नन्दाश्रमस्तस्स्तग्रन्यावा 2४ ।

` श्रम्थाङ्कः १२२ । [

ब[सनाभाष्य-मरीचिररीकम्पा रहितः ,८£. ८2 =
श्रीभास्कराचायबिरचितः ( _
( सिद्धान्ताश्चरामणः }

गाख्ध्यायः ।
उत्तश्धरूषो दितीणं भागः ।
एततृस्तकं
० आपटे, कृठासनेन विष्णु सनुन। दत्तात्रेषेम
` अ नन्दाभमल्थपण्डितानां सहम्पेन `
संक्षोधितप्र्‌। `
बण्ष्‌ साक
शावनहादुर इत्युपपदारिमि (८ ष
मंगाथर बाप्राब काष्धेः १। `नार्क ' >. `

= प्रकाशिकम्‌ | ह

1लिबाहनश्सिक

लिस्ताष्याः १९.५२ ।

( अस्प सूवेऽधिकारा रागशासनानुलारेण स्वायसीकताः ) ।
यं रूपङपथर्कम्‌ ( ₹. ५ )

ागदेडत्यकगोलाभ्वायस्य श्टोकप्रतीकानामकाराईिं
वर्भानिक्रमेणानक्भणिका ।

क्सनेन ~~~ ~” वि ऋ 0 अ

शप्र
जरोषा रषि †
छक्षिनां हरिं . `
भबितः एत ।
लधाष्वन्या

भप्राभुजः श्वे
ले शनम्‌;
` अद्यह्ञे
अवस्तेक्वा
नवसरेक्या `
भपमे यथक
अत्रापमण्डटे
अथ करष्या मेषा
अथन्किमु पृथ
अथवा परितः

` भथान्पथा वा
अषःशिरस्काः
भनन्तरं रिञ्जि
अह्ाासहे `
सषट्िग्य |

भक्त्य `
-धथनचखनं
-भर्भनीष
अखण्डित
-अतेमवःरम
क्रिवि तरेराशकि

पृष्ठाः । |

१७१८०. , । तभे ११५१५५००

श्टो रभः

`. अहगशस्था
३८५ | अहगंणस्वा

५१५ | अहगणो ब्व
३ ०६
५५० | जकककषिराक्रि श

२८१ |अआवचार्थाणां षद्‌

३,०८ | आन्त शङ्कु
४६६ |आदो स्वदेशे
२४१ | आ(षारतोऽ्व
१७३ | अयन्‌ वनं
१८ > | आयनं सव
१७८ | आसीत्सद्चकला
२३६ | अ।स्तां ताव्रह्प

* इष्टाङ्गुखुन्यास्‌
' | इ्ट। चिज्यास्‌।

अ.

पि 1

1 1,

पृष्ाष्मः |

>©
४६५
१२३

६०
१३५
४०9
५४०
३०
३०५
१०८

डत्कपण्याबवा
बत्कमज्याविषा
ह्कमेणोनताः
` इत्तरगोचे
इफ टनव
बदृग्दिदं याहि
छादि ऊदटके
उष्टं कवहपष्टं
उहैरकादाष
इद्वृत्तनद्‌
उन्नतं धनिक
उन्मण्डलक्षमा
छन्मण्डटठे प्राग
उन्मण्डटं भवे
उपरवितिमुप

य,
ऊष्वस्थस्य गू
ऊषधवस्थस्प्‌ गृहा
उष्वाधरसवासत

शकेव वदरत
शकं कुण्डा
शबभेव्‌ वि

पृष्ठाङ्ाः
१६९ | श्वं कान्तिविम द
३० # एवं वपेऽन्युच्ये ४१७
३०७ एव्‌ तिष्टूसू १२९
३४३ | ९ शश्वगुणाव्‌ ८३
३३१३ । एषभ्बहधा , ४२७
२९१ | एव्‌ बप्रकृड ५
४२९ ए वध चर्‌ | ४२७
७६१५ सेम्पे मूषैः ` ४.९८
४ ९० | एन्द्र केशर्श त ४८
८० | ६ =

६५ कर्व रन्त ३.००
२८ १ | शक्षाष्यवृष १६९
२७१ | फक्षख१व्च २०३
२३९ कृक्ष।चतु५ ३४९ `
२८ | कक्षमध्यगः १८९
३०६ कक्ष[६थमव्य्‌ १७८
३४९ | 8रम्बधर (+.
|कन्यान्ताद्ष ५४
११२ [कलकल `
५१५| २५६१; स्‌) २५
२०२ | %ॐ१०५ चत्र; ३८ ०
{खन्‌ 4१।१ ११५

. ^ | 'म[।र्‌ ।कर्तू | | १९

| ३ ध कैन (कम्‌ = (१ ००). 1.९
„ (गण्य तव +
६.०६ क रुष शर ‰द८
४२४ 0 ध प्न | ३६८.
| स्ताञ्केन्दु समू 9

श्टोकप्र० `

ठव [ऽऽद्‌ा भ्रव
छताटटिगोभ्ध्य
कपृष्ठगानां
कृमध्यतो दर
कुम्मादावथ
कवृत्तपाद्‌न्त
केवितिपटिष
केनचिदाधरि
कोटा खन्ध ज्ञे
कोटिष्नेनेख -
` कोटिद्रादश `
8नरः शद्धः
क्षितिजऽ्षज्य
क्षि तिजेऽजाई
क्षितिजे वने
क्षितिपरिधिः
क्ष्माजङह्करात्र
कमनज्पयाऽक्षज्य
कमात्कमश्या `` `
ऋाल्विश्यातम
करो न्तिश्थासेम
कान्तिश्पासम
कास्तिल्ः विषुव
ऋान्तिभाते ष

फान्तिवृत्तं विषेः
क न्तिवत्तस्य

व
५५ छ ^ @ $ ~ ५“,

श्टाकप्र$
.. , 4९८ [कान्तिगूक शर
। ८ 9 ४ | ग

' ¦ न.
„ ~ २५७६ | गाणतस्कन्वे
“` =. १७८ | गजहेयगजषु
` ३०७ | गणयन्ति नाप

५० | भत्यन्तरस्प
५२३ | गभसुतर सदा

३६३ | गवाद्रसराम
४१०

गणहारकविम्ब
९४ | गोखक्षंवफडा

४०७ गाटस्य पारधिः

२८१ | गाड त्‌ जिन

३०६ | गोरो नाहोषड

२५१४ | गोरं भरोत

३३३ | ब्रहुस्यकक्षा

"< शिक ० घ.

२७७ |घटद्छहण `
| २०६ । | श्च,
१३६) चक्रवकंशकं

+ चारिन्‌
५१६४ चक्राग्राणि गृहा
44९

५०९ | चन्वश्वन््रगुणो

२०६ | बडादिशोष्वः
३०८ | चन्प्रोनसौरेण
३३२ (सापपाषशट
२०५ | चपिान्तरष्य
२०७

धश्चत्फीगपमि

छ.

ख. ¦ ९६९

[श
श्छकिप्र० पृष्ठाः श्छोकप्रन पष्ठ कः |
२८७ | की केयमग्रजीवा १३६
४०४ | तस्वाः पुनर्वद | ११६
ज. ., वदन्यथादषा ११३
जंम्बृफटामर ` ` ६२ त्दनुरद्ये ` ४०३.
जिनज्याघ्ने तरिभ- ३०८ |तम्मध्येसृक्षमा १६८
निनन्याप्नाद्य ` ` ३०६ तद्ग्यस्त वदने ˆ` १३३
जनस्पकाक्षांश ६१५३ तराणकरण ` ४ ३४८
` इयाचापमध्य ˆ १२९ तावत्या योध्यं ३९५
न्योतिःाक्षफटं =: ७ |तिग्माडचन््रौ ५१५
तेयेतदेवा ` २०२ | तिथ्यन्तसुथों ` १२०
_ | तिथ्यश्ववेत्‌ १७
कता जमात गि ३०७ तिर्गरेखायुतौ २९७
कोटयः सर २७१ कनोल ` १३५
१५ °९< | तुडानाचोरहि ३०५
। प -३१३ [नण्वकमं १८८
धि त तः कन्तपावादूष द्द्‌
तर्जस्तच्चरणा ५५२३ र |
तात्तियग्गत ॥ विज्य 4 १३६
कतसरिषौ प्प ३९१ | विण्यामुज्नन्या ६२९१.)
तथापमण्डट ३०६ विज्य रासि
त्ावमण्डछ ३०७; तिश्यावगं
तेत्चिञ्यविग ३०८ न
तदस न मीं ` १३७ तरिष्ावृतते यतो
््वैजाति प्त ,२१० | विदिवमधर
तथेव नायो " ` ३४३ विमन्पकाषं
वथेवसर्वैव ७१ | निभर्पकां
वद्नतक्ये ` २७७८ दृश्नीवृतस्वेु -: ५३
कदु ४२२ द्शभ्तोदाव ११५

इक्षोवविथा
दिग्ड्वा ¶१जना
रिश्देश्कारा
` दिनिकरकरि
दिरनेगवकाक
दििदिनि पत्‌
दिम दिभेश्य
दिनि सरां
दिष्यश्चाजप्ी
दं कन्दुक
दूरस्थस्य न
हक्‌कमसभव

= इृवभर्भतृभयो
दक्मण्ड्टकार
हङुभेण्ड केऽ

पृष्ठाङ्कः ||

` . ४९८ |
81

~ -५१० । वष्वैषटगा
-- - ३६५० दद्राम्तपाराह

५१५

„२९७
३४१३

४९०
८ ५,

[ ४1 ॥

भशक्ष न

१२० धरश्पा््दटदन्‌
द्यर्यापकप `

दर दान्ताभ्वाल्पत
२४५ द्िश्थादिनिष्नं
२९४६ | द्विधगाणष
१६७ दोदर रवीन्दू
८०. ४
नकादिथ कद्‌
न्षभकक्षा
मक्षषराणां स्फुर
मेतक्रमण्पया
नदिका भुलः
नतं खाङ्काहत
न भववि इत ..
न्‌ सष्टबर
नक्षत्रा उब
६ नारीकामण्डरा
५ ज्राड़ीकाषण्डले
सामितं छदम व

१४

३४३

३७६

नित्पंनादूयतमो
निदाहश्हार्घे

प्रशक्चः

३०८.

९६ ©
(1. ध
ष ३ &

३.९७

२४६.

१4

५ | जाटीवचोभप शद्‌

= -* क), श्व #--- ` कि

[९1 ।

काक्पुष्यालि

` ३७२ भावनाः स्युस्षद्‌

ग्लोकष ° पृष्ठान््ञः।| श््ोकप्र" पृशङ्ाः।
बिरक्षदेशात्‌ ५७ <= भ ३७३
निगकदेशे २३९ [पश्रानमून्‌ ` ~ भरर
नैषधनी ५८ |प्राक्पथासति १८९.
नीश्धेम्बवृते १८२ | पागवदतोश्षन्या ४०१.
नी चोज्चवत्ते `. १७८ |प्राच्यामुन्जयिनी ४९८
नेभिस्थटृष्य ३७२ पोक्तो योनन ७८
नभ्यं बद्ध्वा ४२४ (३०० )
नेव बाणः कुजं ३३२. पोर्टिपोऽसमा ५ ५८ `
नैष वर्णाकं ४६ ब्‌, `
| |[बदष्व्रा खगोठे २०य्‌
प्चतिशद्हो ४८० [दध्वं भगोर २३६.
पञ्चाङ्करामा ११४. बिम्बान्धविम्ब ३०८
पञ्चाङ्गुखामण ` ५१० |बक्ञगुषररतिः ३४०
पटो यथा वन्त्मिः १२९ बह्म पादिभिः ३३४७
पररन्धन ३०२ ब्रह्माण्डमेतन्‌ ९४
परोक्ेरन्यथा ३०४७ | ब्रह्लात्यये बत्‌ | ट
पवान्तेऽकनत ^ २८४ -मक
प्चाद्धागार्भन २८२ |मगौखवतः
ष्ट्या ब बीभेम ` ४५८ | मद्धिदयं रेत्‌
पातैश्थवादीष्रं २२८ | मचक्रषादास्वि
पिहितं छितर ४२२ | भषञ्जरस्प [ि
पराग्षरं वेत्‌ ४५ मवति रिद क
पूवाषरक्षिति २०१ | मवरयस्प किङ. ।
ूरवाष्राब १६७ |मागोनमुकक
पृषापरय ३१२ | भद्षस्य भुज `
पूषिरं बिर २०० |ननोर्बिम्बप्थ
पृर्ाष्रसवल्वि २०१ | मारववषमिरं
इृषाजिद्ष्रो ` १८४ | माषान्तरता

+&~-----
श्टोकप्र ®
भष्कर् सव
अणोऽक्षबकोटि
भुलोपमः कोटि
भूः श्वः सङ्‌
भूषन दिवषो

को

( ¢ 2, ^4,
४:72 ८ ¢ १
2८ -ॐ ्

५५ म
१. क®
: |
>

ध
नसि
[क
१,
छ
~

1 9

ध ¢
लः

८.
~
=
^.

म्‌।ज्यं यथा सवं
मवि वव
बद्ध चक
भमनूप्रहुः स॑

मवन्‌द्‌हन
मध्यगत्या
प्यमाक।द्य
पष्यस्थर कष
म्यां धस
मल्वाकेमुक्त
बृभ्येऽक्षबउनं
मध्ोहि मनद
मन्दु च्वच।भ््
भन्द्शतफट। बाढ
| बहक; कन्दो

षितिण्डः
५: ११

वृषाः श्टोकत्रर
2.७६ | मतिष्ड सुब

` २८० | मस्पवाज्जङषि

,„ २७९ (४००)

| ३८ | माल्यवांश्च बव

[७ |

४०१ | मृते धिताचेत्‌
९४ | मेष देपथना

५) धन निव१भ
४२४ ॥ ११

१७५५ यत्र ठञ्मभप |
पत उम्बज्‌र

४२९५५ स्‌।ङ\६.गभ
१ ६ पन दता ऽक ‡
` ` १९द्‌ प्या भपेः

१७३ | पथाज्जनिन्वाः

३। कषन्णतकृ{ः

१२३ | ६१६३९
३०७ | षद्धोरन्
१७४ £ मुक
१ पृदी७१य न्दः
| 6 व्याध) दक
` 3८५ तवेषम
` ५१० | यद्रड्क दृष्‌

यच तञ्थ नवतिः

२५
२९.

५१

, १०१२
५१
५१४

६८

| । १८ १

` २५)
४९६

`, २५८
२५७
२६८

५9०

क

४०.

" #। ^
१ छे, ॥, ¶ . 1; | ।
। नि ६
0. ध च त
| [1 र
। ५१४, २ $ ९ ।
= ५

हेः ,, ॥ ५9
पि ब्‌ न \9 (9
`. (0 ड ।
6 |. ४ `}
शरौ ,
8 र 0 |
॥ +^ नेषि |

श्ट °
भट्यग्नृर
यष्टश्च। हब्धो
यदम ल्ग्व
धां रिक्ते दरि
या कर्णिता भिद
या ज्यनुषार्वतः
षवेऽपरि षति `
यान्ता भचकर
वाम्थे सोमं
पाम्योत्तरक्षिति
धाम्थोत्तः शर `
याम्थोद्‌ कृस्प

युक्रायनां

ये.द्भगा
येऽभेन ल्क

मे याता्रिकभा
ये पाताधिकम्‌।
भ॑ वृद्धा उषव।
येमिम
षज॒नर्ष्ट्पा
भोऽभ्युदूी जः
यो यष दिष्य
धा ८ वेद्‌
भोहि पदेशो

ब्रह ॥

४०५७.

३०२

3 ^

छ २०५०
७;
२२९

ह 6४ | तकल 4 |

[ <

रपिसिहनश्च
रत्गृणपु्णं
सूरगेतश्च
रारवः लच्वा `

९.५
९१
६६५
९६

9.९

५१९.
९५९

२४० |

२.०५

रारवदेविकड
राह; कृमागष्ड

ठञ्नथमिहट `
टपश्रुजस
रद्क।कृ५६५ `
रद्मरेस। दिम `
उद्भुग पुरेऽकस्य |
₹म्ब्‌ञ्प | [अक्षभ्यं
ऊम्बन्‌ बते {4
१९७ |छम्बादैषा विन `

५१४

:१२६ खस्न। धिकाका

४६८ | छम्य नवतय
४७९ | उवणजठ्विं
५२१ | ठे्।५ दृशय॒ग

॥ ता

दवन त्था रव

२५६ व वगम =
ह ५० वृण न्ववस्था

८ |षडनं स्थत्तथा

२५१ | वृर व्पाकेरभ
१७५ | ।प्ुम्बनाने

#'
| ध ण नोननोकनकनजनननज मनि

{| भ
ड 1 \। (1 ३ ५
भ

रद्विषस्व निरि

[क

विष्णुपदी विष्णु
विहाय सौधं
वत्तक्षेघरफटं
वृत्तस्य मध्यं
बद्धिर्विधेरहनि
वेदा भवाः शेर
वंशस्थ मृं
व्यस्तेयष्टीमा
व्यापाधंऽ्टगुण

रा.

रा ङ्कूय (क्त
श ङ्क्वन्तरहत्‌
श्रे महति

श राद्कमासो
शाकेततः राम्‌
दीष्कर्णेन्‌

दी पऽ्रगे गति
दी।ध्रमीचोच्च
दाक्टस्य द्विभ
शाङ्गोलतिभ्रह
शेषोनहये

धटृतिंशत्सहिता
षष्टिः सदा
भृटषष्यङ्गल

॥

[९]

` २४४
६२
६६
„४२
१९६
9 ` . ¢ ९ ¢
२८३

%‰ ५ \9

२९६३

१३६

४४.
३५८

५०२
१८६
१९
& \9

४९० | सुसरख्वश

४८५
२९७.१
४ ३ (4 ©

(न्लक्मः
२६३३.

(षषी 1 त 1 ताय

पृष्ठाद्कगः ।

षष्ट्या घटीनां ३११
सुत्रिभाकांतकर ०९ `
स्रिरारिग्रह ` --३३६ ¦
सदा समतवं २११
स्वदे शमेवैन्तः `". १२७.
सदलकाश्चन ६२
समकरकाछे २८४
समक कयोः ३०८
समतटमस्तक्‌ ३६७
समव्तेऽक्षव॒ ३०८
समागतासु १११
समापतमावना १३६
सनभसुधवु १११
सरसमभिख ४५०.
सरांस्यथः
स्वतः कान्ति
सवतः क्षेषस्‌
सवतः प्ता
सह स्थकटे
सावनान्यवमा
सिद्धि साध्यगुप
सीताख्यामद्राशव `» ६६
| १९८
सृजणि वृत्तस ३०७
सूच दिवाशङ्कु १.७५
सूथाद्धःस्थस्य १४४८ `
सोम्यं ष्स्वमेर्‌ . ५, णव

[ १० ]
क षठाङ्ाः। | श्टोकप्र पृषाङ्ाः।
पारान्पासडि ९ |स
ती ने 2१९ स्वतनुजवन ४३
+ ११८ | स्वल्प] रब |
0 स्वल्पान्त
सतिवादूयुगणाव्‌ | र | क्षै १८८
| । \। ह `
, सवमाङ्कनु १३६ | दतं दुरति १२३

अय गटुध्यियस्यविषयणा सचा श्टाकक्मण ।

[वषयाः ।
गादप्रशत्ताध्यायः (१)
हृष्ट दवतानपस्कारपृवक ग~
उखकथनम्‌ । । १

गोटकथनकारणम्‌

गोट रर्जा, तदनमिन्ञगण-
कोपह सश्च ।.

गोखस्वरूपम्‌

गणितपश्चस्ना

ज्पोतिःराञ्िकारी

व्पाकृरणवणनम्‌ |

आत्मनो गोखबन्थे परवृच्यर्थं

त्रिशेषकथनम्‌ |

* . गोस्वह्पप्रश्न।ध्यायः ( २)

$ क „ल “2

९

भसस्थानपनश्नः १--२
महस्फुरीकरणोपपत्तिपश्चः ३--४
तिप्रभ्न दिनिपानमेदुप्रभ्षः . ५--६
र[२य्‌द्‌यमद्प्रन्न; ५५
दज्याकुञ्यादिरैस्थाने, च
नद्राकंम्रहणधोष्िकूकाच-
भरडाडडच ~---९
दाङ्धोचतोचन्द्रस्य क्षयवददी १०

मवनकांशप्रभ्नाध्यायः ( ३ )
आद्यतचवकथनम्‌ १

म॒मे: स्वषूपकथनम्‌ + २.१
पुराणपषितम्‌म्याधारपरम्ष- ` `
रानिरासः 0:
भूमेः शक्रिकथनम्‌ 1५०१-६
गोद्धादियुक्तिमाहः ७---

तेषां युकतेभङ्गः

ग्ोकाड्गः ¦ विषाः ।

रध्वा

श्ट्‌।काड्गः ।

| जैनयक्तिभङ्खः १०
भृगोटक्य समतानिरासः ११--१२
प्यक्षपिरोधश्ड्गपारहारः १३
मूप्ररिधिपमाणस्योपपतिः १४

| तदृष्दीकरणम्‌ १५-१६
मगोठे पुरनिवे शभाह १,७-२०
दीपानां समुदार्णाच स्थान `

माह ` २१-२५
जम्बुदीपे नव खण्डान्धाह २६-३०
मरुसंस्थानमाह ३१-२६
ततैवान्यं विशेषमाह. ३७-४०
भारतमध्ये नव खण्डानि सप्र
कृराचखा्च ४१-४२
ठोकव्यवस्थामाह ४३
दिग्भयवस्थितिगह ४ १-४५
विरोषमाह ` ४६-४७

` | चक्रभ्रमणव्पवस्था ४८-५०
धक्षंसस्थानम्‌ ५१.
भूपरिधिमानानुबादः ४.
रछ्ोकमूपृष्टफलठे दूषणम्‌ ५५३
सद्युक्ति$्थनम्‌ ५४-५७
अन्यथा प्रतिपादनम्‌ ५८-६१
| मूमः प्रखयमेदौ परल्थां- :
बरह्माण्डगोरमाह

६ {अन्योदितन्रह्ञण्डमानानु -

वा

विषयाः। `
सपवायुस्कन्धाः

कङ्काः ।

प्रहाणां पृवगतेदरदीकरणम्‌ ४
रवेः स्फूटसावनदिनिमाह ५--७
वषमध्ये सावनसख्यामाह ८
पादमासः ९
भधिमासापपत्तिः १०-११
भवमोपपत्तिः १२
अवमानामाधेमात्तानां च बि-
रोषः १३- १४
विशेषः प्रभ्न।ध्याये १५
अस्य प्रश्र्योचतरम्‌ १६-१९
उद्यान्तराख्य कमापप्तः १९
उद्धान्तरकमाऽऽह २०-२य्‌
द र।न्तरस्वरूपम्‌ ९३
पृवापरं देशान्तरम्‌ ४
स्फ़टपरिधिषरदेशः स्फुटता-
नृपातश्च ` २५
ज्योत्पत्तिवासनाध्यायः ( ५ )
ज्यातत्तिकथने कारणम्‌ 4
वाक्षेत्रसस्थानमाह २--
ज्योसत्तिकथमम्‌ १-२५
ज्योप त्तिविवरणम्‌
्यकाविकाराध्याय( ६ )
फटस्योसत्तिमाह ७
छे यकसवेष्वे सविस्तरम्‌ )
रिष्येः पनः पृष्ठः सनाह ९
वििख्य क्ते्यकमाह १०-१४
फटानयने इतिकतव्यतपि-
पतिः १५१७

| 1 पुनत निक

भव ~ क ५» ,१७५ [व 7 । ¢
१1 ४ ५
क ० म र 2 = १ ॥ क)

1

विषयाः श्टोकाड्ूनः । `
१--३ मन्द्स्फुटं मध्यमं प्रकल्प्य
दाघधफटस्ताधने उपपचिः १८
उच्चोपपचतिमाह १९-२१
अन्धदाह ` २२.
पकरान्तरमाह ` २३.
इदानीं तां मङ्खन्माह २४-२७
कृणनयनं फं चाऽऽह २८-२९
मिश्रभङ्धिममाह ३०-३ ३.
पन्द्शीरकर्मदुयेन स्फुट-
त्वेकारणमाह्‌ ३४-३५
पन्दकर्मणि कर्णाकरणे का |
रणमाह ३६-३७
नतकमवासना ३८
गविफलामावस्थानम्‌ ३९.
ग्रहस्य वक्रत्वम्‌ ४०.
केन्द्रसज्ञा स्फूटकक्षच ४१-४२
भृजान्तरकमोपपत्तिः ४३.
छेद्य कोपसंहारेण गणकप-
रासा ४४
गोखवन्धाधिकाराध्यायः ( ७ )
गोख बन्धाधिकारं गोखबन्धं
चाऽऽह ५---२.
स॒विरोषमाह ३
उन्प्रडखममाह 1
| विषृवन्मण्डद्धम्‌ ५
91 ६
विशेषमाह ७
८९.

