बध्नी-
. यात्‌ । सगोरुहग्गांरयोः स्थिरस्वाद्भगोरस्थाने तन्निषन्धनमद्नक्यमन्यथा. तद्ञ-
मापतेः । अता नरिकासेस्थतया शिष्यबोधाश्र भिक्रौ दितौ । न संस्तुत
| इति भावः ॥ २ ॥ |

पुवांपरं विरचयेत्सममण्डटाख्यं याम्योत्तरं च विदिकशोर्वखयदयं च ।

ऊ््वांध एवमिह वृत्तचतुष्कमेतदावेष््य ति्थ॑गपरं कषितिजं तदर्थे ॥३॥

` ` एफ पुवापरमन्यद्याम्योत्तरं तथा कोणवुत्तद्र यमेवं वत्तचतुष्टयमृष्वाघोरुपमा-

वेष्ट्य तदर्धं वन्तं क्षिप्रिजाख्यं निवेशयेत्‌ । अव याम्या्तरवत्त उत्तरक्षि्जा-
दुपारे परां शान्वर एद धुवविद्धं कार्यम्‌ । दक्षिणक्षितिनाद्धोऽन्यत्‌ ॥ ३.1

मन्टी०~ अथ सखगाटस्य त्त्थिरत्वालपथमोहिषटत्या वेवश्चराद्र पञ्वचानिबन्धनं वस-
न्ततिरकयाऽऽह--प््रोपरमिति । [र +
इह॒ सखमोटबन्ये कर्टव्ये प्रथमं पपर सममण्डलसंन्ञं इम्‌ । स्वस्थानसं-
अल्धिधनानरोघेनाऽ<कादाविभागमेटसंत्न्षि महृद्ववन्यमतिरक्ष्मं तदनकत्पतकं वंसादिघसं
तदभयसंन्ञं दितीयं धसव योपरिस्थितसृक्ष्मवचानुकल्पं याम्यः त्रवरच्म्‌ । चः समुच्चये ।
तेनेदं वत्तद्रयमः । दिर; पृव॑दिदिवचतुष्टयसंबन्धिरपचतर्विडिशं मध्ये विदिशो
कऋत्येदान्योरेयवायस्ययोः संबन्धि म्‌ । चक्रारोऽन्यमेगव्यवच्छेदार्थकेवकारपरस्ते- `
` नाध्ेयनैकत्येरेक्ञानाीवायन्यारंकं वत्तमिति वततद्रयकरणनिरासः } मेषि तयोः संनि-
वेशाथोगात्‌ । तथा च कोणवृत्तद्यम्‌ । एवं वचयुगराभ्यां सक्तं व॒त्तचतुष्कमते-
तखर्वमा्मोचरधम्पथ ऊर्ध्वाय अविषय निचन्धनेनतदघरत्य । अत्र याम्योत्तर-
ध्वं यष्यग्रमागदरयान्तरतनटिक्द्यमद्नपूर्वकं कार्यमन्यथा खमोटस्य, गोखानुकारक-
ल्वानपपाक्नेरिति ष्ययम्‌ । तदर्थे तषाय॒क्तवृत्तानां ,सपाताभ्यामर्धभाग | अपरमक्ताति-
र्ति तिर्यग्धच्चं स्वस्थानादटश्यभूगोराधसिस्थव्रचान॒सताक्ासमोटसक्ष्मवृत्तानुकल्पद्चं
` क्षितिजम्‌ । भुगभदियास्त परजय्िं विर्चयेदषबध्नयात्‌ ॥ `

गोलबन्धाधिकारः। २०१

१द्‌ानीमन्मण्डटमाह-
क कहि,

र्वाप्रक्षितिजसंगमयोविंलघ्नं याम्ये ध्रव पटल्वेः क्षितिजाद्धःस्थे ।
सोम्ये कुजादुपरि चाक्षल्वेष्रवे तदुन्मण्डलं दिननिरोः क्षयवृद्धिकारि

6 न, क क क ४४

समवृत्तक्षिपिजयोयों पूर्वापर संपातो तयोध्रंवविहनयोश्च सक्तं यनिबभ्यते

न, ५

तदुन्पण्डटसंज्म्‌ ! दिनरान्योवद्धिक्षयो तदशेन भवतः ॥ १ ॥

(०1
इदानीं विषृवन्मण्डटमाह-
पृवाप्रस्वस्तिकयोविंलम्ं खस्वस्तिकाद्दक्षिणतोऽक्षभागेः ¦
अधश्च तेरुत्तरतोऽदट्गफेतं च षष्टयाऽज नाडीवलयं विदध्यात्‌ ॥५॥ `
तयोरेव पूर्वापरसंपातयोरविखभ्रं वथा याम्थोत्तरवुचे खस्वस्तिकादक्षिणतोऽधः-
स्व्तिकादुत्तरतोऽक्षांशान्तरे यद्वृत्तं निबध्यते तद्िषुवदुवृत्तम्‌ ॥ ५॥
मन्दी०~ अथात्रोन्मण्डटनिवन्धनं वसन्ततिलकथाऽऽह--प्रवापरेति ।
यद्वशादिजे वृतं पूर्वापरक्षितिजसंगमयोः पूर्वापरवृततकषितिजत्रचसेपतयोः पूरवा-
परदिक्स्थयोरित्यर्थः । विटं निबद्धम्‌ । क्षिपिजाद्रयाम्योचरक्षितिजवत्तसंपाताद्र्वक्षिण-
दिक्स्थादित्यर्थः । परल्वेरक्षाशैः । अधःस्थ याम्ये रवे दक्षिणयक्षयग्रप्रोतनलिकागर्मसं-
बन्धियाम्योतच्तरव्॒तेकगप्रदशप्रदेरो दक्षिणयष््यग्समसूत्रस्वरूप इत्यर्थः । संर कज-
यम्योतच्रक्षितिजवचोत्तरसपाताकत्य्थः । उपरि ऊध्वमक्षशिः ।. सौम्ये ध्रव, उ
र्यष्व्यग्पसमसूच्रस्थतदग्यरोतनलिकागभसंबन्धियाग्धो चर वृचचकदृशपदेशरूपे संरुगरम्‌ । चकारः
समुच्चये । एतत्‌ । एतदाकरेण परिणतं नटिकाद्वयमेदकं वृत्तम्‌ । स्वदेश्यम्यानतरङ्चस्थ-
निरक्षदश्चभूगभक्षितिजवृत्तानुकत्पमुन्मण्डठसंत्ञं स्यात्‌ । निरक्चदेशादुचरदेरो लिदं दक्षि
णभागे तृक्तवेपरीत्यनेति ज्ञेयम्‌ । ननु स्वदेरसंबन्धन यद्वृत्तं तदेवात्र निबन्धनं
न निरक्षदेशसंबन्थि । अन्यथाऽतिप्रसद्ापत्तरित्यत आह--दिननिंशोरिति । अहो-
रच्योः क्षयवृद्धिक्रत्‌ । तथा च दिनस्याल्पाधिकत्वे रजरश्चाल्पाधिकत्वं स्वदेश
गो चरमेतदवक्तनेवाग्रे प्रतिपादनीयमस्तीति स्वदेशसंबन्ध्येवेतदुदरूवत्तमिति भावः ॥ ४ ॥
ननु दिननिशोर्घणिकात्मकत्वान्न्युनाधिकत्वं गोरे ज्ञातुमरक्यमय कसििश्चयि
वरो घटिकाङ्कनामावात्सवत्र राश्य॑शानामङ्कनादित्य उपजातिकयाऽऽ्ह-पूर्वापरेति । `
अत्र खगे । पूर्ववत्ततुत्यमेकं वक्षशराकावुत्ते नाढीवचसेज्ञं विदध्यानि-
धध्लीयादित्यर्थः । निनन्धनप्रकारमाह-- पूर्वापरस्वस्तिक योरिति । ` पूर्वापरद्िकस्थौ थौ
स्वस्तिका । बहुवुत्तसंपात पूर्वाचार्याणां तत्संके तादबहुत्वमेक द्विभिननत्वमत एव पूरथ-
श्लोके स्वस्तिकपदानक्तिस्तयार्दभरे निबद्धम्‌ । सस्वस्तिकात्‌ । ऊर्ण्वस्थितवततशतष्छ्द-
२६

९०३ | गोलाध्याये-

म०्दी०~पातात्‌ । स्वाक्षभागर्दक्षिणभागे याम्योच्तरव॒त्प्रदेदो निबद्धम्‌ । अधःस्थिततकवुतत-
भरतुष्कसपातात्‌ । तैः स्ाक्षशिरत्तरभागे याम्योत्तरवत्तप्देश्चे निबद्धम्‌ । चः. समु्चये ।
नन्विदं निरकषदेशपुवापरवृत्तानुकल्पत्वेन प्टवद्याभ्यां समान्तरितत्वानादीवत्तं कत
इत्यत .आह-अद्धितमिति । ष्या चिह्णषष्टिसैख्याभिः संपू्णवृ्मङ्कितम्‌ । चः समु-
खय । तेन राशिभागाङ्कननिरासो नेति सूचितम्‌ । षद्भगिरेका पकिति सपर्ण
वत्त पा्ट्वटिका्कितम्‌ 1 तथा चेत्तदरवृत्तस्य प्रवहञ्रमानुकारत्वेन प्रवहभरमणे चा-
होरत्रसंभवादरवर्टवृत्तसंञ्ञाया य॒क्तत्ेन गोेऽनेन दिनरािज्ञानसमवान्निरक्षदेश्चपुवापर-
बुतनिबन्धनं तस्िंतिजनिबन्धनवत्स्वदेरो युक्ततरमिति भावः । इदमपि निरक्षदेशाहुचरभागे
तदितरभागेऽस्माद्ष्यस्तम्‌ । निरक्षदेककोणनृत्तद्रयमत्र प्रयोजनाभावान्न निबद्धम्‌ ।

प (न,

याम्यात्तरवन्त त्वाभन्नमवातत ध्ययन्र्‌ ॥ ~+ ॥
इदानीं दङ्मण्डलमाह-
ऊध्वाषरस्वास्तककाटयुग्म प्रात श्छ हम्वद्धय तदन्तः । ।
छृत्वा परिभ्राम्य च तन्न तन्न नेयं अरहो गच्छति यत्र यज ॥६॥
श्वस्व स्तिके चाधःस्वस्तिके षान्तःकीरको शृत्वा तयोः पोतं थं दृग्वखयं
कार्यम्‌ । तन्त पू्वव्तेभ्यः किंविन्नयुनं कायैम्‌ । यथा खगोखानतर्भरमति । येकं
एव प्रहगोरस्तदैकमेब दृङ्मण्डम्‌ । यो यो अहो यत्र यत्र तते तस्य तस्यो-

= परीदमेषे परिभ्राम्य विन्यस्य दृग्ग्याशङ्क्ादैकं दरनीयम्‌ । अथवा प्रथक्‌

परथगष्टो हृङ्मण्डलानि रचयेत्‌ । तव्रा्टमं वितिभरभरस्य । त्च दकृक्षेपमण्डछम्‌। ,
अथ विदषमाह-
्ञेयं तदेवालेलवेचराणां पृथक्‌ परथग्वा रचयेत्तथाश्छै ।
हड्मण्डट्‌ वान्भटम्मकस्य हङ्क्षपवत्ताख्यामद्‌ वदान्त ।॥)

ध्याख्यातमेवेदम्‌ ॥ ७ ॥
इदानीमेव चगोखमक्ता दगगोटमाह-

बदेध्वा खगोटे नलिकादय च ष्श्वद्रये तश्नटिकास्थमेव
बहिः खगोलाद्विद्धीत धीमान्टग्गोटमेवे खल वक्ष्यमाणम्‌ ॥८॥
भगोखवत्तेः सहितः खगोल हग्मोलसंज्ञोऽपममण्डरायेः ।
द्विगोलजाते खट्‌ दर्यतेऽज क्षेजं हि दग्गोटमतो वद्न्ति ॥९॥
तस्थिन्खगोठे भटवचिहनयोरनटिकाद्यं बद्ध्वा तनदिकाधारमेव षगोरा-

ब्रहिरङ्गुख्वयान्तरे इग्लोडं सवयेत्‌ । कथिते; तगोखवृते्ष्मणिभगो वैः

[भ ५1५४ "9 } , ^ 9. क, त्र र ष १. ९ प क ५ ^>» ; ९ रः 2 1 लै ्ः 0 क "= ५
^ & ४ | {१ तः :44 4 \ ॥ । (१. (4: भ्र + १

° + " 1 ॥ 1 ‡ ५ ५

^. , भ ध

गोदवन्धापिकारः । ` ९१६

करानिषिमण्डटाैर्यो निबध्यते स॒ दगोटः । कथमस्व र्गो ठसंजञेति वर्थ
भह-द्विगेटजामित्यादि । यतोऽराकृग्यासमरङ्कादयक्षक्षत्राणिे द्विगेोरजा-
तानि । मगोखृतैः खगोल्वृत्तमिर्िस्तान्युतदन्ते । भिनगोरबन्षे सम्पङ्कनो-
पठक्ष्यम्तं इति दृगोः तः ॥ ८ ॥ ९ ॥

इति खगोटदगगोखन्ौ ।

अ्र९दी०~ अथामीषटदिण्वृत्तनिवेशज्ञाना्थ दण्वचनिवेशनमिन्द्रवजयाऽऽह-अरध्वाभरेति ।
तदन्तो बद्धगोहमध्ये । ऊध्वाधरस्वस्तिकयोरन्तर्बद्धकीलदये प्रोतं शं
शिधिटमनेन पूर्ववृचतेभ्यस्तथा द्वचत काथ यथा तदन्तस्तद्भरमणं भगोछासखषट संभ-
वतीति सूचितम्‌ । हृग््ं वंशादि
परिभास्य स्यभरमणानुसारण तद्रवृर्चं नेयं संरभं कार्यम्‌ । चः समुच्चये । शं
व्माकारस्थग्रहस्थानोध्वोपरस्वस्तिकसंल्यसृक्षमवत्ता(लघु)नुकल्पम्‌ । अत एव ग्रहस्थिरत्वा-
भावात्परतिप्रदेदासंबन्धेन वृत्तानां निबन्धनगौरवमकषवयं चातो मतिमद्धिः शिथिडैतदरवृतच
तल्पो कल्पितम्‌ । तदूभमेण सवव्ाकारदृरनात्‌ ॥ & ॥
नन॒॒खगोरनिनन्धनस्थाने अह्रमणाभावात्कथमक्तं तन्न तनरत्मादीत्यत आङ
धजातिकथा--ज्ञेयभिति ।
तत्‌--ऊर्ध्वाधरस्वस्तिकान्तः प्रोतं हृण्त्तं॑सगेरस्थमविरसेचशणां समस्त
भक्ष्याणां पम्तम्रहाणां च सेयम्‌ । एवकःरस्तदवृत्तस्य नक्षत्रादिसंबन्धाभावेन
नक्षत्रादिरग्वत्तत्वासेभवनिरासार्थकः । एतदुक्तं भवति । आकारगोलसंबन्धयूर््वाधर-
स्वस्तिकयहस्थानसक्तवरचानुकल्पमच् वृत्तं सकु दग्बृत्तम्‌ । तथा ष नक्षजादिस्थान-
= भृगससमसूत्रेण यत्लगोरे स्थान तत्रैव नक्षत्रायवस्थानकल्पनादहग्बचनयनं प्रागुचितमुक्तम्‌ ।
अनकत्पद्त्वा्चतः । दृष्टन्तमोले ग्र्हनिम्बायभावाच्च । अन्यथा ्रहगोरस्य सगोलान्तंगत-
त्वास्स्थरत्वदौ नाथमुक्तस्य(स्या) मिन्नगोकानिबन्धनस्यानुपपत्तेरिति । याम्योत्तरवृततस्ये नक्ष-
तादौ ग्वं नटिकाप्रतिवन्धायाम्योचरवन्ताकार सम्यग्मवत्यपि तदाकारं नटिकाभिन्नगोट-
निबन्धने तदाकारदङनादिति ध्येयम्‌ । ननु मन्द्बोधायवमुक्तस्थैतदवृत्तस्य ग्रहगो-
ठसंचन्धाभावन तदनवबोध इत्यरवरसादाह-परथगिति ॥ वा पक्षान्तरे । पृथङ्‌
स्वस्वगेि । अष्टौ तथा हृङ्मण्डलानि । भ्रमद्रोटानामष्टसंस्यामितत्वात्‌ । र्चये-
कुर्यात । तथा च खगालोध्वाधरस्वस्तिकसमसूचण नक्षत्रग्रहगां यत्स्थान तदन्तः

दिजं कृत्वा यच्च स्थाने ग्रहो गच्छति तत तत्र स्थनिः

कीटयगमपरोतं श्यं रण्वत्तं तच तत्र अमव्येवति तेषां सुबोधम्‌ । याम्योत्तरवृते

नर॒ यष्टिप्रतिबन्धात्तदाकारं सम्यदधन भवत्यपि तदाकारं दरगवृत्तं केयम्‌ । विश्ष्माह--

रश भोकाध्याये-
म्र० ती०~टटमण्डलमिति । विचिभटग्रस्थानस्य हण्वृच्चम्‌ । इदं परिभिमानीतं ह॑.
्षपवृत्तसञम्‌ । पुवाचा्यां वदन्ति । न दृण्वृततमिति । अत एव विचिभलपमरङ-
कुहगज्याद्रकक्षेपसंन्ञः सूर्य्रहणाविकार्‌ उक्तः ॥ ७ ॥

अथ क्रमप्राप्तं हर्गोटनन्धनमुपजातिकयाऽऽह--श्वदध्वेति ।

सगीटे । उक्तप्रकारजनितवरत्तसंनिवेशरूपे भ्स्वदये निकाय बद्ध्वा ।
सलगोकपबन्धियाम्योत्तरवत्ते दक्षिणोचरण्वचिह्वयोः प्रव्येकमेकां नलिकां दुत्वा ।
तदनं च याम्योत्तमेन्मण्डलमिन्ननरिकामध्यपरिषिरूपमुपक्रम एवोक्तरीत्या संभवति
भन्थथा तद्वन्धनानुपपत्तेः । श्वकारा्नङ्िकिशिद्रमागेण तृचदाननिरसः । अमद्रो-
लानां नलिका प्रोतयष््या तदाधारत्वात्‌ । सगोहादस्मादबहिरुपरिं । एवकारात्तदधो-
निरासः । खगोलाज्ञानेन त्भिबन्धनाक्चक्यत्वात्‌ । तम्रलिकस्थम्‌ । खमोरपरो-
तनहिकास्थानान्तरपरोतहगगोलप्‌ । एवं खगोटव्दशादिवत्तेः । धीमान्यणकीो विद्‌-
धीत कुर्यात्त । धीमानिव्यनेन यथा खमोडो वृत्त्पष्टो न भवति तथा नरिका-
ह यान्तस्थानान्तरे बध्नीयादिति स्चितम्न । ननु तत्पकाराभावात्कथं त्निबन्धनं
शकेयमित्यत आह--पक्ष्यमाणप्रकरेणेत्यर्थः । ननु हगगोकस्यावास्तवत्वेन तन्निबन्धनं
व्यथमेवेत्यत आहट--खलस्विति । निश्वयेनावर्ये तन्निबन्धनं कार्यमित्यर्थः । तथा
श्व तद्वास्तवत्वेऽपि तन्निबन्धनं ्षेजादिददीनार्थमाव्यकमिति भावः ॥ < ॥

अथ प्रतिन्नातहग्गोलस्य निबन्धनं प्रकारहगगोलसंज्ञाहेतं चोपजातिकयाऽऽह--
भगोष्छवरत्तौरिति। `

भगोसंबन्धीनि यानि वृत्तानि. तेः सहितो युक्तः खगोरो हगोटसंज्ञो

भवंति । उक्तप्रकारेण खगोल बद्ध्वा तत भगोहवृत्तानि बध्नीयात्‌ । तेन सिद्धो
गोलो हगगोरत्वेन व्यपदिश्यत इति भावः । ननु भगो्वत्तानामज्ञानात्कथं तक्षि-

०, क

अन्धनपत आह--अपप्रिमण्डलायेरेति । अपमण्डलं कान्तिमण्डलम । विमण्डलं

विश्षेपमण्डलं वुत्तमर । नमेकदेके नामग्रहणात्‌ । आयपदादबुराचवृत्तानि । एतानि

मगोलसंबन्धिवृत्तानीत्यर्थः । नन्वेतस्योभयगोलवृत्तात्मकत्वाव्वगोलभगोलमिश्रगोरुत्वं
कथं ग्गोटत्वमत आह--दिंगोरजातमिति । खगोकभगोलवृत्तसंपातजनितं क्षत्र
द्वितीयक्ष्षेनमिन्नम्‌ । अत्र मिश्रगे हि यतः सत्वसंशायं॑हृस्यते । अतः
कारणदेनं मिश्रगोटं हग्गोटं पूर्वाचार्य वदन्ति । तथा च गोदे खगोके
` प्रत्यक्षम्‌ । भगे भगोर प्रत्यक्षम्‌ । . तदुभयजं कषत्रं तवर . तवरादटयमतस्तद-
ईोनाथमयं गोरबन्ध उपकल्पित इत्ययं हगणोढसंज्ञ उक्तं इति भवेः ॥ ९॥

+ श्च
| श ४1

गो्वन्धाधिकारः। `` २१५

इदानीं मगोखबन्धमाह- `
याम्थोचरक्षितिजवत्‌ बुं विदध्या
द[धारवत्तयुगटं ष्रुवयषिवद्धम्‌ ।
षषट्यङ्कमन्न सममण्डलवन्तृतीय
नाड्याह्वयं च विषुवद्वयल तदेव ॥ १० ॥

यथा छगल क्षितिजं याम्थोचरं च तदाकारमपरमाधारवतद्यं प्ट्वयषिस्थं
रत्वा तदुपयेन्यत्ततीयं सममण्डराकारं षदीषष्टचा चाङ्केवं कामम्‌ । तनाडी-