१ १ व व

प्तिमाह

| ३.

दविक
विषयाः । श्टोकाङ्कयः
भगादचम्धमाह | १०
कान्तिवृत्तमाह ` ११
कान्तिव॒त्तस्थ निवेशनमाह १२
विमण्डखमाह १३-१५
क्रान्त विक्षेप चाऽऽह | १६
` क्रान्तेपतमाह ` १७-१९
विक्षिपपातानाह ` २०२२
ज्ञटाकयोर्विश्ेषः २३-२४
हगेटे विशेषः २,५--२६
अहोरा्वत्तमन्यस्चाऽऽह. २५७-२८ |
अस्यपरहारमाह २९३ १
पर्वाधः संपूणंः
उत्तरार्थं
| तिप्रभवासनाभ्याय( १)
चरस्थानमाह 9
लङ्कास्वदेशार्कोदययोर- `
न्तरं चरकाटमाह क.
चरफरस्य धनणेवा्ना . ॐ--४
दिननिशेरघुत्वमहे हेतुः ; ५
„ इदानीं विशेषमाह ६--७
` मेरुसंस्थानमाह <--९ |
दिनराप्रि्वर्मे पित्दिनि च १०.
तहितोक्तस्याभिपरायः ११-१२
पितदिवसस्योदयास्तादि-
उानाह १३-१४
, ब्रह्मदिनोपमाततिः १५
उदयवास॒नामाह १६-१८
चरखण्डेरूनाधिकत्वपति- `
१९२१

। । ^ =
~ (4 ०७५५५ त व

। |विषयाः। : श्छोकाड्गः ।

अथास्तमयानाह ` , २४
इदानीं विशेषमाह `` २५
उद्यास्तमभ्यदस्नस्थाना-
न्याह : २६
टभ्ना्थमकस्य तात्कारे- ` व
ककिरणमाह ब्‌
सदाद्ताननुदिताश्च राश्ी- .
नाह =. 4 ट्र &--३ ०
टल्ोक्तस्य दश्यादश्वत्ट-
क्षणस्य दृषणप . ३१
अथान्यदृदुषणम्‌ ३२
अक्षखम्बज्ञाना्थमाह ३३
| शङ्क्तानयनवसिना _ ३४
|केषांबदुदूषणमाह ३५
रङ्कूस्थानमाह ३६३८
|अगरोदयस्तसूबं च॒ ३९४१.
_ [कनिक्षेवण्याह ४२-४४
अक्षक्षेवाण्याहु . ४५-४९

महणवासनाभ्यायः{२)

° .चन्द्राकय्रहणयोः स्पचे पो-

क्षेच दग्न्पत्यथस्पा- ॥ि
प्पद्नम्‌ १

नविखम्बयोः कारणम्‌ २--द्‌
छाद्कंनिणेयमह ७-१०
उम्बनावनतिविषये प्रभ्र-
स्योत्तरग्‌ | ११
बाठावबोधार्थं ठेदकप्रका-
रेण छम्बनमाह १२-१६

नल्युपपसिमाह १७-२०

विषया । ` विषया ` (दन्दः - न्नः ष्टोकाड्नः ।
स्फूटरम्बनार्थमाह २१-२९
वरठनवासनाघ्यायः(३)
वरनवासनामाह ३ ०-७४
उद्यास्तवासनाभ्यायः (४)
अथोदृयास्ववासना ` १--२
= वत्कमौऽऽह्‌ ३--९
कारस्य स्पष्टीकरणम्‌ १०.

बह्मगृषादिभिः फं खष्टो
नोक्त इत्याराङ्क्याऽऽह ११-१२

सदृषणानुपहसति १३-१५
उत्कमनज्यानिवृत्तिः १६१७
व्यभिचारमाह १८-२
वन्पतिभ्रमे कारणम्‌ २३-२४
शङ्गोनतिवासनाध्यायः .५)
अथ रृङ्खोनतिवासना १~ ५
भध्यायोपसंहारः |
यन्तराध्यायः (६)
यन्ाध्यायारम्भप्रयोज-
नमाह १--२
गोखयन््म्‌ ३--४
नादीवखयम्‌ ` ५---,
धरिकामाह . | ८
शङ्कुभाह ९
चक्रमाह १०३१२
वेषेन अरहक्ञानम्‌ १३-१४
चापततर्यगोचध्च = १५
फटकयन्वम्‌ १६-१७
` यन्तरक्षणमाह

१८-२१ प्र्नाह

विषयाः। श्टोकाड्कनः।
यन्त्रोपकरणम्‌
| यष्टिसाघनम्‌ २३-२४
४ | पष्टिपरयोजनम्‌ २५-२६
| अभाष्टकार नते क छाया
दागष्प्ति ` ५ २७
पाषहटयन्वम्‌ २८-३.०
अक्षभामाह ३१
|उद्यन्तमकंषदृष््वा ३२
केवछाकंदरोनादेव सर्वे ३३१-३६
नी ३७-३९.
धायन्त्रपशसा ¢ ०-४१
घ्रुववधेन पटभाषाह ४२
वशादिवेधः ` ४३-१४
| केवखाग्रवेधेनाऽऽह ४५--१६
अने प्रभ् उदाहृरणं च ४७
नट!न्तर्वधः ४८
अव्र प्रच उदाहरणेच ` ५९
स्वयवहमाह ` " {= भर
भन्पद्ाहू ५१-५२्‌
¦ | अथान्यद्‌! ह्‌ ५३-५६
स्वयंवहोपहासः ` ५७-५
कतुवणनाध्यायः( ७ )
ऋतुवणनम्‌ ` ‹९-१५
पश्नाध्यायः (८)
पर्नारम्भपयाजनं प्र्रप्र- `
शंसाच १--२
बुद्धिमतः प्रशंसा

ता मकस

विषयाः; ,
अथान्धमाहि `
अस्य मङ्खः

न्य प्रश्चपाह
अथास्य भङ्ग...
उदाहरणम्‌ .
महाप्रश्वपाह `
निरयचकाद्महादहगणा-

नयनम्‌

अस्य भङ्खनः
उदाहरणम्‌
खि टोदाहरणम्‌

® ५, क

दृशविरषण पडशिप्रभ्ाः

[ ५)

भराकाङ्काः ।

५9
<--९
[

११

१३-१६

१\ॐ
१८२०
२ ¶
२ ५--४
१, भ

विषयाः । श्टोकाड्नः
अस्य भङ्खः २६-२७
अन्यदुदाहरणम्‌ यद
उक्तानूपश्ननेकीकरोति २९-४२्‌
११ १ ५ २--४द्‌
2 99 ४ ~ --+४
११ . ११ ४ ५ ++ +
सिद्धान्तयमथनकाटः | भ
विद्रजनानुनयः ५९
परचीनदूषणापरधक्षमा-
याचनम्‌ ६०
स्ववं शादिकधनम्‌ ६१-६३ `
एतरपश्चपटनफलम्‌ ६४--9

५५१ १ &४.द =+ 8 = 8 &4

पातन

ॐ तताद्बह्णे नमः|

ब्रा सनाभाश्य-मरीचिटीका्यां सहितः
श्रीभास्कराचायविर चितः

( सिद्धान्तरिरोमणेः )

† ध्याय ¦ |

अथ वचपश्चवाक्षना । तत्ाऽऽदा चरस्थानमपाह-
उन्मण्डटक्ष्मवलयान्तराङ द्मरात्रवृत्त चरखण्डकाटठः
तज्ज्याऽज कृन्या चरडिन्ञिनी स्याद्रयासार्धवृत्ते परिणामिता सा ॥१॥
` क्षितिजोन्मण्डटयोमष्येऽहोराघ्रवत्ते यावान्कारः स चरखण्डकाटः । त्ो-
न्मण्डरादुमयतश्वरतुत्येऽन्तरे चिद्वि कूत्वा तयोर्निवद्धसुच्स्यार्धं कुञ्या । सेव
तरिज्यावृत्तपरिणता सती चरभ्या स्यादिति तिपरभने स्जाखूयातम्‌ ॥ १॥
अ०्टी०~ अथ महदहः किमहो रजनीतनसियादि दशय क्षेत्रसंस्थामित्यन्तनिवद्धप्र-
श्रानामुत्तरं बिप्रश्राधिकारवासनारूपं विना गोरन्ञानमशक्यमततः प्राग्गोरनिबन्धनं निरूप्य
ततमश्रोत्तखतिपादनाधिकारस्तदनन्तरारब्थो व्याख्यायते । तत्र महदह ईत्यादिप्भ्नो-
चरं॑विवक्षः प्रथमं तदुपय॒क्तं पूत्रत्रशिष्टप्रश्रस्य क्रि चरमित्यस्यात्तर्‌ -चररूपप्रत-
पादनमुपजातिकेयाऽऽह-उन्ण्डलश्षेति । उन्मडलाक्षितिजव्ृच्योरन्तरार युरात्रवत्च
म्रद चरार्धकाटः । _षरट्यङ्ककितत्वात । नन्‌ तज्ज्ञानमञ्ञक्यमत आह~-तज्ज्येति ।
तस्य कालस्य याऽ्धज्या, उन्मण्डलादुभयतस्तदन्तरेण दुराच्वृत्तविहयेबद्धसूत्रार्ं
रूपा । अच द्यराववत्ते य॒ज्यापितनरिज्याप्रमाणनेत्य्थः । ज्या । तथा चं
पूर्वै या कुज्या स्पष्टाधिकारोक्ता सेवेतच्चरस्य ज्या । तच्चापमथाच्वरखण्डका-
` ठेऽतस्तज्कज्ञनमराक्यं नेति भावः 1} ननु तथाऽपि च्ज्याप्रमाणसिद्धज्याया उक्त
प्रकरेण धनुः कथं भवति ॥ तस्याच्िज्यानुरुद्धत्वेन युज्यानुरुद्धत्वाभाक्षात्‌ ।
इत्यत आह--चरासेञ्जि्नाति । सा कुज्याप्रमाणेत्यथः \ कृज्या व्यासाधवुतच
परिणाप्रिताऽनुप्रातिन चरज्या स्यात्‌ ।! तथा च बुज्यर्ययं कुञ्या तदा तरिज्यया
केत्यनुपातात्तज्ज्यायाच्चिज्यानुरद्धत्वात्तच्चापम॒क्तप्रकारेण युक्तमेवेति भावः । एतैनोन्म-
॥ ण्टठस्षितिजवनचसदटम्रय्यराञवत्तप्र देशयोबद्धसू्ं | कूज्येतिं । कस्यचिटु क्तं निरस्तम्‌ । संपूर्णं
ज्यत्विन तच्चापकरणानपपत्तः ॥ ९ ॥
इदानी रद्कमस्वदेशाकाद्ययोरन्तरं चरकारमाह-
निरक्षदेञे क्ितिजाख्यवत्तमन्भण्डलं तन्जनगुरन्यदेरो ।

स्वे स्वे कुजऽकंस्य समुदगमोऽस्माच्चराधमकादययोस्तु मध्ये॥२॥
स्ष्टाथम्‌ ॥२॥
भञ्टी०- ननु चरकालस्य तथात्वेऽपि ग्रहे तस्वार( प )फएटसंस्कारः किमर्थमतं

- उपनातिकयाऽऽह--निरक्षदेर इति । निरक्षदेशे यल्क्ितेजसंज्ञं वृत्तं तद्वु्मन्यदेशे

प £ ११११
अ °दी०-तस्कितिजसंबन्थि निरषदेादचसूच्स्थदे्च उन्पण्डलजं जगुः पृवीचा्थाः ¦
तेन रङूकाक्षितिजे रेखदिद्य उन्पण्डटं नान्यतरैवमन्यत्राप्युह्यम्‌ । तथा वचोन्मण्डल-
ैमावलयान्तराल इत्यादिना स्वदशस्वनिरक्षदराक्षितिजवृच्चयोरन्तरावस्थितदुरानवृत्तप्रदेह
करकालोऽस्तीति सिद्धम्‌ । नमु तदन्तरस्य काठत्वं कृतो ग्रहादितद्न्यञ्जकक्रियया
संमन्धाभावादत आह-- स्वे स्व इति } श्वे स्वे क्षिपिजेऽकंस्य सम॒दगम उदयः । एतदुप-
रक्षणादस्तश्च स्यात्‌ । उन्मण्डछे द्युरायव्रचप्रदेशस्थितसूर्यप्य निरक्षदश्ञ उदयास्तौ ।
स्वदेशे श्ितिजवृ्त तद्य॒रा्रवन्ताग्रदेक्षसक्तं सूर्यस्योदयास्तो । सूर्य इत्युपलक्षणम्‌ ।
्रकुक्तोपयुक्तत्वाद्रा तद्रग्रहणम्‌ । अस्माद्धेतोरर्कोदययेश्चकाराद्‌कस्तियोनिरक्षस्वदेशसंब-
इयेमध्येऽन्तरारे । चरां सूर्यस्य चरकारः । एतदुपरक्षणाद्रहोदययोस्तदस्तयो-
ब्रन्तरकारी ग्रहचराव्मकः । तथा च ग्रहाणां रद््काकोदियकारिकानां देशान्तर
संस्कारो स्वनिरक्षदेराकाद्यकारिकत्वसिद्धिरिति भावः ॥ २ ॥
इदानीं चरफरुस्य धनर्णवसिनामाह-

आदो स्वदेरोऽय मिरक्षदेशे स्यादयो दस्तमयोऽन्यथाऽतः।
ऋण म्रहेऽस्माददये स्वमस्ते फट चरोत्थ रविसोम्यगोरे ॥३॥

क

अभ्य वलम खदु तज यस्पट्न्मण्डट स्वा्षातजदधस्ताति)।
नाड्याहयादत्तरयाम्यभागो गोलस्य तावुक्तरयाम्यगोटो ॥४॥
सुगमं पूवं व्याख्यातं च ॥ ३॥४॥
म ०ठी०-अथ प्रसङ्घास्चरघ्रभाक्तय॒निशासभक्तेत्य दिनोक्तचरफलधनर्णसंस्कारवासनासपज-
तिकयाऽऽह-भदौ स्वदेश इति । हि यतः । रवातुचरगोरस्थिते । स्वदेशो प्रथमं
सूर्योदयः । अथ तदनन्तरम्‌ । चरकाटेन स्वनिरक्षदेशे सूर्योदयः । अत उद्‌-
यस्थितेरन्यथा वेपरत्येन सूर्यास्तमयः । निरक्षदेश्ञे प्रथमं सूर्यास्तस्तदनन्तरकालेन
स्वदेशे सूर्यास्तः । अत्र स्वक्षितिजव॒चाढन्मण्डरुस्योर्ध्वस्थत्रात । अस्मात्कारणात । `
चरोत्थं चरकारोत्पन्नं फठं चरज्येत्यायानीतम्‌ । उदये स्वसूर्योदयकाशिकत्वसिद्धये
ग्रह कणम्‌ । अस्ते स्वदेशसूयस्तिकारिकत्वसिद्धयर्थं धनमक्तम्‌ । देरान्तरसं-
स्कृतगणितागतगरहस्य निरक्षदेशार्कोदयास्तकालीनत्वेन पर्वसिद्धत्वात्‌ ॥ ३ ॥
नन्वेवमुत्तरगाङे चरफठोनयुतः सूयोदयस्तयोह इति यक्तेसिद्धं॑तच्न दश्चि
णगोटे रहः सूयौदयास्तयोस्तदयुतोन इत्युक्तं वासनया सिद्धमित्यत उत्तरं गोल-
वासतनाप्रसङ्गादिन््रवजरयाऽऽह-- याम्ये विलोममिति । याम्ये दक्षिणगोरस्थे सूर्ये ।
निक़ोमसुक्ताद्रपरीत्यम्‌ । सदु निश्चयेन । प्रथमं निरक्षदेशेऽरकोदयस्तदन्तं स्वदेशे

तिप्रश्रवासना । २४१.

मन्दी ०-सूर्यास्तश्च प्रथमं स्वदेशे तदनन्तरं निरक्षदेश इत्युदयास्तयोर्हे चरफटं धनश्र-
णमुक्तम्‌ । अत्र हेतुमाह-तत्रेति । दक्षिणगे यस्मात्कारणादुन्मण्डङं स्बदेराभू-
ग्भीर्प्ि तिजवृत्ताद्रस्ताद्धवतीति गोटे प्रत्यक्षम्‌ । जथ प्रसङ्गात्ससौम्यगोरोभङं
यदायं याम्योऽपरमित्यच्र वासनामाह-नाङ्याहवयादिति । गोर्स्य भगेरस्य ¦
नाडिकातुत्तादुभयतो यावुत्तरदक्षिणदिक्स्थौ गोलार्थमागो तौ कमेणोक्तरदक्षिणगोढौ ।
स्वदिक्तेबन्धात्‌ । तथा च रनौडिकरावुत्ताक्करन्तिवृतस्यो चरदक्षिणयोर्त्ना्संपाताङ्च-
रभागे कलिितमेषादिषद्काश्चय उत्तरगोटः । संपातादक्षिणभगे कल्िततुकादिषद्भश्चथो
याम्यगोल इति प्रागुक्तम॒क्तमिति भावः ॥ ४ ॥ |
इदानीं दिननिरोरंषुत्वमहचे हेतमाह-
~ अतश्च सोम्ये दिवसो महान्स्याद्राचिर्दषव्येस्तमतश्च याम्बे |

ऋ ®

य्रा्रवृत्ते क्षितिजाद्‌धःस्थे रानेयतः स्याहिनिमानपृरध्वे ॥ ५॥

। #
क, # 1

क्षितिनदुपरिस्थस्होरावत्तखण्डं थावान्कारस्तावान्द्िवसः । यावास्तद्षःस्थे

#॥ ।

^ ॐ, क #

तावता रानिरति सुगमम्‌ ॥ ५॥ |
मण्ठी०~ अथ चरस्वरूप प्रतिपाय महदह इत्या्चक्तप्रश्रोचरमपजातिकया<ऽह-अतश्च
सौम्य इति । सौम्ये रष्य॒त्तरगोरे । अतः स्वदेशो स्वनिरक्षदेशाकोदि-
यकालत्पूवमर्कोदयः स्वनिरक्षदेशषाकस्तकाटादनन्तरमकास्त इति कारणादित्य्ः ।
चकार एवकाराथं । तेनान्यक्रारणस्य पराणोक्तस्य निरासः । दिवसो महान्म-
ह्‌ाप्रमाणः स्यात्‌ । रात्रिर्टघुरल्पप्रमाणा स्यात्‌ । अनर महदुल्पल्पितरेतरसपेश्ष-
मिति व्ययम्‌ । याम्ये रविदीक्षिणगोकं। अत उनचरगोरुस्थितेः सकारा । म्यस्तं
विपरीतम्‌ । दिनमल्पप्रनाणं रातिर्महर्तीत्य्थः । चकारः स्वनिरक्षदेराकोदियास्ताभ्यां
कमेण स्वाकदियास्तयोरनन्तरपृवसद्धावकारणसूचनाथंकः । ननृक्तोदुयास्तयोः पोर्न
पर्यमावेन दिनराञ्योमहत्वमल्पत्वे च कुतः संभवतीत्यत .अह --युरात्रवृचच इति ।
(यतः कारणल्सितिजवृत्तादधःस्थिते चराच्वृत्तपरदेशे रात्रेः स्यात्‌ । ऊर्ध्वे क्षिति-
जवयुत्ादूरष्वस्थितदयुराजवृत्तप्रदहो दिनमानं स्यत्‌ । अत एव युक्तं तस्याही-
राच्रध॒त्तत्वम्‌ । तथा चाहोराचवत्ते ्रपतः सूचस्य क्षितिजवुत्तादुर्वाधरभागयोः कमेण
द्शनादरनसंमव।दुक्तं युक्तमेवेति भावः ॥ ५4 ॥

इदानीं विरेषमाह-

सदा समत्वं युनिशो्निरक्षे नोन्मण्डलं तच्र कुजाथतोऽन्यत्‌ ।

पटुषषठिभागाभ्यधिकाः पलांशा यज्ाथ व॑चास्त्यप्रो विरोषः ॥६॥

. ॥ 0
२४९ गोलछाध्याये-

@ =, क

लभ्वाषका काीर्तस्द्‌क्‌ च यावन्तावाहन सन्ततमवं तन्न |
यव याम्या सत्त तामसा ततश्च मरा सतत समाषष्‌।॥ ७॥

य दृशो षटूषष्टे६६रधिकाः पएखांशास्ववायं विदेषः । अकेस्योत्तरा

कान्वियवतकार रम्बाधिका अवति तावत्काटं सततं दिनमेव । याम्या
करान्तियावत्तावत्तेततं रा्िरेव । तद्यथा-यत्र किड सप्ततिः ७० परा
शास्तत्न ठम्बो विंदति; २० । तत दक्षे विषुवद्व॒त्तं दक्षिणक्षितिजादुपरि

भागर्विशत्याच्तरक्षि तिजादधश्च तावता । यदा रवेरुतरा कान्तिभागविंरतिमवंति

तदात्तरक्षितिजे रविाविम्बमधादिति मूता मध्याहूने इक्षिणक्षितिजादुपरि याम्यो-
्रमण्डटे भ.गचत्वारखतानलतं भवतति । तद्‌ा ्जिंशद्घरिका दिनदखम्‌ । अती
दिन षष्टिः । राः दन्यम्‌ । ततो द्वितीयदिन उत्तरक्रान्तेरधिकलाद्रविरुचर-

क्षितिज न स्पृरति । एवं परतिपययं प्रमक्रान्त यावदुपयुपरि परिभ्रमति । एवं

क

मश्नान्त उत्तसाक्षतजाइ१।र्‌ भग्रचतुहय याव । पृनस्वर्नवे कर्मण विराहावं ।

विशतिमागाधिका कान्तिय।वत्तवत्कारं रविः सततं दृश्यः । तावहिनमेव |
क

अनर्यव युक्त्या दाक्षमगाङ ।्षारतजेद्धःस्थःक सतत राज(रत् । अर्ति एषु
मेरो षण्मासं दिनम्‌ ॥ ६॥ ७॥
भण्टी०-ननु स्वक्षितिजवुत्तस्य सवद॒रवघचानामर्घ स्थित्यभावाद्विनरात्यीरल्पमहत्वमेतदुक्त
न युक्तम्‌ । निरक्षदेशे तश्क्ितेजस्य सर्वेषां तेषामर्धं स्थितिसद्धावादिनरभ्ये-
रत्पमहखानुपपत्तिल्यतस्तदुतच्तरस्थल्यन्तरास्थतावरोषदिशं चोपजातिकयाऽऽह--सद्‌ा
समत्वमिति । निरक्षदेरै सत्र द्यनिरोरहरात्रयोः सद्‌ा नित्यं समत्व
वरिशदघशीमितत्वम्‌ । तस्याक्षयशान्न्यूनाधिकलत्म्‌ । विषृवदिने साक्षदेशेऽपि तयो-
स्तुल्यत्वं क्षितिजन तद्रश्राचव॒चधच्छेद्नादतस्तद्वारणाश्चं सदेति । तत्र हेतुमाह
` नेति । यतः कारणात स्निरक्चदेरो । स्वक्षितिजवचात्‌ । अन्यत्‌ ।
भिन्नम्‌ । उन्मण्डटम्‌ । न नास्ति । निरक्षदैश्ञाहक्षिणोचरमुतरे श्रवद्रथान्तरे तद्तिरि
क्तनिरक्षदेशासिः । तथा चेष्टापत्तिः । क्षितिजान्मण्डर्योरभेदादिति मावः ।
ननु क्षितिजवत्तपरदेन्नस्य याम्यो्तरवुत्त ` ऊर््वाधिःस्थितविषवदरषततप्देश्चाभ्यां क्रमेण
दक्षिणा्तरयर्दम्बाशान्तरितत्वात्षष्टिभागाक्षदेद्े जिनाश्चत॒ल्थान्तरितत्वम्‌ । तत्र क्षिति
जस्य क्रान्तिवृत्तवदरनात्त्वयुरात्रवुचारनां तत्सबन्धासद्ेशा बाधे “यरा क्षितिजादधःस्थे
श्त्रियते; स्याद्िनमानमूरष्वे ` इति दिनराभिरक्षण सुपपन्नय्‌ । यच च तद्धिकाक्षा
= श्ाष्न्न याम्यान्तरवृत्ते विषुवद्रवृत्तपरददाभ्यां क्ितिजवृत्तप्रदेशयोजिंनादातुल्यङम्बभागा-

नतज्बसुना ~ ,. स ६६

'९दी9~न्तसितचेन ठस्नना(म्बा न) धिकक्र। न्तसवद्धयुराजव्ानां क्षितिजसंवन्धाहम्बाः
धिकक्रान्तिपयन्तं निगदितदिनराचिरक्षणस्य सृषपन्नत्वम्‌ । तद्‌धिकक्रान्तिसंबःदयुराचवु-
नां क्षितिजवृत्तसंबन्धाभावात्तत्र कथमुक्तरक्षणं घटत इत्यत आह--षटृषष्ीति ।
पथोक्तलश्चणेऽव्यात्तमाराङ्कसे तर्हीव्यथः । यञ्च द । षटूषह्यभ्याधेकाक्षांशाः । अन्ना-
ेग्रहणादधिकपदस्यान्यनार्थपरतया षटषष्टभागाक्षदेश्चस्यापि तवदन्तगतत्वं निर
तमिति ध्येयम्‌ । षडधिकषष्टिमागेभ्योऽधिका अक्षांश्ास्तज देशे । अपरः । अन्यः ।
धरोषः । अस्ति । अपरो विकृष इत्यननाक्तं दिनरारेरक्षणमपि तचास्तीतिं
चितम्‌ । तत्काठविशिष्टतद्श्ञानामरक्ष्यत्वान्नष्याप्तिः । तत्र तु दिनरण्योक्ष
1न्तरस्याप्यभ्युपणमादिति भावः ॥ & ॥

अथोष्िष्ठं विक्षेषमपजातिकयाऽऽह--ठम्बाधिकति । तत्र षषट्यधिकाश्चाश्ञ-
रो । उत्तरा कान्ति्यावयत्काटपयन्तं टम्बापेका स्वदशरम्बांस न्युनात्तावत्तत्काङ-
यन्तम्‌ । सततं राच्रयव्यवहितं दिनम्‌ । चः सगय । तेन लम्बाधिकयाम्य-
कान्तो वा सततं दिनमित्यस्य निरासः । एवकाराततदृनेत्तरान्तिकाठे तेशेऽशे-
त्रमस्महेश्षवदितरेतरव्यवहितं भवति ¦! तदृशो तद्धधिकक्ाभ्तिकाटस्य योगाभावा-
दत्य्थः । याम्या दक्षिणा । कराल्तयीवयत्छाहपर्न्तम्‌ । स्वठम्बशादधिका +
म्रापि चः समुच्चये । तन लम्बाधिकयाम्यक्रान्तिरित्यर्थः । तावत्तत्कारपर्यन्तम्‌ ।
पतदेर्नित्यसंबन्धात्‌ । सततं दिनाग्यवरहिता । तमा राभिः । अत्रापि तदू
गक्रान्तिकार्‌ तदहरोऽस्मदादिविदितरेतरव्यवहितं द्युनिशं भवतीति ध्येयम्‌ । ननु मेरी
वतिभागाक्षतवाषठम्बा्ाभावाचद्धिकन्यूनत्वस्य कान्तिभागेष्वासद्धेस्तच कथमिव रक्षणं
भवतीत्यत आह--तत इति । उनक्रारणाहटम्बाप्रिककरान्तिरूपात. । एवकारार्थ-
हश्चकारस्तेनान्यकारणनिरासः । मरो मेरुभभ्यसमसूत्रस्यितभूषपृष्ठप्देशवरि(च्छि)्भूगर्भ
त्यर्थः } सत्तम्‌ । इतराव्यवहितम्‌ । समार्धं सौरवषर्िदिनं रातिश्च भवति । तथा
घ तत्र छम्बांशाभावादेव ठम्बस्य श्लुन्यमितत्वसिद्धेष्तद्‌ धिकत्वेन सर्वत्र कान्तेः प्रसिद्ध्‌-
वादुक्तरीत्योचरगोलो दिनं दक्षिणगे रात्रिरिति सिद्धम्‌ । गाठ सृ्यस्थितिश्चक्रमोगकाला.
मकवघर्धिनेति समार्धमित्युक्तपिति भावः । अनरोपपाततिः-विषुवयाम्योत्तरोर््वाधःसंपाताभ्या
प्राम्योचरयोः क्षितिजयाम्योत्तरव्रत॑संपातये्म्बांश्ञान्तरितत्वा्टम्बतुल्यक्र(न्तौ सूर्वस्यो-
दयास्तो । तत्रोवक्कान्त्योद्यः । अगे तदधिककान्त्या क्षितिजोर्ध्व परििमणात्‌ ।
क्चिणकान्त्या तदस्तः । उपरे तद्रधिककरान्त्या क्षितिजाधो भपमणात्‌ \ अतो `
पम्बाधिकोत्तरदक्षिणकन्तो क्रमेण दिनिरायी । तदुनक्रान्तिसंबरद्ाहोरःनदृचानां तत्कि `

२४४ गोटाध्यायै-

रग्टी * -तिजवृत्तेन खण्डितत्वादर्शनात्त्तदूनकराम्तौ दरात्रवचे क्षितिजाद्दधःस्थे राचिर्यतः
स्बादिनमानम्‌्वं इति रक्षणमविरुद्धापेति तदूनत्वस्यानष्ेशेः । अत एवानेन पथेन
तद्नान्तिकाट उत्तरदक्षिणगोहक्रमेण सततं राचिदिनमि्यथमानमयुक्तम्‌ । प्रत्यक्षः

निरोधात्‌ \ ७ ॥

इदानीं मरुसस्थानमाह-

बिष्वदुचृत्तं द्रसदां क्षितिजत्वमिते तथा च दैत्यानाम्‌ ।
उत्तरयाम्यौ कमर मृरधोध्वंगतौ श्रवो यतस्तेषाप्‌ ॥ < ॥
उत्तरगोटे कषितिजादृ्व परितो भ्रमन्तमादित्यम्‌ ।

सभ्यं अिदराः सततं परयन्त्यस॒रा असव्यगं याम्ये ॥

स्व्टाथेम्‌ ॥ ८ ॥ ९॥

अग्टी०- अथ इप्रसङ्गाद्धवति किं. चुनि बुनिवासिनामित्यादविपयार्धोक्तप्रश्रस्योत्तरं
भिबभ्चः प्रभमं तदुपर्जग्यं देवदत्ययोः . क्षितिजस्वरूपं गीत्याऽऽह--विधुवदब॒ततमिति ।
-बिषुवडबत्तं॑गोरुसंिस्थमहोरात्रवृत्तं दुसदां मेरुपष्ठस्थानां देवानां क्षितिजत्वमितं
गतम्‌ । देवानां क्षितिज विषुवद्वृत्तापित्यर्थः । दैत्यानां वडवास्थानाम्‌ । चका-
रारिष्यदवत्तं तथा क्षितिजम्‌ । ननु साक्षदेश् एकं क्षितिजमुभयोर्न दृष्टमित्यतस्त-
जर्ततिक्चतिजत्वे कारणमाह--उत्तरयाम्याविति । यतः कारणात्‌ । तेषां देषदै-
त्मानाम्‌ । करमेणोत्तरदक्षिणदिक्स्थौ ष्स्वौ मूरर्ध्वगतो मस्तकोपर्याकाभागस्थितौ
भबतः । तथा अ निरक्षरो ध्स्वयोः क्षितिजस्थत्वेन ददीनाचन्मध्यस्थितविषवद-
इतं सममण्डटम्‌ । ध्र्वद्वयसक्तमुन्मण्डले तञ क्षितिजम्‌ । एवं मेरुस्थाने निरक्च-
देशाद उत्तरध्सवस्य खमध्यगतत्वेन वुश्नादक्षिणण्छवस्य स्वाधःस्वस्तिकस्थ्वेनाव-
माच्च रछटकक्षितिजं तत्र सममण्डलम्‌ । तदर्धे तिर्थग्वत्तमर्थात्तत्र क्ितिजमेव
परमदक्षिणदेरवेडवास्थाने दक्षिणध््वखमध्यस्थत्वादुत्तर्रवस्य स्वाधःस्थत्वास्च लङ्‌
काक्षितिन सममण्डरं विषुवद्रवृत्त च क्षितिजमेवं च यद्वशे यत्क्षितिजं तदधोभ-
गोरप्रदेशे तदेव श्षितिजं न विरुद्धमिति भावः ॥८॥

अभ गीत्या प्रश्रोत्तरमाह--उत्तरगोर इति । उरणो निदा
देना मेरपृष्ठस्थाः स्वक्षितिजाद्वषुवद्रवृतच्तरूपादुरघ्वमुपरि । पार्तः स्वाभिसमन्तात्‌ ।
सभ्यं अमन्तं सम्प्मार्भेण पूवादिदिकूकरममार्गेण प्रवह्वायुवशान्मण्डलाकारेण
गच्छन्तमादित्वं सूथनिम्बं सततमनवरतं पश्यन्ति । अतो देवानामुत्तरगोटो दिनं,
दक्िणमगाज्गस्तु तत्थितिजादधःस्यत्वाततेषां रात्रिः । असुरा बडवास्थानस्था. दैत्याः ।

॥)

०५५ ॥ ५५ "व

नि प्रश्चवामना । ५५

€ टी ०~-पाम्ये दन्षिणगरे \ स्वश्चितिजादुपारे स्वाभिसमन्तात्‌ । असभ्यम्‌ । अस्य

मार्गेण पूर्वादिदिव्यत्करपमार्गेण प्रवहवदादभ्रमन्तपित्यथः । पूयनिम्बं सततं पश्य.
न्त्यतो दैत्यानां दक्षिणगोलो दिनमुतच्तरगोकश्च तेषां स्वक्षितिजाद्धःस्थत्वाद्रात्रिः ।

यञ्चपि सव्यारव्यान॒क्तावपिं देवैत्यद्विनराचयोरमिमतयोः सिद्धा न बाधकं तथाऽपि

सदैव नित्यं प्रबहेण वायुना निरक्षदेदोपिगो भपञ्जरः । स्वपश्चिमाराभेमुखोऽपि

नीयते सुरासुराणामपरव्यग इति ल्टाक्तं सुरास्रक्रमेणापसव्यसव्यतद्भ्रमणमयु-

क्तम्‌ । सव्यं भ्रमति द्वेवानामपस्व्यं सरद्विषामिति पूर्थसिद्धान्तीक्तिविरोधादित्येत- |
त्पूविका तदुक्तिरिति ध्येयम्‌ । अथ भ्रपृष्ठस्थानां यथा मृगर्क्षितिजाद्धूव्यासार्धौ

परि गहादधदर्शनं त्था मरस्थानामपि येरुपष्ठसमसू्रेण क्षितिजवृते तद्व च॑

` तद्ृशीनादुचरगोट इव्याय॒क्तमसंगतम्‌ । मरोरत्यच्चत्वेन तद्र पि ग्रहस्योत्तरगमनासंभवा-

विति चेन्न । मेरुपुष्टमागमण्डटस्यातिविस्तीर्णलामावाचत्पषठवर्िनां देवानां दैत्यानां

` श्चाव्युस्चकायत्वेनाधःस्थभमिगोटस्य स्वाभिमतमृगोटादर्शकत्वकल्पनात । मेरो मेषा-

दिचक्रार्थे देवाः परयन्ति भास्करम्‌ । सद्रुद्देवोदितं तद्दस॒रश्च तुखादिगमिति

सू्यसिद्धान्तोक्तेः । अच्रासरा इत्यनन निरक्चदरश्चादक्षिणदेश्ौ चरसंस्कारों दिनसतरिष्यवस्था

श्चोक्ताद्परीत्येन । क्लितजवुत्तावस्थानवेपसीत्याद्विति सुचितम्‌ । एतदपि तत्रैव स्फुटम्‌ ।

उपरिष्द्धगोलोत्य व्यश्च पश्चन्मखः सदा । ततस्तच दिनं चिंशन्नाडिकाः शार्वरी

तथा । हानिब्रद्ध( द्धी ) तथा वामं सुरासग्विभागयेः | मेषादों तु सदा

ब्द्धिरुदग॒त्तरतोऽधिका । द्वारो च ` कपाहानिविपरीतं तशथारसुर । तुलादौ अनिशो-

अमि कक्षावद्धी तयोरुमे । देशक्रान्तिवश्नाननिव्यं तद्दिक्ञानं एरोदितमिति ॥५९॥

ह न

इदर्नीं दिनरातस्वह्पे पितृदिने चाऽऽह-

दिनं दिनेशस्य यतोऽ दने तभी तमोरन्तुरदरने सति ।
खटुपृष्ठगानां युनिरी यथा नृणां तथा पितृणां राहिपृष्ठवासिनाम्‌॥१ ०॥
स्पष्टम्‌ ॥ १० ॥

च

मन्टी०- ननु तथाऽपि देवदेत्ययौः सोरवर्षमिताहोरा्रनियमो<नुपपन्नः ।

भेदै

हश्याटसश्यरारिषटकराभ्यां भगणमेोगार््र॑कारस्येव दिनरात्रि । सूर्यकृताहो
राचस्य सोरवधमितत्वसमेवऽपि चन्द्रादिकृताहोराजस्य तद्धि्भगंणमोगकालत्वेन
तद्धिन्नमानत्वा्षद्धस्त्यता दिनराच्यो्व्यवहारोपयक्तं ठक्षणमन्यदपि वंशस्थ

ना<ऽह--दिनं दिनेश्स्येति । यतः कारणात्‌ । अत्र जगति । दिनिक्षस्य
सूयंसय दने सति दिनं भवति । तथा च अरहेषु सूर्यस्यैव त्रेजोमोटकत्वेन

९४६ गोलाध्याये-

भत्टी०-तकाशस्यान्यग्रहपकाकेभ्योऽधिकत्वात्तस्य चक्च्म॑हणविषयलूपवर्यानं स्वश्चिति

लानधःसंचरणे संभवतीति क्षितिजानधः सर्यत्तचस्णकालो दिनमिति फलिता्थामेधारि-
भ्यवधानादरनऽपिं न क्षदिः 1 अन्यां तु ताहश्कारो गोणदिनं दृक््यकाठो वा<त
एव॒ सूथस्य दिनेहत्वम्‌ । ननु दिनेशदर्दनकाटस्य दिनत्व रातरिदुर्शनकाटस्य

राचरित्वं सिद्धं न दिनाभावरूपता रत्रेः सिद्धेत्यत आह--तमीति । तमोहन्तः

,

भूर्यस्यादकषने सति तमी रािर्भवति 1 तथा च. रात्रेस्तमिस्चा तामसीव्यमिधाने-
नान्धकारप्राच्थणावगमाचचचवमन्धकारप्रननाङकमूर्यस्याददीने भवति ।- अदर्शनं च
क्ितिजाधःसूर्यसेचरणकाल इति तत्काटो राधिदिनाभावरूपा सिद्धा । सूरयस्यादरहने रारन
तद्दीनात्म कम्‌. । भुजव्त्तादुपरि च स्थितोऽको द्चनं स्पतामति वेद्धवासिषशरद्ा-
न्तोक्तेः । एवं चाहाराच्रव्यवहारस्य सूर्याधीनत्वाहवदेव्ययोः सोरवषमहोरात्रं नियतं
सम्यगेवोक्तामिति भावः । न॒ भृगोटार्धदरघनसिद्धरवस्वक्षितिजवचभेदेन दविनरच्ये

स्‌ ) ४ र्या 1 ॥
५

सिद्धो पितृणां कथं दिनरान्रिसंमवः । तषां भूमिस्थत्वाभावेन मूप्रदेक्षव्यवधानांसंभवादि-
त्यतस्च पच दुरात्रमित्यनुपपन्चामत्यादायनीक्तप्रश्रस्य पितुष कि ररिमासापमितं तथे-
त्यस्योत्तरमाह--कुपष्ठगानामिति । भृगोल्यृष्ठसंस्थानां नणां सचेतनानां यथा सूर्य
दशीनरूपकाठोपाधी( धि क्रमेण दयुनिश्महोराचं तथा तद्रूपद्युनिशं शअक्षि-
प्ठवासिनां गोकरूपचन्द्रस्य पृष्ठाधिघाहनां पिटरणाम्भिष्वाचादीनां कर्मिणां भवति ॥
कुषृष्ठगानापित्यनेन मनष्याणां सू्॑स्थ भूगोलाभि्रमणकालोपाधिरहीरात्रं भवति । तथा
पित्णां मूरथत्वाभावेऽपे चन्द्रविम्बगोलामितः सूर्यभमणकालोपाधिश्चन्द्रमासमिताहोरात
सम्यगुक्तमिति भावः । कुपृष्ठगानां टणामित्युक्तेन पृवावगतं दिनार्धं राच्यं चं
भृगर्भसंबन्धिरविकक्षायोजनरहोरत्रासवस्तदा भृव्यासार्धयोजनैः के इत्यनुपातजासुभिः
क्रमेण हीनं यतं भ॒पष्ठस्थानां दिनार्ध. राव्यद्धै च भवि । मुपृष्ठस्थसू्योदयास्ता-
यवगतक्षितिजस्याऽभ्काङमसंयोगाभासस्य भगभक्षितिजात्सवतो भृज्यासार्धयोजनेरह्टित-
त्वादिति ध्येयम्‌ ॥ १० ॥. [से

इदानीं सहिोकस्याभिपायमाह-

दिनं सुराणामयनं यदुत्तरं निरोतरत्साहितिकेः भरकाततम्‌ ।

दिनोन्मखेऽक दिनमेव तन्मतं निका तथा तत्फलकीतनाय तत्‌ ॥११॥

्रद्ान्तमारोहति येः कमेण तेरेव वृक्तेरवरोहतीनः ।
तनैव दृष्टः प्रथम स देवेस्ततैव तिष्ठन्न विलोक्यते फिम॒ ॥१२॥
साहितिकागां न चेदयमामिभायस्ताई मेषदहूर््वं मिथुनान्तं यावधवृतेरेवाऽऽ-

चिप्रश्चवासना | २४७
रोहणं कृव॑न पि दवैदैष्टसतैरेव पुनरवरोहणं कुर्षैन्कं न दृश्यत इति । अत
स्तदसत्‌ ॥११।१२. _ [र

म०्टी० नन्वेवं देवानामुत्तरगोलो राचिरिति युक्तेसिद्ध-मगादिराशिद्रयभानुभोगा-
तडर्षवः स्यः क्िशिरो वसन्तः } ग्रीप्पश्च वौ च शरस्व तद्रद्धेमन्तनामा कथि-
तोऽ षष्ठः । शिशिरपूृ्वमतुत्रयमुचतरं ह्वयनमाहुरहश्च तदामरम्‌ । भवति दुक्षिणम-
न्यदतुत्रयं निगदिता रजनी मरुतां च सेव्यनेनान्येर्मकरादिषद्धभमृत्तरायणं देषानां
दिनम्‌ । करकीदिषदभ दक्षिणायनं तद्रर्चिरिति कथमुक्तभित्यतस्तदुत्तरं वंरास्थे-
नाऽइह-- दिने सराणामिति । यदिदं सांहितिकेः संहिताप्णेत्रभिः । उत्तरमयने
कल्ितपकरादिषद्धभं रविचारसंबद्धं सुराणां देवानां मेरुस्थानां दिनं प्रकीर्तित-
नित्येन वासनाविरुद्धमप्यदृष्यं तदु रुत्वाद्न्यथा तदुक्तकाटश्ुद्धेरपि तथात्वापततेरिति
सुचितम्‌ । इतरद्दक्षेणमयन कृट्पितककादिपद्भं रव्याक्रान्तं निशा रात्रिरुक्ता ।
सराणापित्यनेन वडवास्थानां दक्षिणायन दिनमत्तरायणं रात्रिरिति ` सूचितम्‌ ।
तदिदं निरुक्तं दिनोन्मुखे दिनप्रारम्भकालाभिमुले सूर्यं जाते सतिं दिनं तत्काक-
ह्य रत्रित्ेऽपि स कालो दिनस्यवहस्थोग्यो न रात्रिव्यवहार्योग्यः । मतमद्गी-
कतम्‌ । तथा निदारस्भा मलेऽ निशा । दिनेऽपि तद्व्यवहारयोग्यत्वम्‌ ।
तत॒ । अद्खकुतम्‌ । एवकारादुक्तवासनारूपतद्भिप्रायातिरिक्तितवमिप्रायं ताज्नसुक्तं नं
सु्चयत्यन्यथ्ा त्‌ दूनुपपत्तेरिव्यर् : ॥ तथा च मेरस्थानां कल्पितमेषादिगिऽङ
ूर्योदयः कन्यान्तस्थे सूर्यास्तः । तदन्तरे कर्कादिस्थे क्षिक्तजात्परमोन्नतस्न
भध्याह्ममेवं मकराद्िस्ये क्षितिज त्परमनव्विस्थत्वेन = मध्यरात्रमिति वासनासिद्धेरुक्त-
वासनोक्तविन मेरस्थानामुत्तरायणं दिन॑दक्षिणायनं रात्रिरिति सम्यगेवेति भावः!
भनु वस्तुतो मकरादि्रये ककोदित्रये ` दिनराच्योरमावे तेस्तथा कथुक्तमित्यतं
आह--परकीर्तनयेति । तत॒ । उत्तरदक्षिणायनं देवदिनरा्नत्वेनोक्तम्‌ । फट
क्रनाय सदसत्कर्माचरणयोग्यत्वरूपफलयोः संकथनाथम्‌ । उत्तरायणे देवन
क्त्या हमं कम नतबन्धादि विधेयम्‌ । दक्षिणायने देवराञ्युक्त्या विषाभि-
काश्रायसत्कर्मं विधेयमिति मृचनाथ ^ तथोक्तेः । सिद्धान्तपक्षस्तु परं दिनार्पननिक्षा
निशार्धात्परतो दिनश्रीः । एवं पुराणे ग णिते च. साम्यकर्मायनाभ्यां सदुसत्फ-
हेष । कर्के गते हि सुरापराहः फं पुना रात्रिबदाहुरस्य । नक्रं गते
चापररा्रमेषामेतत्परं वासरवत्स्मरन्ति । अतश्च कैश्चिदशमीष्वपि स्यःत्कापाल्कि वेष+
बिधिः किंठोक्तः । मासोऽन्य एवं नियभत्रतदौ पिव्यि निहार सति पोणर्मम |

२४८ गोलाध्याय-

अ,

मनटी०-स्यामिति केङवाकोक्तेश्च । तथा च श्रीपतिः-गृहप्रवशतरिदरप्रतिषठाविवाहचो.
रजतनन्धपुरवेम्‌ । सोम्थायने कर्मं शुभं विधेयं यदुगरहितं तत्छटु दक्षिणे चेति । अत
एव॒ राञ्यधात्पूवं संक्रान्तो पुण्यं परत्रापरदिनपूरवार्धे पुण्यमर्धरात्रे पुषठापरदिने
मकरककयोः संकान्तावुच्चरपर्वकाटयोः कमेणेत्तरायणकाठसेनन्धप्राशस्त्यत्पुण्यत्वमित्युक्त
गच्छते । अनयेव रीत्या दिनपूर्वापरर्धयोः कल्पितरारिसंकरान्तौ करमेणाऽऽयान्त्यदिनं
पर कान्तिदिनमुचरपू्माससंबन्यि यवनैः स्वशाचेऽमिहितमिति भावः ॥ ११॥

£

जथ मदुक्ततदाश्चयन्यतिरेकेण गोरवासनासिद्धरविदसनादशेनप्रय॒क्तदिनराञ्य॒क्त्या
संहितोक्तं संगच्छत इति मन्दावबोधाभमिन्द्रवज्यया<ह-दरद्रान्तमिति ! येरहोरात्रवृत्तेः स्वयं.
घारविष्येरिनः सूर्यः कत्पितमेषादिमारभ्य ददान्तं कस्ण्तिमिथनराद्यन्तिमभागमारोहति

॥ अ कण्‌

कमेण तैरहोराचवृचेः ॥ एवकारात्तदू्रमणमार्गतिरिक्तभरपणमार्गनिरासः । उत्क्रमेण
केकोदिमारभ्य कल्पितकन्यान्तमवरोहति । इति गोठे रविसंचारप्रसिद्धिः । नन्तः
तावता प्रकृते किं दृष ण मित्यत आह--यत्रेति । दवेभरुस्थैः स सूर्यः प्रथम-

मारोहणावसरे मेषादिव्रये । यत्र भरमणमरगेऽहोरा्त्ते । एवकारा्तदवान्तरप्देशानां

संग्रहः । दृष्टो नयनज्ञानविषयीकरृतः । तन तन्मार्गं तत्स्थाने । एवकारत्तद्‌-
तिस्किमागनिरासः ॥ सूर्यः । अवरोहणावसरे ककादि्रये तिषठनुभ्मन्‌
मेरस्थैः किं कृतो नाऽषटोक्यते । तथा च मेरुस्थानां विषुवद्वत्तस्य

क्षितिजव्वात्तदृरध्वै कल्पितमेषादिराक्षिषद्क स्थितो ऽकः प्रवहेण भ्रमयन्नयनगोचरोऽपि कल्पि-
तमेषादिन्रये दश्यः कल्पितकक।दित्रये त्वहक्य इति व्यवधानाभावादृय॒क्तमन्यथा
कल्पितमेषादिजिये तददर्शनापत्तेः । एवं विषुवद्रवृत्तरूपक्षितिजाद्धः कत्पिततुखादत्रये ।
यन्माग रविर्भमति तन्मरगेणेव कल्पितमकरादिच्ये अमतीति तलादित्रये न हृश्यो
मकराद्वितये च हर्य॒ इत्यप्ययुक्तम्‌ । क्षितिजन्यवधानस्य तुल्यत्वादन्यथा तुर(-
दित्रये तदृशौनापत्तिरिति स्फुटं दूषणमिति मावः । यन्न॒ यन्मते देवानामुत्तरद्‌ क्षि
णायने दिनरात्री तन्मते देवा मेरुस्था न किंलन्यत्र स्थिता इति चतुर्वेदचा-
यक्तिम्‌ । तन्न । भूप्रदेरोऽन्यज् यस्मिन्‌ कस्मिन्नपि भ क्षितिजोर्ध्वाधः क्रमेण
मकरककादिषदूमभ्रमणाप्रसिद्धेः । नहि यमकोटौ देवा अधिष्ठिताः, कन्तिवृच्चं च
स्वाकरिण. स्थिरं प्रवहवायुत्रमितम्‌ । येनोचरदक्षिणायने देवदिनरा्ी सुस्थे । तस्मा
पर्वोक्तमत्कल्वितवासनयेव सांहितिकोक्तं॑देवद्यरात्रं सुस्थम्‌ । एतेन मेषव॒षभ-
भिञ्यनसंस्थे दिविसोऽके ककंठादिगि रत्निः । येरुदिता विबुधानां मेरुस्थानां नभ.
स्तेभ्यः । येष्वेवोदङ्मेषायादि्थानेषु स्रवृततोऽपि तेष्वेव ` कथं श्यः पनन
दयश्च तस्थ इति वराहमिहिराचायोक्तिं निरस्तमिति सूचितम्‌ ॥ १९ ॥

तिपरशरवासनी । २४९.