&
श

वृत्तं विषुवदृवत्तसं्ञं च ॥१०॥
इदानीं करान्तिवृत्तमाह-
ऋ न्तिवुत्तं विधेयं गरहाङ्कं भ्रम-
त्यत्र भानुश्च भां कृभा भानुतः ।
कान्तिपातः प्रपीपे तथा प्रस्फुटा
क्षपपाताश्च तत्स्यानक न्यङ्ग्यत्‌ ॥ ११॥

अथान्यत्तत्पमाणमेव वृत्तं छृत्वा तत्र मेषादिं प्रकल्प्य द्वादशराशषोऽ~
दम्यः । तत्करान्तिवुत्संज्ञम्‌ । स्मिन्‌ वृत्ते रविभर॑मति । तथा रेभाषान्वरे ममा
व । तथा त्र कान्तिपातो मेषदिर्वटोमं भ्रमति । तथा ग्रहाणां किक्षिपपाताः
प्रस्फृटा विलोमं भ्रमन्ि । अतः कान्तिपातादीनां स्थानानि ततर! डइन्यानि ॥११॥
मण्ठटी०~ अथ भगोखवत्तानां ज्ञनेऽपि तनिबन्धनप्रकाराभावाद्हग्गोरसंबन्धोऽप्यशक्यं
इत्यतो भगोलबन्धं विवक्षुः प्रथम . वत्तचयनिबन्धनं वसन्तातिटकयाऽऽह-याम्येति ।

याम्योत्तरक्षितिजवत्‌ । यथा सगोले याम्योचरवृत्तं खमध्या्चदवृत्तार्थे ` क्षिति- `
जवुत्तं॑ निबद्धं तथेवाऽऽघारवुचद्रय ध्रवयष्टिबद्धं तत्प्रोतमुभयनाङ्गुढान्तरेणोपान्तिम-
भागे सुषं॑विदध्यात्‌ कुर्यात्‌ । अन्न क्षितिजवदिति गिरकषकषितिजवदिति समी-
दीनम ¦ अमद्रोठे तस्य तदाकारत्वात । स्वदेदक्षितिजप्रदेशायोर्ट्वयछ्यगाभ्यामधं
ऊर्ध्व सत्वात्‌ । अन्न भगोखवृत्तानां निराधाराथ खगोरंबध्य( दत्वम्‌ )क्तम्‌ ।
ततैकेकवचस्येव ध्र्वयष्टिपरोतत्वे शिथिकतयाऽधर्धि यष्टिः कदाचिन्न स्यादिति वत्त-
मावश्यकम्‌ । अजाऽभारव॒च्चयुगरे ष्टिविह्वाङूकितं ततीयं वर्तं सममण्डलवत्‌ ।
यथा खगे याम्योत्तरक्षितिजवचाभ्यामर्धार्धसममण्डलमस्ति तथेदं वत्तयगराघंर्ष `
` निबद्धं नाडी( इचा )हवयं भवति । भमद्गार तस्य सगोलबद्धनादीवल्याकारत्वात्‌ |
ननु भगोरवृत्ते खगोखवृत्तस्यप्रयोजनाच दवगोले किंमथमत आह~विषुवद्वलयमिति ।

२९६ गोटाध्याथै-
भ०ठी०-तत्‌ । यत्व्यद्रकं वुत्तं बद्धं तत्‌। एवकायसदतिरिक्तवसनिराषः विषवकषशम्‌ ।
तथा च भगोरे शहस्य तुल्यदिनराधिक्षमय एतद्व्ानुरोधेन भ्रमणादस्थ विव
्रृत्तत्वमिति भावः । शकारो वार्थकस्तेन खोर पएतदनक)रशरतत नाद्धीसंश्ञं स्थिरत्वात्‌ ।
भगोर एतदनुकारद्चविषवत्सक्ञ॒चक्त्वादिव्यथैः भत षष्यज्कनं काम्तिव्ं
नक्षत्रादीनां भ्रमणं षष्टिनाक्षचधक्टीभिरिति दरशनार्थमिति “ध्येयम्‌ ॥ १० ॥
अथ भगोर कान्तिवुत्त स्वरूपेण सिद्धं कुवन्‌ स्ण्विण्याऽऽह-क्राम्तिव्रतमिति
विषुषिद्रवुत्तसमं॒वेश्ञादिजमन्यदवृत्तं गहाङ्खकं च कराशायङ्ककितमप्यभीष्टस्थानान्मेषा-
दिदरादराराशिप्रथमाक्षरादकितं विधेयम्‌ । तत्कान्तितरत्तम्‌ । एतद्घत्तमाकाश्चस्थितमगोटश्
तानां मध्ये कस्यानुकतल्पमत आह-- अमतीति । अव्रास्मिन्वतते भानः स्यः स्वकः
क्षायां अममीति । स्वपूवगत्या गच्छति । भानुतः सूर्यात्‌ । म्भ पद्रभान्तरे कुमा
भूछाया स्वकक्षायां अमति । रविः पूर्वगत्या गच्छाति । चः समुचये । भूम्यभितः
सूयभमणात्ततकृतभूछायायास्ततो वृत्तार्धे पतनात्‌ । तथा च यस्मन्वततेऽकः पूर्वगत्या
द्वादशराशिभोगं करोति तद्वृत्तानुकल्पमिदमिति भावः । प्रसद्ादेतदरवृत्तभमणपदार्था-
न्तरानाह--कान्तिपातो वश्ष्यमाणस्वरूपः । स्वगत्या प्रतीपं सूर्यगमनस्थितिकिरुदधं `
तथा विरक्षणम्‌ । कदाचिप्पर्वतः कदाचित्पश्चिमत इत्यार्षाभिप्रायेणार्थः । मञ्नाल-
दिमिते तु प्रतीपं पश्चिमानुक्रमेण । तथा स्वगत्येतयर्थः । क्षेपपाताश्वन्द्रादीनां शर-
पाता वक्ष्यमाणस्वरूपाः । प्रस्फुटा ्रहशीघ्रफरन्यस्तसंस्छृता वक््यमाणस्वरूपा इत्यथैः ¦
न॒ मध्यमाः । चकारात्प्रतीपं पश्चिमगतयः । भ्रमति अमन्तीति यथायोग्यम ।
नन्वाकाशे ते तत्र अमन्तु । परमनुकल्पवत्तकथने तत्कथनमयक्तमत आह---तत्स्था-
नकानीति । तेषां सू्यभूछायाकान्तिपातक्ञरपातानामन वत्ते यच यत्र स्थानं त
त्र तदयायक्चराण्यङ्कयेत॒ ॥ ११ ॥

इदानीं कान्तिवत्तस्य निवेशरनमाह-
न्तिपाते च पाताद्षटूकान्तरे नाडकावृत्तलभ्रं विदध्यादिदम्‌ ।
पाततः प्राक्‌ त्रिभे सिद्धमागेरुद्गदाक्षेणे तेश्च भागे्विंभागेऽपरे ॥१२॥ `
कान्तिपातविह्ात्‌ षटभेऽन्तरेऽन्यच्चिह्ं कायम्‌ । ते चिहने नादरीवृत्तेन संसक्ते
कूत्वा पाताबिह्नादअतख्िभेऽन्तरे नादीवृत्तादद्धागचतुर्विशत्योत्तरतो यथा भवत्य- `
प्रविभागे तिभेऽन्तरे दक्षिणतश्र तेभागेयंथा मवति तथा बध्मीयात्‌ ॥१२॥

इदानीं विभण्डरमाहट~
नाड्िकामण्डकठे कान्तिवत्तं यथा कात्तिवृत्ते तथा क्षेपवृत्तं न्षसेत्‌ !

गटबन्धाधिकारः | ४०७

क्षेप्तं तु रार्याङ्खतं त च क्षेपपतिषु विह्ानि कृवोक्तवत्‌॥१६॥
काम्तिवृत्तस्य पिक्षपव॒त्तस्य च क्षेपपाते सषडभे च कृत्वा युतिप्र ।
क्षपपाताय्तः पृष्ठतश्च जिमे क्षिपभागेः स्फटैः सोम्ययामभ्ये न्यसेत्‌॥ १४॥
रीघ्रकणन भक्ताक्चिमन्यागणाः
स्यः परक्षेपभागा अरहाणां स्फुटाः ।
कषपवृत्तानि षण्णां विद्ध्या-
तपृथक्‌ स्वस्ववृत्ते भ्रमन्तीन्दुपुर्वा गहाः ॥ १५ ॥
अस्य श्ठाकस्य समग्रस्य व्याल्यानम्‌ । यथा कानितवृत्तं पथक्कृतमेवं विम-
ण्डरमपि रश्यङ्कु प्रथक्‌ रता तज मेषदेव्यस्तं स्फुट क्षेप्रपातं दत्वाऽ्ये चिह्नं
कार्यम्‌ । अथ क्रान्तिवृत्तस्य विण्डटस्य च क्षेपपादविहूनयोः सेपातं रता
तस्मावदुभान्तरेऽन्यं च संपातं छवा कषेपपातामतस्तिभेऽन्तरे कानतिवृचादुचरतः'
सुरैः क्षेपभगेः पृष्ठतश्च त्रिभेऽन्तरे तैरेव मागेदृक्षिणतः स्थिरं छत्रा विभण्डे
निवेशनीयम्‌ । अथ पठिता ये विक्िपमागास्ते िज्यागृणाः शीवकर्णेन भक्ताः
स्फुटा ज्ञेयाः । अवानुपरातः । यदि कणौम॒एतावन्तस्तर्हिं चिज्यग्रे किन्त
ति । यतो मगौ बिज्येव व्यासा्धैम्‌ । एवं चन्दादनां षडुविषण्डडनि `
कार्याणि । स्वस्वविपण्डले प्रहा भ्रमन्ति ॥ १३॥ १४॥ १५॥
म०्टी०~ अथैतद्रवृततनिबन्धनं स्रगिण्याऽऽह--कान्तिपात इति ।
इं निपितं कान्तितरत्तम्‌ । कान्तिपाते कान्तिपातचिहितप्रदशै पतिः
न्तिातस्थानात्त्‌ । षरड़भान्तरे । प्द्भान्तसतिप्रदेश्ञे । चः समुच्चये । नाढिकाहु-
तरं पूर्वक्तपष्टयद्कवृततप्रदेश्ाभ्यां षद्धभान्तरिताभ्यां संख कूर्यात्‌ । चकारादुद्ब-

ताकाराधारवत्तसंरधनाटिकातृततप्रेश्ाभ्यागित्यर्थः । पाततः क्रान्तिपातस्थानातुप्राम्‌-
रादिक्रमानुमर्गेण ! चिमे विभागे तरिराश्यन्तरितकान्तिवृततप्रदेशे सिद्धमागेः । चतुवि>
शषः । उदग्याम्योत्तरदुत्ताकाराधारवत्तस्थासमनादिकावृत्तप्रदेशात्‌ । आधारधृततपरदेशेन
सट कार्य कन्तिपातस्थानादपरो राश्यङ्कनविोममारमे जरिभे विभागे त्रिभान्त-
स्तिकरान्तिव्र्प्रदेरो तेश्रतुविशंशेः । आंधारपृ्तप्रदरो दक्षिण आसन्ननाहिकाब- `
तपदेशात्संस्रं कार्यम्‌ । चः समुच्चये । आधारघचसंबन्थेन बन्धनं च चतुर्विंश
्तयक्षदर्शनार्थम्‌ । अन्यथापि तन्निबन्धने न क्षतिरिति ध्येयम्र्‌ । अस्य
तापर्या्थः--निर्षदेक्षे पूर्वापरयृततेऽर्कोदयागतस्तत्कमारभ्य बह्नादिभिररनुदिन-
म्षरभगि दक्षिणभागे बा गेषवायथोकरं त्पूर्वापरवतस्थादुपचयेन दृष्टो यावच्च॑तु

२५८ गोोध्याय-

ननण्टी०-विक्षव्यंम्‌ । ततोऽपचयेन दृष्टस्तत्र यथापचवयस्तयवप्च्य ईति सर्थस्यं काल
वरोनाप्यविङ्क तत्वददीनाद्वरमतिभिः सूयाधिष्टितं वृत्त कल्पम्‌ । एतद्‌नरोधेन भगोर
वतं तत्कान्तिवम्‌ । एतदृवृत्ते भगोठे प्राधान्यन राया अहक्ञान।पयुक्ताः कल्पता, ।
एतदन्तरस्यानगतेकप्रकरेण ज्ञानात्‌ । यतः कमण कान्तिः । ूर्यस्येतद्रव॒त्ते स्वशक्त्या
गमनात्‌ । अन्यगरहगेोेऽपि तदनुरोधेन कऋन्तवरृतत कस्पतम्‌ । वन्द्रादीनां सूय-
बुदशेनाभवेऽप्यनुमतान्तरं वनाऽप कद्‌ चित्सूर्यवृत्तापिष्ठाने भवत्येव । सूयस्यत-
-वत्तस्थानगतान्तरं विना चन्द्रादिवृतचस्थत्वं न भवतिं । पाष्णान्ते भगणः स्त
यक्तत्वास्च । रेवतीतारायाश्चन्द्ादिवुत्तसंबन्धाभावात्सूयतरत्तसंबन्याच्च फलार्दशभ्तुगतत्न |

. सर्वब्हणां करान्तिव्तानुरोधनेवाऽऽहत इति ॥ १९ ॥
अथ कऋमपरा्तं विमण्डठनिन्धनं स्ग्विणीभ्यामाह--नाडिकामण्डल इति ॥

| यथा नाडिकाप्े कन्तिवृत्त निवेशितमुचरगोटे उचरता दुक्षिणगारं दक्षि
छतो नाहिकामण्डलादित्यरथः । तथा च तद्वत्षपवृत्च ।वक्षपवरत् करान्तिव्े न्यसेत्‌ ।
ऋारितिवचप्रदेशाम्यां विक्षेपकरृतान्तरात्तरदक्षिणगाट्प्रद्रा = वचाधरूपततसत दक्षि-
तश्च क्रमेण यथा भवतस्तथा शरवुत्तं॑निवेरानीयम्‌ । ननृक्तप्रकारण ररोऽपि
ग्रहाणां कान्तिषदेव सिद्धः । नाडिकाव््ताच्चतु१रत्य१ ` क्रान्तिवचौत्तरदक्षिणभा-

® अ

्योरवस्थानात \ चतुविरत्यं्ैः कान्तिवृत्ताच्छर्तृचतात्तरद्‌ हणभागयोरवस्थानस्योक्त-

त्वात्‌ । न चेष्टापत्तिः । ग्रहशराणा परमल्तञत चत॒विरानपटम्भादित्यतः साधा-
एणोक्तं विशदयति--कषिपवृत्तमिति ˆ। क्षेपवृच्च॑शराकज तुकारात्पूवत्रत्तसम चक्र

कि क्र

भागायङ्कितमपि गेषादिराक्षिप्रथमाक्षरायद्धाकेतं यदवृत्त तस्तम्‌ । तच क्षिपते
्पपतिषठ प्रस्फुटपातस्थानेषु चिहनान्यु्तवत्कान्त्र शरपातस्थानचह्नान तथेत्यथः ।
रत्वा । चः समुख्घये । तेन ऋान्तिशरवृत्च पातचिहनाङ्ककितेनेक तरम्‌ । कऋान्तित्‌-
शस्य विक्षिपवच्स्य च । चः समुच्चय । क्षेपपातऽ्हाकत्रपातस्थान सपद सस्व
धडभाग्तरितस्थानाभ्यां सह वतमान । य यणम्‌ । चः समच्चये। स्ता ।
क्चपपातस्थाना भ्िष्भागे राश्िक्रपमाग्ण ।॥ जभ चिरा्यन्तस्तिप्रदंशे पृष्ठतां राशय.
इकनविलोममार्गेण । पतस्थानाकृष्ठमागे त्रिभान्तस्ति प्रव । चः समुच्चयं ` ।
्षेपमागेः स्ट; षरमेवेक््यमाणेः ऋन्तवृतात्सम्ययाम्य । अग्रपृष्ठक्रमेण सारवी
निबन्धयेत्‌ । इदमप्यतीन्द्ियटभििब्रह्मादिभिश्वन्द्रादिगतिदशनानुरोधनापकास्पतशरवृत्चानु-

करपरूपम्‌ ॥ १३॥१४॥

0 ननु शरदरक्र न्तिव्ूरयेरेषत्वभयोः सवग्रहुररपाता्कनत्क्याः शृर्पतिया४

1

॥

& लवः [ता ^ । |

गोखषन्धायिकारः | ९०९
म नटी ०-संपातं छरत्वा शिक्षपवृत्तं निबन्धच्यमित्यतः क्षेपपाते त्विति बहुवचनसूचिताभिप्रायं
सफुटक्षेपभागकथनपुरःसरं स्ण्विण्या विशद्यति-शीष्यकर्णेनेति ।

ग्रहाणां भौमादीनां क्षिपभागा मरहच्छायाधिकरि याः परमश्रकलास्ताः षष्ठि
भक्ता हत्यर्थः । द्ज्यागुणताः शीघ्कर्णेन भक्ताः फलं रफुटाः परमशरभागाः |
स्यः । चेन्द्रस्य परमश्चरभागाः साधेचत्वार एव । रीश्रकर्णाभावात्‌ । अत्रोप-
पत्तिः । पठिताः परमष्वराः कणग्रि । भगोटस्त॒ चिज्याव्याक्ताघकः । अतो
भगोरे करान्तिसरव॒त्तयोः प्ररमतान्तरज्ञानार्थं कणर परमष्ारास्तदा चिज्याग्रे का इत्य-
नपातः समञ्जसः । न्द्रस्य तु भगे रक्षित इति स्थिरः । क्षपवरत्तानीति ।
षण्णां चन्द्रादिम्हाणां श्रवृत्तानि प्रथक्‌. प्रथक्‌ करयति । तथा च क्षिपपातिष्वि-
त्यनेन चन्द्रादीनां षडवृत्तानि र्यङ्कितानि ह्रवरत्तानि । तेषु क्रमेण चन्द्रा
दिशरपाता अह्कक्याः । ततः कऋान्तिवुत्ते प्वरवपरातचह्न तत्षद्धभान्तरे च स्वक्ष
यत्तं पातस्थाने पद्भान्तरे स्थाने च निबद्धं स्वर्फुटश्षरमागैः ऋान्तिवृत्तादुत्तर-

[

याम्य शरहुपृष्ठातरिमान्तर्‌ च निञद्धम्‌ । एठमकस्मिन्कान्तिवुत्ते षटृशारवत्तानि स्वस्व

पातचिहनस्वस्वरफटष्रमागवशतो भिन्नानि भर्वान्त । ननु भगोटस्थकरान्तिवुचे
शारटृत्तानां निबन्धनं नादितम्‌ । रारवृत्तस्य अहमग्त्वेन भगोटाग्रः कक्षामार्गेण

तज्निबन्धनस्थादि तत्वादिव्यत आह~-स्वस्ववत्त इति । इन्दुपर्वायाश्चन्द्राद्या अरहाः
स्वस्वशशरवृच्चे भगोटस्था भ्रमन्ति । प्वपूर्वात्या गच्छन्ति } तथा च यथा सूरयः
प्वकक्षायां भमत्य( न्न पि तत्र॒ नक्षतरव्यञ्चकराश्चीनाममावात्सूयवततामुकलिपितभगोठ-
` स्थक्रान्तिवरुते नक्षत्राश्रितगोलान्तर्गतत्वेन रङीनां सच्ासत्र सूर्यगतिः समसूत्रतथा
कत्प्यते । तथव चन्द्राद्रीनां भगेलाधोवस्थानेऽपि तत्र राश्ीनामभावात्तत्सममूञरेण भगोद्ध
एव गतिनक्षत्रायधिष्ठानन्ञानाथ शरवृत्तानि कृत्प्यन्त इतिं युक्तमव भगे शर

व्रत्तचन्धनं ठाध च । ग्रहगांटानपक्षणादिति भावः ॥ १५ ॥
ददाना कान्त विक्षप चाऽऽह-

नाडिकामण्डटात तियगच्रापमं
करान्तिवृन्चावधिः कान्तिव॒न्ताच्छरः।
क्षपवत्तावधिस्तियंगेवं स्फुटो
नाडिकावृत्तसेटान्तराटेऽषमः ॥ १६॥
भान्तिवृत्त यत्फुटग्रहस्थानं तस्य नादीवृत्तात्तयगन्तरं सा कान्तिः | अथ
विमण्डर च यद्‌ ्रहस्थानं तस्य करान्विवत्ता्यत्तियगन्तरं स्‌ विक्षिपः। अथ