> कभ भ

इदानां पितिदिवसस्योद्यास्तादिकाठानाह-

विधध्वभमागे पितरो वसन्तः स्वाधः खुधादीधितिमामननिि ।

4) क

परयन्ति तेऽरकं निजमस्तकोर्ष्वै दत यतोऽस्मादयुदटं तदेष।म्‌॥१६॥

[क

भाधांन्तरतान्न विधोरधःस्थं तस्मानिरीथः खल पोर्णमास्पाम्‌ ।

छृष्णे रषिः पक्षदलेऽभ्युदेति इक्लेऽस्तमत्य्थत एव सिद्धम्‌ ॥१५॥

स्पष्टम्‌ ॥ १३॥ १४॥ |
मर "टी स्यादेतत्‌ । कपष्ठगानामित्थनेन चन्द्रगोकाभितः सयन्रमणेन पितृणां अन्दर
मासमितमहोरात्रं भ्यवस्थापितं न युक्तम्‌ । चन्द्रनिम्नाभितोऽकंस्य अमणासंभवात्‌ ।
चन्द्रस्यापि प्रवहअ्रमसद्धावात्‌ । नहि प्रवहेण सूर्यादयो विचश्द्राः पश्चिमा मि [पुसं
भ्रमन्ति । येन तेषामहोरात्रोपपत्तिरिति मन्दाशङ्काया [निर |करणार्थं॑तेषां दिनरा-
„ जिविभागं सवासनमुपजातिकेन्द्रवज्म्यामाह--विधूरध्वभाग इति । ते चन्करषष्ठस्थाः
पितरोऽग्निषात्तादयः । दरऽमावास्यान्तेऽकं स्वमस्तकसमसूञेणाऽऽका(शविभामे यतः
परयन्ति । सूर्यचन्द्रयोस्तल्यत्वात्‌ । अस्मात्कारणात्‌ तत्‌ । ` दरशान्तः । एषां पितरिणाम्‌ ।
दयदटं मध्याह्नं स्यत्‌ । स एषामिति पाठश्वेत्साधः । नन प्रवहभमेण चन्छध्यो-
ध्वाधस्ति्यगभागेष॒ गमनसभवाचत्स्थानां पितृणां प्रपाताश्मस्यभावत्कथमेषं ततर
` स्थितिष्त्यिति आह--स्वाध इति । स्वध्याधोमागे । सुधाद्‌।धितिं चन्द्रमामनन्ति
घदृन्ति पितरः । तथा च चन्द्रस्य अमणेऽपि तेषां तद्ाधारेणेव स्थितिशथा
भगोलेऽप्माहशचामतः स्वाधस्तिर्थग्भागयोस्तेषामवस्थानसंभवान्न प्रपात इति भावः ।
नन चन्द्रस्य गोलाकारत्वेन तत्पष्ठस्याभितः सच्छात्तद्‌श्रयाणां पित्रणामस्मद्हर्य चन्द्र. ,

गोलथभागेऽपि वसतिसंभवात्कथमेतेषां सूर्या मस्तकोर्ण्वो भवति । तदाऽस्य

चन्द्राहश्यभावोधष्वस्थत्वेन तदरौने चन्द्रस्यव प्रतिबन्धकत्वादन्यथाऽस्माकमपि रर
सूरयद्श्चनपरत्तिस््यित आह--विधूष्वंभाग इति । पितरोऽमिषवातायाः । चन््रगेहा- `
स्पदहर्यार्धमागमध्ये मृगभंसमसत्रस्थे तदभितस्तत्पषठसममागे वसन्तोऽधितिषठन्तः ॥
तथा चास्मद्हश्यचन्द्ाधभागे तेषमवस्थानाभावान्नानुपपात्तिरिति भावः । पोर्गमास्या
विधोः सकाशात्षट्वाश्यन्तरत्वाधितरः स्वाधःस्वस्तिकस्थितं सूर्य चन्द्रतन्यवधानायतो
भ्न पश्यन्ति तस्मात्कारणदेषां निशीथं मध्यरत्रं स्यत्‌ । सल निश्चयेन }
यथास्माकं देशकारािरेषे सूयां दिनाधं ऊध्व्वस्तिके भवैत्यर्धरात्रेऽघःस्वसिष्टे
भवति तथा पिदरृणामपि चन्द्ररराभवे भवतिं । शरभवे तु तेषा [4 8
| ६९ 1

२५५० गोटाध्याये-

म ० टी ०-््वाधःस्वस्तिकाद्क्षिणोत्तरतो याम्योत्तरलृत्ते भवत्यपि मध्याहूनमभ्यरातरपभवोऽ-
स्मार शामिवेति भावः । अर्थतः । द्चान्तपोर्णीमास्यन्तयोः कमेण पित्दिनार्धराञयर्धते-
नोपपत्तिसिद्धरूपार्थद्धेतोरित्यर्थः । कृष्णे पक्षदले कृष्णपक्षस्याषटम्यर्थे रषि-
सदेति । दिनादिरेषां भवतीत्यर्थः 1 इवपक्षदे छवठपकषस्या्टम्यधै रविरस्तमेति `
प्रामरोति । दिनान्तो भवतीत्यर्थः । एवकार इत्यथे । एवं सिद्धं निष्पन्नम्‌ ।
` यथा निरकषदेशेऽर्रात्रमध्याहनमध्ये सूर्योदयास्तौ तथा पितरृणामप्युक्तो दिनारम्भान्तौ
ङृष्णश्चयला्टम्य्धे । पितरशचन्दरनिम्बस्था अभिषूवाच्ाद्यो रविम्‌ । उदितं कृष्ण-
पक्षार्थे पष््यन्त्यन्यत्र चास्तगमिति श्ाकसव्येक्तेश्च युक्तौ । एतेन कदम्बेकुसुमकेसरा
इव ॒चन्द्रविम्बगोरे पितृगणाः समन्ताकिष्न्तीति चतुर्वेदाचार्योक्तं निरस्तम्‌ । तिर"
िथेमितमासस्य पिञ्यहोरात्त्वेन सिद्धेरक्तवचनानुपपत्तेः । नहि स्वेषां पितृणा
मुद्‌ यास्तावष्म्यधे । चन्द्रनिम्बरोक्ल्यस्य व्यवधानतय।<दरोन(पचेश्च । तथा च

भै)

प्रवहश्रमेण सयस्य चन्द्रबिम्ब।भितो अमणमन॒पपन्नमपि चन्द्राच्छरी्रगतेः सयः स्वप्‌-
बेगत्या गच्छन्गत्यन्तरेण प्रत्यहं पश्चाद्धवतीति चन्दराभितः सूय( पृते )पश्चिम्रमणं नानु-
पपन्नमिति भावः । यद्यपि चन्द्रनिम्बगेलोष्वमागस्थानां पित्णां चन्द्रगोर्श्या-
हदयाधसंस्थित(वि्थ)व॒त्तस्य क्ितिजत्वात्ततसमसूत्रस्थसूर्थदृरशनस्योदयास्तसंभवादषटम्यधं
तदुदयास्ताबनुपपन्नौ । नहि पक्षदले तत्समसूत्रस्यत्वेन सूरयावस्थानम््‌ । सू्यचन्द्र-
योर्गवत्यंजान्तरत्वेन त्र तस्थ तद्धःस्थत्वाच्चन्द्रस्य सर्यकक्षाकेनदरत्वाभावात्तश्षिति-
असिर्मसूत्रस्थसू्य नवत्यत्पांशान्तरत्वात्‌ । अत एव शङ्खो न्नत्यधिकारे चन्द्रस्य योजनः.
मयश्रवणेनेत्थादिविरेषेक्तिस्तथाऽपि चन्द्रगोठस्यात्पप्रमाणत्वाव्ित्रृणामल्युच्चकायत्वा
नरिभान्तरितसू्यसमसूत्रसंबन्धिचन्द्रास्मदूहर्यमोङाधान्तगतलघुवततस्येव क्षितिजत्वकत्पनात्‌।
अन्यथा वकष्यमाणन्रहमदिनोपपत्यनुपपततेः । बह्मणो भूमिगोलार्थाधिकरिसंचारसंबन्धि-
भूगोरभागस्य दुश्ने मानाभावात्‌ । एतेन चन्प्रगोरस्थकेन्दवसंबन्धिदिनारम्भसमापती
चनध्त्सूयस्य॒पादोनषष्काष्टमागान्तस्तिस्वे युक्ते । ठत्रर्धशुवरुतवसंभवात्‌ -। पष्ठ
तत॒ चन्द्रव्यासाघ।न्तरेण क्षितिजान्तरसंभवात्पूयपृष्ठयोजनकर्णेन षिज्या तदा चन्द्र
निम्बव्यास्ताधयुतचन्द्रघपृष्टयोजनकर्णेन केत्यनुषातागतफटस्य धनुर॑शा नवतिङुद्धास्त-
दन्तरितत्वे सूहमेति निरस्तम्‌ । उक्तक्षितिर्जकल्पनया तंदनवकाश्चात्‌ । अथ कुष्ण-
वक्षः पित्रदिनं शुक्टपक्षः पित्तराजिः । पितृवासरमादितोऽसितं सितपक्षं च वदन्ति
द्वस युक्तेरिति कंथं संगतमिति चेन । दिनन्मुखेऽकं दिनमेवं तन्मतं निशा तथे

जिप्रश्रवासना । | ५

[९ दी ०नत्युक्तरीत्या तस्य संगतत्वात्‌ । अन्यथा सवितारमवेक्ष्य सीतगोरुपविशवितरः
वमूध्वगम्‌ । असितान्ततिथौ ततः परं न च पश्यन्ति कथं सिते द. इति
छो क्तदूषणापत्तेः । न चेवमेषां पक्षां दिनिराञ्यारम्भाच्वान्द्रमासः पित्रदिनपित्युः

क्तेरसंगतेति वाच्यम्‌ | अिंङात्तिथिमितगोणचान्व्रमासस्य तदहोरातित्वोक्तिषर-
वात्‌ ॥ १३ ॥ १५।॥ | _

भथ ब्रह्मदिनोपपत्तिमाह-

यदुतिदरगतो हिणः क्षितेः सततमाप्रलयं रविभीक्षते ।
भवति तावदयं रायितश्च तद्गसहस्रयुगं निरीं विधेः ॥ १५ ॥
दूरस्थितत्वादाप्ररयं रविं पश्यति । दिनान्ते रब्यादीनुपसंहत्य रो इत्यथः।॥ १५॥

मर्टी९- अथ युगसहक्नयुगे द्ाहिणस्य किमिति प्रश्रस्योत्तरं हताविरम्बितनाऽऽह-
यदतिदूरणत इति । तत्तस्मत्कारणात्‌ । विधेनह्मणो दयुनिश्महोरानं युगसहस्रदय-
मुक्तं तस्मात्‌ कस्मावतः कारणमाह--यदिति । यस्मात्कारणात्‌ । द्रुहिणो
ब्रा, आप्र्यं प्रागुक्तब्रह्मप्रख्यावपि । सततं निरन्तरं श्यवधानाभावाद्र्‌-
विमीक्षते परयति ` । अतो ब्ह्मप्रथक्रालावधि युगसहश्रं ब्रह्मणो विनं भवति ।
नत॒॒मेसस्थानां स्यवधानायथा ष्रण्मासमिता राचिर्दिनं च तथेतस्य तत्स्थत्वेन कथं
य्रनिदां न स्याक्क्षितिजन्यवधानस्य तुल्यत्वादित्यत आह--अतिवृरणत इति ! क्षिते.
भुगोटपष्टावत्युच्वस्थानस्थितः । तथा चास्य मेरुरिखरेऽवस्थानान्मेरोरेवात्युचत्वेन तच्छि-
खरस्य ततोऽप्य्॒चत्वेन तत्कायस्याप्यतिदीर्घत्वात्च । भूगोरार्धाधिकग्रहसंचारसंबन्धि.
भूगोकभागस्य दुहानाद्रविदशने व्यवधानासिष्धेरिति भावः । नन्वव्यवधानादुब्ह्मप्रह-
यानन्तरमपि रविदर्घानसंभवादा प्रख्यमेव कथं तद्रौनं युक्तम्‌ । इष्टापत्त सदो-
दितत्वापत्ते राञ्यन॒पप्ेश्चेत्यत आह- भवतीति । तावत्‌ । ब्रह्मप्रख्यसंबन्धिय॒गसह् -
मितकाटपर्यन्तम्‌ । तदनन्तरम्‌ । अयं बह्मा रविद्रष्टाऽपि रायितो निद्रितः स्वेच्छया भवति ।
अतो य॒गसहस्नं तव्रात्रिरिति चार्थः । तथा च व्यवधानामवेऽपि स्वयं नित्रा
वशाचदनन्तरं तावत्काटृपरयन्तं न पशयत्यतोऽस्य दिनराजी स्वेच्छाजनिते आगम-
प्माणसिद्धे । अन्यथा पुराणोक्तदेवदिनदत्सवा विनत्वापत्तरिति भावः ॥ १५ ॥

इद्‌ नीमुदयवासनामाह-

यो हि प्रदेरोऽपममण्डटस्य तिर्यक्स्थितो यास्युदयं तथाऽस्तम्‌ ।
सोऽत्पेन कटेन य ऊष्मैसस्थोऽनस्पेन सोऽस्मादुदया न वुल्याः॥१६॥

२५२ गोाभ्यये-

य उदम याम्यनता गाधाः स्वस्वापमेनापि भिरक्षदेहो ।
याम्याक्षतस्तेऽतिनतत्वमाप्ता उद्यन्ति कठेन ततोऽलूपकेन ॥१७॥

कक्यांदयः सौम्यनता हि येऽ ते यान्ति याभ्याक्षवहादजुत्वम्‌ ।
कालेन तस्मादृबहुनोद्यन्ते तदम्तरे स्वं चरखण्डमेव ॥ १८ ॥

विषुषदहोराघवृत्तानै र्मया समपश्चेमगानि ¦ रारिवख्यं तु मकरादो
परमक्रान्त्या विषुवन्मण्डटाहृक्षिणतो मिथनान्त उत्तरतो लञ्मतस्तिरश्वानम्‌ ।
तत्रापि मेषः स्वकरानःया महत्या तिरश्चीन उदेति । अतोऽल्पकाटोदयः । वृषभ-
रतदत्पयाऽतस्तस्मार्किषिदधिककाङः । मिथ॒नस्तदल्पयाऽ्तस्तदधिककाखः । एवं
निरक्षेऽपि न समा उदयाः । अथ ये मकरादयो याम्ये नतास्ते याम्याक्षवश-
द्तिनता उद्रच्छन्ति स्वदेशेऽतोऽत्पकाटोदयाः । ये तु कक्थादयः स्वश्वकान्त्या
सोम्ये नतास्ते याम्याक्षवशादज॒तं गता उद्यन्ति । अतश्िरकारोद्याः। रम
स्वदेशोदययरिन्तराे स्वं चरखण्डमेव भवति । यतस्तल्सिपिजयोरन्तराले
चरम्‌ ॥१६।१७॥१८॥ ति

भ०्ठटी०~ अथ भवलयस्य किंलाकल्वाः समा इत्यादयक्तप्रभ्नस्येन्द्रवज्ययोचरमाह--यो
हि प्रदेक्ष. इति । अस्मात्कारणात्‌ । उदयाः कल्पितरादय॒वयकाङासवः । उपलक्षणा-
द्राश्ोश््यस्तकाटासवः । न तुल्यास्तुल्यप्रमाणा न भवन्ति । हि यस्मात्कारणात्‌ ।
अपममण्डठस्य पूर्वप्रतिपादितक्रान्तिवुत्तस्य यः प्रदेशाः व्रिराद्धागात्मकः
कल्पितराशिन्ति्यटस्थितः । प्रवहगत्यनुरोधेन तिरश्धीनतया स्थितः । स रारिरत्पे
नास्वात्ककाटठेन । उदयं क्षितिजप्राग्भागसक्तत्वमन॒ । अस्तं॑क्षितिजापरभागस-
क्त्वम्‌ । तथेति समुच्चये । याति प्राप्रोति । यः क्रन्िवृत्तस्थकल्ितराशिः ।
ऊध्व॑संस्थः । प्रवहवाय्वंशगमनमागवयवग्रदेश्ञाकरेण किचित्तदासन्नतया वा स्थितः
स॒राः । अनल्पेन बहुना काठेनास्वात्मकेनोद्यमस्तं च प्राप्रोति । तथा
च क्रान्तिवृचचं यदि विषुषदवत्ताकारं स्यात्तदा खलु प्रवहेण स्वाकारेण अभक्रमेणैव
क्षितिजवृतते तदवयवः . संरग्मो भवतीति राशीनामुदयाः प्च घस्यो नाक्षत्रास्तुल्या
संभवन्ति । न चेवं सूयस्य दक्षिणोचरगणमनार्जश्द्धरीमितेतरदिनमानोप्लम्भाच्च ।
य॒दि तुः क्रान्तिवुत्तमुन्मण्डलाकरं स्यात्तदा निरक्षाक्षोतिजे युगपदेव सल्प्रा राशयः

निप्श्चवासना। १५६.

नर ऽठी5ऽ--स्युरित्युदयास्तकारमानासंभवः । न चैवं सूर्यस्य धृवतारास्थत्वादश्ञनात्‌। अतः
प्रतिपादितक्रान्तिव॒त्मागग्तिरश्वीनोऽल्पकाेनैव क्षि तिजव्रचसंबद्धो भवति । सरलभाग्तु
बहूुकाठेनेव संबद्धो भवतीति निरक्षोदया मेषादीनां त्रथाणामतुल्याः । यथेत्तरम-
धिकासवः । कर्कादीनां चयाणं यथौचरं न्यूनास्त एवोदयकाल्स्तुलादित्रयार्णां
परेषादित्रयोद्यकालाः, मकरादि्रयाणां कर्कदित्रयोद्यकाह्ाः । अस्तकाछश्चोद्य-
कालाः } अस्तकार्वोद्यकाढाश्चोदयकालतुल्या इति भावः ॥ १६ ॥

अथ नु त [विषयेष्वचिलेष्वपि ते समा इत्य॒क्तप्रभनस्योत्तरं विवक्षः प्रथं
मकरादिषड्ाशिस्वदेशोदयकाछानांः निर्षदेश्ोदयकाठानन्यूनत्े य॒क्तेमुपजातिकयाऽऽह-
य उद्धम इति । निरक्षदेशे श्रगाया मकरादयः षड ये राशयः कान्तिवुत्तस्थाः
कत्पिताः । उद्धमे प्रवहवकात्पश्चिमाभिमुखगमने । स्वस्वापमेन निजनिजक्रान्त्या ।
अपिशब्दोऽन्ययोगग्यवच्छेदार्थवकारपरः । दिराशिक्रान्त्यनत्रिराशिक्रान्तिर्मकररशेः कान्तिः
एकराश्िक्रान्त्युनदिराक्षिकान्तिः । कुम्भस्येकराशिक्रान्तिर्मीनस्य । मेषस्येव(क)-
राशिकातिः । वुषस्यैकराशिक न्त॒य॒नद्िराशिक्रान्तिः ॥। मिथुनस्य दिराक्िकान्त्यून-
त्रिरा्िक्रान्तिस्तथेति फलितार्थः । याम्यनता अगरिमराश्यारम्भप्रदेश्ात्पुर्वराशेप्रारम्भ-
प्रदेशो दक्षिणस्यां दिक्षि नत इत्यत्तयोत्तरं षड्दक्षिणदिङ्नतास्त एते मकरादयः
षट्ङयः । याम्याक्षतः । दक्षिणपलांङवशत्स्वदंशे निरक्षादुत्तरस्थितेऽतिनततवं
पृवपिक्षयाऽधिकदक्चिणदिङ्नम्नत्वमातताः प्राप्ताः । निरक्षदेशस्य स्वदेश्ान्नतत्वेन स्वगो- `
लेऽधिकं ते तिरश्वीना भवन्तीति प्रत्यक्षापित्यर्थः । अतः साक्षदेशे । ततो निर.
्षदेद्योदयकाखादस्पकेन । अत्र कप्रत्ययेनाल्पपदस्यानधिकाथत्वं निपस्तम्‌ । तेन
तन्न्यूनेनेव न समेनेत्यर्थः । कलेनास्वात्मकेन । उदयन्ति प्राक्क्षितिजेऽव- `
तिष्ठन्ति ॥ १७ ॥ `

अथ कर्कादिषट्वाशिस्वदेशोदयकालानां निरक्नोद्यकालाधेकत्वे यक्ते निरक्षस्व-
देक्षोदयकालयोरन्तरस्वरूपं चोपजातिकयाऽऽह-ककयांदय इति । हि यतः कार
णात्‌ । अन्न निरक्षदेशे । कक्यदियः षट्‌ कान्तिवुचस्था ये कल्पिता राशयः
सौम्यनताः स्वस्वकान्त्या । पूरवोक्तयोक्तरीत्योचरादोशे नताः सन्ति । ते राशयः । .
याम्याक्षवज्ञात्स्वदेश कजुत्वं सरतां यान्ति गच्छन्ति । तस्मात्कारणात्‌ । निर
क्षदेशोदयकाङाद्हनाऽषिकेन कटेन । उदयन्ति प्राकक्षितिजेऽवतिष्ठन्ति । याम्याक्ष
त्यनेन निरक्चदेशादक्षिणभाग उन्तराक्षाश्वक्ात्ककोदयोऽपिकं सोम्यनताः । मकरा
दुयस्त सरला इति वेपरीत्यात्तदुदयाः कमेण न्यूनाधिका भवन्तीति ध्येयम्‌ । ननु

१५४५. ॥ि गोलाध्याये

भ०टी?~सामान्यतो न्यूनाधिकोदयकाटन्ञानेऽपि विरोषतस्तदन्तरक्ञानाभावाननिरक्षोदयका.
केभ्यः स्वदेशोदयज्ञानं कथमूक्तापित्यत आह-तदन्तरापिति. । स्वं स्वराशिसंबन्धि ।
रखण्ड स्वदेशीयम्‌ । एवकारात्तदरिरिक्तनिरासः । तदन्तरं तयोर्निरक्षस्वदेशरा-
रेयदकालमानयोरन्तरम्‌ । तथा ख . क्षितिजे तदुद्यास्मितिजान्तराठकार्स्य चर.
ध्वास्चरारधमेव स्वीयं तदन्तररूपमतश्वरखण्डैः स्वदेशोद्यानां निरक्नोदयेभ्यः साधनं
स्पष्ठाभिकारोक्तं यक्तमेवेति भावः ॥ १८ ॥ |

अथ चरखण्डेरनाधिकलं गोखभ्रमणोपरि यथा प्रतीयते तथाऽऽह~
भवचक्रपाडास्तिथिनाडिकामिः परथक्समयन्ति निरक्षदेश्े ।
पवक्राधमायं च तथा दितीयं सर्वत्र पृणांभिमिताभेरेव ॥ १९॥
मेषादर्मिथनान्तो नाडीभिस्तिथेमिताभिरदवत्ते ।
छगति कुज तदधःस्थे प्रथमं ताभिश्चरोनाभिः ॥२०॥.
कृन्थान्ताद्धनषौऽन्तस्तिथिमितनाडीभिश्द्रल्ये ।
लगति कुजे चोर्ध्वस्थे पश्चात्ताभिश्चराह्याभिः ॥ २१ ॥
तद्रहितजिशद्धिः कन्यान्तो वा क्षान्तो बा
चरखण्डेरूनाह्यास्तेन निरक्ोदंयाः स्वदे स्युः ॥ २२॥
क्षितिजेऽजादिं त्वा गोटे भ्रमयन्प्रदज्येत्स्वेम्‌ ।
उक्तमनुक्तं चान्यच्छष्याणां बोधजननार्थम्‌ ॥ २३ ॥

उदृयवासना स्फुटगव्यध्याये कथिंतेव । इह तु मेषां क्षिपिजे छता गोलं
त्रमयन्करमण यदुक्तं वक्ष्यमाण च सव दृश्यत्‌ । वैव सव द्रप इत्पथः ॥१९
॥ २०॥>२१॥ २२ २३ ॥
भ०्टी०-ननु स्वदेशषनिरक्षक्षििजयोरन्तराठे संपूर्णचरस्य सच्वाद्धृषपिथुनो राशिद्टमरा-
्चित्रयचराभ्यामूनौ । न चर्लण्डाभ्याम्‌ । तयोः क्षितिजान्तररूपत्वामावात्यतस्तदभिप्रायं
विवश्चुः प्रथमं नियम यमुपजातिकयाऽऽह--भचक्रपादा इति । निरक्षदेशे भ चक्रपादाः
क्रन्तिपातात्करान्तिवृत्तपदानि । कल्पितमेषादिच्रयं ककादित्रयं तुादित्रयं मकरादित्र य-
मिति रूपाणीत्यर्थः । प्रथक्‌ । प्रत्येकं पच्वदुशघटिकाभिः समुयन्ति । उपलक्ष-
णादुदयास्तं समुपयान्तीत्यर्थः । क्षितिजयाम्थोत्तरवचयोः प्रवहगोछा्र्थि ध्ठवषक्त-
त्वेन. स्थितत्वात्‌ । नियपान्तरमाह--चक्राधीमिति । आच ऊान्तिपादादिकं चक्रार्थं
कान्तिवृततार्धम्‌ । कल्पितमेषादिरा शिषटकम्‌ । पूर्ण्निमितभिखिरान्मिताभिषटीमि
सर्वत्र साक्षनिरक्षसाधारणदेश्े वकारादुदेति । उपटक्षणादस्तं च गच्छति । द्वितीयं

जिप्रश्रवासनी । ३५५५.

भन्दी०-सषद्धमक्रान्तिपाता्कं कान्तिवरचार्थं $कल्वितत॒लदिराशिषदरकप्‌ । तथेति
समुच्चये । एवं सर्व्न । तिंरादूघटीभिरुद्यास्तं मच्छतीत्यथंः ।. मेषादिकिन्यान्तयो-
विषुवन्मण्डरे स्वनिरक्चस्वदेशाक्षितिजसंपातयोरुदयास्तसंभवात्‌ । एतेन साक्षि पूर्वोक्तं न
संभवति । क्षितिजस्योन्मण्डलभिन्नत्वादित्य॒क्तमिति ध्येयम्‌ ॥ १९ ॥

ननूक्तनियमाभ्यामाशङ्कोक्ता कथं निरस्तव्यत आर्ययाऽऽह--मेषादेरिति ।
मेषदिः । उन्मण्डल्पूवभागलग्क्रान्तिपातस्थानसंबन्धिकालाद्धत्य्थः । . भिथनान्तः ।
कन्तिपातात्कान्तवत्ते पूर्वानुकमेण तिभान्तरितप्रदेशः पश्द्राबरीभिरन्पण्डले पूरव
भागे स्वस्थाने लगति । कुज । स्वक्षिततिजवृत्ते पूर्वभागे ताभिः पन्चदुशधटीभि-
अरोनाभी राकित्रयचरकाटराहिताभिः प्रथपमरन्मण्डरतहयकारपत्पू्कष्ठे कगति ।
अत्र हेतभूतं कुजविरेषणमाह--तदधःस्थ इति} उन्मण्डलत्स्वाक्षेतिजस्य मेषादि-
जयमागाधःस्थितत्वादित्यथः । तथा च राशित्रयचरकारेोनितपन्धदशाघरोमिीमथुना-
स्तस्य स्वक्षितिजपूर्षभागसंबद्धोन्मण्डखप्रदेरखयमेषादिकाछात्स्वक्षेतिजपूरव॑भागे स्वस्थाने
संठग्मत्वादर्थसिद्धमेव स्वचरखण्डोना निरक्षोदया मेषादित्रयार्णां स्वदेरोदयाः स्युरिति
भावः ॥ २०॥

अथव तुङाद्रनयाणा स्वचरसण्डयता नरन्लदयाः स्वदुशादया मर्वन्तात्यत्र

यक्तिमुपमात्या<ऽह--कन्यान्त द्विति कन्यान्तात्‌ । उन्मण्डलक्षितिजपूर्वदिक्स्थ-
संपातसंखप्रसषद्रभ क्रान्तिपातसंबन्धिकालादित्य्थः । धनुषः । क्रान्तिब््त

सषदभक्रार्तिपातस्थानात्ततायराश्चेरन्तोऽन्तिमप्रदेः पश्वदरशघटिकाभिः । उअम्पण्डलि

एरवेभागे परमक्रान्त्यतरेण दाति । कुजे स्वक्षितिजे पूभागे ताभिः
पदुरोचर्टभिश्चराढयाभिः । रारित्रयचरकालसहिताभेः पश्चात्‌ । उन्मण्डल्तलम-
काठान्तरं सुगतिं । अत्र हेतुभूतं दजविशेषणमाह--चेति । चकारादुन्मल-

दित्यर्थः । ऊर्ष्वस्थे तुखादित्रयमाभे क्षितिजस्योपरि स्थितत्वाद्वित्यर्थः । तथा खं
गारेचयचरकाराथिकपन्वदृक्ञघर्द मिधनुरन्तरस्य स्वक्षितिजपूवभगे स्वस्थाने संङ्न-
त्वात्‌ स्वतःसिद्धं चरखण्डयोजनं तत्स्वदेशोदयसिदधयर्थमिति भवः ॥ २१९ ॥

नमूकतरीव्या करकादि्रयाणां स्वचरसण्डोनतये(ये)व स्बदेशोद्या मकरादत्रियाणां
च स्वचरखण्डयोजनतयेव सिद्धाः । न योजनन्यनत्वाभ्यामित्यतस्तङुत्तरमुपसंहारं `
्ोद्ीत्याऽऽह-- 'तद्नहितेति । तद्रहितेस्ताभिश्वरोनाभिः पच्वद्राघटीमिश्वरयुतामिः पञ्च
द्रपर्दीभिर्बा हनिच्चिरद्धिलिशदूधध्कामिः । अत्र ज्िंशद्धिरिति पाठः प्रामा-
दिकः । विशत्याथाः सदेकत्व इत्यमरोक्तेः । सषटुताशेरिति पाशेत्साधुः। सरयुताभिः

६.५६ गोखाध्यायै-

^ (न

मज्टी०-प्वदयरीभिश्चरोनामिः पए्थदशचरीभिरवेति फटितार्थः । कन्यान्तः सषद्धभकरा-
न्तिपातस्थानम्‌ । इषान्तः कान्तिपातस्थानम्‌ । वाकार उक्तव्ीक्रमव्यवस्थार्थकः ।
दवितीयवाकारश्व कन्याज्चषक्रमेण क कादिमकरादिक्षितिजसंरग्रकालावधिक्रमव्यवस्थाथकः ।
उन्मण्डलक्षितिजयर्वसंपति लगति । तथा च मेषादितिः कन्यान्त्य तिंहादघदीभिः
समद्योक्तरमषादेमिंथनान्तस्य गोटयक्त्या चरोनप्चदृरघ्दीभिरदयप्रतिपाद्‌नात्कक
दियं परमचरयतपञदशव्टीभिरदेतीत्यर्थसिद्धेन स्वचरखण्डयुता निरक्षोदयाः कक
दि्रयाणां स्वोद्या. भवन्ति । एवं दुकादिषट्ाक्चीनां समुदयकाठस्य तिंशद्षरीमि-.
तत्वादर्‌॒य॒क्ता(तुला)दिराशित्रयसमुदयकालस्य गोढ्य॒क्त्या चराधिकपचद्‌शषदीमितत्व-
प्रतिपादनाच्च मकरादित्रियसमुद्यकालः परमचरोनपयदशषटीमितोऽथसिद्धस्तेन स्वच-
रखण्डोना निरक्षोदया मकरादित्रयाणां स्वदया भवन्तीति भावः । अथोपसंहार-
भ्याजेन फटितं पूर्क्ताभिप्रायं स्फुटयति-चरखण्डेरिति । तेन कान्तिवृत्तोक्तयदो-
द्यन्यवस्थाफस्िर्थेन । निरक्षोदयाः । मक़रादिषण्णाम्‌ । निरषदेशोदयासवः ।
चरसलण्डेः स्वस्वराशिसंबन्विभिः । क्रमेणोना युक्ताः स्वदेशे मकरादिराज्ञीनामुदय-
कालासवो भवन्तीत्यर्थः ॥ २२ ॥ ४

ननु तथाऽपि गोखय॒क्त्या स्वेस्वचरखण्डरसंस्कारो रश्यद्यकालेष संदिग्ध एवेत्यत
आययाऽ<ह--क्ितिजेऽजादिमिति । अध्यापकः क्षितिजे खगोलबद्धक्षितिजपु-
दभागे । अजादि मगोरस्थकरान्तिवर्ताधिषितक्रान्तिपातचिहनं कत्वा तत्स-
मूत्रेण कृत्वा । गोलं पूरवोक्तभगोलम्‌ । स्वै॑सपूर्णम्‌ । नतु तद्वयवरूपमल्पं
रमयन्‌ । क्षितिजपू्वभागे समसूत्रेण योजयन्नित्यथः । रिष्याणामेतज्जिज्ञासूनां
नाधजननायम्‌ । एतज्ज्ञनोत्यत्तिनिमितचम्‌ । उक्तम्‌ । यो हि प्रदेशोऽपममण्डलस्येत्या
सषान्तो वेत्यन्तमुक्तभिदं प्रदयेत्‌ । सृ्मतवेन यथा बोधः स्याचचथा दुशषयेदित्यर्थः
नन्विदमुक्तं निर्णीतं तत्र॒ भवति । परमरक्तशङ्खायाः करणं कथं शक्यमत आहु~
अनुक्तमिति । स्वस्वचरखण्डयो जनन्यूनीकरणयुक्तिप्रतिपाद्नमन्र स्पष्टतयाऽनक्तम्‌ ॥
चः समुच्चय । तत्प्द्रेयत्‌ । गेलन्रम एव तदय॒क्तिः प्रत्यक्षेति भावः । तद्म.
तपादनं स्पष्टाधिकारे । उद्यवासनावसरे सविस्तरमतोऽनन तदनयोगः । प्रसङ्खादाह~
अन्यदिति । अन्यद्यपाणमतर प्रदशयत्‌ । तथा चात्र यदुक्तं त्सर्वं भमद्गो
निर्णीतं भवतीति स्वाज्ञानं निरसनीयमिति भावः ॥ २६३ ॥
भथास्समयानीह~

योऽभ्युदेति समयेन येन तसम्तमौऽस्तमधयाति तेनेच।
राररूष्वमपमण्डल कुजादेधमेव सततं यतः स्थितम्‌ ॥२४॥

चिग्रश्रवासनां । २५०
यो रारित्रैन कृटिनोदेति तेन तत्सपमोसस्तं याति) ये मेषादीनायुदयास्ते
यो रारन कानोदाते तेन तत्सप्तमाऽस्त याति } य मदना
त॒लादीनामस्तमयाः । ये तुखादीनामुदयास्ते मेषादीनामस्तमया इत्थं, । यतोऽ
पमवृ्तं क्षि तिजादुपयैधमेव भवति । अधमधश्च । अतो रश्योरुदयमस्तमर्ये च
गच्छतोस्तुस्यका ठतोपपद्ते ॥ २४ ॥
म०्टी०- ननु निरक्षे रद्रयुद्यास्तकाङमानयोरमेद्‌ः साक्ष तयोभद्‌ः कृतः संजात
इत्यतो राष्यस्तकारवासनां रथोद्धतयाऽऽह--यो ऽभ्युद्ेतीति । यो रश्िभन कङिना-
भ्यदेति क्षितिजपूरवैभागसक्तो भवति तेन कठेन । चकारात्तन्यनाधिककार-
ग्यवच्छेद्‌ः । तत्सत्तमः । उदितराशैः सकारात्सतप्तमों राश्चेरस्तं क्षितिनपश्निभभ-
गसक्तत्वमुपयाति प्राप्तिं । अत्र कारणमाह-ऊ््वमिति । क्षितिजादुष्वं करान्तिवृत्तम्‌ 1
अर्षम्‌ । एवकारान्न्यूनाधिकव्यवच्छेद्‌ः । सततं नित्यम्‌ । यतः कारणात । स्थितमस्ति
कन्तिवृत्तस्य भगभङ्ेन्द्रत्वात्‌ । अन्यथा तत्कैत्वानुपपत्तेः | तथा च क्रान्तिवृततप्रदेश्ो
यथोदेति तथा तत्षद्धभान्तरितप्देशोऽस्तं गच्छतीति यद्र शेयं उन्रयकाल्तत्सत्तमयरः
सोऽस्तकालोऽत एव ठयं षडराशिय॒तमस्तल्य्रं स्यात्‌ । निजवचरशकलेन हीनयुक्तौ य
ह॒ रोचनगोचरं प्रयाति । तदधिकराहेतास्त एव नूनं प्रवतः क्रभश्ञो बज॑न्ति
च(स्तमिति श्रीपत्यक्तेश्ेति भावरः ॥ २४ ॥
इदानीं विशेषमाह-
यत्र टम्बजलवा जिनोनकास्तत नोदयचरायप॒क्तवेत्‌ ।
नान्यसंस्थिततया<न्यथोदितं मेन नेष विषयो नगोचरः ॥२५॥
यसिमन्दैरो षट्षष्टे ६६ भागाधिकः परुस्तच केचन राशयः सदोद्याः
केचन सदास्तमिताः केचन प्रान्तादुद्रच्छन्ति । अतस्तत्र यथा कथितास्तथो-
या न्‌ भवन्ति । यावत्सदोदितो रविस्तावदहोरात्वत्तं क्षितिजं न स्पृश्चति ।
अष्ाराचवुत्ते क्षिपैजीन्मण्डरयोरन्तरं {हि चरम्‌ । अतस्तव कृञ्याग्रा पर्यादि
पमत्तत्‌ । रोष स्पम्‌ ॥ २५ ,
०्दी०~ ननृक्तयुक्त्या स्पष्टाथिकारोक्तस्वदेशद्यास्तकारानयनं सिद्धमप्यसगतेम्‌ ।
्रषडधिकाक्षाशदेशेषु तस्यानिर्वाहात्‌ । तथा हि-लम्बज्याकोटवक्षज्याभुजस्तष्‌।
करान्तिज्याकाठ। को भुज इत्यनुपातेन ऊम्बेज्याधिकक्रान्तज्यासंवन्धिदटुज्याया अक्ष.
ञ्याधिकत्वेन तदा दयुज्याया अपि परज्योनत्वाच्चरज्यायाच्चिज्याधिकत्वसेभवेन तक्वा.
पानयनस्याशक्तत्वाच्चरानयनमशक्यम्‌ । नहि जिञ्याधकवतते क्रपज्या संभवति ।
५. १

९५८ गोलाध्याये-

अरण्दी०-तस्याः कमघनुरनयनं चोक्तम्‌ । तथा च चरानयनस्य तञास॑गतल्वाच्चरसंण्डा-
नामसिद्धस्तन्मटकतडदयास्तकाट्ञानमुक्तशत्या तत्र॒ न संभवतीत्यत उत्तरं रथो
तया<ऽह-- य्न ठम्बजटवा इति । यत्र देशो ।. छरम्बाशा जिनीनका; । अत्र
कप्रत्ययनान धिका इत्यर्थं ऊनयपदस्य निरस्तस्तन चतुविरातेरूना कम्बाश्ञाः षट्षड-
पिकाक्षांशा हत्यर्थः । तत्र देशे । उद्यचरायम्‌ । मेषादिरारशानामुददयकारास-
बो<स्तकाटासवश्च । चरसाघनम्‌ । आयपदाहगदिक्साधनादिचरसंबन्धि यत्किचि-
तदगह्यते । उक्तवत्‌ । उक्तानयनप्रकरिणेत्यथैः । न सिध्यतीति रषः । ययपि
तत्र देशे रम्बज्यानधिककान्तेश्वरसाधनं तत्तेबन्धिरारृयदयसाधन चापपनामति ठम्बा-
पिकक्रान्तिकालो<प्यदश्यप्तथाऽपि द्वादश्चलम्राना. दप्रानयनेनसिद्धस्तत्साहचयण कार-
तदेशः । उदयप्रसङ्गेनैव तदुपस्थितेरिति ध्येयम्‌ । ननु कथ तत्र ततसाधस्त आह-
अन्यथेति । उक्तप्रकारातिरिकतप्रकरिण तत्सिद्धिरित्यथः । ननूक्तसाधनेभ्यः कथं न
तत्सिद्धिरत आह--अन्यसंस्थिततयेति । पट्षटक्षांशावधिर्या मोटस्थितिस्तदतिरिक्ता
विलक्षणा गोरस्थितिस्तस्या = भावस्तयत्यथः । तथा चोक्तं चरादिसाघनं षद्ष-
क्षांशावष्िदेशगेरस्थितिसिद्धं न तदधिकाक्षांशावधिदेशगोरस्थितिसिद्धम्‌ ॥ अत उक्ता

वि

नयनेन तत्र न तत्सिद्धिः । किंतु तद्रोरस्थितिसिद्धतदतेरिक्तप्रकारणति भावः ।
अन्यसंस्थि त "तु रम्बाधिककरान्तो दरत्रवृत्तानि त्र क्षितिजं न स्परन्त्येवेति
ततरान्मण्डलक्षितिजान्तरठे स॒रात्रवृेकदेशाभावाडुक्तस्वरूपचरासिद्धिस्तत्बद्धाग्रादिकस्या-
्यिदिरिति । ननु तिं तद्रोरस्थितिसिद्धपरकाराः कथं नोक्ताः । अन्यथा तत्र
तज्ज्ञाने कथं स्यादत आह--नेतिं । तत्र चरादिसाधनं पृवनाद्त नक्तप्‌ ॥
ूरथसिद्धान्तादौ तद्गोरप्थितिसिद्धप्रकारणामदृ्नादिति भावः । तेः कता नक्तमत
आह-- येनेति । येन कारणेन । एष ॒षटषडाधकाक्षिशित्बन्ध। विषया वर तग

ते मनष्यसंचारविषयो न भवति । तथा च मनुष्याधिकारत्वाच्छाच्रस्य तदश
मनुष्यामावातेस्तदेशसबन्धिगणितविसपाऽनुक्तः । प्रयोजनाभावात्‌ । न च षटूषड-
्षशावधिमनुष्यसंचारसंभवात्तत्र कृथमिदं संभवतीति वाच्यम्‌ । मनुष्यसंचारसंबद्द्‌-
दैदागोरस्थिल्यक्तचरादिसाधनस्य तत्र मोटस्थितिसंवादेनानिवायत्वात्‌ । एवं च चरा
यक्तसाधने तदैशस्यारक्ष्येनव्या्तिनति भावः ॥ २१ ॥

इदानीं रञ्शष्दन्युतस्योद्ास्तमध्यरभस्थानान्याह-

यञ लञ्चमपमण्डलं कुजे तद्गृहायमिह छमुच्यते ।

प्राचि पशिमकुजऽस्तटग्नक्‌ मध्यरृग्नामति दुक्षणात्तर्‌ ॥२&॥

ह्प्ार्थम्‌ ॥२\

> तिप्रश्रवासना । ५९.