+ न गोलाध्यायै-

विमण्डस्थग्रहस्य नादीव्ता््तियगन्तरं सा स्फटा क्रान्तिः ॥ १६॥
इदानीं कान्तिपातमाह-
विषुवत्कान्तिविलययोः सपातः कान्तिपातः स्यात्‌|
तद्धगणाः सोरोक्ता व्यस्ता अय॒तन्यं कल्पे ॥ १७ ॥
अयनचलनं यदुक्तं मुञ्रालायेः स एवायम्‌ ।
तत्पक्षे तद्धगणाः कस्पे गोद्गतुनन्दगा चन्द्राः १९९६६९ ॥१८।
तत्सजातं पातं क्षिप्त्वा खेटेऽपमः साध्यः।
कान्तिवशाच्चरम॒दयाश्चरदटलस्षागमे ततः क्षेप्यः ॥ १९ ॥
कान्त्यर्थं पातः कान्तिपातः । पतो नाम संपातः! कयोः । विषुवत्का
न्तवखययोः । नहि तयोर्मषादृविव सपतः । किंतु तस्यापि चनम । येऽ.
यनचटनभागाः प्रसिद्धास्त एव विरोमगस्य कास्िपातस्य भागाः । मेषा
पृष्ठतस्तावद्धागान्तरे कान्तिवत्ते विषुवद्वृत्तं टप्ापित्य्थः । नहि कान्तिषातो
नास्तीति वक्तु शाक्यते] पल्यक्षण तस्योपमग्धलात्‌ । उपरुग्िपकारममे वक्ष्यति
तत्कथं अक्षगुप्तादिभिर्निपुणेरपि नोक्त इति चेत्‌ । तदा स्वस्पतवातेर्नोपरम्धः
इदानीं बहुत्वात्‌ साप्रतिकैहपरष्धः । अत एव तस्य गतिरस्तीत्यवगन्तन्यम्‌
यथेवमनुपटन्धोऽपि सोरसिद्धान्तोक्ततवादागमपरामाण्येन मगणपरिध्यादिषत्कश
तेनक्तः । सत्यम्‌ । अर गणितस्कन्ध उपपत्तिमनिवाऽऽगमः प्रमाणम्‌ । ताह
अन्दोच्चपतमगणा आगमपामाण्यनेव कथं तैरुक्ता इति न च वक्तव्यम्‌ । यतं
अहाणां मन्दफटाभावस्थानानि पत्यक्षेणेवोपरभ्यन्ते } पान्येव मन्दोचस्थानानि '
यान्येव विक्षेपामावस्थानानि तान्येव पात्तस्थानानि । किंतु तेषां गतिरस्ति नाकि
वेति संदिग्धम्‌ । ततर मन्दोचपातानां गतिरस्ति । चन्द्रमन्दोच्चपातवदित्यनुमाने-
सिदधा। साच कियती तदच्यते। येभगणेरूपरग्धिस्थानानि तानि गणितेनाऽ5
गच्छन्ति तद्धगणसंमवा वार्षी दैनदिनी वा गतिज्ञेया । नन्वेवं यध्न्थेरः
भगैस्तान्येव स्थानान्यागच्छन्ति तदा कतरस्या गतेः प्रामाण्यम्‌ । स॒त्यम्‌
तदि सांपतिकोपरन्ध्यनुसारिणी कापि गतिरङ्खीकर्तव्या । यदा पुनमंहत
कटेन महदन्तरं मविष्यति तदा महामतिमन्तो बरह्मगुपतादीनां समानधर्मा
शषोचतस्यन्ते । ते तद्परभ्ध्यनुसारिणीं गतिमररोकृत्य शाश्लाणि करिष्यन्तं

द.
. शिटष्ठ

अत एवायं गणितस्कन्धो महामतिमद्धिधेतः समननाद्यन्तेऽपि कठ खिल

ॐ

१।१९य्‌ ब्‌ ५क्‌।९.॥ > "अ
भे याति । अतोऽस्य कान्तिपातस्य भगणः कत्पेऽयुपतयं वावत्‌
सृ्सिद्धान्तोक्ताः । तथा मृञ्ाराचैर्येदयनचटनमृक्तं स एवायं कान्तिपातः । ते
गोद्कनतुननदगोचन्द। १९९६६९ उतधन्ते । अथ चयेषाते.वा भगणा

भवन्तु । यदा यशा निपणेस्पटभ्यन्वे वदा स एव करान्तिपाति इव्यर्थः । तं

विरोमगं करान्तिपातं महे परक्षिप्य कान्तिः साध्या ॥१७॥ १८१ सौ
भश्टी०-अथ प्रसङ्कात््रान्ति्रयोः स्वरूपं सग्विण्याऽऽह~-नाडिकोति ।

भ्र भगोर नाहिकामण्डक्ृप्रदेशात्‌ । तियग्‌ दक्षिणोचरमन्तरमपमः कान्तिः ।
ननु दितीयावधरक्ञानादन्तरक्ञानं कथमित्याह--क्रान्तिवृत्तावाधिरेति । नादिकाव्तप्-
दहेकदेश्ष क्रान्तिः थस्पष्टरहविहनयोरन्तरं ध्सवप्रोतवृत्तस्थं क्रान्तिरिव्यर्थः । इाररव-

कूपमाह-- कान्तिवृत्तादिति । स्पषटगरहस्थानसंबन्धिक्रान्तिवृत्तपरदेदयाचिरयग्याम्योचरमन्तरं
शरः । अन दहितीयावाक्षिमाह--क्षिपवृत्तावधिरिति । क्षेपवृचस्थस्पष्टग्रहस्थानं कान्तिवु-

तश्थस्पष्टगरहस्थानयोरन्तरे क्रान्दिवृ्तयाम्योचररूपं कदम्बप्रोतवृत्तस्थं श्र इत्यर्थः ।.
अथ प्रसद्धास्स्पष्टवरानितरवरूपमाह--एवमिति । नादिकावन्तप्रदेशोकदे सागरहमिम्बाश्रय-
दारवृत्तप्रदेरोकदेरयोन्तरे । एवं तिर्यग्ध्रवप्रोतवक्तस्थे स्फटोऽपमः स्पष्टा क्रान्तिः
ग्रहस्य विक्षपव्रते स्थिरत्वात्‌ । एतेन क्रान्तिरसस्कारयोग्यश्चरोऽपि श्रवामिमखत्वेनोक्त
इति ध्येयम्‌ ॥ १६ ॥

अथोपोद्धातसंगत्या कान्तिपातस्वरूपमपगीत्याऽऽह-विषुवकिति ।

` विषुवत्कान्तिवृत्तयोः प्राग॒क्तयोः संपातः संयोगाश्रितभगोप्र्रशाषिरेषः । कान्ति-
विधुवदरवृत्तसंपात इत्यन मध्याक्षरलोपच्करान्तिपातः । पद्धतौ चक्रपातार्धहानेश्च कार्ण
हानिवत्‌ । यद्रा क्रान्त्यर्भं पातः संपातः क्रान्तिपातः। दिषृवद्वृत्ता्याम्योत्तरान्तरस्य
कान्तिरूपसंपातत एवाऽऽरम्भात्‌ । नन भगोेऽस्य सवतश्वाठनाभावाचत्संपातस्यापि
तच्वात्करान्तिपातः प्रतीपमिति पर्वोक्तमयक्तम्‌ । ग्रहवत्कान्तिपातस्वरूपामावात्‌ । अन्यथा
तद्धो गज्ञानाय म्रहमगणवन्तद्धगणमानकथनापत्तरिव्यत आह--तद्धगणा इति । ऋान्ति-
पातमगणाः सरक्ताः सूर्यसिद्धान्तोक्ताः । ग्यस्ताः पश्चिमगत्या दवादश्चराशिभोगप-
रिवर्तस॑स्यात्मकाः । कत्ये ब्रह्मदिनेऽयतत्रयं . चिश्षत्सहस्नम्‌ । तथा च ग्रहवत्संपात-
स्यापि चलनसंभवादन्यथा तदुक्तभगणव्याघात इति क्रान्तिपातः प्रतीपमित्य॒क्तं संग-
च्छत हति प्रभावः ! नन मगो रखात्मक्कराम्तिरिषवद्रवत्तसपातयारकत्र संस्थि-
रत्वा्तद्लनं नाधितम्‌ । अथ भगोटचटननेव त्छलनम्‌ । तथा हि-कद्म्बद्यस्थै
जानरोषे भगाट; स्वकत्या केदाचितपूवतश्चलति । तन तद्वोर निरक्षपूवापरगोलानुकरि-

१९ ` गालाध्याये-

र

भ०्टी-णा६पि.तं विषवदनुततं तद्‌नुकारं न भवत्यतस्तदनुकारेण ताहश्चतदवृत्तमद्वयं विषु-

वृत्ताख्यं तत एतदवृत्तकरान्तिवत्तसपाताप्पूर्वदिषुवदवृतकानितिवृत्तसंपातचरनें प्रत्यक्षम्‌ ।
न च कऋरान्तिपातः पएरतीपमित्य॒क्त्यनुपपच्या गोटचटनं पश्चादिति वाच्यम्‌ । पौपष्णान्ते
भगणः रमत इ्युक्त्या रेवत्याश्रयीमूतकरार्तिव॒त्प्रदैशारद्रणिताग्तमरहभोमानामागतत्वा-
प्कान्त्यादिसाध्ना्थं क्रार्तिपाहर्य हेयत्वोपपत्या वक्ष्यपाणयोजनेक्त्यनुपपत्तेः । नं
च प्रतीपानपपन्निः । र्वविषवदरवृ्चवरारवृत्तसंपाताच्चङितप्वेवत्याधषानाद्वादर्तीयतत्संपात-
नटनस्थार्थसिद्धस्य प्र्तीपत्वेन सिद्धेः । अत एव दरहादविमगणवद्धगणोपपन्ती रेष
व्यचिष्ठानादक्तेति चेन्न । विषठवद्रवृ्चकल्पनेन तत्स॑पातस्य तत्रवो्पचेश्चटनासंभवात्‌ ।
एकरय चटनन तदंतरस्य गगणकत्पनमन्याय्यम्‌ । कत्पितसंपातानामनेकत्वाद्भग-
णकत्पनानृपपचश्च । न च दिषुवदूव॒त्तवरान्तवुच्चानुरोधन प्रवहवायुगोङे वुत्तं
कल्पनीयम्‌ । तत्र तचसंपातान्मेषादयों द्रादशषराज्िविभागस्तत्क्णन्तिवृच्चे स्थिरा
ठनमतवल्सन्ति । तन्मेषादितः स्वशक्त्या नक्षनगोटः कान्तिवृत्तानुमारगेण पूर्वतश्च-
टित इतिं भगोटस्थक्रान्तिवरत्तदिषवढवत्तसंपातचटनान्तत्समसूत्रेण भगणोपपक्तिः सुस्था |

ह

प्रदहवायमष।द्रिसमसूचस्थमगाटस्थक्रान्तिवनप्रदेशरय रेवतीस्थानात्पश्चिमत्वेन अरहमग.
णवदनुगमार्थ प्रतीपोक्तिः । अत एव कान्तिपातयोजनेन ग्रहाणां प्रवहवायुमेषा- `

क अ

दितः सिद्धेरिति वाच्यम्‌ । राक्ञीनां नक्षचानुरोधन कल्पनाद्धगोरे तस्स्थित्सा
वस्त म॒तरारिकत्पनस्य न्याग्धत्वातत । अन्यच स्थिरेतद्विलक्षणराक्कल्पने मानामा-
नात्‌ । क्ष्च मगोटचटनं क्रान्तिवृचानुरुद्धंष्रवयेस्तत्सेटश्नयोः स्थिरत्वादनुप-
पद्म्‌ । अन्यथा ध्रवयोश्चलनात्पवरह्वायुभमणापात्तः । प्रतिवर्षमक्षाशा दिविरक्चण्याप-
| रिश्च । [वषुचट्तृत्तानुराधन मगट्चवल्न त भगणानपपात्ः । भगणमोंमस्यं
करान्तिवृत्ताश्रयत्वादिति चत्‌. । अच बद्न्ति । भगीर एव मेषादिशाङयः
तद्धागनव सर्वषां भगण्भोगः । तच्ाऽ<कारारूपरभगोट कान्तिव॒चविषुवदुवृ्-
यागमन त्वेनाद्ाकारादीश्यरन्छ्या क्रास्तिवन्तं रवकोचत्या रवमार्गेण चलितम्‌ । विषरव-
वरं ॑त॒ स्वदव्त्यास्च्टम्‌ । तथा च संपते पूर्वकान्तिवृच्ते सवतीयोगताराया
दह रथिरः रशाप्दव्दान्तदबाध्तो ग्रहराइयादिभागः संभवि । अथ यदा कान्ति.
ठ्तप्मशान्तरमागतं पूर्दक्रान्तिवृददपदेश्लो रवत्याश्रयस्ततश्चाटित इति रेवतीस्थानात्स-
पातिश्चरित इति प्रतीत्या ऋान्तिवुत्तस्य पृवच्लनात्कातिपातः पश्चिमत इति तद्ध-
गणा व्यस्ता इति नानुपपत्तिरिति । तद्धिन्त्यम्‌ । ` करान्तिवृत्तचटनेन रेवतीचल-
नपि कारिः वृचानधिष्टितसक्रनक्षत्राणां संबन्धाभावाद्लनामावाद्रश्चवकस्थिरत्वानु-
पुपत्ते रेवटीताराया अवधत्वात्‌ । नहि तदनुरोधेन तेषामपि तथा चलनम्‌ ।

गोटबन्धाधिकारः २१३

म ०दी०-येन तत्सथिःशुनकोपपात्तिः । मानाभावात्‌ । गौरा । किंच आकाश्गोडे मर्त.
व्र्द्भयस्य ध्रवाभ्यां संबन्धाभावात्‌ तदुनुगतश्रमणासंभवः । अन्यथा ध्र्वयोव्यर्थ-
त्वापत्तेरिति मृतगोककल्पनं तत्र रेखारूपव॒त्तं संपातचरनं कान्तिततानुरुद्धमसंभव्ये
वति । नव्यास्त॒- अनेकमूतवत्तकल्पनपेक्चया नक्षचाश्रयो गोल एक एव लाघवा-
त्कहप्यते । ठ ययपि सेपातचलनमनुपपन्नं तथाऽपि सर्वषां नक्षत्राणां चेतनत्वाद्‌-
रहवत्पुवेचलने स्वशक्त्या संभवति । तेन संपातस्य विपरीतगातिभानं त्याः
सकाराद्गरहवदवध्यनुगमादक्तम्‌ । अन्न गमनं सर्वषां तुल्यम्‌ 1 एतेन ग्रहा सथा
स्धाक्त्षा गच्छन्ति तथा नक्षत्राण्यपि कृतो न गच्छन्तीत्याश्च्का निरस्ता । `
भानां चक्रं प्राकपरिलम्बते । इति ` सूर्यसिद्धान्ताश्चकतेश्वत्याहुः । तन्न .। पोभ्णान्ते
गणः स्पत हइत्यक्तरहाणां रवतीसंयोमानन्तरं पुना रेवतीसंयोगावधिमगणभोगकाले
शक्रापिकसभेगसभवात्पू्णचक्रभोगाभावाप्तेः । वस्त॒तस्तु ` भगोलो ` मूर्तं एकंस्तच
दक्षिणोचसो भ्रवौ कीटकरूपों स्थिरं भगोटान्तर्गतरेखावत्तरूपकान्तिवत्तानुकारं मूर्त
: वृतम्‌ । प्रतिप्रेरो मूर्तसूकष्मर टाकामितृततैक देश्षरूपाभिदंक्िणोत्तराभिरथप्रोतर्वस्वगतन-
्षजराभिप्रोतं कान्तिवृत्त तथा भगोटभरमेणानवरतं भ्रमितं भवति । तत्र गोटस्त-
त्संपातसक्तकान्तिवरतप्दकञेऽधेनिम्यां रेवतीतारा प्रोताऽस्ति स्वस्वस्थाने. पृष्यामषे

प्राते नतु नक्षत्राणि भोले प्रोतानि । नक्षत्रय॒क्तक्रान्तिवृन्स्य भमोङे
संसक्तत्वाद्धगोरत्वम्‌ । न चैवं भगोलकल्पनं व्यर्थमिति वाच्यम्‌ । धवा

संसपषटमर्तकरान्तिवचस्य स्वाकारेणावस्थानार्थं श्ववाधारभगोटस्याऽऽधारत्वकल्पनात्‌ । नक्ष.
त्रवद्ध्रवशकलप्रोतमरान्तिवत्तकल्पने त॒. तस्य स्वदावत्या पुनश्चलनासंभवात्‌ । तदेतदुक्तं
सृयसिद्धान्ते-
भचक्रं ध्रवयोरचद्धमाक्षिपरं प्रवहानिे ।

` पर्येत्यजस्ं तच्नद्धा ग्रहकक्षा यथाक्रमम्‌ ॥ इति ।

तत्वरान्तिवृ्मीम्वरेच्छया पूर्वतः स्वाकारेण चातम्‌ । त्चलनादपि
भगोलोऽतिगुरत्वादरहढसंयोगाभावास्च करान्तिवृत्तानुरुद्धो न चितिः । कितु श्रुवशक्त्या
स्थिर एव । त्ती रेवतीस्थानाद्धगोलसंपातः पश्चादवेति करान्तिपातः प्रतीपमित्यादि
म॒ किंचिदिरुद्धमिति तत्वम्‌ । स्यादेतत्‌ । |

विंशत्करत्बो यगे भानां चकं प्राकूपरिलम्बते ।

तहूणादूदिनमक्ताइदयुगणाद्रदुवाप्यत ।
तद्राज्लघ्नाहराप्तारा ववज्ञया जयनाभचा |

२१४ गोलाध्ययि-

भ०टी०- इति सूर्यसिद्धान्तवचनाद्यमर्थः । करान्तिषुत्तं स्वाकारेण सविशति
भागपर्यन्तं पश्चिमतो भगे क्रमेण चक्ति । ततस्तत्रमेण परावत्य॒ स्वस्थाने
भवबतीत्येषमेकः परिवर्तो भगणः । ननु ग्रहवददरादाराकयात्मकन्दकरभोगाद्धगणः ।
पएताष्टरभगणा महायरगे अिंशव्छृत्वरित्रशद्रारं विशतिः प्रट्ङ्त९० ०मिताः । तेन
कल्पे सहस्नगुणिता एते भगणाः ष्रद्रटक्षं॑सिद्धाः । नाय॒तन्रेयम्‌ । न च रिद
द्वारं कृतिरित्यनेन त्रिशत्करृतय इत्यपेक्षितम्‌ । तथा पटे छन्दोभद्धः । अतस्त
विशतकरुत्व शति पाठः । चिाद्वारं प्राकृपरयोः करान्तिवृत्तं युगेऽवरम्बते । युगे
निशन्मितास्तद्धगणा इत्यर्थः । भगणमोगोऽपि ग्रहवच्यक्रभमरूपः कत्वात्‌ ।
अन्यथाकल्पने मानाभावाच्च ) तथा च र्रिज्ञयुगभगणाः सषहस्नगणिताः कत्पे
तद्खगणाः । अयतत्रयं जाता इति वाच्यम्‌ । गे षटशतद०णकृत्वी हि
भन्यक्रं प्रविम्बत इत्येतदेकं प्रा्चछनं युगे तानि च टङतभ्रिति
सोमब्रह्मसिद्धान्ताभ्यां वियेधापचेः । इतराग्रन्थेऽपि बिंशद्धगणानुक्तेश्च । रिख
ता्टरैकपरिषर्तमगपाकल्पनाद्दराददय राकयोऽपि कतिपिताश्ततस्तद्धगणाइक्तरीत्याऽयनप-
हभोगं ` भगणायमानीय भगणस्य गतपरिितरूपतया त्यागादषरिषटं राश्यायं वर्तमा.
नपर्षर्तान्तर्गतम््‌ । तत्रापस्वलनारम्भादेव भगणारम्भालद्धभान्तगतस्वे कान्तिवु्चं
पथ्चिमतोऽनन्तर्गतत्वे पूर्वतस्तजाप्यनुलोमगमनं पश्चिमतन्धिमान्तर्गतानन्तर्मेतत्वक्रमेण ।
तद्धजो वतेमानन्छान्तिवृत्चप्रदेशयरमषायेकसंश्योरन्तरकत्पनानरोधाद्राङ्यात्मकम्‌ । तस्य
वस्तुभूतसप्तविशत्यन्तगंतभागरूपत्वेन ज्ञानार्थं नवत्यंशेः सप्तवित्यंशास्तदा आयन-
प्रहभुजशिः के इत्यनुपाते गुणहरो नवभिरपदर्त्य॑ अयनांास्तद्धजांशाधिघ्राः सन्तो
दशोद्धता इति सिद्धः राकल्योक्त्याऽय्नाशरूपः क्रान्तिपातः । न ग्रहुषद्धगणानीतो <-
यनगरहः क्रन्तिपातः ) न चात्रायनग्रहः कान्तिपात इत्युक्तं नेति वाच्यम्‌ । सूर्य-
सिद्धान्तोक्तदितीयग्लोकाधार्थानुक्त्या तदुकतेरेव समर्थनात्‌ । तथा च सूर्यसिद्धान्तम-
तमवे(मनघन्ु)घ्यव स्वग्रथ उपन्यस्तं यत्किचिदेतत्‌ । म्यस्ता अयुतच्रयं कल्पे
त्याश्वार्याणां बहव उपसंहरन्ति । अन्न केचित्‌ । कल्य इत्यस्य कृल्पविंशांहो
रक्षणा । तेन सूर्यसिद्धान्तोक्तायनग्रहतुस्य . एव॒ तत्प्रमाणेन सिध्यति । यद्रा ।
अयुतेत्यत्र नियुतेति पाठस्तेन नियुतराच्दस्य रक्षसंस्यावाचकत्वादव्यस्ताः पथचिमा
भगणा लक्षत्रयब्‌ । क्रान्तिवृत्तस्य प्गमनात्करान्तिपातस्य रेक(वतीफतः पश्चिमत्वात्‌ ।,.
हततल्याः प्रागभगि भगणाः कान्तिवचस्य पृश्चिमगमने स्थितत्वात्‌ । एवं ठषषदट्‌र

गदठर्बन्धाधकारः। ` २१५

भ९दी०-कल्ये. मगणाः परस्परव्यब्हिताः । नतु ॒स्वतन्त्न्यस्ता इत्यस्थं पर्व समाधाने
वेय्याद्‌ द्वितीयमिदुः समाधानं युक्तम्‌ । अयनग्रहात्‌ कान्तिपातसाधनं सूर्यसिद्धान्तोक्त-
रीत्या कायमिति म्यवहितेद्वीतिस्थतत्संजातपातं सिद्धे(क्षष्ते)त्यनेन सूचितम्‌ । अन्यथा
समित्यस्यं व्यथत्वापत्तः । पूर्वापरायनांशयोर्षनर्णत्वादगीकारायोगे युतिः स्यादित्या-
दिबीजोक्तरीत्या क्षिप्तेति संकटने युक्तमिति समुद्धरन्ति तच्चिन्त्यम्‌ । पश्रि
भगणानां प्रोक्तसूर्यसिद्धान्तोक्तरीत्या षद्धलक्षमितत्वाह्वक्षनयमितत्वासिद्धेः पूर्वपशचिमक्रा-
न्तिवृत्तगतिभ्यां भगणसिध्या तेषां पश्चिमपूव॑त्वासंभवाच्च । ` वस्तुतस्तु तेद्गगणाः
सोरोक्ताः । सौरे सूर्यसिद्धान्ते । चिशत्छत्वो यगे इत्यायर्धेनोक्ताः । अनेनैव च

४ क

|
तदानयनं सूर्यसिद्धास्ते तद्रुणाद्धूदिनेभ॑क्तादित्यादिनाऽयनाभिघा इत्यन्तेन अन्थेनोक्त- .