ज०टी०~अथान्यसंस्थितिप्रद्दीनार्थमुद्यास्तकाठवासनाप्रसङ्गादुपस्थितर्ादिस्वरूपं र्थो-
द्तयाऽऽह--यत् ठ्ममिति । भुगर्भक्षितिजवृतत पूर्वभागे कऋरान्तिक्रयम्‌ । यत्र यस्मिन्‌ ।
रेवत्यादिस्थानादेभागे हभ्रं तत्परमसूत्रेण संटश्रम्‌ । तत॒ ! कराम्तिवतपदेश्लात्मकम्‌ ।
गरहायम्‌॒ । रतीस्थानाद्राश्यादिविभागाङ्कितज्ञानप्रमाणम्‌ । इह ज्योतिः
शाघे । ठयं फलदेशोपजीव्यमर । उच्यते पूर्वरङ्खीी क्रियते । पशचिमक्चितिज- `
विभागे ऊान्तिवृत्तं यत्र ठग तद्गृहायमस्तटय्कं ठथ्मिवास्तटयकं नं त ठ्यम्‌ ।
दक्षिणोत्तरे । याम्योत्तरवृत्ते । इति यद्विभागे क्रान्तिवृत्तं ठयं तदगरहाय््‌। पध्य-
ठ्य क्षितिजपू्वापरभागमध्यस्थत्वात्‌ । गोकेऽधःस्ययाम्योत्तराधादक्चनार्कितिजोध्वै.
स्थयाम्योततरारधदर्शानात्‌ । क्षितिजोष्वस्थयाभ्यात्तखत्तप्रेकषसंरधत्वेन मध्यल्ग्म्‌ । तत्व.
दभान्तारतमध्यस्थं च रसातलमदरानादुनुक्तम्‌ । अत एव ल्रसाधनाथोक्षितिजात्का-
स्तथा मध्यल्ग्रसाधना्थं याम्योच्तरव॒त्तात्काङः स पश्चिमपूर्वमागयोनतसंज्ञः । तत्र
पश्चिमनत क्रमलग्रम्‌ । एवनत उत्कमट्म्‌ । उन्मण्डलवयाम्योत्तरवचस्य भिश्नत्वा-
भिन्नत्वान्निरक्षोदयेः साध्यम्‌ “। नहयुन्मण्डलायथा क्षितिजे भिन्नं तथा निर
श्षयाम्योच्तएव्तात्स्वयाम्थात्तरवक्तं भिन्नं येन स्वोदयेटधं मध्यम । एभ्यः प्रत्येकमा-
सन्नयोरन्तरा अयेन प्रवस्मिन्योजनादवान्तरभावसिद्िरूपकील्पता । पूर्वामिममावयो-
गदल संपिस्तयोरिति । तदच्छश्रीपतिभहः स्वजातकपद्धतो स्पषटमक्तम-मध्याह्ना-
छामताय एव विवर कटः स उक्ता नतः साऽप्यभाग्नि३०परिच्यतो रविनि-
शामध्यान्तरे चोन्नतः । मध्याह्वात्यतिते तु वासरगते तत्पक्पाठे नतं येतिऽहि(ताह्ाद)दय-
दलोनिते पुनरिदं प्रत्यक्वपले भवेत्‌ । रत्रेः शेषे गते वा भवति हि
समय जन्म ` चत्तदघटोभिः संयुक्ते वासरधिं? खलु नतघटिकाः प्रावप्रतीच्यो्वेयः ।
संस्थाप्यत त्वनष्टे स्फुटसवितुरतः स्वोदयरकालत्र्यागं सषटभं तदपि सग-
णकेरस्तलद्रं निरुक्तम्‌ । रुङ्कोदयेः पूर्वनताहणाख्य प्रत्यङ्नतायञ्च॒ .भवे-
द्धनाख्यम्‌ ॥ टगर तदूचः खलु मध्यलग्रं षटभाधिकं तच्च रसातल
ख्यम्‌ । लम चतुर्थाद्धिबुकं कटठचराज्जामेत्रभं मध्यविलद्रतश्च । खं
विलमाचच विकोध्य रेषे तत्वयेङमकद्विगुणं विदध्यात्‌ । लप्राम्बुजामिज्रन-
भोगेषु तदन्तराखोद्धवभावसिद्धये । सिध्यन्ति भावा द्विगुणाः षड शुभाद्युभं
चिन्त्यमरोषमेभिः । वदन्ति भवक्यदटं हि संधिं तत्र॒ स्थितः स्यादफलो
ग्रहेन्द्रः । उनकतु संधेगतमावजातमागामिजं चाभ्यधिकः करोतीति । ननु द्वादश्ल
भावा ठग्मा्याः कान्तिवृत्ते द्वाद विभागास्ते मेषादिवत्समा युक्ताश्चकस्य वृत्ताकार
त्वेनातुल्यस्थानविभागके त्पनानीचित्यात्समविभागानां व्लप्तत्वाटमादपजीवकफलोपजीन्य-

९९९ शोकाध्याये-

ञ्जण्टी०-प्थानानां समत्वकत्पनौवेत्याच्च । अत एव टग्मात्कान्तिवु्तस्य समदादकभा-
गाधिकषद्धागात्मका भावरूपाः संहितायां सुप्रसिद्धाः । यश्चा ठप्रध्योदितास्तेषु तिष्ठ-
स्तते हगरोत्थं एलं वेचंरन्द्रः । एवं तेभ्यो योऽधिकोऽसौ द्ितीयोऽयेवं चिन्त्यं
विन्तभावादिषु शेरिति । टग्रस्य क्षितिजप्रागभागलदमस्य मेषायन्यतमस्य रशरि-
त्यथः । अशा उदिताः । क्षितिजसंलय्याः । अन्न ल्भोग्यभगेषु ग्रो दितीय
इत्यक्त्या ठगने प्रथमभावस्यान्तः स्पष्टीकृतः । धनेषु दितीयादीनामन्तः । नतु
तत्र॒ भावाद वा भावमध्यम्‌ । न च क्षितिजस्य प्राधान्याहम्र प्रथमस्थानारम्भः ।
एवं धनादिष दितीयादः सुष्ट्विति वाच्यम्‌ । संहिताकतमनिभिः फृटार्थ
तथाऽनङ्खीकारात्‌ । फे वचनविरुद्धय॒क्तेरप्रयोजकत्वात्‌ । अथ ठप्रचतुधसत्तमद्‌-
दवामस्थानानां गोले नियतोक्तेरवान्तरभावानां तदन्तरस्थत्वेन सामान्यतो ज्ञानेऽपि
विङ्ञोषतः स्थानाश्रवणात्समं स्यादश्रुतत्वादिति न्यायेनावान्तरभावकल्पनायां बाधकाभावः ।
पद्धतिकारेः स्वोदितभावेषु भावमध्यत्वमङ्गीङतम्‌ । अत एव लग्नोत्तरं यत्र प्रथमस्थानवि-
रामस्तव द्वितीयस्थानारम्भ इति तज्लाने ठमरदितीययोगार्थेन ठ्मद्ितीयान्तरार्धस्थाने ।
एवमन्येषामपि तत्स्थानं संधिरूपं तत्समो ग्रहों निष्फटः । उभयभावसवन्येनान्यत-
रभावफलामावात्‌ । मावसमो ग्रहो भावमध्ये संपूर्णफल इत्युक्तमिति चेन्न । भाव-
नदत॒ष्टयस्थानवदवरिष्टमावाष्टकस्य. नियतखगोलस्थानानुक्तेस्तथा = कल्पनस्यान्याण्यत्वा-
दिति चेत्‌ । अनोच्यते~-सममण्डङस्य प्रा ख |्वस्तिकस्थानादृदादशच विभागाः समाः।
समदृत्त एकादिदरवक्ष स्थानानि । स्थानान्ते प्रत्येकं षदवृत्तानि क्षितिजयाम्यो.
्रव॒त्तसंपातयोः सेटग्नानि नियतान्यव । तु कान्तिव्प्रदश्षा ये लगमास्ते चठमे- ‡
दितो यलमाणं कान्तिवृतत तत्प्रमाणरूपा दवादश मावा मध्यात्मकाः पद्धति-
| करिरङ्गीकृताः । तत्र तन्वादयः षटभागादिनासप्यतुल्याः, जायाद्यः षटतन्वाददोभिः
कमेण भागादिना तुल्या इत्यानयनसिद्धा नोक्ता बहुप्रयासात्‌ । लाघवात्सल्पा-
न्तराच्च सक्षषभावानुकल्पा अष्ट भावा उक्ताः ॥ . सृक्ष्मभावानां साधनं त॒ मत्क-
त्पितम्‌ । पृत्योर्धमादायतो द्वादशाच्च त्रिप्र्नोक्त्या साधयेच्छङ्कृमादौ । तस्मा-
हषं चोक्तवच्छद्कुमूलामाभ्यां “योगं रशङ्कुबाहूत्थङ्कत्योः । विज्यावर्ा.
तरक्ष्य शेषात्पदं यद्धारः स्यद्वि कमेभावान्तरालात्‌ । जीवा या सा दरूरसामी-
प्यभावजा( वाज्जा )ता॒गुण्यद्षराशिज्यया सा । हारेणाऽऽतस्यांशपूर्वे धन
्ततेनोनं सं पूर्वभाषोऽगरिमो युष । एवं सृक्मा उक्तभावा अथेते षडभिरयुक्ता रा्ि-
मिर्वित्पूरवाः ॥ इति । अस्य तात्पयर्थिः--पद्धतिप्रकरिण दवादश भाबः

क

तरिप्र्रवासना । २६१

श्चन्दी०-नसाध्याष्टमनवपेकादरदादादक्षभावान्सूरयान्परकत्म्य ठप्रमेव रश्मि [माभ्यायकंरय
--भोग्यस्तनभक्तयक्तो मध्योद्याड्यः समय इत्यनेनोक्तभावानां दिनगतं ज्ञत्वा विप्र्ना~
पिकारोक्तप्रकरणेष्ठशङ्कवः साध्याः । तेभ्यः राङ्कृदरानि भावानाम्माश्च ।
` तथोः संस्करण भजान्प्रसाध्य स्वस्वशड्कुतर्गस्व्वभृजवगयर्योगं त्रिज्यावगीदपस्य
कषिम्यो मलानि प्रोक्तमावानां करमेण हारः स्युः । दुरमभवेक्तभावयोरन्तराया
ज्या दृरसामीप्यभावजाता । एतदुक्त मदति । दशमाष्टमयारन्तरञ्या दूरगा ।
द्रामनवमयारन्तरल्या समीपगा । एवं दक्चद्वादक्ञयोरन्तरल्या दर्णा । दशमैका-
दशायोरन्तरज्या समीफोति । सा दूरसर्मीपक्रपेण द्विराज्चिज्ययकशशि्यया
गण्या । स्वहारण भक्ता । टब्धानामंश्ादिकानि यानि धनूंषि तन्मध्ये पूरव
्वापाभ्यामूनो दङमभावः पूर्वभाव भवति । अष्टमनवमभावो स्तः । अग्रिमचा-
पाभ्यां दृरमभावा भवति । एकादशदाद्वशभावं स्तः । एवं मृक्ष्माः प्रतिपा.
दितगोखप्वरूपा उक्तभावा अष्टमनवमेकादशद्ादृक्षमावा मवन्ति । अनन्त
रम्‌ । पएतेऽष्टमाद्रयः साधिता भावाः षरियुक्ताः क्रमेण द्वितीयत्तीयपन्चेममावाः
` श॒क्ष्मा इति । संघावविषः । अच्रोपपत्तिः--पद्धतिप्रकारसिद्धाएटमादिभावचतुष्टयम-
स्थरुभावानां भृजाः सममण्ड्ले क्रान्तिमण्डलगप्रदेशविशेषयोयाम्योच्तरान्तरांश्चानां
ज्यारूपाः । अंश्ञास्तु याम्थोत्तरक्षितिजसंपातप्रोतस्थलभवापलक्षितक्ान्तिवुत्तप्रदेरोमत-
वृत्तस्था: । स्थृलभावस्ताहग्वत्तनतां शानां दग्ज्येति ताः कर्णाः । तयोर्व्गान्तरप-
दानि । प्रतिपादितमृजवृच्तसमवुत्तसंपातावाधलस््रस्तिकात्समवृत्ते ये नतांश्षास्त ज्यात्म-
कानि कस्या हारसंज्ञाः ! तत्र हङ्कुवर्गोनिस्य सिज्यावर्गस्य कर्णवर्गेत्ाच्तसिि-
न्भुजक्षणं शोधिते शङ्कुभुजयोवरमयोगहीनस्य चिञ्यावर्गस्य प्रदरमिति सिद्धम्‌ । अनया
कोट्या दमभावस्थूलमावयारन्तरांशज्या तदा यथायोग्यं सममण्डलस्थितैक्धिरा शि.
ज्यया कंत्यनुपातेन सूक्ष्ममावदश्चममावयोरन्तरंशाज्या क्रान्तिवृचस्था । खस्वतिकदिक-
दिराशिमितसमवृत्तप्देशसवन्धेन क्रान्तिवृत्त पृक्ष्मभावानां प्रतिपादवितत्ात । ज्यायाश्चा-
पतदृन्तरांशा इदरामभावहीना अष्टसंबन्धिमागाः । अष्टमनवमभावौ दुश्मपृष्स्थौ
भवतः । एकादराद्धादरसंवान्धभागा दशम यता एकाद्शदादुश्षमावा दराभाभिमो
स्त॒ इति । टग्मालटभान्तर यथा संप्तमभावस्थानं यथा च दरदामालद्भान्तरेऽध-
श्वतुथमावस्थानं , तथाशमादिभवेभ्यः षडमान्तरे द्ितीयादयक्तभावाः । क्रान्ति
वुत्त वृत्तानां षटभान्तरेण स्थानद्रये संलशरत्वात्‌ । तथा च लग्मस्य स्वदेशक्षिति-
जसुबन्घनोक्तेर्तद्रद्धितीयादिभावानां समवचसंबद्धवचरबन्धनोक्तेः समरचितत्वम्‌ । न चैवं

१६२ . गौलाभ्याये-

भनटी०-दाद्शभावानां समवृत्तस्यसमविभागवङ्ञादृत्पन्नानां समदृ्स्थसमत्रिंशद्धागन्तर
तेनेव कथनं युक्तम्‌ । न कऋरन्तिवुत्तस्थविषपभागान्तरत्वेन मावकथनामिति वाच्यम्‌ ।
फलाददास्य पूवैः कान्तिवृत्ताश्रयेणेवाईकारात्करान्तिवृत्तस्थगरहभोगवद्धावानामपि सम-

५.५ ;

च ५५ ऋण

मण्डलाभिप्रायिकाणां क्ान्तिवच्ाश्रयेणेवीक्तत्वात्‌ । न च संहितोक्तेनेषां विरोध
इति बाच्यम्‌ । तस्याभिन्नार्थत्वात्‌ । तथा हि-ट्पस्य ये भागा उदिताः ।
पद्धतिसिद्धारम्भान्तपंध्यारन्तरांशास्तषु स्थितः सन्ग्रहो ल्पे भव्ति । तेभ्यो कना
रोभ्यो । विरामसंध्यकेभ्योऽथिको अरहो दितीयस्थाने मति । अर्थादारम्भसंपेन्युनो
रहः पू॑भावे मर्वतति । एवं द्ितीयदिष्विति । न तु पृवोक्तोऽथः; । ल्राच्स्यान
रूपद्रादराभावोक्तो टस्य स्वदेशरक्षितिजसंबन्धवदन्यषां स्वदेशचव्त्तविरषसंबन्धाप्रतीतेः
कैवल्क्रान्तिवुच्तसंबन्धन भावोक्तेरसंगतत्वात्‌ । एतेन धवप्रोतव॒चषट्केभ्य उदयसंब-
न्धेन विषुवस्थानाद्विषवदवृत्त समा द्वादश भावास्तदनरोधेन कान्तिवुत्तपिषमप्रदशा-
त्मका भावा इतिं कल्पनमपि निरस्तम्‌ । उदयस्य स्वक्षितिजसंबन्धेन ग्रहणाद्‌-
न्येषां निरक्षसममण्डलाभिप्रायेण कल्पनस्य वयधिकरण्यात्‌ । एवं टश्रात्स्थानानिय-
मार्थं ट्राद्धावाः साधितास्तथाऽयरकयहादयुकगहः कस्मिन्स्यान इति ग्रहेभ्यः प्रत्येकं
भावाः साध्याः । स्थाननियमस्य तुल्यत्वादन्यथा रग्मभावानयनामू( नु )पपत्तेः ।
तत्साधन तु मोठे क्रान्तिवुत्तस्थग्रहमोगचह्लं यच भवति तत्र समप्रीत्वटबुत्तमा-
नीय स्थिरं क्षितिज कल्प्यम्‌ । एतद्क्ितिजाभिप्रयेण पूर्वसममण्डठे यत्सस्वस्ति-
कस्थान तस्मादृर्वाधरं याम्थोत्तरं वृत्तं तत्र कान्तिवृत्ते लप्र उर्वो द्शम-
` भावः । अधश्चतुथभावः कच्पितप्राकुस्व.स्( स्ति )कात्समण्डले ङ्द दं )
दान्ते कल्पितक्षितिजवृत्तकन्पितयाम्योत्तरवृत्तसंपातद्यप्रोतं कसमानीय तद्वृत्ते ठ
कान्तिवृतप्रदेरो कल्पितक्षितिजादृष्वौधरो षद्धमान्तितौ कमेण द्वादङ्घषष्ठभावौ
प््येशान्तरे ताटशवृतते ठञ्चकान्तिवृत्परदेशो कमेणकादरपञ्चमभावौ । पश्चिमस्वस्तिक
त्वरिशदेश्ान्तरे षष्ठयशान्तरे ताष्टकवृत्त अनीय तदवृत्तयोर््क्रान्तिवचप्रदेशो ताहशा-
व्टमद्ितीयभावौ नवमत॒तीयमावो । गरहसषद्भग्रहौ प्रथमसप्तमभावौ । एवे दवादश
भावाः । तत्र द्प्रादधश्चतु्थं याम्योत्तरवत्त ऊर्ध्व याम्योत्तरवत्ते दक्ममिति सगर
दिनाधघरीभिकणलये दश्चमम्‌ । लथद्राञयर्धव्सीमिर्धनलयं॑चतुर्थम्‌ । ग्रहो मम्‌ ।
सषट्धभग्रहः सप्तमभावः । एभ्यो मृत्स्वादिभावान्प्रसाष्येभ्यो ग्रहतुल्यलम्रादिष्ठकालं
प्रसाध्य रङ्ववादिभृजादिद्रारा पृवोक्तसूक्ष्प्सत्या सृक्ष्मभावाः साध्या इति ।
अनाऽश्धुनिकाः--ग्रहभावाः पद्धतिकाराणां ययभिमताः स्युस्तदा हषिसाधनं तैभा-
कैव इतं स्यात्‌ । न दृश्द्र्टन्तर्यशिवश्षतः \ यथा हि-द्रटु्मह्येकादिभाव-

निप्श्वासना। २६३.

भत्ठीऽ-स्थानानि कार्याणि | तथथा--दा्दृक्शभावोनगरहद्पप्रथममातवः
प्रथमस्थानमानम्‌ । ग्रहरूपः प्रथममावोनदितीयभवो द्ितीयस्थानम्‌ । दिती.
यभावोनवृतीयभावस्ततीयस्थानम्‌ । एवे पूत्ेभावोनाभिममवोऽभिमस्थानमित्यादि |

कि क,

एष द्ादजस्थानमानानिं । चिदद्चधरिकोणचतुरखसप्तमान्यवलोकयम्ति चरणाभिवृद्धित
इतिं व॒हज्जातकोक्त्या स्थानाद्‌ कथितदृष्रङ्गीकाराघ्च । प्रथमादिस्थानान्तवरेन.
ह्िचरणाः सिद्धाः । त्रे च द्रष्ट्रा वर्जितहश्ये प्रथमःदिस्थानमानानि शेध्यानि ।
रोषभागायं रोधितान्तिमस्थानतदमि1स्थानस्थहष्टिचतुथारसख्ययोरन्तरेण क्षयचयन
गुणितम्‌ । अद्चद्धस्थानमानन भक्ते फेन क्षयचयेन शोधितान्तिमस्थानीयर्ष्िचतुथासच-
[ररायणागादागा यार] श्य इ ए] संस्ा्ीनुा
| ०।२९|३|२।०।४।२।२।१{। ०15 |.०.| इष्टिचतुध।शा-
त्मिका इष्टि्मवति । न चेवं पद्धतिकारहष्टिसाधनं कृत । किं चरप्रायदुक्ञायां यथा ग्रहभावफ-
हशाणितमरहषडनलान तथा रर्बीन्द्ररयदुरायां तद्धावजग्रहभावफरगुणितग्रहषडवानां दशशा-
कऋमबलत्वमित्यस्येव सघवात्कथनोपपत्तिनं तु भिश्रीव्येति म्रहभावाभावाद्र्न्द्रोरायदश्ायां
पद्धतिकरिमायदशोत्तदद्चा कमवरनयना द्धिन्रप्रकरिण दश्ञाकमबलमुक्तम्‌ । गरहभाव-
जग्रहभावफरप्रिद्धेः । तस्मादुगरहभावाः पद्धतिकारैनाङ्गीक्ृता इति बद्न्ति । तन्न
च्छम्‌ । दृष्टिसाधने एकादिराशिस्थान एकादिंभावस्थान इत्यर्थे तादहशोक्तेः स्फुट.
त्वात । यथाश्रतार्थे च कान्तिवृत्तस्यत्रिशद्धभागसमत्वेन ग्रहभावानामङ्क्रितत्वाद्धाव-
प्रमाणेनैव दष्टिसाधनस्योक्तेश्च । न चोक्तभावानङ्घाकरि किं नियामकमिति वास्यम्‌ ।
उक्तभाषप्रमाणेन हृष्टिसाधने देरमेदेनेकसमये भावभेदाद्भिन्नकाटे देशभेदेन दष्टेरने-
क्ृत्ापत्तेः । नद्य क्काटे हषटेरनेकत्वं ग्रहाणां युक्तम्‌ । समभदेनव टष्िभेदस्य सर्वत्र
य॒क्तत्वात्‌ । द्वितीयदुषणं च रवीन्द्रोमावसाधनेऽपि तदृशनग्रहभावफलानामनुक्तेस्त-
द्वावजग्रहफलानामसाधनादेकरीत्या दहाकमनरकथनाप्रसङ्गादुसल्गस्‌ । तस्माष्टमभा-
ववद्गरहमावः साध्याः \ यद्यपि ग्रहभविभ्यस्तात्कालिकगरहमेची चक्रसाधनमयक्तम्‌ ।
दैशमेदेा(न) भावभेदात्कदाचिदेकसमये देशभेदेन ब्रहमित्रामितरत्वविरुद्धधरमक्रान्तत्व-

५५५
५

्रसद्धात्‌ । नह्यभिन्नकारेऽकस्य कारात्वावच्छदन भामा मिः ठाभपुरतावच्छेदन्‌
रित्यादि कस्याप्यनुभवः । तत्काटं सुद्ृदं इत्यत्र काटपाच्हेतत्वप्रतीतेश्च ।
` तथाऽपि त्र धाघाद्क्तभावेभ्यस्तदसाधनादूदष्टिसाधनवत्क्रान्तिवृत्तस्थसमविशद्धागसममभाः
धवशान्मित्रादिविचारस्य सर्वदेक् एकलत्येन युक्तत्वादन्यदजञादिस्थले गहभा| बो |पपत्तेः

संभवात्‌ । यथा टद्ादुमयप्रकारेण भाविद्धा भवद्धिरुक्तभावा एवाङ्गीकृतास्तथा बाध

२६४ गोाध्यये-

मन्टीऽ~काभावे अरहाणामप्यद्भकार्याः । स्थाननियमस्य तुल्यत्वात्‌ । लथ्रस्य यथा
स्थाननियमस्तथा अहस्य नास्तीत्यत नियामकमुनिवचनाप सिद्धेश्च । यन्न कूरष्णदेवज्ञे
भ्रीपतिपद्धत्युदाहरणे भावेभ्यो ग्रहमेञ्यादिचकं साधितं तद्राशिङ्ण्डल्यां म्रहभागानवेक्षणेन
स्थानगणनया मित्रामित्राद्िविचारस्य परम्परया स्वैः कतस्य निरासार्थम्‌ । ननू(त्‌).
्तभविभ्यस्तत्साघनमिति तात्पयप्र ॥ उक्तभावाकरणस्थलेऽप्युक्तभावाः कार्याः किमु-
तान्यतरत्युक्तर्थहभावा दश्रभावाङ्खीकारकैरवयं कार्या ददा करमाद्‌ापित्याग्रहतात्पर्थ चेति ।
वस्तुतस्त॒ पद्धतिकारेर्चह्ट्यभावसाधनमुक्तं॑देशसंबन्धेन तत्संहितागन्थे कुत्राप्युर्शना-
ननिर्मूटम॒ । न च तदा लङ्कोदयैः काय मध्यलग्ं यथोदितपिति सूर्यसिद्धान्ते ।
ठङ्कोदयेलरम्रणं विधेयं खमध्यजं पूर्वनतासुभिर्यत्‌ । पश्चान्नतप्राणचयेर्धनाख्यं तत्घ-
दभयक्तं च रसातरख्यमिति ब्रद्धवसिष्ठसिद्धान्ते दशमचतुथभावयोरुक्तेरन मावसाध- `
नमनार्षपिति वाच्यम्‌ । तरान्यप्रसङ्केन तयोरुक्तत्वात्स्थान विचरिणानुक्तेश्च । अन्यथा
घसिष्ठमावकथनापतेः । न च लप्र सखात्स॒खं कामात्कामं खत्खं च ठद्रत
वरयेशमेतद्रदिगुणितं युञ्जा( ञ्ज्या )छयादिषु कमात्‌ । पूर्वापरयतेरथं संधिः स्याद्भा-
षयोद्रयोः । एवं द्वाइरा भावाः स्युभवन्ति हि सधय इति पराक्षरहोरायामक्ते
भावसाधनं न ॒नि्मलमिति वाच्यम्‌ । प्रसिद्धनःरदादिसंहितासु वरहज्जातके च भाव-
साधनादरछनात्‌ । तस्य पराक्षरनामकयपुरुषो कतित्वकल्पनात्‌ । न चोक्तभावानां स्वगो-
रस्थितिसिद्धसेन सय॒क्तेकत्वात्दभिप्रायण सहितोक्तमवश्छेकस्य पूर्वं व्याख्यातत्वान्न
निरमरत्वमिति वाच्यम्‌ । संहितासु कस्मिन्नप्या्षमरन्थे वेतादृशभावसाधनोक्तेरदशषना-
देतदद्धावाभिप्रायिकम्याख्यानस्याय॒क्तत्वात्‌ । नहि सिद्धियक्तो वचनान्तरयाभवेऽपि हठा.
दचनार्थः सपपन्नः । प्रमाणाभावात्‌ । तस्मात्संहितेक्तभावनश्टोकस्य यथाश्चतार्थत्वा-
मस्य भावाः समाः कान्तिवचस्था दादशचस्थानान्तररूपा अनतिरकिसंधयश्च सिद्धाः

म॒ पद्धत्युक्तभावाः । एव खप्रस्योक्तभावाभवे सिद्धे ग्रहाणापपि स॒तरामक्तभावा,
सिद्धिः । ग्रहेभ्यः स्थाननियमपेक्षायां ग्रवत्समाः । ददरक्ञभावा न्तिवुत्तस्था-
च्िष्ठ्धागातका एव । एतद्धावकल्पनाभिप्रायेण्व अरहाणां हृष्ठियोगादिकं चिन्त्यम्‌ |
ने भागानपेक्षणेन रश्चिकुण्डल्यां तद्विचारः । अत एव पद्धतिष धीमद्धिरहिसाधनं
तथेव कृतमित्यरं प्रसङ्गताकिचारपहंवितेन ॥ २६ ॥

अथ रञ्चाथमकस्य ताक्कतारिकीकरणवसनामाह-
लग्नाथमिष्टवटिका यदि सावनास्तास्तात्काछिकार्ककरणन भवेयराक्ष्य
आरक्षोदया हि सदसीभ्य इहापनेयास्तात्कारेकत्वमथ न कियते
यद्‌ाऽऽ्ष्यः ॥ २७ ॥

निप्रश्रवासना। 2६५

नन्‌ टश्रकरणार्थं या इष्टवरिकास्ताः सावना उत नाक्षत्रः । यदि ताबना-
स्ता नाक्षत्रा उदयाः कथं विसदशास्ताम्यो विशोभ्याः । अतस्तामिनाक्षत्रा-
मिर्भवितम्यम्‌ । दथा भोग्यकाटसाभनाथंमकंस्तात्काचिकेः र कृतः । यत
उद्यावधेरिषटवटिकास्तथाऽकरदयानन्तरमेव रोगां: करमेणोद्रष्छनि ।
अत ओदथिकाकस्य भोग्ये रहीं युज्यते न तात्काडिकस्प ।

तथा प्रतीत्यथेमुदाहरणम्‌ । यत्र किर पश्चाङ्घटा ५ विषुवती तश्र मेषा
दिगेऽके स्कृटमहयराजं चतुश्वत्वारिरादसुभिरधिकाः ष्टिबटिकाः ६०} ७। २।
अथ उद्यानन्तरमहोराथसमे कटे ६० । ७। २ यावतात्काटिकाकच्र
साभ्येते ताददृकाधिकं स्यान समम्‌ । यावदोदयिकाकात्‌करियते ताबहूसम्‌-
मेव । अतोाऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रतीतेयैक्तिव्चाकंतात्काटिकीकेरणमयुक्तमिष

४१)

प्रतिभाति । सत्यम्‌ । अत पएवोक्ते उद्याथमिषश्टवटिका इत्यादि ।

अतेव टिका: सावनास्तावदाचाैरङ्गौङतास्तासां नाक्षवत्यं कतंम्पम्‌ । दण्वै-
बम्‌ । यथा प्रागुक्स्वाहोरा्रसंमन्धिन्थो या गतिकरास्ताः स्वोदयानुभिः
सेगृण्य रादिकखामिर्विभन्य फटासुभिरधिकाः सावनतुस्या नाक्षजाः षि
टिका अहोराघवृत्ते नाक्षत्रा स्युः । एवमिष्टषटीसेमन्धिन्यो या गतिकरास्ता
स्वोदयासुमिः सेगृण्य राङ्िकलामिर्विभञ्य फङासवस्तास्व्टषटिकार तावन)
्रक्षेप्याः । एवं नक्षष्राः स्थुः । तव ओद्यिकाकंस्य मोग्यास्तवः रोभ्याः |
एवं सत्यायार्येण राषवा्भमिष्टरीसंबन्धिन्यो गतिकटा अके प्रक्षिप्तास्ततो
ये मोग्यास्तदस्त अदयिकाकंभोग्यासुम्यो न्यूना जातास्ते यावदि्टबरिकाम्पः
कलो ष्पन्ते वावत्ता इृष्टबटीरंमन्धिगतिकरासुभिरथिकाः रताः स्युः । एवं वार्ता
लाबनानां नाक्षश्रीकरणा्थंमकंस्य तात्काटिकीकरणमुपपन्नम्‌ ।
नन्‌ येवं ता किं सावना भङ्गरुत्य नाक्षचरीक्रणपयाततेन । कभ ना-
क्रा एव नाङ्कीरुताः ! सत्यम । तद्पयुच्यते । अव त्िप्रभे छायां ग्रहाणां
-स्व स्वसाबनमेयोदितं प्राह्यम्‌ । त्था । इष्टकाटे स्वाहोराववृतते य ग्रहः स्थितो
या च क्षितिनसंगस्वयोरन्तरे यावन्तो घदठीविभागास्तावत्यः सावना नादश्यस्ता
ह केबविभागालिकाः। अथ चोदयकले यर स्थितो अह भासीततकूभमभ्

ईद गोलाध्याये-

पवित्यस्तावत्या नक्ेनारतासतु काटविभागालिकाः | यथा पौणमारयां छ।ष।क-
रणे चन्धुस्यासरूद्विधिनोदिता नाडिकास्ताश्छायार्थं न यन्यन्ते | यत्त

क

| क चच्छायाथमत्यसहद्धवनाऽऽनोतास्तदसत्‌ । अत एव वक्ष्यति-
चन्द्पभाथमसरृद्विधनादितं यतृकेशितछतं खट न सत्तदसावनलात्‌ |

जानन्ति ये न निपृणं गणितं सगो तेषां तु तन्वकरणव्यसनं यथेव ॥ इति ।

छायायाः क्े्ासकत्वात्सावनाभिरेव साध्या | अयमर्थ्विप्रशने व्याख्यातं

५

एव । एतत्सावनपटिकापसङ्गाछसाथेमपि सावना अङ्कीवा इत्यर्थ; ॥२७।

मन्टीत ननु ठानयने पूरवे साबनेष्टकाठे तात्कालिकः सूर्यः । नाक्ष्टकाठ ओद.
यिकाकं इत्युक्तं कथं युज्यते । उद्रयकाले यो टय्यराशिस्तद्धोग्यकारस्थेव भोग्य.
सेनाऽ<नीतत्वाहृद्यकाटिकाकदेव तत्तदानयनस्यो चितत्वात । न चेष्टका सूरथा-
द्यात्सावननाक्षनमानेन घदीस॑ख्ययार्भद्‌द्‌।द्यिकाकंभोग्यग्रहणे ठभेद्‌पत्तिः । नद्य.
ककार तद्धटकब्रह्ण लश्रभद्‌ः संगच्छत । फठादेङकथनस्याशक्य॒त्वाप्तेः । श्चिति-
जग्रदरो कान्तिवुतप्रदेशद्रयस्य संरम्रताया एक ेऽनुपपरेश्च । अत उक्तसत्ये-
काटे तन्मानेन चर्योरभदेवि( ३९ }रम्ामद इति बोध्यम्‌ । सावनेष्टकाल ओद
येकाकाभक्षत्रेष्टकारं तद्धरीभि््यस्तचालिताकलि्भेद्रसिद्धस्ताहशोक्तौ नियामक्रा-
भावादित्यतः प्रसद्भाद्वसन्ततिटकयाऽऽह । र्माथमिति । लद्मसाधनार्थं यदि सावना
रढयटिका गरहीतास्तदा तात्काङ्किाकसंपादनद्वारा ता गृहीताः सावनधशिका नाक्ष्ा

हग्रसधनाथ स्युः । नतु सावना: । नन्विद्मसंगतम्‌। एककाल एकावपेस्तत्सम-
पवासंभनेन सावननाक्षत्रवस्योभदावहयभावात्‌ । तात्कालिकिकैण सावनधरठीनां नक्ष
मरस्द्धं मानाभावाच्च । से(रचान््रतवसिद्धिरव कुतो न स्यात्‌ । नियामकामावा-
डिति च्त । न । एक्काटे भित्रा्रपिभ्यां नाक्षत्रसावनषस्येरभिन्त्वसंमवात्‌ ।
तथा हि- सू्योदयाददिटकाल ज्ञाते ज्ञाठसावनयर्टीनां नाक्ष्रवरिकाः कायास्तास्त॒ सावन-
धटचिटीभेगोत्तज।सतत्यं सावननाक्षवान्तरं तदर्टसावनघरीभिः किमित्यनुपातार्नाता्च-
युतेषटसावनघय्यः सूयाद्यादेव । तत्र सवेननाक्ष्रचसयन्तरतुस्यकाटेन सूर्योदयकाङ-
॥ ~) क 9 ठ रा [छ ० "क
दुपरि यः कालस्तस्य नाक्षचघस्यवाधिःवकल्धने सूर्योदयाघधिसिद्धे्टकारसंबन्थिसाव- .
^~ ~~ मि मि ^ व" म
| भषट्‌ एवकारे न्‌/ > तवस्य भवनत।ति परतयकष एवकार नक्ष > (घट्या भ॑वन्त।।त प्रत्यक्षम्‌ । केथामदं ताप्काष्टिका-

ग्रहणे सिद्धमिति चण स्वेद्यभृक्तिषातात्ाजाष्टमूटन्धसमामुमिसर(रि)च्य्तशति ऊ सशत्र

निप्रश्रवासना । १६५
न्न व्टी०-~रूपोत्यक्ननाक्चत्रसावनान्तरकारासुस्रूपतल्यसूरयोदियाभिमकाले कान्तिवृत्तप्रदेशः
, सर्योदयात्कियान्प्रवहानिदेन चरित इति ज्ञान्थमदयाच्चभिरष्टादशश्तकङास्तदा तत्कहा-
मभिः करा इत्यनुपाते तत्स्वरूपग्रहणेनीदयास्य(. स्व )्ादशरातकर्योस्तुल्यगुणहरत्वेन ..
नाश्व ह)तिः सूर्योद्यावध्यभीषटसावनघर्ठीगुणा षषटिभक्तात चाशनस्वरूपमेव सिद्धम्‌ ।
ददं तत्काठन्ञापवःकयज्ञानाय सूर्योदियकालिकसूर्यतुल्यलग्नस्य योज्यम्‌ । तष्ठ्मयोर-
न्मितान्तरतात्‌ तथा च तात्कालिकाकस्तत्काटलग्रस्वरूपप्तत्कारन्ञाप्रक इति साधुक्त

त्कालिकाककरणेनत्यादि । नन्वेवं सावनघटानां नाक्षत्रत्वसंपादनं टय्ानयन प्रयोजक
कत इत्यत आह--आक्षोद्या इति । हि यतः । इह लथ्मानयने । वर्द.
। प्रानट््नरारिज्ञानार्थं नाक्षव्रराहयदयासवोऽमीष्टनाक्षवरघस्युभ्यः सदक्षीभ्यः सजा.
तीयाभ्योऽपनेयाः शोध्याः सन्ति । ट्घस्य्‌_केवटमवहभरमणहूतुकल्ादरवतमान -
ठ्रारिज्ञाना्थं नाक्ष्त्वस॑पादनमावर्यकमन्यथा _ टद्ज्ञानासिद्धरिति मावः । अत

॥ वका

| कह
एव नाक्षत्र्टकले तात्कालिकाकं विनीद्यकाकदिष लछग्रसिद्धिः फृलितेव्यमिप्रायेण

मन्दरार्थमाह--तात्काटिक्रत्रपिति । अथ टय्साधनार्थ नाक्षत्रबर्टानारेव प्रयोजकत्व-
सिद्धेर्ाचवात्प्रथमत एव साव्रननिरक्चेपेण नाक्षत्र एव कि नाङ्गीकार्या इत्याङ्कानन्तरथ्‌,
यदा । एतदाङञङ्कापरिहारार्थं ट्यानयने इष्टटिकस्ता नाक्षत्रा एव गृहीतास्तदा सूरथस्यं
तात्काङिकत्वं न क्रियते । नापेक्षते ! प्रयोजनाभावात्‌ । अन्यथा तदसंगततापत्िः । तथां
प॒ यत्काले रथं ज्ञातं तत्कालाद्रमी्ट्कलि नक्षत्रषटीज्ञने सति लद्यराशिभोग्यकष्े.
हतत्काकाभ्यां लय्मासद्धिरुक्तप्रकरिण भवतीतिचेत्सावनाः प्रष्टुरभीष्टनास्यस्तौैब
तात्काङिकितिममरश्मेः । अर्व यदेष्टा घटिका विरमं कालश्च तत्रौदयिकात्सक्घ-
च्चेत्यक्तं विप्रश्रायिकरि सम्यगिति भावः । ननु तथाऽपि सावनथषिकामिस्तात्का-
दिकाकीय्मसाधनं , गुरुभूतमाचार्यैः किमर्थमुक्तं कथं च ठघवादौद्यिकार्काभिक्षन-
घटीमिर्दद्मसाधनं केवलं नोक्तमिति चेन्न । सूर्यग्रहणेऽमान्तबटीनां सावनत्क्न
सिद्धेस्तात्कालिकाकाह्रसा वनस्य गुरुभूतस्य अहणगणिताथमावश्यकत्वास्च । टम्ब-
नानयनेपओीव्यलदयसाधनस्य सावनघदीभिरेव रघुभूतत्वात्‌ । नक्षजवटीकरणश्रमेण
तत्र नाक्षचरघठीमिर््मसाधने गौरवाच्च । एवमन्यत्रापीत्यलं विन्बारेण ॥ २५७ ॥

("५४ =

इदानी देरविरेषण रारीन्‌ सदोदिताननुदितांधाऽऽह-

ञयहायङ्नवरसाः ६९ पटांराका यच्च तत्र विषये कदाचन ।
[ष ०.

हृयते न मकरो न कार्मुकं किंच करकिंमिथुनौ सदोदित ॥२<॥ `

2. गोलाध्याये- ।

अभ्र साङृप्रिगजवाजेसंमिता ७८ स्तन्न वृथिकचतुष्टयं न च| `
क 7
ह्यतेऽय वंषमाश्वतुष्टयं सर्वंदा समदितं च लक्ष्यते ॥ २९ ॥
यश्र तेऽथ नवातिः पलांशकास्तन्न काश्चनगिरौ कदाचन ।
इश्यते न भदलं तुकादिकं सर्वदा समुदितं कियादिकम्‌ ॥ ३०॥

यमथलिपक्ने रम्बादिका क्रान्तिरुदृक्‌ च यवत्तावहिने रेततमव्‌
तत्रेत्यादिना सम्यक्कथितं एव । यत्र वुश्रिकान्तक्रान्तितुल्यो लम्बस्तत्रैते परा
दाः ६९।२० | तत्र धनुमेकरो क्षितिजादधःस्थितविव भ्रमतः । कर्किमिथनो
तृपथ्व । यत्र तुखान्तकरन्तितुल्यो, टम्बस्तवाष्टसपतिः सप्दृशकटाधिकाः
७८ । १७ पां गास्तत्र वशध्िकादिचकृष्टयं क्षितिजादधो वषभादिकमृपरि । एवं
मेरो मदति; ९० पाशास्तत्र तुटादिषटृकमधो मेषादिकमपरीति सर्व भगोठे
भ्रामिते साति दयते ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३०

भण्टी०~- अथान्यसेस्थितिन्ञानाथं रथोद्धतसाऽऽह-उयेरायङ्नवरसा इति । यत्र
देशेऽषाशा विरतिकलाधिका एकोनसप्ततिः ६९ । २० । तत्र दरो मकरः
स्पिततमकरराश्चिः । कदाचन । कस्मिन्नपि कषे 1. सदेत्यर्थः । न दृश्यते ।
तत्रत्यमनुप्याणां हष्टिगोचरो न भवतीत्यर्थः । कल्पितधनुराशिरपि न हक्यते ।
कत्पितधनु्मकरराङ्ी तत्रत्यानां नित्यपदृर्याविति फलिताथंः } तत्रेव विेषान्तर-
मप्यस्तीति सृचनाथमाह--किंचेति । तदा तत्कर्कृमिथ॒नाविति । कलिपितकर्कमिथनरा्ञी
नित्यमुदितो । तचत्यानां दष्टिगोचर्योग्य्री । अत्र मकरक्केयोः प्रथमोक्त्याऽयनं संधि
तस्ततस्तदादिरूपादभयतः प्रत्येकं राशिर्यथायोग्यमटश्यो दश्यश्वोभयत्राभिन्नकरमोक्त्या
टृदयरक्ञोः षद्रमान्तरो राशिरवकयमदछ्य इति सन्दितम्‌ \! अत्रोपपक्तिस्तत्षटरषड-
्षारदेशे याम्यात्तरवृततेऽयनसंभिसंरद्मयोग्यस्थानयौः क्षितिजं रगति । तद्निकाक्ष-
देशे यावरन्तोऽशषा अधिकास्तावद्धिःरोस्तत्स्थानाभ्यां दक्षिणोत्तरयो यौम्योत्तरवत्ते क्षितिज
संनम्‌ । तज यौ कान्तिवत्तप्रदेशो प्रषहानिरेन संलग्नौ भवतस्तदभ्यन्तरस्थिता- ~
ह्पक्रन्तिवत्तप्रदेशो दक्षिणोत्तरयोः क्षितिजात्करमेणाध ऊध्व सदा जमत्यनस्तत्का-
न्तितप्रबयोरहरयदश्यत्वे । तथा च यत्रायनसंधितस्तरतीयरारिक्रान्त्यंशान्तरेम `

` जिप्रश्रवासना। २६१

भ०्डीऽ-कषितिजं संलग्नं तत्रोक्तरीत्या मिथुनकर्कौ सैपूर्णौ दृश्यो धनुर्मकरौ संपूर्णावहश्या-
विति फलितम्‌ । त्रतीयराह्िकान्त्यंशास्तु राज्लिद्धयक्रान्त्यंशा रारिद्वुयकान्त्यंशा-
श्चेते सावयवाः २० ३७ । ३५ । एतदरूनाः परकरान्त्यंशा ३ । २२।२५्‌
एनदधिकाः षटषष्टिस्तनाक्षांशा एत ६९ । २२ । २५ । तत्राऽऽचार्थैः शब्ब्‌-
रचवाथं ॒स्वत्पान्तराञयंशयङनवरसा इत्युक्तम्‌ । न्यूनग्रहणात्तदुनक्षशिष्वयनसं धित
उभयत्रैको राश्चिस्तदनुसारेण परिणतभागेरूनस्तथा । अधिकराक्षाशेषु तत्परिणतभा-
गाधिको राज्लिस्तथेतिं सृचितं वा । एतदक्षाशञर्वडवासन्नदेक्षे तु दश्याहरयत्वे वेप.
रीत्येनेति व्येयम्‌ । तथा च यथाऽस्मेक्ञे द्वाद्ाराक्षीनां प्रत्यहमुदयास्तदश्षनादुक्तं
प्रानयनं संगतं तहे तथाशानां व्यव्रहितानामव प्रत्यहं ग्य्रवाहततयोदयास्तद्‌-
रशनादहर्यराषीनां क्चितिजसंहग्नताया असंभवाचाव्यवहितद्वादराराशिरग्रकरमामि प्रायं टप्रा-
नयनं सम्थयतु ब्रह्मणो ऽप्यश्ञकयमित्यन्यसंस्थितिताऽतिस्फुटेतिं भावः ॥ २८ ॥
अथेतदास्यर्थं॒स्थलान्तरं विशषान्तरप्रदशकं रथोद्धतया<ऽह--यत्र साड-
भीति । यस्मिन्देशे पश्रदशकलाधिकाष्टसप्तातिरक्ताशास्तस्मिन्देरो वृश्चिकचत॒ष्टथ कल्पि-
तबुश्चिकधनुमकरकुम्भा इति राक्षिचतुश्यष्‌ । चकाराभित्यं न हश्यते । अहश्य-
भिस्यर्थः । नित्यदुद्यतामाह-अथेति । तदेके वृषराशिमारभ्य राशिचतुष्टयम्‌ ।
वृषमिथनककेसिंहात्मकः सर्वके नित्य समुदितं दृश्यम्‌ । चः समुच्चये । लक्ष्यते
गोस्थित्या ज्ञायत । अस्पाहशां तदेशस्थत्वासंभवादित्यर्थः । अ्ोपपत्तिः ।
एकराशिक्रान्त्यंरोन २२ । ४३६ । १५ परमक्रान्त्यंशान्तरणा २३१२६ । ४५
यनसंधिसंलग्रयोग्ययाम्योत्तरस्थानाचदवृचे यस्मिन्देशे क्षितिजे करगति तत्र देशे
हितीयवरतीयरशिसवन्धिकान्त्यशसवबद्धा राशयो दङ्याटश्या उक्तर्त्यैवेति दितीयततीय-
कान्तिभाग ८ । ५४ । १० । इ । ३२ । रव } योगा ११ । १६
ष्‌ | पिकषटष्िरक्षा्ञाः ७८ । १६ । ५५ । अत्रापि हाब्दसोकरयार्थ
सादशरीत्यक्तम्‌ । स्वल्पान्तरात्‌ । तथा चात्र मीनमेषकन्यातुलानां चतूर्णां क्षिकिजि-
सरम्रतोपपत्तेन्येषामष्टानां तदन॒पपरेटम्रानयनमुद्‌ यास्त सु क्ञानाभावाच्चासंगतमित्य-
न्यसेस्थता वञ्नकेपायितेतिं भावः ॥ २९ ॥
अथ प्रसङ्कात्सर्वराशीनां रग्नत्वासंभवस्थटं प्रसिद्धं रथोद्धतयाऽऽह~--यत्र
तेऽथेति । अथानन्तरं यस्मिन्देशे याम्योत्तरदेक्षीयक्षितिजभेदकारका अश्षांश्ञा नव-
तिस्तस्मन्प्रसिद्धे मेरुपर्वते कदाचन सदेत्य्थः । तुरादिकं भदटं मानां इाद्शरा-
हीनां दर्मर्थराशिषटकं न हश्यते । मेषादिक रािषट्रकं सदा समुदितं हेदयं
भवतीति शेषः । तथा चाज विषुवटरवुचस्य क्षितिजत्वासन्मारगेण मतोः कलि-
तमेषतुलादिप्रेश्शयोरतिसृक्ष्मयोरस्मदःदिदषयविषययोरेव टग्नसंभवः । विषुवदवुत्ताल्षि-
तिजरूपादृध्वंमधो अममाणं भषटृकं हयम श्यं च क्षितिजसलग्रत्वानुपपच्या लग्रा-
योग्यमिति तन्न टभ्नानयनं ब्यथमेवेत्यन्यसंस्थितितयेति प्रागुक्तमेवेति भावः ॥ ३९ ॥

१५१. गोाध्याये- |

इदानीं रहोक्तध्य दृश्याद्मयत्वरक्षणस्य दुषणमाह-

राेधस्य निरक्षजोदयसमाः स्वीयाश्चरार्घासवो
हरेयस्तत्र सदा स॒ राशेरिति यञिथुक्ति लष्टोदितस्र ।
ययेवं रसषट्‌ &६ पटठांरषिषये सर्वेऽप्यमी सर्वदा
हर्याः स्ययुगपचरोद्यघटीमाम्याद्‌सन्तत्ततः ॥ ३१ ॥

एकद्वितिराशीनां चराण्यधोऽधः शोधितानि तानि चरखण्डानि रारीनां
“ धृथक्प्रथक्‌ स्वचराधाने चोच्यन्ते । निरक्षोदयास्तवो गगनमृधरषटूकचन्द्रा
१६.७० इत्यादयो यत्र देक यस्य रायः स्वचरा्धंसमाः स राशिस्तच्र देशे
सदा दृश्य इत्यत का युक्तिः । अन्यथा दृश्यादृश्यं स्वे युक्तेशचन्थमुक्तम्‌ ।
थेवं ताहि यथ षट्षष्ठिः ६६ पटांशयास्तच सवेषां स्वचरोदयसाम्यं स्थात्‌ ।
युगपत्सरवेषां सद्‌ा द्श्यत्वं मेरावपि न घटते किंतवन्थत्रातस्तद्सत्‌ ॥२१॥