मित्यपि सूचितम्‌ । न तु सोरोक्ता इत्यस्या समन्वयः । व्यस्ता अय॒तन्रयं
कत्य शत्यन्तिमिचरणस्त मतान्तरम्‌ । नं सूर्यसिद्धान्ताभिमतार्थनिरूपकः ) संवादाभा-
वान्भानाभाषास्च । आचार्याणामसमिन्मत आकिरक्रेऽपि पक्षपातो गहगमनानुगतभ-
्वयरगमनकल्पनात्‌ । कदाचिदुग्रहवत्‌कदाचिदगरहषिपरीततद्गमने र्प्तविक्षतिभागपर्यन्तं
य॒क्त्यभावादननुगमनास्च । किच यथा ग्रहाणां सरपाताः पथ्चिमाभिप्रखाः सेच
रन्ति तथा क्रान्तिपातोऽपि पात्वेन संचरतीति कल्पनं लाघवादुक्तमन्यथा शर-
पाता ` अपि क्रन्तिपातगमनातुकारिणः स्यः! न चग्हषार्धादिक्षिणमथनमुन्तरं रेर्.
नियम्‌ । आसीत्कदाचिदेवं येनोक्तं पूर्वशासिषु, इतिवराहवचनानुपपचिः ।. अय-
नयोः कृकंमकरायोः सायनत्वेनाभिमते पनर्दखन्तिमचरणादविष्वद्धितीयचरणाच्ये नियतं
प्रवृत्तेः । निस्यनत्वेन तृ्रोचरमयनांक्ञानामधिकस्वाचन्न्यूनीकरणेन पुवेपुवनक्षत्रसं-
| भवास्व । सौरमन्ते त॒ पृवायनांरसंद्धवे तदसिद्धेरपि पश्चिमायर्ना्ञानां रुद्धाबे
तत्सेभवादत एवेदानीं पू्वीयनांशानां सत्वायदा पूर्वं पश्चिमायनां्ञा विंशतिकला-
धिषत्रयोविक्षतिमिताः स्थितास्तदा तत्सभवादासोदिल्युक्तमिति वाच्यम्‌ ४ एतन्भ-
तेऽपि चत्वारिशत्छटाधिकषडंशाधिकेकादरारारिमितायनमरहे तत्संभवात्‌ । एतद्भग-
णोपपचिस्त स्यष्टाधिकारध्याख्यानिंरूपितायनांशक्ञानप्रकारेण प्रतिवधं तद्रकिनवेषिकडा
उपटन्धास्तदनुपतिन कल्पेऽयुतत्रयम॒पपन्नमिति । एतद्वाक्यं च । सश्रखाग्रयः
कल्पे करन्तिपातविपर्ययाः । व्यस्ता अङ्कविटित्ताया गतेः प्रत्यन्ददर्शनादितीति तत्वम्‌ ४
नभ मटङ्कतगेख्वाक्षनाभाष्य एतदर्थस्य-अतोऽस्य कान्तिपातस्य भगणा व्यस्ताः `
कप्य अथतन्रयं तावतपूर्यसिद्धान्तोक्ता इति फक्षिकया सामिप्रायविवरणात्केथं . मव

इक्तं तत्त अ्रन्थकारविरुद्धं॑संःतमिति चे । ूर्थसिद्धान्तोक्तेनतस्य प्तयक्षमसंवादु

ब१द माराध्याये-

म०डी०-त्फङ्किकाया अपि मलवद्थात । तथा हि-जयमित्यन्तं परमतम्‌ । सूवस्धान्ता-
क्तास्त॒तादलथमं परमतेभ्यः सुतरां मस्या इति । यद्वा अयतत्रय नगत)
भ्यस्ताः शस्बुगु्युचराया इति वराहो क्तरीत्या विश्ितिस्तया अस्ताः क्षिप्ताः । हता
इति यावत । ्षषक्टे भगणा सूर्यरिद्धान्तोक्ता इति मृरभाष्ययोरकं व्याख्यानम्‌ ।
अयुतत्य॑मित्यत् जकारस्य संय॒क्ताक्षरत्वात्ूषद्व्यक्तिप्रतीत्या एकादिषषठस्थाने षरसतस्या
ग्राह्याऽतो लक्चपरदटकमिति व्याख्यान त॒ मन्दम्‌ । षडक्षरतात्प्थैणाय॒तत्रेय मित्यस्य ग्रहणे

नियामकाभावात्‌ । व्यस्ता इत्यस्यान॒पपत्तेश्च ॥ १५७ ॥
नन कास्तिवन्स्य चलनात्सपातस्थक्रन्तिवत्तप्रदराचषटनेऽपिं संपातस्य चछ्नाभव-
त्कथं क्रान्तिपातमगणा एते उक्ताः सयसिद्धान्तादिवचचनेभ्य एषां भचक्रमगणसरन्याल्वा-

दबह्मग पाय नक्तंश्चेत्यतः पतेग्रन्थसमत्या करान्तपातग्रहमृद्रत्या समथयत-अय्नति ।

मञ्चाल्ययैराचर्यः । यद्रत्तरतो याम्यदिरं याम्यातस्तदन्‌ सौम्यदिग्भागम्‌ ।
परिसरतां गननसदां चटनं ङचद्धवेदपमे । विपवदपक्रममण्डलसंपाते माचि मेषादिः 1
प्श्चात्रहादिरनयोरपक्रमासंभवः प्रोक्तः । राश्ित्रयान्तरेऽ्मात्ककदेरनुकरमान्मगाक्व ।
तत्र च प्रमां क्रान्तिजिनभागमिताऽथ तत्रैव । निरदि्टोऽयनसंधिश्चटनं तत्रैव संभ.
धतीत्यनेनायनचलनं कत्पदौ संपति रेवतीताराया ब्रह्मणा निवेक्षितत्वान्मषा-
` -दिस्तस्मान्िक्ञान्तरे ककादिमकरादिः ग्राकुपरयोस्तयेरत्तरदक्षिणगमनपूर्तेः परमक्यान्ति-
संभव।दपमसंयिः । एकायनसमाितदितरायनारम्भात्‌ । अथ कालान्तरे ककि

च सूर्यस्य परम करानत्यदरनादुयनरुध्यमावात्तपृषस्थान एव परमवरान्तिदरोनद्यनसोधैः
-श्रत्यक्ष इति । तेनायनस्य परमगमनस्य सधिरूपस्य चटन स्थानान्तरे संभवत्यत
उक्तमद्ाक्कितम्‌ । सः-अयनचलनात्मकः । एवकाराचदूमिक्ननिरासः । अयनक्रन्ति-
| | पाता विना ,कान्तिपातचचटनमयनस्यासमवाक्रान्तिपातेऽपि तत्कारणादुयनचछनक्रा
न्तिपातयोरभेदाप्पूवाचायसमतव्वनोक्तो न मक्कत्पित इति भावः । बऋह्यग्तेन स
स्वाकार तदमुपरन्ध्या नोक्त. इति ध्ययम्‌ । ननूक्तय॒तेच(क्त्य)व तस्यायनांश्ञत-
~ सिद्धावपि तज्ज्ञानप्रकरेण प्रातवर्षे नवविक्रलागमनादरछनाकथमयतञय तद्धगणा
मतान्तरा इत्यतस्तान्नरासाथ मरञ्ालायद्गीङ्कततद्धगणान्‌ प्रत्यक्षोपटन्िप्रतिवर्षगमन-
वेत्ततप्रमाणाना(न्या)द- तत्पक्ष इते | । यजालादम्तं त्द्धगणाः वरास्तपाततभगणा

व्यस्ताः कल्प बह्मदनं । एकानरे.दधिकर्‌तत्रयोनं टक्षदयम्‌ । तद्धगणाः कल्यै
स्यरगोरसरसगेङ्कचर्द्रमिता इति, तदचनादृक्तः । एतदनुरोधेन प्रतिवर्ष तद्रतिः,

क

४ एकोनपर्टिक लास्तदवयवश्चु पन्वा द्वया द्यम्‌ । तदुवयव एकत्रिनतदृषयवोऽविं

नि,

गोटबन्धािकारः । २१५

भत्ठदी०-द्ादेति प्रत्यक्षसत्रादासन्नम्‌ ।` ५९ । ५४ ।२ ) ३१ । १२ ।
अत एवाऽऽचर्यिः करणकतुहरु एतद्गणेभ्यस्तत्काठेऽयनप्रहं भगणायमेनमा-९१ १८९ ।
9 । १6 । ४ । २ । २३) ५५ । ४१९ ।४८ । नीय भगणान |
प्रयोजनाभावास्यागादरेश्च शन्यतया त्यागायक्ञादिक्स्य स्वत्पान्तरेणेकादृशांशान-
द्रीक्त्य प्रतिक तद्रतिकरां चाङ्गकृत्य अयनांशाः कारणदेरिप्तियक्ता. मत्रा
इत्यय्ना्ञसाधनं निबद्धम्‌ । यत्त॒ सर्यसिद्धान्तादावयनांश्चाः सप्तविशतिपरमास्तथा

[भ्व ० 9

प्रञ्जठायेः प्रत्यक्षोपटन्ध्या करंचित्कठोननिकषद्धागाः २९ । १७ । १।१८ ।

(वी)

©

ष्याः, नवतिभक्तास्तच गुणहरौ -गुणापवर्तनेन हरस्थाने ३ ।॥ ० । १७ । ५५।

परमायनांशा अ्द्खाक्रिताः । तेन सुयसिद्धान्तोक्तभगणानीतायनग्रहभुजभागा रएभिर्गु.

तथा च तद्धजभागा हरभक्तां अयनांश्ञास्तत्र तेभृजा्यकरणसोकर्यलाघवेन सूर्यसिद्धा-

भः

न्तोक्ता भगणाः षद्ल हरभक्ता घृता भगणा उक्तमिताः १९९६६५९ स्वक्ष
सिद्धाः छता इत्याकरतमत्र मन्दुमातेकल्पितम्‌ । तद्रसत्‌ | पूवप्रकारेणायनांशानां तदन्तर्म-
तत्वसिदघ्या भवदरादूतेन तदसिद्धः । अन्यग्रहवद्रारयदिफर्तेनावगमात्‌ । न चेष्टापत्तिः ।

भवक्रन्पिततत्स्वरूपव्याघतात्‌ । टच्वायभद्धेन चतुरं्त्यशतत्परत्वकल्पनय। सूर्थसिद्धम्तो-

कभगणरीत्या भगणामसिहटमुधा ५७५८१५९ अयनमग्रहस्यत्युक्तम्‌। पाराशर्यपते मुदयसिनध।
५८१०७०९ अयनाख्यस्यत्युक्तम्‌ । पराङरसिद्धातऽपि गाच्रात्यक््या ५१८१७०२ स्तत्रायनं
१० खगस्य चति 1 तदावचार्यैरयनमरहदोःकान्तिज्याचापकेन्द्रवद्धनर्ण स्यात्‌ । अयन.
रणा हति तदुक्ततद्ायनःयासंगतत्वदरनद्ुपक्षितम्‌ । कऋरान्त्यंशोपचयापचयवत्तच्चलने
प्माणाभावात्सवमध्यग्रहसाधारण्येन क्रामिक्रवुद्धिहास्षगमनसंजातसूर्यसिद्ध्‌(न्तानयनरीव्य-
वगतप्रकारिण त द्ुजां शाश्चतुर्गणितास्तिथ्या भक्ता इत्यनेन तदानयनस्य युक्तत्वात्‌ ।

ˆ पराशरसिद्धान्तं तु-- अयनग्रहदोज्याऽथो साङ्धरिसिद्धांश २४५ । १५ अआषया

१४१० । ४० सगुणा अिभमौर्व्या ३५ । ३८ पता विज्ञैयेत्ययनज(ज्योका ॥ १ ॥
तत्कार्मुकं चठांशाः स्युर््हस्वण स्वगोटयोः । तत्संस्छतात्खगात्करान्तिलग्रकालाविसा-

श्च

धनपित्युक्तं॒तदरबहुविरोधाद्राचा्यरुपेक्षितय्‌ । आगभमेद्रेनोपेक्षितत्वास्वे । तत्र स्क

यनघेदर्ज्याजिनांशञ २४ ज्या १२९०७ इतेद्धता । अिभज्या ज्यकरान्तिनीर्षी

स्यात्तद्धनुः करन्तिरात्मदिक्‌ । इति वशान्तेः सर्वसेमतत्वेनोक्तेश्च । यन्न मुञ्जामते

चतुविरात्ययनांशाः परमा इति के.षांचिवुक्तं तत्तनमतानवधारणादित्यलम्‌ ॥ १८ ॥ .

ननु पाष्यान्त भगणः स्पत इृत्युक्तपरहभोगानां रवनीस्थानाषधिलेन ज्गतरीस्संपात,
५

९.

षै ५ १ क ~ ५. ५ क कषद, , ५ रकि सहि » ४

क;

२१८ गो खाध्याये-

मदी ०-विलोमगमनरूपायनांश्चानां गरहमोगज्ञाने प्रयोजनाभावात्तन्निरूपणं उ्रथम्‌ । नहि
यवनमतवत्संपाताद्र गरहमोमाः, येन रेवत्यवधित्ेन ज्ञानार्थमयनांशवियोजनमावर्य-
कमतस्तननिरूपणं सुस्थम्‌ । ग्रहस्य शराभावे राद्यादिभोगमवि रेवतीतारासंयोग-
इरानादित्यत उद्रीत्याऽऽह-- तत्संजाताभेति।
तत्पजातं मञ्चाटायुक्तभगणेभ्योऽहगणानुपातन यरहवेदानीतं भगणादििभोंग भग-
णापगमेन राश्यादिभोगात्मकं पातम्‌ । क्रान्तिपातमयनचछनरूपे प्रहे क्षिपा संयोज्य ।
सौरमते तु--भगणानीतायनग्रहादुक्तरीत्याऽयनांदचरूपं वरान्तिपार्त प्राकपश्चिमचरनक्रमा-
नर्ण तुलादिमेषादिषटृकान्तर्गतायनग्रहवशाद्धनर्णं वा । योगे युतिः स्यादित्यादिर्बाजो-
क्तरीत्या धनरूपे रहे संयोज्येत्यथः ॥ तथा च सोमसिद्धान्ते-
य॒गे षटशतङकृत्वो हि भचकरं प्रागिम्बते ।
` तहूणो भूदिनेर्भक्तो बुगणोऽयनसेचरः ।
तच्छद्धचक्पदोर्टितायनौशकाः । ` |
संस्कार्या मेषजकादो केन्द्रे स्वर्णं रहे किलि ॥ इति ।

अपमः कान्तिः साध्या । तथा च तेषां प्रहभोगश्ञाने प्रयोजकत्वाभविऽपि
नाडिकामण्डलात्ति्यगत्रापम इत्युक्तलात्कान्तिसाधनार्थं ग्रहभोगस्य संपातावधित्वेनापिक्षित.
त्वाहणितागत्तमेनिऽ्नांशदानमावश्यकमतस्तन्निरूपणं न व्यमिति भावः । प्रसङ्गाच्चर-
ञ्मयोरानयनाथं ग्रेऽयनांशदानं सकारणमाह~-- करन्तिवश्ादिति । ततः कारणात्‌ ।
चरदरुट्मागमे चराधर्ग्रयोरानयननिमित्तं ततो ग्रहे कान्तिपातः पूरं क्षेप्यः । कुत इत्यतः
कारणमाह--कान्तिवकषादिति । चरमुद्याः कऋन्तिवशात्‌ । चरकाटो राङयुद्या-
सवश्च ऋान्तिञ्यात उत्पयन्ते । अतः' कमेण तदानयनार्थं तदहानं ग्रहे । अक्ष
प्रभासंगुणिताऽपमज्यत्यदिना चरानयनस्य ऋन्त्युपजीव(न्य)त्वात । अत्र चरदरट-
प्रागमे इति करमोक्तिरतु ठरे स्ववेशराश्य॒दयसेबन्धेन चरोपजीन्यत्वसूचनाम्‌ ।
` एतेन गणितविरेषे अरहस्यायनांशसंस्करो न तु स्फुटत्वसिदध्य्मिलयुक्तम्‌ । ननु
| ह फुटत्वाथ ग्रहस्यायनश्िसंस्कारः । अब्दाः खतुभिर्भाज्यास्तदोचिष्ना द्‌ शाहूताः |
अयरना्ञा ग्रहे युक्ता इति रघुवरसिषटसिद्धान्तोकतेः । संस्कार्या मेषलुकादौ रेन्द्धे सपर्ण
हि ङिति सोमसिष्धान्तोक्तेश्च । नत॒पदार्थविेषसाधनारथम्‌ । ेतीतारास्था-
= नान्मषादिददस्राशीनामभावेन गणितागतगरहस्य तद्वधित्वाधावरात्‌ । मेषाको देव-
भागस्थो देवानां याति वरेनम्‌ | असुराणां तुलादौ तु सूर्यस्तद्धागसंचरः । वेत्रा-

[

, ` . -श्रको+ सुरा दि ॥ व्‌
1 ॥ श ॥ ¢ धुव
१ ॥ क,
ऋ ` 4 1 ‡ ~ ' “वः

क विषुवति क्षितिज दिवाकरम्‌ । पड्यन््यनयोन्यमेतेषां वामसव्ये दिमकषये ।

पवबुदितः ूयल्तीनरार नुदत । संचरन्प्ागह्मध्यं परयेन्मेहबसिनामू ]

गोलबन्धाधिकारः। ९१३

मरी ०~ककादीन्पं चरस्तददह्वः पश्वाधमेव सः । तुा्दीसखीन्पृगार्दीश्च तदेव सरदिषम्‌.।
अतो दिनक्षय तेषामन्योन्यं हि विपर्ययात्‌ । अहीराच्रप्रमाणं च भानोर्भगणपुर-
णात्‌ । दिनक्षपाध॑मेतेषामयनान्ते विपथयात्‌ । मेषादो तु सदा वृद्धिरुदगुत्तरतोऽ-
धिका । देवाश च क्षपाहानिविपर्सतं तथाऽऽसुरे । तुखादोौ युनिशोरवाम क्षयवुद्धी तयो-
रुभे । धनुश्रगस्थः सविता देवमभि न दृश्यते । तथा चाऽदूसुरभणे तु भिशने
कर्कटे स्थितः । धनुमृंगादिकुम्मेषु संस्थितो्क न हश्यते । देवभागेऽसुराणां तु
वृषाय भचतुष्टये । मरो मेषादिचकरार्धं देवाः पश्यन्ति भास्करम्‌ । सछदेवोकतं
तद्ृद्सुराश्च तुरादिगम । भमण्डलात्पञ्चदके भागे दवे तथाऽससुरे । उपर्िदचज-
व्यकः सौभ्यथाभ्यायने स्थितः 1 तदन्तराटयोङछाया याम्योदक्संभवन्त्यपि । मेरौ
रभिमुखं याति परस्परविभागयोः । रवेः स्वेस्पकरमेस्तिसी मेषाद्ीनामपक्रमात्‌ । कक्षाः
प्रकल्पयेत्ताश्च ककादीनां व्रिपययात्‌ । तद्रत्तिस्रस्तुरादीनां म्रगाद्रीनां विकोमतः । तुरि
धटक्षीत्यहनां पटशषीतिमसं क्रमात्‌ । तच्चतुष्टयमेवं स्याद्‌ दिस्वभावेषु राहिषु
षट्रविंरा धनुषो भाग द्वाविंशे ऽनिमिषस्य च । मिश्चनाष्टादशो भागे कन्यायास्तु चतु-
ज्ञ । भचक्रनाभां विधवददितीयं समसू्रगस्‌ । अनयद्धितयं चव चतसः प्राथेतास्तु
ताः । तदुन्तरषु संक्रानितिद्धितगरं दित्यं पनः । नैरन्तयौत्त संक्रान्तेर्ेयं विष्ण-
पदत्रयम्‌ । भानामकरतक्रान्तिः पण्मासा उत्तरायणम्‌ । ककदिस्त तथैवं स्यातल-
ण्मासा दक्षिणायनम्‌ । द्विगभिनाथा कतवस्ततोऽपि शिशिरादयः । मेषादयो इद्‌.
शत॒ मासाप्तरव वत्सरः । इति सर्यसिद्धान्तादिवचनार्थपयीटोचनेन मेषािरार्शानां
तादेव सिद्धः । कच्राप्यापम्मन्य्‌ पषादिराक्लीनां रेवतीतारास्थानावधित्वानुकतेश्च
सत एवाऽऽष्न्ध से ऽयनांसच्यस्तसंस्कायो धन॒क्तः संगच्छते । न चायनांशानां क्रान्ति.
पातत्वात्तत्संस्कारण स्पुटताभ्यपणम स्वस्वकशरपातसंस्करिण स्फुटत्वाभ्य॒पगम।पत्तिरिति
वाच्यम्‌ व दारपातानां सदा स्यस्तगत्यैव वेरक्षण्यात्करान्तिपातत्वानद्गीकारात्‌ ॥ न
च रवतीतागस्थानान्मषाद्धिराक्षयः प्रीप्णन्ति भाणः स्मत इत्यक्तेगिति वाश्यम्‌ ।
संपातादिसप्तविश्षतिभागनां कान्तिवसेऽश्विन्यादिनक्षतरप्रासिदधेप्त नुरोधेन रवतीविभागन्ते
संपातरूप भगणपू्तिरत्यिथात्‌ । ने तु रेवतीयोगतारास्थानि भगणपूर्तिसत्यर्थः ।
अन्तपद्वेयथ्यात्‌ । अथ कल्याद्‌ क्रान्तिवृत्त संपातस्थानद्रिवत्यधिषठितन्मेषदिङ्का-
दशराशषयः । ततः कऋाम्तिव््तस्य वटने संपातस्थानान्मेषादिराशयः पूर्वरारिष्रदे-
प्रतिक्षणं रादयनगमान्नियतेक विषयतररािकानुगतगणितामतग्रहस्य
त: । न च गणितस्य नियतेकृविषयत्बदिव गंण्ितागता अहः

२४ गोठाध्यये- `
ण्ठी >-कल्पादिस्थमेवदिष्ेशञादरवत्यापिष्ठानादागता अपीदार्मीतनसेपातेमषायवधित्वेन
्ञानार्थमयनां शंसता इति वाच्यम्‌ । अननुगतराशिक ल्पनस्य न्याप्यत्वादिति चस ।
भगोरातिरिक्तऋान्तिवत्तानभ्यपगमेन भगोरे संपातदेव रेखारूपकान्तित्ते मेषादिदा-
दद्राराह्िकत्यनस्यानुगमात्‌ । अतिस्किन्धान्तिवत्तानभ्युपगमेन भवद्पेक्षया कल्पनाला-
घदाच्च । अयनांहोत्पत्तिस्तु तुल्यनक्षत्रगमनेन पै नव्यम प्रतिपादितेव । एतेन
रेवत्यवथिभगणाङ्खीकारे चक्राधिकभोगे दृषणमस्मिन्मतेनेति ध्येयम्‌ । अथ संपा-
तादिमेषादिराक्षिभोगो न भगणभोगे नियतैकविषयगणितावणतग्रहभोगस्य संपातावाधित्वेना-
सिद्धेरयना्ञसंस्कारो व्यथः नहि गणितागतग्रहा रेवत्यन्तास्सिध्यन्ति । येन संस्कारः ।
रेवेतीतारस्थानानियमादिति चेन्न । संपाता्वेधिव्वेऽपि विनाऽयनाङिसरकारं गरहस्पष्ट-
भोगानुपपत्तेः । यथाऽहगणानीतस्य अहर्य फलसंस्कारेण स्पष्टत्वसिद्धिः । न च
क़लयोः फठभद्ग्योपपत्तिसिद्धत्ववद्यनाक्षानां तथापपच्यभागात्कथं तत्संस्करणमुचितम्‌ ।
` नेहि ग्रहस्य मन्दरधिफलानां तुल्यत्वाप्रसिदध्याऽयनाँलञानां ठुल्यफलत्वमेचित्याच्चेति
घाच्यम्‌ । अथनां शानां स्फुटकियान्तगतफरुत्वोपपन्यसभवेऽपि मध्यमक्रियान्तर्गततया तत्सं-
स्काराभ्युपगमात्‌ । स्वाक्षाकंनतभागानां दिकूसाम्येतरमन्यथा । दिग्भेदेऽपक्रमः दोषस्तस्य
स्या तरिज्यया हता । परमपक्रमज्याप्ता चापं मेषादिगो रविः । करकौ प्रोह्य
चकार्धात॒लादो भार्धसंयुतात्‌ । मृगादौ प्रोह्य भगणान्मध्यह्निऽ्कः स्फुटो भवेत्‌ ।
तन्मान्द्मसकृदधामं फट मध्यो दिनकरः ॥ इति सूर्यसिद्धान्ते सायनमध्याकोक्तेः 1 `
अन्यथा ऽहगीणसाधिताकंतुल्यमध्यमस्यानयने व्यस्तायना्ञसंस्कारकथनापततेः । अथा
हगणानीतग्रहस्य जेराशिकावमतत्वन मध्यमस्य शुद्धत्वाच्त्संस्कारानुपपाततिः । देशान्त-
` र्वरभ॒जान्तरफलानां समयचारनफलत्वात । रहि ` देशान्तरादिफव्यतिरकेण यथा
रहात शे] तत्काटे रभवन्तीप्युक्तं तथाञ्यनाङसंस्कारान्य(रोऽन्योथानुपप्या भग.
णानां सान्तरत्व-[कल्य)]कदेश्े के बोक्तो येन तत्संस्करणं समुचितम्‌ । तुल्य
फटत्वानुपपत्त्या भगणाना सान्तर्त्वकल्पनेन तदनपातासद्धग्रहस्य सान्तरत्वमतस्तदन्त-
सफलस्य न तुल्यस्यकरीत्या सर्व्रहेषुः संस्कार इति वाच्यम्‌ । तदोखिघा देशा-
पा वर्या अयनामधा इत्यनेनः सुप्तविशत्यङान्तर्गततयाऽयनपफटस्यानपपतः ।
धन कतरस्य समुचतत्वन धन्णत्वानुपपरेश्वेति चल । बीजादिवत्सकलग्रहाणामष्ट-
द्रारातवधः परम सप्तविरात्यशाः क्रमेणान्तर्हष्टमणम्‌ । ततस्तदर्षैः कमांपचयेनाम्त-
कन रभाव: । ततस्तद्कवः कमापचयन सप्तविरत्यंरा धनम्‌ । ततः कमापचयेन तद्ध
भस्तदभाव्रः । हति पर ष ,घ्यन्दादिसपततिक्षततष्टाः शेषं गतं हरा छद्धभोग्यं तयोरल्पं

गोखवन्धापिक्रारः। ४६4 `

भ०टी °-तभेग्यवरारणधनम्‌ । तदपि गतं षटरतिशच्छतभोग्यप्‌ । तयोरल्पं त्रिंश्ञाहणध-
मलाघवाक्कियाक।घवाच । किंचेतत्संसकरतग्रहस्योक्तनक्षत्रधरवसमत्वे नक्षत्रग्रहय॒त्यदर्शना-
्क्षध्रवका अप्येतत्फटेन संस्कार्मस्तत्सभग्रहे तदयतिदेरशनादतो नक्षत्राणां स्थिर्त्वा-
त्तसंस्कारानुपप्तिरिति तदुपपच्यभ॑नक्षयगमममेतद्कक्तमिति । न चास्मिन्कृतय॒ग-
स्यन्ते सर्वे मध्यगता अरहाः । विना तु पातमन्दोचवान्मेष।दौ तुल्यतामितां इति
भवन्मते ऽनुपप्तिः । तथा हि--सूर्याब्दख्यया ज्ञेया; तस्यान्ते गता अमी !
स्व चतुष्क यमाद्रय गिराररन्धनिश्षाकग इत्यब्दानां, सोरयुगवर्षाणां चष्टाधिकशतायुतापष
तनेन ग्रहानयनार्थं भगणानां नत्राधिकाष्टादरशशतं गुणः, चत्वारो इरः । त सूर्थाः
दिङ्न्यन्तभग्णानां चतुरभिनिरे्भजनाद्णपातेन भगणा एवोपपन्ना रश्या-
दिस्थाने द्युन्यमतोऽस्मन्मत तदुपपन्नम्‌ । अयनांशयोजनेऽ्यनांश तुल्य ;एव अहः
स्यान्न मेषादिति वाच्यम । तव्रायनांशभगणपुतिरयनांश्ञामावात्‌ । तथा | चायनसं- |
सछतग्रहाणामेव स्पष्टत्वे सिद्धं सच्लसंहिताजातकादिव्यवहारस्तेभ्य एव युक्तः । न तब्‌-
संस्छरतभ्यः । एवे च चेदयो मासास्तत्संजाते पातमित्यायुक्त्या चायनसंस्कृत-
भ्यवहारं निरस्य निमृलः प्रवतितः । तन्मूटिकाः सारण्योऽपि तथेवेत्येकः पूर्वपक्षः ।
सिद्धान्तस्तु--संपातादिसपविरातिविभागात्मकनक्षवाणामन्विन्यादिमिः संबन्धाभावात्क-
थमन्विन्यादिसंज्ञा समुचिता रवतीतारस्थानात्सप्तविशतिप्रदक्षा[ ना [एक्तस्वरूपालिन्या-
दिनक्षत्रेः दागसंबन्धेन संबन्धादन्विन्यादिवःमनक्षचरसंज्ञा समुचिता । अन्यथा तेषाँ
यत्कि चित्सज्ञापत्तः । मप्रान्विप्रथमानवक्षचरणाश्चक्रस्थिता र्चिय इत्युक्त्या मेषादि-
राशीनां रवसीतारास्थानभृतान्विन्यादित एव प्रसिद्धिः । एषां केवलमगोराङ्भीकरे
नक्षित्रगमनेन रेवतीतारास्थानानियमाद्रननुगमादनुगमार्थं भगोलातिर्किं कान्ति
ठ्तं कृत्प्यत । केवलभगोटाङ्खीकारस्य नक्षचममनाश्रवणेनाय॒क्तत्वा्च । न च
मानां चक्रमिति सूर्यसिद्धान्तादेर्नक्षत्रगमनं प्रसिद्धमिति वाच्यम्‌ । तत्पश्चाच्चरि-
वचक्रमपचारो ऽयमित्यपि । पश्चि्मांश्चक्रभप्रापति प्राकचक्रं चितिं हि तत्‌ । प्राक-
चक्रं चलितं चति नारदवोपचर्यते । प्रागश्चचकरमप्रापते प्राक्चक्रं चलितं भवेदिति ।
्रह्मसिद्धान्तवचनेनानाचक्रमित्यस्य कऋान्तिवरनार्भत्वात्‌ । सर्वनक्षत्रगमनापिक्षया एकच-
क्रगमनकत्पनस्य लघत्वास्च ।. न च ्राक्चलनं चकरस्यवेति मनुते तु यो ।
अाशसंरकृतरतेषां मरह एव स्पुटगरह; । अनभ्युपगमदितस्योपचारेशरेदिति । बहम
सिद्धान्तवचनाद।तारक्तक्रान्तवृत्तचत्पन संपाताद्िराशटयनुगमनक्षत्रसंबन्धयोरभावेऽप्ययना-
स॑स्कागे प्रहस्फटत्वार्थपिति वाच्यम । तस्संस्छरतावग्रहात्कान्तिच्छायचरदरािकिमिति

६९१ गोकाभ्यायै-
भ०टी०-सूयसिद्धान्तोक्ते बहमसिद्ान्तोक्तस्य स्कृटग्रहोऽय्नाशसंस्छृतः । तमेव कान्त्या.
दिसघना्थं ग्रहः । एतस्यानकार उपन्चारेरयनांशैः कान्त्यादिकं चरेत्‌ । न
संवदेत्‌ । यदिनि( नी )यनिस्यनग्रहत॒ल्यसायनग्रहो यदहिने तिने तक्करान्त्यादिकं
भवेदित्यथः। अत एव ब्ह्मसिद्धान्ते तद्वायचा( क्या भे दोर्ज्या चिज्याक्रान्तिजीवा
चेत्सपतादकगर्णेदन्वः । चापकरान्तिरुदग्याम्या चक्रपूर्वापरार्धयोसत्युक्तम्‌ । रघव-
सिष्ठसोमसिद्धान्तेऽपि कऋान्त्यानयनप्रसङ्ादयनसंरकार उक्तः । केचिन्न करछदिस्था
इत्यादिरक्षणैः प्रक्रत्यकचलनं अहस्य यो मनुते जानाति तस्य यः प्फुटग्रहो
भाम दक्षिणोत्तरगमनेनो पलक्षितः कर्कमकरादिस्थः सायनों गरहः स॒ चलांशसंस्कृत
एव न॒ वास्तवः । तस्य॒ वारतव्यानभ्युपगमादुपचारेशवरोदिति । अयनांशञान्तरे
वारतवस्थानं बेद्धम्यपित्यर्थः । यतोऽयनचटनस्य पूर्वमपन्वारसंज्ञा विहिताऽस्ती-
त्याहुः । न च सूर्यसिद्धान्ते आदिपदात्सर्वनायनरसस्कार इति वाच्यम्‌ । आदिपदा-
त्पातावयिष् गणितपदार्थानां संग्रहात्‌ । अन्यथा तत्सस्छतो गह इत्यक्त्या कान्ति
च्छायाचरदलादिकमित्यस्य वेय्थ्यापत्ते । अत एवायनांशसंस्कारस्तच तञ्च कतः
काय इत्यपेक्षायां-- र्फटं हकतुत्यतां गर्डेदयनं विषुवद्रये । इत्यपपत्तिवीधकं तद्ग `
एवोक्तम्‌ । अन्यथा समदिनरा्िरूपविषुवे चराद्युत्पतत्यापत्तेः । न च ब्रह्मसिद्धा-
न्तेऽयर्नाशसंस्कारस्थलानामनक्तेः सूर्थासद्धान्तोक्तादिपदात्तदनुरोधेन सर्वग्रह इति
वाच्यम्‌ । तत्काटक्रान्तिकक्षातो राक्घीनां क्षितिजात्स्वकात्‌ । उदयास्तमयवेषं `
स्वकार्ये नान्यथा यतः । टथआानयनवेलायां संस्कारोऽनायनस्य त॒ । श्ट स्यचव्का
न्तिकक्षातो यदन्यत्चु ज ] चापि सः । क्रान्तिकारांशालश्रानां तथा विषुवयो-
हयोः । स्फुटा अस्तांश्ा टम्बनात्परा ज्येति रोमन्लोक्तश्च । अथ प्र्यक्षोपरम्भदेव
निरयनं न तु क्चनास्सिध्यति । रेवतीतारास्थानावधिकमेषादीनामार्षानुक्तैरतो ऽयरना-
शदानं सर्त्रेति योतनाथ कानिवित्स्यलान्यक्तामीति वदेन्न । अष्टौ विक्तिररघानि
गजाभिव्यर्ष्ेषवः । वितर्कः सतिभागाद्रिरसास्त्यर्काश्च षटक्षतम्‌ । नवाश्ना नवसर्य्ववेदे-
न्द्राः शरबाणमभूः । सात्यष्टिः सधृतिर्गोतिर्विश्वाश्विनस्तथा । वेद कृतिगेदिक्‌हस्ता ध॒न्धि(क-
चित्‌) हस्ता यगार्थटक्‌ । रवोत्कुतिस्व्यैश्नाश्वरसहस्ताखहत्तिदक्‌ । सगोग्विनः खदन्ताः
घट्दन्ताः रोटगुणाग्रयः । मेषायश््यादिमध्यांशाः षडशोनाः खषगरडणा इति बहम.
न्तादौ नक्षत्रभवकाणां रेवतीयोगतारासन्नप्रदेशाय(व)थिमेषादिराशिसंबन्धेनोक्तैः । अत एव
पौष्णस्य रेवतीताराया अन्तोऽर्यवसिते मत्ये स्वरूपे निश्वयेऽन्तिके, इत्यमिधानादन्त
निकटस्यने भगणपू्तिसिय्थत्पौष्णान्ते भगणः स्मृत इत्युक्तम्‌ । न तु पौष्णे । न्‌ च

गोल्वन्धायिकारः । २६१

भ०्टी ०-मध्यांडा इत्युवत्याऽयनांसंस्कारेण स्पष्टत्वं तेषािति वाच्यम्‌ । धवकाणामय-
= नांशसंस्कारानुक्तैः। अन्यथा ग्रहादिवन्मन्दफरादिकल्पनापतते । तस्माद्श्वादिमध्यांशा
इत्यस्याश्विन्यादिनक्षचाणां प्रत्येकमनेकतारासंनिवेशात्मकत्वात्कस्यास्ताराया धवक
इत्यपेक्षायां तन्मध्ये योगताराया अयं ध्रुवक इत्यर्थात्‌ । अत एवामरे योगतारो-
क्तिः । किंच मध्यमधरवकम्युपमेऽपि निरयनमेषादिरज्ञीनां सिद्धिः । अन्य-
थाऽयनांकषसस्छृता एतेऽङ्का अश्वादिश्वकाः स्य॒रिति कथनापत्तेः । अत पएवागस्त्यो
मिथनान्तगः । विशे चि थनस्यांशे मरगव्याधो उयवस्थितः । बहुभगब्रह्महदयौ बृषे द्राविं-
शभागगो वषे सम्तद्रो भागे यस्य याम्योँऽशकद्यात्‌ । विक्षेपोऽभ्यधिको भिन्याद्रोहिण्याः
` कटं तु सः। इति ब्रह्मसोमसूयौदक्तावयनारासंस्कृ तसि द्वाक्ताङ्कथरहणे प्रत्यक्षवाधाद्यनां-
` शासंस्कारानुव्तेश्वोक्ताङ्कतुल्यतदसंस्करृतग्रहे रोहिणीशकटमेक्षदिदरन संगच्छते । नचेते
श्रुवका अयननाशाभावकाल इति तथोक्तं सम्यगिति वाच्यम्‌| आर्षैसिद्धान्त तथोक्त्यभावात्तथा
कत्पनेमानाभावात्‌ । अन्यथा सर्ववचनानां काल्पनिकत्वकत्पनेनान्यदा मह पुतैपक्षवच- `
नाविषयत्वापत्तेः । पोरषमतानुप्रवेशास्च । किंच अयनांशद्ानर्परिगणनयेव तवति-
रिक्तस्थलेऽयनाशसस्कारसिद्धिः। अन्यथा परिगणनवेच्यर्यापततेः । एतेन ग्रहे बीजरीत्याऽ-
यनांशदानं समर्थितं निरस्तम्‌ । बीजरीत्यनुक्तेः । धरवकेऽयननाशसंस्कारानक्तेश्च । किच
नक्षत्रगमनेन नक्षवश्रवकाणां तत्संस्कारोपपत्तौ ्रहाणां कथं तत्तेस्कार उपपन्नः स्यात्‌ । नहि
नक्षत्रगमनानुरोधेन ग्रहा अपि तथा गच्छन्ति । यन तस्संस्कारः । मानाभावात्‌ । न च
तत्संस्कारान्यथानुपपस्या तेषां तथा कल्पगतिकल्परन युक्तमिति वाच्यम्‌ । ऋणायनाँश्ञ-
काले ग्रहाणां स्वशक्त्या पूर्वेपश्चिमगत्योरविरुद्धयोरनुत्पत्तिप्रसङ्गात्‌ । नन्वेवं भवदुक्त
बीजे कथमुपपन्नम्‌ । तापि परमेोपचयानन्तरं बीजकफटस्यापचये ्रहाणां स्वश-
क्त्या पथ्चिमगमनस्य पयवस्तानात्‌ । नहि गमनं विना बीजकफलमुत्पयते. । न च
तत्के भहस्य न्युनाधिका पूरवगातिभवतीति वाच्यम्‌ । मध्यममानेन गतिवैरक्षण्य-
संभवात्‌। न च स्फुश्णताविति वाच्यम्‌ । बीजोत्पन्नगतिफरुस्य च्छेयकेऽनुत्पत्तेरिति
वेक्ष । भीजस्याऽ(्षभवस्यायुक्त्यमवेन चानङ्गीकारात्‌ । तदद्गीकर पौरुषमतानुप्रवेशा्च ।
न च धनाना एव यथोत्तरमित्यधिकगतिकल्पनेनायनांशयोजनमिति बाध्यम्‌ ।
आर्धरिरोधात्‌ । पौरुषमतानुप्रवेशाच्च । अयनांश्भगणयुक्तग्रहमगणाना ग्रहभमग॑णतवेनं
लाधवोक्तौ नशक्षत्रभगणोक्तौ शचाथ्नापदीर्थापलापप्रसङ्घाचच । तस्मादथनांशोपपत्त्यर्थं
कान्तिघु्तचरं प्रागुक्तं युक्ततरमिति । एतेनाष्टवशश्तरेषैऽध्वेभा २५७बिमिघे विभा
जिति -विषम । भक्ते शुग गम्ये ससगजष्न्दरे१८०्कीरृकरहाः स्वर्णम्‌ |. `

1

९६३४ गोलाच्याये-
मर्दी०-छायागणितागतयोभन्विर्विवरं चलांश्टकास्ते वा । छायाकाकश्रणिताकां हनः
पूर्वेऽ न्यथा पश्चात्‌ । खचराश्वरुन्ति तस्माप्पूवे यकतश्च पश्चिमे हानाः। तस्माद
पच्छायाचरदनाङ्यादिकं साध्यमिति वद्धवरिष्ठसिद्धान्ते । सेचराश्चटन्तीत्यननाय

ना्षानां ग्रहगतित्वप्रतिपादनमित्यक्तं निरस्तम्‌ । तत्र पूवमयनांश्ानां ग्रहगतित्व-

५

[

भावप्रतिपादनं विना तदग्रहगम्नमिति सिद्धान्तस्याप्रसक्तोक्तितवापत्या तस्माद्यनाशभा-
गेभ्यो अरहा अभ्रे चलन्ति । पूर्वानीतग्रहराक्यादिभोगस्तत््थानात्कान्तवृत्च इत्यय-
दि(्थाद)त एवाग्र पूर्वे युक्ता इत्यायुक्तं संगच्छते । अन्यश्ा तस्मादपमच्छायाचर्‌
दटेत्यादिभागघ्य व्यर्थत्वापत्तेः । स्पष्टाधिकरे तदानयनं च करान्तिप्रसद्धादन्या
तत्र विनाऽयनांशसंस्छुतप्र(ग)हात्कान्तिसाधनापत्तेः । तदुत्कान्तिसाधनस्थरेऽयनांशर्स-
स्करानुक्तेः । निरुपाधितत्संस्कारेऽभिमते मध्यमाधिकार एव॒ तदुवत्यापत्तरिति दिक्‌ ।
अपि च । -चलांशसंस्कृतरकिन्दोस्तदसंसछतयोस्तु वा । विमिन्नेकायनगयोर्युतौ मार्धेत॒
मण्डले । कऋन्त्योरतौल्ये कमात्पातो वेधृतश्च सुदारुणः । इति राकःत्योक्त्या<ऽ-
इयकायनांरासंस्कारस्थलेऽपि निरयनपक्षो विकल्पेनोक्तः । अत एव सूयसिद्धान्ते ।
एकायनगतो स्यातां सूर्याचन्द्रमसो यदा । तद्यतौ मण्डले ऋन्त्योस्तुल्यतै वेध-
ताभिधः । विपरीतायनगतो चन्द्राकां कान्तिलि्तिकाः। समस्तदा व्यतीपातो भग

णै तयोयंताविति । तद॑संस्कारपूवकं प्रथममुक्त्वा--भास्करेन्द्रोभचक्कान्तश्च ऋ1ध।३-

चिरस्थयोः । दृग्तुल्यसाधिताश्चादियुक्तयोः स्वावपक्रमावितिं तत्सेरकारेणोक्तममरे इति
न कषिपकम्‌ । अतोऽन्यत्र निरयनसिद्धिः सुतरामिति । न चेवं रग्मानयनेऽयना-
` शष्यस्तसंस्कारः कथमार्षोमने(गमे )नोक्त इति वाच्यम्‌ । चरसंसतटज्येति बरहमसिद्धा-
। न्तोक्त्या-- तत्संसछताद्रघ्राद्िधा)कान्तिटग्नमप्यन्नतिः स्फुटा । हरिजं कारमागाभ्र
रभायत्तन्च॒ साधयेदिति सोमसिद्धान्ते तत्संसछरताह्टरादित्यर्थतात्पर्याहरेऽयनाग्यस्त-
` संसारस्य व्याजे(्चि)तत्वात्‌ । अन्यथाऽयनांशसंस्कारामिमतट्येऽयनांशसंस्कारोक्तिर-
` भेगता । गोटयुक्तिविशेधात्‌ । एवं चटसंदछरतसूर्येनि च्छाय चाधिके क्रमात्‌ ।
्राकपश्वान्मध्यरेखातो वेशः स्वीयप्तदन्तरमिति बह्मवचनेन निरयनमूरयस्येव सूर्यं
` प्रतीयते । अन्यथा पूर्य तत्सैरछृतत्वसिदध्या चलसंसछृतेत्यस्यानुक्तत्वापत्तः । सूर्य
४ सिदान्तेऽपि प्राक्चक्र चटति हीनच्छायाकात्करणागते इत्यत्र निरयन एवोक्तः ।
उति एव तन्मान्दमसङरद्भामं फलं मध्यो दिवाकर इत्यत्रायनाशष्यस्तसंस्कछरार्थः
सिद्धः । नहि मध्यमाधिकारं तवुक्त;येन सायनलत्वमनिवार्थं तन्मान्देत्याययनांश्षाभावविष्यं
=; ब्रचनमित्यन्ये ।` एतेनव ठपनेऽयनांरग्यस्तेस्कारः सिद्धः । किंच सूर्यसिद्धान्ते

गोदबन्धाधिकार;। २२५

मर्दी ०-टञ्चानयननेऽयनांशसस्कारनु कैनिश्यनादेवाकहिपाधनमती स्‌ अ] भ्यस्ता-
यनांशसंस्कारो नोक्तः । यथपि सायनाकीयनांश्ञोनट्धकेवलकलधयो साम्यं तथाऽपि
स्वल्पान्तराहाघतराचाद्धीकारः स्वतन्धच्छस्य नियोक्तुमशकयत्वादरिति । एतेन भा-
स्कराचार्थखख टग्रप्यनांश्चा हीनाः एता न पूर्ैरित्यपिं परास्तम्‌ । तत्काठसायन-
रेरुद्यो<ग्रिमशेगण्यः खरामल्टताविष्टषरीपलेम्यः । संशोध्य चापिमतन्युः ( नूः ) खगुण-
घ्ररोषाठग्रं त्वशुद्धहतमूनमथाऽयनां रित्यनेन भास्कराचायंभ्यः प्राचीनेन भाष्वतीकारे-
ण॒ शतानन्दनायननाशदीनटद्यत्योक्तेः । सायनांशसवेभोग्यं यात्रं षह्ृशिसंय॒तात्‌ ।
भुक्तं सायनल्य्नन काटः स्यात्सान्तरदरुय । ईत्यनन किंचिकछियुगे जाते बह्मा
रते त्रिविक्रम इति तदुत्था तत्मायीनन घिविक्रमेण तथाठ्रस्योक्तेश्च । अयन-
लास्तत्ससछतसवेधद्मयनचरापटलद्यानि † साय्रनभानो तुलाजपृैस्थे । अयनाररसरछृत
हनं गोटादिध्थ दिना्थ(धीम ये स्तः | तल्काङखरयनसुसस्छतम्रतरकाणमेोग्यहवाः ।
अयनसुसस्कतमनभिग्यं तद्विरयभक्तं चेत्यादयुवत्याऽ्थमेद्धेनापि , तथोकतेश्च । वरा
हमिहिरिणापि । आग्छषार्धादक्षिणम्रसषरपयनं सेधनिष्टाच्रम्‌ । नूनं कदाचिडासीयेनो-
वतं पू॑श्ञासेषु । सांप्रतमयनं सवितुः ककटकराद्य मृगादितश्चान्यत्‌ । इत्युक्तं
निरयनाभिप्रायण । कणायनांङतदभावराभ्यामुक्तोपपरत्तः । जयनांश्ञसंस्कायाभिमते ककं-
मकरयोर्यनप्वर्े साप्रतमित्यस्य वरेयर्थ्याप्तः । अत एव सोम्ययाम्यायने य त्वा-
तेन तद्रयनाभिघमिति जह्यसिद्धान्तोक्तं॑युव्तम्‌ । न च सोरवर्ान्तिऽयनाशाभाव.
सेभवाद्रयनकाङ तेषामद्य संभवाक्तकटकायं परगादितश्चाम्यदिति कथमुक्तरिति
वाच्यम्‌ । स्वत्पान्तरात । अन्यथा-अन्दराः खसरतुभिमाज्यास्तदोखिष्ना दडाद्छताः। अथ
नाशा इति रघुषरिषटक्ततदानयन्यासंगता(व्यापत्तः । तस्माद्रैवत्यासन्नस्थानावधिका एव
मषाप्विगाञ्चयस्तद्धगिनिव ग्रहाणां भगणमोगा इति गणितागता ग्रहास्तत्प्रमाणेनेष्‌
निरयना जातकरसतीहताफलदिव्यवहारार्थम्‌ । नतु संपातावधिका मेषादिरशञयः ।
स्वरूपाद्रीनात्‌ । नहि तदव्यञ्चकमाकाशे प्रसिद्धम्‌ । येन तत्सिद्धिप्तदराशिप्रशस-
करन्तिस्ताभ्य एव चेव्ादयो मासा अयरननांश्ाः संताकचन्द्राभ्यामेव |
नक्षत्रयोगा नतु तदसंछताभ्याम्‌ | नि करास्त्याद्कपदार्था- `
नयनवत्पश्वा ङ्साधनाथमपि सूर्यचन्द्रयोस्तत्सस्कारः कवचिदार्यग्रन्थ उक्तो येन साय-
नप्ाङुःपाधनमानिवारथम्‌ । अरकानचन्द्रटिपताभ्यस्तिथयः करणानि च । ग्रहस्य | मानि

सर््दो्योगाः रयुभगभाजिता इति ब्रह्मसिद्धान्ताद्यक्तैः । ननु सक्रान्तिपुण्यकाक

॥ ~~

९२६ गोखाध्यायै-

भतटी०-षडक्षीतिमुखं दवितन॒मे ठरमेषे । दषवं सूथै॒॑दक्षिणमयनं सोम्यमरगे सभ्यं
इति गाटवादिवचनात्कथं संगता । नहि समरत्रेदिवे कठि .विघ्वद्िषुवं
च॒ तदित्यमिधानान्मेषतुखासंकान्तौ भनिशदचटीमितं दिनं कर्कैमकरसंकान्ताक्यननि-
गृ्तिश्च भवति येन यक्ता संज्ञेति चेन्न } अयनांशाभावकाले तसद्राश्चो तत्सं
भवात्तत्सज्ञायाः सपरचितव्वेनायनांशसद्धविऽपि तत्संज्ञोपचारात्‌ । संक्रान्तिषु पुण्याति-
शयपुण्यकारुकथनलाघवाथ तत्तत्संज्ञाया समुन्युक्तेश्च । अन्यथा यौगिकत्वेन तत्सं-
जञासिद्धो वचनवेय्यापत्चेः । किंचद्ब्रह्माकिद्धान्ते पातसाधनेऽस्य पक्षान्तरेणाथना-
शासंस्कुताकचन्दाभ्यामुक्तेः कान्त्यभाव सहवारितिविषुवच्चं सहजतः परमकान्तिसह्वरिता-
यनात च -सिद्धम्‌ । अत एव स्यातवर्थकरिविषवे चलसमवे ! इति बह्मसिद्धान्तोक्त्या
मेषतुलासंकान्तो विषुवत्वमन्यथा विघुवस्य तद्रपत्ेन चलठसंस्छर तीत्यस्य वेयर्याप्तेरिति ।
नन्ेवं चरसंस्फरृततिग्मांशोः संक्रमो यः स संकरमः । नान्योऽन्यन च तत्कषत्र नैति तत्का-
न्तिकक्षयेति वचनाच्न्निरासपूवकं संपातादिदादरमेषादिरारिसंकरान्तयः संक्रान्तिपुण्यका-
छोक्त्यनन्तरं कथं नह्मसिद्धान्त उक्ताः। तेषां भवम्मते मेषरादि्ाभावात्‌ । नहि
राशिप्रारम्भप्रवेशातिरिक्ता संक्रान्तिः, सर्वदा तच्वापत्तेरिति चेन्न । यथां मन्वोच्वशीधोस्च-
पातग्रहाणामम्यराक्िस्थितव्वेऽपि तदुत्पक्नमन्द्फलरीधफलटगतिफटधनर्णतादिज्ञानाय
केन्द्रादो मेषतुराककेमकरादिरारिसंन्ञा स्यसिद्धान्तादुक्ता । तथा संपातादिद्रादराविः
भागानां कऋान्तिदिगदिज्ञानाय मेषादिराशिसेश्नायां बाधकाभावात्‌ । हमैऽयादिषद्धा-
धान्मेषाया हि प्रकीर्तिताः । वस्तवचेन मेषाद्या ग्रहमेञ्यादिकं नहीति बह्मसिदा-
न्तोकतेश्च । अत एव महापूपक्षवचचनानि संगच्छन्ते । न वेवे तद्वाश्िंसंकान्त्य-
ङ्गोकारः । कथमन्यथा केन्द्रादिसंबन्धनानकसंकान्त्यडगीकारापत्तेरिति वाच्यम्‌ ।
संस्कृतायनभागाकैसंक्रान्तिस्त्वयनं किर । प्ानदानादिषु श्रेष्ठं पध्यमस्थानसेक्रमः ।
संक्ान्तेः पुरतो भानुर्मक्त्या यार्वाद्धरंशकैः । रवेरयनसंकान्तिः प्राग््तदरािसंक-
भात्‌ । यावद्धिरशैः परतः संकरान्तेर्भातभक्तितः । भानोश्यनसंक्रान्तिः प्राग्वा तत्रा
शिसंकमात्‌ । अरकनिम्बभराजित्यं भचक्रं चरतेऽयनात्‌ 1 अतः स्यदेतद्यनभ-
` ध््वनीग्वोश्वर्तनेति सोमनमारदकश्यपवसिष्टवचनेस्तत्सक्रन्तिरयनसकान्तित्वेनाद्गीकारात्‌ !
म केवठसंक्रान्तितत्वेन । अत एष सुयो मेषायने प्रोयन्संश्रञ्चदशुत्तरम्‌ । पुरयत्पागहर्मध्यं
देवानाम॒त्तमैश्चिमिः । याम्यायनायेच्िगरहैरहःपश्चार्धमेव सः । तथा तुलायैर्दत्यानामपि
्नीस्यायनादिमिः । सुरासुराणामन्योन्यमहोरात्रं विपय॑यादिति बहमसिद्धन्तोक्तं युक्तम्‌ ।

गोकवन्धाधिकारः १९४ |

म ° दी9-यावद्धिरशेरयनच्युतिः स्यात्द्धोग्यकाठेन दिवाकरस्य । श्युतिर्वद्ि्णषद्‌-
दिक्ानां रहस्यतेतन्मुनिभिः प्रदिष्टमिति श्रीपतिभटोकतेश्च । न च संक्रान्तिनिरास इति
काच्यम्‌ । न हि निन्दा निन्दितुं प्रवृत्ताऽ्पितु विधेय स्तोतुम्‌ › इति न्याया ।
तस्य -पुष्करजलेरमिषरेच[ने [नेत्या दिवद्यनसंकान्तिप्राशस्त्ययोतनात्‌ । स्नानदानजपश्राद्-
तहोमादिकममिः । सुङ्ृतं चलकरान्तावक्षयै॑पुरुषोऽ्ते । दिनरतरिप्रमाणानं
निर्णयश्चरसंकमात्‌ । ततः सकटकर्माणि प्ण्योऽतश्चलसंकम इत्यक्तेः । अथ संका-
न्ततिग्नांडोः संक्रमो यः स संक्रमः । अजागलस्तन इव रारिसंक्राम्तिरुष्यते ।
पुण्यदा `राशिसंकान्तिः केचिदाहर्मनीषिणः । एतन्मम मतं न स्यान्न सरता
न्तिकक्षय हति वृद्धवसिष्ठवचनाद्भवद्मिमतर्सकान्तिनिससानिरास एवास्तु । रषवा-
चन शचकैवायनसंकान्तिः संकान्तिरस्तवतिरिक्तसद्धावे वचनाभावादिति चेन्न । अय
मारः संस्ृताकान्पुख्यसंक्रान्तिरुच्यते । अमुख्य रारिसंक्रान्तिस्तुस्यः कालविधिस्तयोरि.
त्युक्ते: । चलांरासंस्छृताकस्य मूर्ता संक्णान्तिरुच्यते । अमूर्त रारिसंक्रान्तिस्तुल्यः ,काठ-
विधिस्तयोरिति रोमशसिद्धान्तोक्तैः संक्रान्तिषु यथा काटस्तदीयेऽप्यवने तथेति जाबा-
स्युक्तेश्वातिरिक्ररादिसंकान्तिसिद्धेः । किंच संक्रान्तिनिरासस्याऽऽ्षोक्त्येव संकान्तेरा.
षक्ततवं सुतरां सुप्रसिद्धं च। कथमन्यथाप्रसक्तनिषेधः संगच्छत इति। अपिच ।
अह्ममते एकैव संक्रान्तिस्तहिं संक्रान्तिपुण्यकालोवत्यनन्तरं चलंकान्ततिग्मांश्ो- `
सत्यिक्तस्यानुपपत्तिः । तन्मते संकरान्तेस्तद्रूपत्वैनेैव सिद्धेरिति । केचिन्न बलसं-
स्कुततिगमाशोः संक्रमो यः स संक्रमः । न किंत्वन्य एवायनसक्रम इत्यर्थः । यत-
स्तस्मेनं तत्कान्तिकक्चषया, अन्यत्र नेति । अयमभमिप्रायः-अयनांशेः कान्तिमण्ड
छेन सह चकितः सरारिः कान्तिमण्डले पुवस्था्नं त्यक्त्वान्यत्र न गच्छती.
त्याहुः । ननु मेषतुलायनसूर्यस्य विषुवं विषुवदुवृत्तसंबन्धादुज्यते । चन्द्रादिग्रहाणां
त॒ पराताथिकरेोक्तगोरसंधावेव तेषामयनस्थानेऽयननिवृच्यारम्भो न रितु पाताकिका-
रोक्तायनसंधाविति त॒लामेषायने यान्ति ग्रहा यद्विषुवं॑ च तदिति शाकस्योक्तं साधा-
रणं कथं संगतम्‌ । रशरान्तस्तित्वेन ग्रहाणां तदा विषुवदवसंबन्धाभावादृग्रहसमरा-
त्रिदिवत्वाभावाच्चेति चेन्न । इाराभावविषयत्वादित्यरमप्रसक्त विश्वारपट्ठवितेन ॥ १९ ॥

इद नीं विक्षेपपातनाह-

एवं कान्तिकिमण्डलसंपाताः क्षेपपाताः स्युः |

चन्द्रादीनां व्यस्ताः क्षेपानयने तु ते योन्याः ॥ २०॥

मन्द्स्फुटो द्राङ्प्रतिपण्डटे हि गहो भ्रमत्यत्न च तस्य पातः। `

पातेन यक्तादृगणितागतेन मन्दस्फुटात्सेचरतः दारोऽस्मात्‌ ॥२१।

२२८ गौलाष्यये-

४,

पातेऽयतवा रीधफठ विलोम त्वा स्फुटात्तेन युताच्छरोऽतः। `
चन्द्रस्य कक्षावलये हि पातः स्फुटाद्िधोभ॑ध्यमपातयुक्तात्‌ ॥२२॥
वथा करान्तिवृत्तविमण्डटयोः सपाः क्षेपपातः। ते ग्रहे परक्षिप्य कषिपः साध्यः।
एतदुक्तं भवति ! कान्तिपावः पसिद्धः । यथाते प्रहे परक्षिप्य कानिः साध्यत `
एवं विक्षिपपातं ग्रह प्रक्षिप्य क्षेपः साध्य इत्यथः | अथ विक्षिपपातो मन्दस्फुर
थत्‌ प्रक्षिप्यते ततकारणमाह~--मन्दस्फुट इति । यतः रीधप्रविमण्डले मन्द्‌ -
एफुटगत्णा म्रहो भ्रमति । तवे च वृत्ते पादीऽती मणितागतं पातं मन्दस्फुटे
परक्षिप्य क्षेपः साध्यते । रेषे स्पष्टम्‌ ॥२०॥२१।२२॥
भन्ठी०~ अथोपोदवातरसंगत्या शरपातस्वरूपमुपगीत्याऽऽह--णवामिति । `
| एवमुक्तरीत्या । यथा विंषुवत्कान्तिव्रचसंपावस्तयथेत्यथः । ऊान्तिवृत्तविक्षेपवत्तयोः
संपाताश्न्दरादीनां अ्रहाणां क्षेपपाताः । क्षेपव॒त्तस्य कऋरान्तिवुतते संपात इत्यस्य
मध्याक्षरलोपात्‌ क्षपपाताः क्षिपा्थं पाता इति वा व्यस्ताः पश्चिमगतयो
भवन्ति ` । वरान्तिररवसं स्वपश्चिमगत्याङन्वहं चहतीति भावः । तत्मोजनमाहः
| ्षपानयने इति । सारसाधननिपित्तमर्‌ । त॒कारस्तदन्यनिरासार्थकेवकारपरः । ते
शरपाताः । चन्द्रद्वीनां योज्याः ¦ तथा च विकषेपषृत्ते संचरतां ग्रहाणां कानि-
व्॒चपरदेक्ेन यथ्याम्योत्तरमन्तरं स॒ शरः । क्रान्तिवुसाच्छरः क्षेपतुत्त वधिस्तिर्यगित्य-
` क्तत्वात्‌ । तस्य कशन्तव॒ससंपाताभ्यामारम्भाततत्यातस्थानाववितः शरसाधनोपजी-
व्यम्रहमभोगार्थं मरेषायवधिसिद्धगरहभोगविपरीतपातभोगो योज्य इति भवः ॥ २० ॥

ननुक्तगारु्यत्या यथा करा्तपातक्तस्करतात्स्पग्रहत्कवराीम्तसाधन तथा पात षी
युक्तस्पषटगरहाच्छरसाधनमपि युक्तिसिद्धम्‌ । तत्कथं छायाधिकारे मन्दस्फुटात्सेचरतः
स्वपातयुक्तादित्यक्तं संगच्छत इत्यतस्तदुत्तरमुपजातिकयाऽऽह-- मन्द्स्फट इति ।
ग्रहों मन्दुस्फुटात्को वस्तुभूतः । द्राव्रतिमण्ड्के हि यतो अमति संच-
रत्यतस्तस्य अहस्य प्रातिः । शछराभावस्थानत्वेन ज्ञातं मन्दस्प्टस्थानं दिनान्तरस-
मन्थि । अत्र शीध्परतिवृत्ते भव्ति । चकार पएवार्थे । तेन कक्षावृतते वस्त
पतगरह्रमणाभावत्तदात्मकङराभावस्थानस्यापि कश्वृततेऽभाव इत्यर्थः । एतेन मन्द्‌-
प्रतिव॒त्तेऽनपातानीतपातोऽपि तव्राऽऽस्तामिति निरस्तम्‌ । भोमदीनां मन्द्प्रतिविस्या-
वास्तत्रत्वेन कल्पना । नहि तद्‌ाऽऽकाष्टो भोपाद्यस्तन्छतस्तंथ। संचरन्तीति दनाप्यङ्ी
` करियते । शीघ्रफरानुपलम्भापत्तेः । अच चेत्यस्य कर्णव्यासार्धेनोत्पन्नरक्षाशरघ्र्तयो
` संपति पात इत्यर्थोऽवधेधः । अस्मात्कारणादृगणितागतेनाहगणानुपातेन मध्यग्रहव.

०. "४ , १ \ ॥ 2

गौलवन्धाधिकारः। ९

भ०दी०-त्पातमगणेभ्य आनीतेनेतयर्ः। पातेन भगणत्यागद्रा्यायात्सकपातभोगेन युक्ता-
न्मन्दस्फराद्रहाच्छरश्छायाधिकरे मन्दस्फटत्िचरत इत्यनेन सृचितं द्ितीयश्छोकेन
युक्तियक्तः साधित इत्यर्थः ॥ २१ र

नन॒समकट्ग्रहपातसमागमाद्भजगणोऽथ निजेषु कङाहतः । निजचलश्रवणेन
त्तो भवेद्यनमण्डतः स्फुटसायक इति श्रीपतिना स्प्टग्रहाच्छरसाधनं कथमुक्त-
` मित्यतस्तद्कचतरे चन्द्रस्य विरोषं चोपजातिकयाऽऽह-- पात इति ¦

अतः शीध्रप्रतिवतते गणितागतसद्धावकल्पनेन रारसाधनस्य सपातमन्दस्फुटम्र-
हादुक्तेरिति हतोः पति शीघ्रफठं स्वगरहसंबन्धि नतु पातादानीतम्‌ । वषिोभं अहे
चेद्धनं तदापति कणं वेद्धनमित्य्थः ॥ कत्वा संस्रुत्य । तेन ताश्ञेन` पतिन
स्फुसत्फरदयसंस्छृतपध्यग्रहाङुक्तादुक्तरत्या श्रः. । अथवा प्रकान्तरेण पूरवतुल्य
एवं भवति । तथा च शीघफठं व्यस्तं ग्रहे रस्तं चेन्मन्द्स्पष्टस्त्र पातो
योज्य इति पात एव शीध्रं फट व्यस्तं क्रुला ` तद्यतः स्पषटग्रहः तः 1
उभयथाऽविङेषात्सपातमन्द्स्पष्टः सिद्धो भवत्यतः ` एपष्टपाताद्स्मात्स्पष्टमहयताच्छरः
श्रीपतिना सम्यगुक्तः । अत एव स्पष्टपातज्ञानार्थ मद्द्फलमपान्त्ये तत्पतीपं विद्ध्याच्छ-
रिसुतपत दष््यमन्ध्यं परेषाम्‌ । स्फुटतरनिजपातात्क्षपसिद्धिर्हाणापिति तदम स्प्टमक्तम्‌।
अच्र वक्ष्यमाणानयोधेन प्रतीपमित्यस्य रेष्म्यमन्त्यं परेषामित्यत्र समन्वयः । न मदु
फटमुपान्त्यमित्थतरेति ध्येयमिति भावः । नन्वेवं चन्द्रस्य द्वाकूप्रतिवत्ताभावान्मन्द्प्र
ति वृत्तेऽधिष्ठानकतल्पना तच च. मध्यग्रहभोगसद्धावाद्वणितागतपातयुतमध्यमन्न्द्राच्छर-
साधनमथवा व्यस्तमन्दसंस्छतपातेन य॒क्तात्स्पष्टचन्द्रात्तत्साधनमुपपन्नम्‌ । कथं गणि- `
तागतपातयक्तरपषटचन्द्रा ्त्साधनमक्तम्‌ । न च तच र्फुटचन्द्रानक्तेः केवरचन्द्रप-
देन मध्य एवति वाच्यम्‌ । केवरुचन्द्रपदरेन स्पष्ठस्येवोपस्थितेरित्यत आह-चन्द्रस्येति ।
हि यतः । चन्द्रस्य पातः कक्षावलये चिज्योत्यन्नकक्षाररवरत्ताधः संपातेन प्रपिवुत्तस-
बद्धकर्णव्यासार्धकक्षा्रवृत्तस्षपति ! अतः कारणान्मध्यमपातय॒क्तान्मध्यग्रहवदागता-
हग॑णरूपातसिद्धचन्द्रपातयक्तत्स्प्टदन्द्राच्छरः फटबलकत्पनात्‌ । अन्यथा मन्दक-
णानुपातेकयापत्तः । अत एव भामादीनां भगो एव गणितागतपातकल्पनमपि निर
स्तम्‌ । एतत्सविस्तरं गरहच्छायाधिकरे रारसाधनवासनायां सम्यङ्‌ प्रपञ्चितम्‌ ॥ २२ ॥

इदानीं ्दाकयीोर्विगेषमाह-

ये चाज पातमगणाः पठिता ज्ञमग्वोस्ते रीघ्केन््रभगणेरधिका यतःस्यः।
स्वल्पाः सुखाथगरदिताश्चल्के दरय॒क्तो पातौ तयोः पठितचक्रमवौ विधेयौ

३६१ ` ` गोलाध्यायै-

न्ट

चलादििशोध्यः किल केन्द्रिय केन्द्रे पति दचरस्पु योभ्यः ।
अतश्चलात्पातय॒तान्ञभग्बोः सुधीभिरायेः इारसिषदरक्ता ॥२४॥
स्फूटोनङीप्रोच्चयुतो स्फुटौ तयोः पातो भगो स्फुट एव परतः

नन्‌ ज्ञयोः शीघोच्दपातयुविं केन्द्रं छवा यो विक्षिप आनीतः स

ीभोश्वस्थान एव भवितुमहति न ्रहस्थाने । यतो ग्रहो ऽन्यत्र वतैते । भव

इदमनुपपलमिव पतिमावि । तथा च ब्रहमसिद्धान्तमाध्ये ज्ञदकयोः रीधोष्व-

स्थाने यावान्‌ विक्षपस्तावानेव य्त्स्थस्यापि प्रहस्य मवति । अोपरन्षिरष
शासना नाम्यतू कारणं वक्तुं शक्यत इति ` चतुरवदनाप्यनध्यवक्तायात् छतः |

पत्यम्‌ । अ्राच्यते । येऽत्र ज्ञदकयाः पातभगणाः प्रहितास्तं प्रकेष्दभगणे

यैता: सन्तस्तदद्धगणा मवन्ति । वथा च माधदीये सिदान्तचहामणो परठिवाः ।

अतोऽखभगणभवः एतः स्वशीत्रकेन्देण यतः कार्यः । शी्ोच्ादअ्रहे शोधिते
च्मीभ्रके द्रम्‌ | तस्मन्‌ संपाते क्षपकन्द्रकरणाथ प्रहः क्ष्यः | अतस्तुत्यद्रोष्य-

क्षेष्योर्नाशे छ्वे रीधोच्चपातयोग एवावदिष्यत इव्यपपनम्‌ ।

किच मन्द्स्फुटोनं रीघोचं परतिमण्डटे चटकेन्द्रम्‌ । तत्‌ पातै क्षेप्तुं युज्यते ।

एवं छेते सति विक्षपकेन्द्रं मन्दूफटनान्तरितं स्यात्‌ । महच्छायाधिकरि सितवङ्गषा-

तौ स्फुटो स्तश्वतस्केन्दरयक्तावित्यत मन्दस्फुटोनं रीथोचं शीघकेनदरं पति किपरम्‌ ।
अतसत्र मन्दूफटान्तरमङ्गोरतमित्यथः । इतरर्कन्दस्यानुपपततेः । अतो मन्दफठं

प्ातिऽभ्यस्तं देयम्‌ । यतोऽनुपातसिद्धं चरकेन्दं मध्यग्रहोनशीधोच्चतुस्यं भवति ।
यत्त मगोरे कान्तिवृत्तं तत्‌ कक्षावृत्तम्‌ । तच यद्विमण्डं तत्र स्फुटम्रहः ।

तत्व्कृटपत्तयागा हह वकक्षपकेन्व्रम्‌ । अतः स्फुटपातस्थनं स्पत रता ततः

` ल्लिभेऽन्तरे स्फृटीरूतैः परमविक्षेपः पराणवदुत्तरे दक्षिणे च विन्यस्यम्‌ । तथा

न्यस्ते विमण्डठे स्फुटगरहस्थने विक्षेपः स्फुटविकषेपेण गणितागतेन तुल्यो

\।

टये नान्ययेत्यथः ॥२३।२४॥

मनवी०-भथ प्रसङ्गास्सितज्ञपातो स्फुटो स्तश्वलकेन्द्युक्ता वित्यचोपपाशे वसन्ततिल-

कयाऽऽह--ये शेति ।

` ब्ुवश्ुकयोः पातभगणाः । अनर मन्थे मध्यमाधिकरे भगणाध्याये गजा-
िभर्त्यादिना कुदिशर ५२१ भिनन्द्नाप ८९३ इति भे यत्संल्यामिताः
पठिता निबद्धाश्चकरातसूरयसिद्धान्तादियन्थोक्तास्ते भगणाः शीघ्रकेन्द्रभगणेरबधडकयोये

कजरः केन्द्रभगणा भवन्ति ताभ्यां कमेण धका याजत्ताः सन्ती गस्तवाः प्रतः

गोलबन्धाधिकारः | _ २६
भ ° दी०-भगणा यतो यस्मात्कारणाद्धवन्त्यतः कारणात्पठितभगणोवयन्नौ तत्ातौ कमेण
तयोबधड्ुकयोश्चलकेन्द्राभ्यां मध्यमसूर्योनतच्छीग्ोचरूपाभ्यां युक्तौ विधेयो काये
वास्तवपाठन्ञानाथम्‌ । नन्वेवं ताहङभगणा एव पै कथं नोक्ता इत्यत आह-
स्ल्पा इतिं । सुखाथं गणितसोकर्यार्थम्‌ । स्वल्पा वास्तवभगणेकदेदखण्डरूपः
उदिता उक्ताः ॥ २३ ॥
नन्वेवं स्फुटमः ध्यात्स्रपात य॒क्ताज्जष्काकयाः शीध्रादिति बह्यगपिन बुधक्चक्रयो
शरसाधनं शीध्रोच्चयपातयोगात्छथमृक्तम्‌ । नहि शीघ्रोय्वसाधितः रशरस्तयोः संभ
वति । अन्यथा भोमगुरुरानीनामपि मध्यमसूरयीच्छरसाधनापततेरित्यतस्तत्समाधानमुपः
जातिकयाऽऽह-चद्छादिति । किक निश्चयेन । चठाच्छीघ्ोच्ाक्केन्द्रसिदध्ये मध्यमग्रहः
रोध्यः सषातै । पस्तिभगणोत्पन्नपातयुक्ते ऊैम्द्रे यचो मन्दस्पष्ठो योज्यः । अत इति
पर्यवसितात्‌ । आब्र गु्तायेः सुीभिश्चतुरर्छघवाच्चलच्छ्रीधोच्चात्पातयुताद्‌ बुघशुक्रयोः
इारसिद्धिरुका । मध्यग्रहयोः शोध्यक्षेष्यत्वेन त्ाशञादुचगणितपातयोगे मन्द्फटं
यथागते संस्कार्यम्‌ । मन्द्स्पष्टे अहे मध्यग्रहान्मन्दफरसंस्कारस्याधिकत्वात्‌ । नहि
भोमरुरुशनीनामवास्तवाः पातभगणाः परिता; । बास्तवास्तु शीप्रकेन्द्रभगणाधिकाः ।
येन तेषामपि शरसाधनं शीधोचादियुवतम्‌ । तथाऽऽनयनानुक्तेस्तत्कस्पनासंभवात्‌ ,
अत एव सूर्यसिद्धान्ते पातस्य दादशषरशिशुद्धविनाङ्धकाराद्रमहवच्छीध्रफटं पाति कृत्वा
दनाः स्पष्टा भोमगुरुश्ययनः शसाधनार्थं कताः । बुधञ्चक्रयोः पाते व्यस्तं मन्द्‌,
फलं द्त्वा तदूनं तच्छी्रोय्चं शारसाधनार्थं क्रृतम्‌ । तदक्यं॑तत्कृजाकिंगरु
पातानां प्रहवच्छीघरजं फठम्‌ । वाम॑वृतीयकं पादं बुधभागवयोः फटम्‌ं । स्वपातो-
नादृगरहाज्जीध शीद्रभगव्राद्धजसोमययोः विक्षेपघ्रान्त्यकर्णाप्ता किकषेपाच्चिज्यया विधोरिति।
एतेन शुधसितपते व्यस्तं मन्दफटमुपान्त्यं राध्रिफटम्‌ । शेषाणां स्फुटपाताि
क्षपा मध्यमाग्भानादिति ब्रह्मगपोक्तार्याव्याल्याने चतुर्वेदाचार्यव्यस्तपद्स्योभयत्रान्धयः
छतः । मन्द्र्फरफदव्यरवरफुरदीष्ादर्धङक योरथवेति तदुक्तेः । व्यस्तमढुफटचरच
सयपातेवयाउज्ञसितयोः । परषां त व्यरताश्चुफट्व्यामग्पातक्यास्चन्द्रपातयोगास्ेति
लध्वार्यभडक्तेश्च । क तिञ्चतगुरसूय॑सूनुपाताः सचटपफलोनयुता यथात एष । शरि
सतसितयेोस्तु बातमागाः स्वेमूदरफरेन च संता: स्फुटाः स्युरिति यथास्थितः
मन्दपफटसंरकारस्तदनर 2 सहनाक्तः । अपरथा दछतमम्दफलाच्चलछार्दिति श्रीपत्य॒क्तं अ
[निरर्तम्‌ । ये चान्न पातमग्णा इध्यादिना शाश्रकेन्द्रभग्णा जनितज्ञीघकेन्द्ररूपं
पअध्यग्रहनदीवरोरवरूपकेन्द्रसय पतै वारतवमध्यपातत्वावगमाथ योजनाकङ्खः त्व

२६२ भोलाध्याये-

म ° टी-पातस्य च शरसाधनार्थं मन्दुस्पष्टग्रहे योजनावदयकत्वाच्च यथास्थितमन्दुफरसं-
स्कारस्य शीधोच्चे पठितिपातभगणोत्पन्नपति बोपपन्नतात्‌ । नहि मन्दस्यषटग्रहोनसीष्यै- `
वरूपकेन्द्रवास्तवपातार्थं पातस्यक्षेपः । स च क्रसाधनार्थं मध्यमगरहे क्षिप्य इति यन
व्यस्तमन्दफलसंस्करणं पते शीघ्रे घो पपन्चम्‌ । तषृश््षपयोरभानामावात्‌ ।
न च चुध्ुक्योः पातस्पष्टत्वं व्यस्तमन्दुफरसंस्कारणान्येषां तु राघ्रफटंन्यस्तस-
स्कारेणेति वाच्यम्‌ । मानाभावात्‌ । टाघवादूनुगमेन तयोरपि व्यस्तश्चीघ्रफटसं
स्कारेण स्पष्ठत्वस्य॒य॒क्तत्वासतिपादितव्यास्च । अन्यथा र्पग्रहे योजनान्पध्यमर-
हयोनाराढुमयफलयथास्थितसंस्करे = मन्दफटयोरपि नाङ्ादुच्चे पते वा शध्रफः
रुप्य ग्रहवत्संस्कायापत्तः । एतेन ब्रह्मग्तसिद्धान्तमाप्ये चर्वद्‌ाचारय्धडक्रयोः
हीश्रोस्चपाता[ भ्यां ] यतं केन्द्र छ्त्वा विक्षेप आनीतः । स शी्रोच्च
स्थान एव भवितमर्हति न ग्रहस्थाने । यलतोऽम्यन्र ग्रहो वतते । अत इदमनुमपः
नमेव प्रतिभातीत्याशङ्कायामुचरं सेष्धोक्योः रीध्रोच्चस्थाने यावान्वक्षेपस्तावानेव
यत्रतनरस्थस्यापि गहस्यः भवत्यचोप्रटन्धिरेव वासना । ना्यत्कारणं वक्तं शक्य
मित्यक्तं निरस्तम्‌ । अतोऽल्पभगणतः पातसवरीधकेन्दरेण संयुतः कार्य इति भार्ध-
पी( गवी )यच्डायामप्यवत्या तद्वपपत्तेव्यथत्वात्‌ । करण कतहटे मन्दाभ्यां बुधङ्क्रयेरित्य-
नवुधङ्ाक्रपाता व्यस्तमन्दफटसेरक्ताविति नाथः । ङित य्थागतमन्द्फटसस्छरतो

ध्यस्तस्य चच्टफलिदेषणलोक्तेरत्यवधयम्‌ । एवमाचार्यक्रुतभाष्ये भगणोपपत्तौ बुध-
डाक्रयोस्तु तदा मन्दफटव्यस्तसंस्छते , यावच्छीघोय्वचन्द्रुद्ध ताबान्पातो ज्ञय
इत्य मन्द्फम्यस्तसंस्र तमित्यस्य चक्राङ्द्धापित्यत्रान्वयो न श्जीधोचमित्यत्र ।
तेन चक्रद्द्धशीघ्रोस्चं मन्द्फटव्यस्तसं्छतमित्यर्थोऽवपेयः । मख्क्तभामाष्ये मन्द्‌-
स्फुटोनं रीध्रोच्चप्रतिमण््छे च केन्द्रं तत्पति ` क्षिप्तं यज्यत्नेऽतो मन्दुफठं पातत
व्यस्तमित्यक्तं परवमन्थावलोकनाभ्यासत्‌ि । यदा मन्दमन्दुफटसंस्छरतो ग्रहः स्फटो
यस्येति बहूर्वीहिणा मन्द्स्फुरपदेन मध्यग्रहनाशादवदिष्टं॒मन्दफठं यथागतं पति
संस्कतं भवतोति मन्दंफठं पतेऽव्यस्तं यथागतमित्यर्थः । अनव्यस्तमिष्यक्तिष्ब
बरह्मगपरोक्त विपरीवतच्संस्कारस्यासंगतत्वस॒चनायेति । अन्यथा स्वोक्तविरोधप्रसद्धः ॥२५॥

इदानीं यहगोटे विरेषमाह--

रहस्य गोटे कथितापमण्डलं प्रकल्प्य कक्षावदछयं यथोदित ॥२५॥
निषध्य रीघप्रतिवृत्तमस्मिन षिमण्डटं तत्‌ पठितः शरान
मध्योऽज पातो य॒सदां ज्ञभग्वोः स्वरीघ्रकेन्द्रेण यतस्तु देयः ॥२६॥ `
भगोर एव तावद्थहगोडः कस्प्यः। दन स्कुट एव पतिः । अथ यदि तदन्त
हगोरोऽन्यो निबध्यते पदा वन यथोक्तं विपुवदूवृत्तं कन्तिवृत्तं च बद्ध्वा हतु

गाटठबन्धाषकरः | २६६

ऋन्तिवृत्तं कक्षामण्डटं प्रकेरप्य तन च्छे धकोक्तविधिना सीधपतिमण्डदं बद्ध्वा
तथ परतिपण्डले गणितागतं पातं मेषदिर्विरोमं गमयिता तत्र चिह्ं कायम्‌ |

अथ तिग्याव्यासाधमेवान्यद्‌वृत्तं रारयङ्कः विमण्डटाद्यं छता तत्रापि मेषा- |
दष्यस्तं पराता चह छ्तवा प्रतिमण्डलविमण्डल्याः पताचहन प्रथमं संपातं
त्तो माधौन्तरे दितीयं च संपातं छतवा पातादुग्रतः पृष्ठतश्च मिमेऽन्तरे प्रम
~ विक्ेपांशेः पतेः प्रतिवृततादुचरे दक्षिणे च विमण्डटं विन्यस्यम्‌ । तने मन्द्‌
स्फुटगत्या प्रारमाधिको ग्रहो भ्रमति । अतौ मेषदिरनुोमं मन्द्फुटो विमण्डठे
देयः | स तत्रस्थः प्रतिपण्डटाद्यावताञ्तरण विष्षिप्तस्तावांरततपदेशे विक्षेपः |
यपो वृत्तसंपातरथे ग्रहे विक्षेपाभावः। विभेऽन्तरे प्रमो विक्षेपः । मध्येऽनुपातिम ।
अतो वृत्तसंपातम्रहयोरम्तरं ज्ञेयम्‌ । पदन्तरं ग्रहयो रते भवति । पातस्य
विरोमगतवात्‌ । स योगः शरार्थं केन्द्रम्‌ । यदि तरज्यातुह्यया केन्दृन्यया
परमः शारस्तदाऽमीष्टयाऽनया क इति । फरं प्रतिमण्डट्{विमण्डदमोसितर्यगन्तरं
स्थात्‌ । विमण्डरस्थग्रहाद्यदूममध्यगं सत्रं तेद्भूगरहन्तरम्‌ । सच रीधकृणः। `
याद भूमध्यात्‌ केणाम्म एत्तावान्‌ विक्षेपर्तदा चिज्यागभ्रे कियानिति द्वितीयं
मरारिकम्‌ । आद्ये चन्या हरो द्वितीये गृणस्तयोनाशे कते केन्वुज्यायाः
परमश्रगुणायाः कण। हरः । फर कक्षावृत्तसूवसास्तय॑मन्तरन्‌ । स स्फुटः चरः
॥ २५॥ २६ ॥ [र
मश्ठी°~ भथ बुषडक्यो; शीधकन्रैय॒तगणितागत्तपातस्य मश्थनपातत्वशिद्धेस्तस्थ
मन्दस्य्ग्रह्योजनयेोग्यत्वं तहिं स्पषट्रहयोजनयोग्यस्पष्टपातस्य स्वरूपं क तिद.
प्यतरत्टत्तरं स्फुटमध्यपातयोगेषि ददनं च पयोपजातिकाभ्यां प्रतिपादयति-स्कुटेति ।
तयोशुघश्ुक्रयोः । पतो पठितमगणोत्पन्ीं । र्फुटोनरीयो्वयुतो । रकुटशब्देन
श्ष्टो बुधञक्रं ताभ्यामूने स्वशीप्रोस्बे यथागततन्मन्दफहरसंस्छरेते । ताभ्यां
करमेण युतो स्फुट पातो भवतः । मध्यमद्ीभ्केन्द्रयुतगणितापातरूपमध्यमपातस्यं
= धयस्तक्तीषफरसरङृतस्य स्पषठतोक्तस्तस्यात्र सिद्धत्वात्‌ । तथा हि-शाजोश्े यथा-
गत्तबन्दफठसंस्कारात्स्यटरहेणानिते फरद्रयन्यस्तसंरकारेण मन्दुफठपस्काराभाबारद्यां ।
` भध्यमदीवरेरद्रं स्यस्तकाधफटससदरतं फटितमत्र गणितागतपातयोजने मध्यमपातः
छ्षीत्रकरध्यरतसस्टृतः प्फटपातः सिद्धो भवतीति । अत एष शौघ्रोच्चं के बरं न ग्राह्यम्‌ |
मध्यपपाह्रय व्यर्ट्फटद्रयरशद्तस्य \फटतवापत्तेः । मन्देरफुटरूपरकुटोनकेवल-
्रो्वरहणे मध्मपातरय मदुफरव्यस्तररङतस्य रफुटत्वापततेः । नेष्टापत्रुक्तकिरोधात्‌ |
ह

2६४ गोलखाध्याये- [व |

मण्टी6--न ह्यत्र यथागतमस्दफल्व्यस्तक्नीश्रफटसस्छृतशाघाच ग्राह्यम्‌ । यन मर्ध
सपष्टमर्हो यक्तः । कल्पनागारात्‌ । स्फुटसभोस्चयोलाक्षणिकत्वापत्तश्च । एतेन
यथागतमन्दपफटसंरङ्तयीप्रो ग्रहणं परास्तम्‌ । मध्यमर्फुटपातयोरभेदात्‌ । अथ
हाधदातफुटपदेन केवलनीघ्रफटसंस्कृतमध्यमहः । शीघोच्चं केवठम्‌ । तेन सुह
काथनिर्वाह शति चन्न । स्फुटप्देन केवटशीधफटसेस्करतमध्यग्रहंस्यानुपस्थितेः ।
` इष्टापर्वत्यरे विस्तेरण । अथ निरसक्तगोके स्फुटपातस्थानं दर्शयति । भगो
वातः करक्रान्तिवत्तयोः सेपातः रफुटपातः । एवकारात्त्र मथ्यमपातत्वामावः ।
` तत्स॑पातस्य स्फटविक्षपस्थानाडकनेन तत्स्थानये्विरोचेतत्वात्‌ । यथा प्रतिवृ्तस्य-
भस्तभतो मन्दस्यष्टः कक्षावरये यत्पदेशावच्छेदेन हगगोचरस्तत्र॒कक्षाप्रदेसो स्पष्टः
कक्ाधृत्तस्य ऋन्तिवरृत्तानुकारत्वात्‌ । यथा तत्समतदाकाशगोरस्थश्टरवृत्तरं पातस्तच्कक्षा-
युक्ततरस्तत्‌फुटपातसज्ञः । त्न गे वस्तुभूतग्रहविम्बनियतसंबन्धात । शराभावे
्हिम्बस्य॒तत्समसूत्रेण ॒दर्धीनाद्धेति । अथ मध्यमपातस्थलदर्श॒नार्थं॑वुत्त-
विरेषम[न्त्य [स्थानमाह । निरुकप्रकारेण संकरान्तिवृत्तमगोरतन्निवन्धनं तन्निबोध्यम्‌ ।

[न

तत्कक्षावल्यं प्रकत्प्यम्‌ । क न्तितचानुकारत्वाद्द्महकक्षाव॒चचानुकत्पत्वाच्च । यथोदितं

। 9 भवनय

९

देयकाक्तप्रकारण निष्पन्न । इघ्रप्रतितृर। निबध्य । जस्मिन्‌-रीघप्रतिवते तत्प-
भ्निस्तस्य ग्रहस्य च्छायाधेकारोक्तैः शरशतैः षटिभक्त नरुक्तशारकलामितेसित्यर्थः । बिम-
ण्डं निवध्यम्‌ । अनर विमण्डे । तत्संपाते ग्रहाणां मध्यपातों गणितागतः ।
अयं ` भावः । ` भगोरस्यक्रान्तिवतते प्रतिवृ्निबन्धने मषहगतिर्भचक्रुर्ध्वमिति प्रती-
। तिस्तदवारणा्थ गहगो क्रान्तिवत्तानसतं कक्षावत्तं निबध्यभ । तव्राक्तदुराऽपक्ष-
त्तेमपि । तयोः संपातः स्फटपातः । अथ तन्न अरहविम्बधरमर्णीभावाचद्धगणभोग-
कालगिधिटहृतिदरनानुरोधेनातान्दियहागिुनिभि मृगम दुच्चप्देशाभिमुसान्त्यफलज्यान्तर
` स्थितकन्् आकरगोदश्वलः कल्पितः । तत्र क्ावृत्ततुल्यं प्रतिधृतं पशध्यमुकत-
दिशा । एवं र्रवु्तसंघन्धमपि प्रतिवृत्तम्‌ । तथोः संपाताषपि । अथ प्रतिधक्ष~+
` प्यमहभूमध्यान्तरहप कणन्यासाधकल्पितवः वृ्द्रयं यथापररिधृत्तस्थग्रहाच्नसक्तं तथा
॥ि भूमध्यवामतः ` कक्षाशर्ताकारं नि्ध्यम्‌ । तयो; संपातो मध्थमपातत तयो
, धैरममन्तरं पठित शा तुल्यम्‌ । तश्र ग्रहधोशन्तरं याभ्योत्तरं शरः कर्णगोछ ।
र वधयो तद पवह्तवद्धलात्पातियोरन्तर अरहफटतुल्यमिति प्राद्यपाशचितमेवेति ।

पतिवृततसपाते मथ्यमपातवोक्तौ स्फुटपाताभेदपततेः कक्षारतिद्ृत्तये९ पश्थानादुभि

गोकवन्धाभिकारः। ३६५

भशद्री ०-न्नाद्राहयङ्कनोत्‌ । ननु प्रतिवृ प्रतिवच तुल्यविण्डरं निबन्धनीयम्‌ । कुत संपातः ,
काय इत्यनुक्तेः । मध्यपातस्थाने तत्संपते मध्यमपातस्येवोपपत्या प्रथममसिद्धे- `
धेत्यलम्‌ । ननूक्तरीत्या कर्णव्यासार्धवृचयोः रंपराते बुधञ्चकरयोरहर्गणानुपातसिद्धः `
पातमोगो नं मवत्यन्येषां तु भवतीति कथमेतदरनुगतं नेक्तमत आह--ञभग्बो- `
रिति । ्ुधशुक्रयोर्गणितागतपातस्तवर्थः । स्वस्वमध्यमरीधकेन्द्रेण य॒तः सम्‌ योज्यः ।
परोतत्वेन शैधः । न केवलस्तथा च तत्संपाति - गणितागतपातयक्तमध्यमरधिकेन्त्र-
रूपनरुधश्युकवास्तवमध्यपःतभोगस्यं' दरोनात्सम्यगेवेति भावः । एतेन प्रागुक्तं ऊेद्यकः'
गोलान्तर्गतामित्यक्तं स्पष्टम्‌ 1, प्रथमव्र्च आयत॒तीयचतुर्थचरणा वशस्थस्य द्वितीय

वरणस्स्विनदरज्नाया इतीदं छन्दो न प्रष्रपरयोगविषयं तथाऽपि तदानन्त्यामन दोषः
पातक इति पाठादंशस्थेन्द्रवंदयामिश्रितत्वावुपजातिकपदयं वा | २६ ॥

हदा नीमहारातवृत्तमाह-~ |
ईप्सितक्रान्तितुल्येऽन्तरे सर्वतो नाडिकाख्यादहोराचवृ्ताह्वयम्‌ ।
तञ बद्ध्वा घटीर्नां च षष्टयाऽङ्ग्येद्स्य विष्कम्भखण्डं द्॒जीवा मता ॥

नादीवृत्तादुत्तरतो दक्षिणतो वा सवेत इष्टकरान्तितुल्येऽन्तरं यद्वृत्तं निबभ्यते
तदहोरा्रृत्तम्‌ । तेन वृत्तेन तस्मिन्‌ दिने रविभ्रंमतीत्यथं; । तस्य वृत्तस्य
ग्यासार्घं न्या ॥ २७॥ इदानीमन्यदाह-- |

अथ कल्प्या मेषाद्या अनलोम कान्तिपाताङ्गत्‌ ।
एषां मेषादीनां द्राजवरत्तानि बध्नीयात्‌ ॥ २८ ॥

फ़ान्तिपाताद्कनदारभ्य त्िदाता तिंराता मगिरन्यान्‌ मेषादीन्‌ प्रकल्प्य तदमे-
पुक्तवदृहोरापवृत्तानिं बध्नीयात्‌ । तानि च नादीवृत्तस्योभयतस्ीणि ब्रीणि
भवन्ति । तान्येव कमोत्करमतः सायनांशाकस्य द्वादशराश्ीनाम्‌ ॥ २८ ॥
म०्दी०-अथ युरात्रवुत्तानिबन्धनं ्ग्विण्याऽऽह-दप्सितति। नादिकाख्यादिषुषदूुत्ताह्ुर्रतो
दक्षिणतो वा सवतस्तदरवृत्ताभितस्तहिर्यभाष्टकान्तितुल्येऽन्तरेऽहोराचत्रचाभिषं व॑शशषठाकजम्‌ ।
तच्च निबद्धभगोट । बद्ध्वा । धटीनां षष्याऽट्कयेत्‌ । इदं वृतं नाडिकावुततैक-
्रदेशातकराम्तिवृत्तस्य शरवृत्तस्य वा प्रदेशा यदन्तरेण स्थितौ तदुन्तरेणेव प्रवहानि-
क्षितौ नित्ये अमतः । प्रवहवायोध्रवद्रयाश्रयेण भअमणभ्युपगमात्र्‌ । तद्रभममणमा-
गवित्तस्यान॒कल्पम्‌ । ननु भगेले तुल्यवचानां प्रतिपादनादतः्पूवाक्ततुल्यं नेत्यत
माई-- अस्येति । अहोराच्रवत्तस्य । विष्कम्भखण्डं भ्याता्ै युजीवा `दुज्या मता

६५ ` गौलाध्याये-

भण्दी०-परैरदगीकृतां । तथा च भगोटपरिभिब्र्तानि तुल्यान्येव । भगोरुस्थमध्यपरिधिरूप-
बिषुगदवुत्तादुभयतो .भगीरेऽपचयपरिषिग्रहणे ` तच्चश्यत्वं न स्पषटभृपरिधेवत्‌ । अतस्त-.
द्रयासा$ पुवृत्तम्यासा्भाद्न्यत । एतद्बत्तमर्गेण षठीषक्या तत्पदस्य परिभिम-
णपूर्तेरिदमहोरानधृतचतम्‌ । तेनेव बटीषषयङ्कितं, तद्या सार्घ्‌, तत्संबद्धाज्जा(ज्ज्या)-
करार जञ्मपुववृत्ततुल्यत्वाभाव्मबाऽऽहता ॥ २७ ॥ |
ननु भगे प्रतिपदे करान्तिवत्ते वा क्रान्तितुल्यान्तरस्थानेकःवसंभवात्कस्म
प्ान्तितत्याम्तरयहणेनेदे निवन्धनीयम्‌ । अन्यथा विनिगमनाविरहेण तत्पिपरदेशा-
तुराधन तक्निबन्धने पूवृत्तानामारछादितत्वन तत्संस्थाज्ञानस्यानुत्यत्तरित्यत उपगी-
व्या<घ्ह-- अश्च कटण्धा इति । अथ उक्तद्रात्रवुतच्तरवरूपेण तदनेकत्वसंभावनया गोरा-
न्छाद्नसंमवात्तद्धिवन्धनमुशितं यथाङ्नद्रकस तर्हात्यथः । क्रान्तिपाताद्कात्‌ कान्ति
पातच्ह्नस्थानादनृलोमं सष्यक्रमण राद्यङ्कनक्रमानुरोधेनेत्यथः । मषाय्या दादश
शश्चयः कल्प्याः । अत्र कान्तिवत्ते ऋान्तिपातस्थानात्समाच्िशञद्ागात्मकाः कत्प-
नीयाः । एतन रवततीस्थानाये पषादियकयोऽङकितास्त एव वास्तवाः |` अरहभोग-
गणनाथमत<गस्तवा गाणा इति रपष्ठं सायनपक्षा निरस्तः । अवास्तवाः किमर्थं
कल्पनीया इत्यत आह-- एषामिति । विषेवत्रान्तिव॒त्तसेपातस्थानावधिकत्पितावास्त-
धानां यषादीनां राश्यन्तप्रदशानाम्‌ । उक्तरीत्या दुराच्व॒त्तानिं बध्नीयात्‌ । वास्त-
सरासरी नामनियतस्थानत्वाद्युरात्रव॒त्तातिवन्धनमुपेक्चितापेति । तथा च कान्तिवृतते चिंश-
द्वागान्तरण तदवततनिबन्धनेन विरलतया पूर्वत्तदद्शनात्तत्संस्थाज्ञानविरोपासंभवाश्चक्त-
मन्यथा ऽहाराच्रवुत्ते विना तदभमणस्थितिज्ञानासंभवापचेः । रारवृत्तं्॑वानियतमतस्त-
त्पबन्धन श्राचवुत्तनिबन्धन्‌ं नोक्तमशक्यत्वादिति भावः ॥ ९८ ॥
इदानीमस्योपसंहारमाह-- |

नाडीवृत्तोभयतश्चीणि जीणि कमोत्कतरमात्तानि ।

ष भगोलः केथितः खेचरगाटोऽयमेव विज्ञेयः ॥ २९ ॥

अन्रापपण्डट वा सत्राधाररधश्च तस्यव ।

न्यादीनां कक्षा बध्नीयादृणनाभजालाभाः ॥ ३० ॥

बद्ध्वा भगोलमेवं य्या यष्ट खगोलनलिकान्तः।
, प्रक्षिप्य भ्रमयेत्त यष्ट्याधारं स्थिरो खहग्गोलो ॥ ३१ ॥

यथाऽं भगोटो वद्धस्तथेव थहगोटा अपि बन्धनीया: । फत्‌ तेषां छेघ-

कमन्तश्याषा यत नाऽऽपाताति बहिःस्थमव ददनायम्‌ । अथवाञत भगो दषम

गोलन्भापिकङ | ६७.

ष्टं तस्पाचोऽधस्तनिबद्धेः सवाभरिबद्भ्या शनैश्वरादीनां कक्षा दश्नीषाः
एवं विषं भगोठं यष्टा दृद बद्ध्वा यष्टय्रथोः परति नठिकादे निबद्धो गा.
ठष्गोखो खसा भगोटञ्रमणं दरीपेत्‌ ॥ २९ ॥ १० ॥३१॥

हति श्रीमासछराव यंविरक्िति गोठवासमामाष्ये मिताक्षरे गोडबन्धा-
विकारः समाः । अत्र अन्धह्पा १८१ ।

ज *टी०-ननु करान्तिवृततस्म गोले तिर्थक्तादद्रादशराशीनां दरात्रवृत्तानि भिन्नानि निबङ्खमक" .
क्पराति । तथा -हि-पिथनान्तप्रदेशशानां अरात्रवचानिं अणि बद्धानि । तदन्तरं
कक न्तनिबद्धं॑सरातरवृत्तं वृषान्तबद्धदुरत्रबाकारत्वेन तदभिन्नमेवं सिंहान्तद्यरा जब्त
मषान्तयुरातवृक्तामिन्नम्‌ । कन्धान्तसुरात्रवृत्तं विषुवदृवृत्तम्‌ । एवं दक्षिणगीकस्थराशे-
ध्वपीत्यतस्तदुत्तरं बदद्चक्तभगोठजन्धपपसंहश्नान्यदप्यद्रत्याऽऽह-नाडीवृत्तोभयत श्वि ।
तानि राजवृत्तानि नादीवृत्ताद्वभयत उत्तरदक्षिणभागयोस्त्रीणि जगि क्रमोत्कसाद्ध-
षन्ति । तथा च नादीवृत्तादुररभगे चीणि वृत्तानि । नादिकाघृत्तासन्नकमेण मेष
वृषमिश्चमान्तानां दरात्नवरत्तानि । तान्येव स्युकरमात्छकंसिंहकन्यदीनाम्‌ । एवं दक्षि- `
णमागे जीणि दुराचवुत्चानि करमेण तुकधृश्चिकषनुरन्तानाम्‌ । तान्येव व्य॒त्रमान्म-
करकुम्भमीनादीनामिति षडहोराचव॒चानि गेटे । न द्वादश भिन्नानीति.नी किंचिद्धिर-
मिति भावः । नन्वसं निबद्धो गोलो भगोल्वचादिसंबन्बाद्भगोलो वेत्यत आह-
एष इति । कथित उक्त एष गेष्छो. भगोटः । तद्रवृत्तसंनन्धात्‌ ॥
गरहशरवृत्तादिकं ख प्रसह्कादुक्तं न प्राधान्येनेति अहगोठत्वमस्य नेति भावः । ननु

बध्नीयच्छरिसौम्येत्यादिना पर्वे ्रहणोलानामुद्ित्वावृप्रहगोढाः थं नोक्ता इत्यत
आह -- खेचरगोटेऽय॑मेव विजेय इति । अयमुक्तभगोो ग्रहाणां गेलो विज्ञेयः
एवकारोऽप्र्थे । तेनास्य भगोठत्वं बओभयसंबन्बादेन्यथा विनिगमना विरहापचचैः । उभ-
मयतस्यानुकल्पत्वादिति भावः ॥ २९ ॥

ननु तथाऽपि म्रहाणामन्र भगोलाभः स्थितत्वस्य परस्परा्भस्थितत्वस्य शाद्‌-
सन दुदिष्टणोटक्रमाविरुद्धामित्यतो गीत्याऽऽ्ह--अश्रापमण्डल दइति। अत्र भगोटाख्य-
निबद्धगाटे । अपमण्डले कान्तिवुत्ते । तदनुसृताकाशमार्गे । तस्य क्रान्तिवृत्तस्य ।
एवकारा्दतिरिक्तवृततनिरासः । अभोभागे । ₹न्या्दानां शनिगुरुभोमरविद्क्रनुभव- `
द्राणां कक्षा वंशराङाकावृ्तत्मकाः । बध्नीयात्‌ । नन्वाकाञ्े तदाकारतया कथं
त्मिबस्भनं राक्धमत आह-- सूत्राधरेस्ता बध्नीयात्‌ । तथा चं क्रान्ति समा-

स

२९८: गौलाध्यादे= `

स^्ठी न्तरेण चत्वारि विहनानि कार्याणि । तन्न परस्येकं सूपं बद्ध्वा तससूत्रे कमेः
हान्यादीनां कष्षश्रतः स्थाने निनन्र्नीया इति भावः. । व्राकारश्च भेदज्ञामा्थं

अयं प्रकारः कृदाविभ्िबर्छधणोक एव तद्धेदज्ञान तदाक्तमधः कक्षासन्निवेशनिबन्धः
न कार्यमिति सूचितम्‌ । ननु सर्वाः कक्षास्तदधोभणे पङ्क्तिकरमेण निवद्धमराकषयाः
ऋ न्तिवुत्तस्य सूक्षमत्वादित्यत आह--ऊर्णनाभजालामा इति । ` ऊणा. नाभिवुष
यस्थाः सा मर्दटिका । यत्तत्कृतं र्जा भण्डलाकारं गवाक्षादौ प्रसिद्धं तद्‌
भासस्तत्सदश्चा इत्यर्थः । तद्क्िमिजारे यथोपरिमण्डलं ततोऽपि रुष्येवं शने
कक्षाबत्तं कान्तिवुरमध्ये । शनिकक्षवृत्तमध्ये रुभूतं गुरुकश्षावृत्तम्‌ । तन्मध्ये
भौमादीनां यथोचरमित्यरध्वाधराः कक्षा; न पद्रक्तिकमेणेति भवः .
शद्रात्स्वसकक्षावतते स्वस्वक्षरव्ं प्रतिमण्डलादिकमस्थिरमपि तद्वोधार्थमुक्तरीत्य
निषन्बनीयम्‌ । तदा भगोरे कान्तिवत्ते षटूशटरवत्तानि मरहाणां नं निगन्ध्यानीत्यथः ॥३०॥

ननु नक्ष्रम्रहाणां अमणेदशनानां निबद्धगोठे तदश्चनमनुपपन्नमित्यतो गीत्याऽऽह-
ब्र्भ्वा मगोष्टमिति । एवमुक्तप्रकरिण । यष्ट्या श्रुवयक्स्यां भगोर हगाटसाहितं बध्व
निभ्पाय । तां यष्टिं खगोरनशिकान्तनिबद्धसगोरप्रतिदक्षिणात्तरनस्किद्वयग्भे । अङ्क
गलायात्मकभगोलबहिःस्थितयष्टिमागागद्रयद्वारा शिथेलां प्रक्षिप्य । तां निबद्धभगोः
परत्यक्चभ्रमणानरोधेन पश्चिमाभिमखे तन्निमपिको रमयेत्‌ । तथा च निबद्धगेट
स्यापि अमणसंभवान्न क्षतिरिति भावः । नन निबद्धगोरस्य अमणसंभवे खगो
ल्योः पवनिबद्धयोनलिकासंबन्धेन अमणापत्तिः । नहि तदअ्रमणमचितम्‌ । तत्सं
ज्ञाव्याणातादित्यत आह-स्थिराविति । कृत इत्यतः कारणमाह--यश््याधाराविति
निकाया अप्यन्तरगभच्छिद्रत्वेऽपि यश््याधारत्वात्पागक्तनलिकाद्यासक्तापित्यर्थः ! तथ
शच नटिक्ागभस्थितािथिलाग्रध्सवयष्टअमणसंभवेन तदाधारभगोछष्य अमणं संभवति
खहटगगालाधारनलिकायाः प्रक्षपानुक्तेस्तद्भ्रमणासभवात्तयारपि अमणासंभवं इतिं भावः ॥२१।
अथाऽऽरन्धा ऽधिकारां निरूपित इति फकियाऽऽह-- हति गोटटबन्धाधिकार इति ।
स्वहटम्‌ ॥
देवज्ञवयगणसंततसव्यपश्वश्रीरङ्नाथगणणकात्मजनिितेऽस्मिन ।
याता रारामाणमरच्याभधे समाति गोटप्रबन्धरचनाधिकूतिः स्फुटेयम्‌ ॥२५॥
इति श्रीसकरगणकसावभोमरङ्गनाथगणक्ात्मजविश्वरूपापरनामकमनीश्वरगणक-
विरचिते सिद्धान्तरिरोमणिमरीचावुचराध्यायें गोटबन्धाधेकारः संपृणः ॥
हति स॒प्ावराऽभ्यायः ॥ २४७ ॥

11 |
५ ४ र