भजटी०- ननूक्तं रक्नित्यटर्यत्वं न युक्तम्‌ ¡ यस्य ॒स्वचगधंसमा निरक्षविषयोदथा-
सवो रालः । दृश्यः स सदा तरिमिन्दश्यादश्योऽन्यथा भवतीति रटोक्तस्थे
तव्राक्ीनां ग्यक्षादयासुसमग्वरखण्डानुपपत्तरित्यतः शा्रलविकीडितन तदनूय दृष-
यति--राकशर्यस्यति । यस्माद्रद्रादशान्यतमस्य राकः कल्पितस्य व्यक्षदेश्षोदयका-
लासुभिस्त॒ल्याः स्वीयाः स्वरुबन्धिनश्वरखण्डासवः । मषादिराक्षिचरितयस्य यानि चरा-
ण्यधोधः परिश्ोधितानि तानि स्वदेशो चरखण्डकानि । इत्युक्तविध्यानीता यत्र दशो
भवन्ति ॥ परकीयसाम्यवारणाय स्थीया इति । तत्र देश । सः । निरुक्तो
राक्षििंशद्धागात्मकः सदा । सर्वकाले हञ्यः } दर्हनयोग्य इति प्रागुक्त
ल्टोदितं सहेन स्वक्रुतगोटग्रन्थ यस्य स्वचराधसमः इत्यादिनोक्तं यत्तन्निर्युक्ति
निरुपपत्तिकमित्यर्थः । सयुक्तिकमव किं न स्यादत अआह~-यदीति । एवं सु
क्तिकमिदमङ्गी क्रियत चेचर्हिं षटृषष्यक्षाङे दशे । अमी बुद्धिस्था राशयः सव
दादश १ नं पनचिचतुरा दकश्याश्चतु( श्च `रहणयोग्याः । एतदेशेष्वपि द्वादशराक्ञीनां
कमेण तच्वादिदमापादनं न युक्तमतो यगत ¦ समुदिता मिहिता इत्यर्थः ।
तत्वं च क्षितिजव्ृत्तानघःस्थत्वम्‌ । तथाऽपि तदे यत्किचित्कले समुदितराक्ीन
द शानसभवानोक्तदोषापरितः सर्वदेति ¦ तथा चायमर्थस्तदेशे दादक्ष रायः
क्षितिजानघःस्थत्वेन सर्वकाठावच्छेदेन चरखण्डोदयक्राटघसयोस्तुल्यत्वसद्धावाच्चक्षर -

चिप्रभ्षवेसनां | ५6

भज्खी=-णयोग्या मवेय॒रिति । न च चरखण्डनिरक्षोदयसाम्याभावौऽतरेति वाच्यम्‌ । अक्षा
दानां षटषष्टिमितत्वेनोक्तरीत्या मघादिरारिचरज्यानां मेषादिनीवाद्धिगृहयुमोध्या श्चुण्णा-
ह ताः स्व्वदिनज्ययाऽऽता इत्युक्तनिर्षोद्यज्याभिस्तुल्यत्वात्‌ । तथा हि-अक्षप्र-
भास्तगुणितत्यादिना कुज्यारूपमक्षज्यायाच्चिरशिदयुज्यारूपत्वेन परक्रान्तितुल्यम्बज्या-
कोटावक्षज्या भजस्तदा द्वादशकोटौ को भज इत्यनुपातसिद्धाक्षना( भा ) ग्रहणेन द्वाद
रागुणहरयोनाशषात्कान्तिज्या विरारिद्ज्यागुणा परकरन्तिज्याभक्तेति सिद्धम्‌ । तच्पि
करान्िज्यास्वरूपग्रहणेन परकरान्तिज्ययोगुणहस्योनांश्ान्मेषादिज्यातरिग्रहदयज्यागुणािज्या -
भक्तंति कुज्यारूपरं फृरितम्‌ । ततः सा चिज्यकाघ्नी विहृता शुमोर्ग्याो चरज्य
केत्यनन चिज्ययोगुंणहरयोनाश्चान्मषादिजीवा इत्यक्तरूपनचचर्ज्या सिद्धा । तत्र क्षिति
जस्य क्रान्तिवृत्ताकारत्वेनोन्पण्डटण्ष्पाधर्यान्तराल इत्याद्यक्तचरकारश्य निरक्षोद्य-
कार(र)त्वेन गोले दृशनाच्चेतिं । एकस्यापि राश्त्र नित्यहश्यत्वासंभवे त्वदुक्त्या
द्वादहाराश्ीनां नित्यहद्यता दनासिद्धेति महाविरेधस्‌चकापिशाब्दः 1 नन्वेवमि-
छाप्तिरत आह-असदिति । तत्‌ ¦ द्वादुशराक्िनित्यहश्यत्वम्‌ । तथा । तच्राङ्की-
कुतम्‌ । असत्‌ । न युक्तम्‌ । क्षितिजवत्तस्थायनसंयिस्थश्रात्रवत् ए वा [नधिक-

त्वासंभवात्सर्वराचिनित्यटरयत्वाप्रसिद्धेरित्य्थः । इयमतिन्यापिरहक्षणाङ्खीकरे । वस्तुतो
नित्यटर्यस्थटे तदसंभव एव दौष इतिं ध्येयम्‌ ॥ ३१ ॥

इदानीमन्यद्दूषणमाह-
वटूषष्टिः सला ठकवाः पलमवा यस्पिन्नतस्मिनधन-

नकश्चापि न ब्रश्विकोन च घटः पञ्चाद्भयो ७५ | ० यज च।
हरयः स्यादिति यत्सदा. प्रलपितं लटन गोके निज

गोलश्ञ त्रिल्वोनितांस्त उदिताः केनोच्यतां हेतुना ॥ ३२॥

अत्र त्य॑श्युहनवरसा इत्याद्विभिमवितव्यम्‌ । ६९ ।२१ ॥ ७८ । १५ |
एषां स्थान एषे ६६ । ३० । ७५ । ° । तरिपिक्िमिरयैहनाः केन हेतुना
छेन निजे गोड पठिताः । हे तद्रोरक् तलमोच्यताम्‌ । ३२ । |

[ तथा नहि तेषां राक्ञीनां निरक्षोक्यस्षमानि स्वचरखण्डानि । वते चरार्धा- `
न्यपि नाऽगच्छन्ति । चरव्यायास्िज्यातोऽधिकतवातू । अतः पएवकीरोकेभि-
दृषटत्वामत्यथः ] ॥ ३२

२७२ गोलाध्याय-

मण्ठी०- ननु रटेनैव यस्य ॒स्वचराधसमा इत्यादि तसन्नित्यन्तं परमतभनूय ६९य/-
हटरयोऽन्यथा भवतीत्यनेन निरस्तम्‌ । तदर्थस्तु नित्यहश्यराक्िनित्या्श््यराशैश्च ।
अन्यथा । उक्त[प्रकोरण न भवतीत्यर्थः । कथमन्यथा सदाः परस्य भागाः
घटूषष्िर्यत्र विषये स्युः । तत्र न कार्मुकमकरो जनलरोचनगोचरो स्यताम्‌ । पय-
भिरथिकाः सप्ततिरंश्ा यस्मिन्पठस्य विषये स्यः । त्त्र न वश्चिककमयुकमकरध८
ह्यतां यान्तीति तत्समम( न )तरमेवोक्तं लषन यज्यते । नहिं तदुक्तस्थरे तद्रकीनां
स्वभ्यक्षोदयकाटसमचरखण्डरंभवो नेकवाक्यता तत्र । त्रिभराशिश्चरज्यायान्चिज्याि-
कत्वादुकुप्रकारेण तद्धनुःषु संभवादधोधः शोधनासंभवेन चरखण्डाज्ञानात्‌ । षरुष्यक्षांश
स्धराश्ीनां तत्साम्यनिश्वयात्तदधिकाक्षाश्देे चरखण्डानामधि.तसभवेन तत्साम्याभावनि
श्रयाच्च । तशा च ठगरन्थार्थानवनोधाद्‌चर्येरहादितपित्युक्तं कथ॑सगतमित्यतः शाव
ठथिक्ीदितेनाऽ्ह--पटषष्टिरिति । यमिन्द्रो परमा अक्षत्पक्ना ठता अक्षांशा
इत्यथः । सद्टाध्चिशत्कछधिकाः षटषष्टि; धट धिकषशि्भवन्ति तस्मिन्देशे
धनुमकरश्चः समुच्चये । सदा सरके दृश्यो ददनगरेग्यो न भवतीत्यथः ।
य्न यस्मिन्देरो । पन्सप्तनिरक्षाश्ास्तत्र । अपिशन्द्राद्धनु्मकरावदृक्यौ । चः
सम॒च्चये 1 अत्र विरोषमाह--नेति 1 वृश्चिको न दृश्यः । कुम्भः न ह्यः ।
चकार एवकारार्थं । तन सदा न हृष्य इति यल्किचित्कार द्य इति सूः
धाथस्य निरास इति प्रागुक्तं निजे स्वरचिते गाल मालग्रन्थ क्न ।
प्र्पितमुक्तम । सदाः पटस्येत्यायभियिाम्‌ । यत्‌ । हे गोलन्न । सर्वद रगो.
स्थितितच्वोधक । ते । तद्राह्यहश्यतादुशसंबन्ध्यक्षांशा वस्तुभतान्िरुनौनिताः ।
निभिमागिरूनाः । यथपि घलुदयदुर्शनाक्षां्ला दशकरेोनेखिनिभागेरूनाः, वृश्चिक.
तुष्टयादशीनाक्षांशा दक्षकलोनेचिभिर्मागिरूनाः. वृश्चिक चतष्टयाददनाक्षा्षा सपवेखिभि-
मागरुनास्तथास्येकोक्तिाघवत्वल्पान्तरास्व भागत्रयेना अङ्गीकृताः । केन हेतुना ।
केन कारणेन । उद्विता सठनोक्तास्तत्कारणमुच्यताम्‌ । तथा च भोरस्थित्या
= मद्क्ताक्षाशाः तव्राश्यहश्यताद्‌रास्बन्धिउपपातिसिद्धाः । रद्धक्तिस्त निरुपपत्तिका ।
अतस्तदरन्थाविरोधा पुदोक्तार्यायाः इ्धिष्टर्थकत्पनमयुक्तम्‌ । ल्पूस्तदुनुकस्या
परमप्रतीतेश्च । अत एव प्रटापो<नथकं वच इत्यमरात्मपितमित्यनेन बालकज-
स्पनवदेतदुक्तमुपक्षणीयमिति भावः । नन्वाचार्यरह्ोक्तमनवबाधावरदूषिनम्‌ । तथा हि ।
यस्य॒ क्रान्तिपातावधिकश्य राशेः । उपलक्षणाद्धागदेसित्य्थः । स्वचरार्धसमाः स्वदक्षे
क्षा त्रिभिभ्नज्यकाष्नीत्यदिना यत्साधितं चरं तेन तुल्याः, निरक्षविषयोदयासवः ।
निरक्षपक्षोक्त्या निरक्षदंरोे ये उदयकालास्वोऽतुल्या भचक्रपदरसबन्थिनः । अच(-
्रभ्यानामूकष्यकाकानां युभपत्तनुल्यलासमवातेषां योगरूपसमुद्रायमाक्षिपति । तेन मेर्वक्रः

निप्रश्रवासना । २५६

भर °दी०-पेद्संबन्धिनायुदयकालासूनामेक्यं चतुष्पचाशच्छतं १५४० ०\ तक्स्यो यस्य
अरकाटलः स्वे( स्वात्म )को यस्मिन्देश इत्यर्थः तस्मिन्देहे । रः । आपसश्नाव-
मसंधित उभयतस्तदवधिभागादिसमुदायः सदा दुङनयोग्यः । अन्यथा । एत-
दुभवे । टरश्यादङ्य इति यथाश्चतम्‌ । न चेदमुभयोगोयोः सश्वादरुद्धमिति
बाश्यम्‌ । ये य॒त्र न हरयन्त । दक्षिणगीटस्थिता ग्रहा विषये | तत्रैव तत्समीपक्रमा-
श्र सौम्येऽस्तमुपयातीत्यनेन तेनोक्तरक्षणयेर्गोरमेदेन नित्यादृश्याष्टङ्यत्वोपपाद्नात्‌ ।
अथाक्षांश्षकथनमतिविरुद्धामेतिं चेन्न । षटषष्टिः षर्थिका षष्टिः सदलाः स्वदङ्न
सहिता इव्यथदिकोनं शतमनपपन्नम्‌ । नवत्यधिकलवात्‌ । न च विङिष्टे<न्वयबा-
भादिशेष्येऽन्वयः । तेनापि षण्णवतिसिद्धयोक्तदोषात्‌ । तस्मात्परिशिषादिशेषणे
विदोषणमिति न्यायात्षष्टिरित्यत्रान्वयस्तेनकोनसप्ततिः सिद्धा । एवं पश्चभिरित्यमेन
भृगोटस्थम्‌तभागास्तात्पर्यानरोषष्ठकष्यन्ते । ते अ भूमेश्रत्वारो भगाः । अन्येव
मेकंफो भाग इत्यष्टो भागाक्तन षण्णवतिः सिद्धेति पिरद्धोक्तेरसंभवात । अथा-
अाऽ्चायक्तं दषणं परिहतुमश्ञ स्यम्‌ । चिर्गोनिता इत्यस्य रूप्रततीयांशेन बिश-
तिकलात्मकेनोना इत्यथात्‌ । न॒ चाष्टसप्ततिस्थाने , पदुरावयतस्य न्यनत्भात्छ्थं
त्रिरुवोनिता इति वाच्यम्‌ । एकाक्तिराघवात्तदद्धाकारात्‌ । विनिगमकाभाबावुभ्ि-
रबोनिता इत्येव कथं नोक्तमिति चेन्न । स्वल्पाश्ध्ये तच्वादविति। तश्न । अर्भ.
म्यूनावयबत्यागस्य स्वत्पान्तरेण रसाप्रदायिकत्वादिति चेत । न । रङ्कस्वेतदर्थ
ताव्यर्याभावात्‌ । अन्यथेतवुथफटितस्य त्रिज्वान्यूनचरज्यासबन्धिन उन्तरगोढे नित्यं
दृश्या इत्यस्य सुभमत्वेन निबन्धनोचित्यप्रसङ्गात॒ । ऋज्वर्थस्य इ्धि्टर्यसधोक्तौ
्रक्षाबवरुपेक्ष्णायत्वाच्चेत्यलं पष्ठवितेन ॥ ३२ ॥

अयाक्षरम्बज्ञाना्थमाह-
यन्त्रवेधविधिना ध्रवोन्नातियां नतिश्च भवतोऽक्षटम्बकौ |
तो कमादिषए्बदहृयददंठे येऽथवा नतसम॒न्नता लवाः ॥ ३३ ॥
दयन्पेण भरहवेधवदुधुवं विध्येत्‌ । तप्र यन््रनेम्यां प उनतांशास्तेऽकषांशाः ।
ये मतास्ते छम्बांशाः। अथवा विपृवहिनाधं येऽकंस्य नतोनर्वांशास्तेऽकषदम्बाशां
7 इति पुक्तयुक्तम्‌ ॥ ३३ ॥
मऽटी०- अथ भुज्याकृज्यापमस्मनराजा( मरा ।क्षलम्तादिकानानित्याथयोक्तिपरनस्यो रं

विब्चः प्रथमं देशपदार्थोपजाव्यत्वादक्षटम्बयोः स्वरूपं रथोद्धतयाऽऽह~- यन्त्मेहि }
२५ |

७

७४ = गोखाध्याये-

4 = 4 | । ॥ ५ श
भनी ०-यन्तरेण चक्रयन्तरेण यो वेषस्तस्य विधिः प्रफारसतेनेत्य्थः । या ुबो-
रतिः । सद््ामिता प्रवताराया उच्चता क्षिपिजात्‌ । यन्त्नेम्यां ज्ञता ।

-खमध्या्यबश्ामिता नतिभिजता । पतत्रत्रता । त्र ज्ञाता । श्वः
समुश्चये । तौ दो दावुच्चनभ्रांरो कमादक्षटम्बको स्तः । अन्न कप्रत्ययेन

ध्डयस्य कितिलसमध्याभ्यामन्तरे एव॒ तयोः स्वरूपम्‌ । अक्षसंयन्धःदिति सूचितम्‌ ।

` मन्वेषं खाधाद्रवर्या विषुवदिना्थं इत्यादिना तिपरश्चायिकरिऽक्षरम्बज्ञानं कथमुक्तमत

भाह-- पिषुवदङह्वीतिं । िप्रवतक्षणाभिन्ने मध्याष्टूने इत्यर्थः । नतसमुन्नता ठ्वा
ये स्यस्ते कमेणाक्षरम्बो प्रकारान्तेण स्तः । तथा च भरवस्थानां नघत्यदान्त-

, स्तिस्थानस्योक्तवेपरव्येन रज्ज्ञानजनकत्वसंभवादक्षतिः । अन्न नियतम्यञ्जकाभावा-

भहवरूपाप्रतीतेष्रुवस्य नियतम्यञ्जकत्वात्तत्स्वरूपे नित्यप्रतीतिपिषय इति भावः ॥ १२ ॥

हदानीं शहक्रानयनवासनां संक्षिप्तामाह-
लतं ग्रनिरमण्डठे कुजात्सावने श्तिषिधो हि तञ्न्यका |
तियंगक्षबकवोऽक्षकणबच्छेदको न तु नरः स टम्बषत्‌ ॥ ६८४॥
अस्य वासना जिपश्ने कथितैव ॥ ३४॥

धठछी०- अथ समरादुस्वरूपं विवश्चुः प्रथमं तदुपजीग्यशद्ककुस्वरूपक थनं प्रसङ्गः

इम्रास्तिनिप्रभोक्ततदानयने मध्याहनोश्नतांशज्यारूपमध्या्टनशदःकुवदिष्टकार उश्नतांशाना

च्येष्ठशङ्ककभवितुमहतीति स्यादुश्नतं शगतशोषकयोरित्यवगतोश्नतकालस्यांशार्नां ज्ये

शङ्ृकुरिति कथं नोक्तं कथं चोन्नतकालाङुतिदारेषशङगकुसाधनगुक्तमिस्युपास्थिताशचद्भकां `

स्थोद्धतया परिहरति--उन्नतम्ति । खनिशमण्डठे । प्रहनिम्नाधिषठितद्यरारवृतते ।

कुजात्‌ । क्षिबरिजवृत्तस्य पूवभागात्पश्चिमभागाद्वाऽ<सश्नस्थितमरहाविम्बपयन्तम्‌ । यत्‌ ।

उशते दब्यद्रन्यात्मकं तदगरहस्य सावनम्‌ । ततः किंमत आह--यतिविधाविति ।
कैश्ज्यका । तस्य सवनस्य ज्या । हिं यतः । अक्षवक्तः । अक्षांदाषशा-
लवे गेहे । अक्षक्णवत्‌ ¦ तिर्यक्‌ । अतो दयतिविधौ । अहच्छायासाधनप्र-

कर । पवको इतिभवति । नतकमादिस्थर उन्नतांशञ्या केोरिरूपेयेति सृशि-

: म्‌ । उत्तरयति--न लिति । सः । उक्तसावनज्यात्कः । नरो ठम्बवत्‌ ।
` बहैयमाणस्छरूपाहम्बरूपपरिणतो नेव भति । तथा च निरकषदेकषेऽ्ोरान्रवत्तानां

तिर्थक्भावाद्ुन्नतषस्थवशरानां ज्येवेष्टरद्टुः परमामावाद्‌ दरादतुल्याक्षकर्णवत्‌ । सक्षि

शवक्षादवङ्ादेषाहारात्रवु्तानां तियक्तवादुन्नतज्या तिरश्चीना रयार्थं हतिरििशङ्कुकोटेः ¦ म

कणरूपेति तात्ययाथः । ययप्युदेयास्तसूत्राद्‌ग्रहिम्बपयन्तं सूतस्य इतिस्कप्रतिपाब्‌-
भत्तञ्ञ्यकेतयुक्तमयुक्तम्‌ । उद्यास्तसूतरस्याहोरातवृत्तमध्यस्थत्वाभावात्‌ । अर्धम्यागे

इत्याविना मण्यदूत्रामषिन एव ज्यस्वरूपनिरूपण्र । अत एव म॑ तक्करमणि.

तिप्रश्चवासना । ४५५

भ्दी०-नतज्यावदुन्नतकाकञ्याहतिरनेक्ति । किंत्वधोन्नतावृनयुतास्बरेणेत्यादिना कडा
प्रसाध्यैवं क्षितिजीवया च कलायुतोना इतिरिष्काङ शइत्यनेन सोक्ता । - तथाऽपि
इतेर्घज्यातु[ल्या [कारत्वेन या स्यद्रवेरुन्नतकालजीवाऽमीष्टा दतिः सा प्रथमं प्रक-
ल्या, इत्य॒क्तरीत्या वा तदुक्तौ न श्तिः॥ ३४ ॥

9 कि

दानीं केषाविद्दुषगमाह-

पदर प्रभार्थमसरूदिधिनोदितं यत्‌

कै ्निव्कतं खल न सत्तदसावनत्वात्‌ ।

जानन्तिये न निपुणं गणितं समो

तेषां तु तन््रकरणभ्यसनं वृथेव ॥ ६५ ॥
ग्याषटपावमेव ॥ ३५ ॥
मर्ठी०-नन्‌ अहसंबन्धेनाहोत्रवृत्ते यदु्नतं तत्सावनपविति व्यथा तवुकतिः । उशत
ज्यकेत्यत्रेव तत्सिद्धः । नहि ग्रहः कदाचिदपि स्वगतिविरहेण प्रवहृनिद्ेनेवं जमति ।
येनोक्नतकारस्य तवा नाक्षत्रत्वान्तद्वारणाथ सावनपद्‌ं यक्तम्‌ । तदा सावनलासि-
द्ेस्त्वि्थतः सिंहोद्धतयाऽऽह-- चन्द्रप्रभार्थपिति । चन्दरप्रभाथम्‌ । बन््स्य ष्डाया-
साधननिपित्तम्‌ । कैश्चित्‌ । र्टादिभिः । समयोऽसकरेदेव साध्य इत्यनेन ीवु-
द्विदादिमन्थेषु तत्काटग्रहोद्‌येष्टलम्राभ्यामसकरटकरिण । उन्नतमुदितमुक्तम्‌ । यत्तत्‌
सम्यक्‌ । खलु निश्चयेन । न कृतम्‌ । नोक्तमित्यर्थः । कृत इत्यतो हेतु-
माह-असावनत्वादिति । तत्कालगहोदयेष्टट्ामभ्यां साधितः काठः सावनस्तैन
चार्तिं गरहोदयलमरं॒स्वोद्यकाटीनमुद्रयलमरम्‌ । ताभ्यां साधितः को नोक्षतरः
श्क्ष्मः स्यादित्यसकुत्प्कारेण कालस्य साषनत्वाभावन गरहच्छायासाधनतवानुपजीभ्य-
त्वात्‌ । अरहचरनेनैव च्छायाचलनात्तस्य सावनहेतुत्वात्‌ । असछकरित्यस्य वारहयं
बहुवारं चार्थं इत्यभयथासाधितकालप्य सावनत्वासिद्धेसि्यर्थः । ननु अहस्य नित्थो-
दृयास्तकाठो प्रसाध्य स्वोद्यकालीनोदयलमं स्वे्टकालीनं लप्र च साध्यम्‌ ।
ताभ्यामानीतकाटो नाक्षत्र इतिं पृवाक्ताक्करद्रीत्या काठः सावन एवेति रङ्लोक्तं
` सुस्थमित्यत आह-- जानन्तीति । ये पुरुषाः सगोलं गोरश्वरूपमेतं गणित
निपणमत्यन्तं सूक्ष्म विचारेण न जानन्ति तेषां पुरुषाणां सन्त्रकरणध्यसतनं गणि-
. तस्छन्धान्तर्गेतव्वेन मन्थनिर्माणविषयकचिततैकाग्स्यं बृथा निष्प्रयोजकम्‌ । एवका-
राक्कदाचिदपि तस्य व्यसने सप्रयोजनं न भवेत्‌ । तस्वाङ्द्धधा कूभविद्पि

२५६ गोलाध्ययि- |

भर ० दी ०-तदुक्तेरसगतत्वावर्यभावात्तज्ज्ञानेन प्रेक्षतां तदन्ये प्रवस्यनुपपत्तेरिति सृवितम्
तुकाराद्ये पुनर्गोकतत्वं गणितं च निपुणं जानन्ति तेषां मन्थकरणम्यसने पर्व्रन्था-

धिक चमत्कारोत्यत्तो युक्ततरमन्यथा वृथेति चितम्‌ । फकदेशक्नानं त॒ श्दस्य

जट्‌(४्ययनाधिकारवहुमन्थकरणेऽधिक्ार इति ध्येयम्‌ । तथा चोक्तरीव्या जडकर्भ.

` छाह्नषवादि्िकारिक्रहोदयलग्राभ्यां सङकत्सापितकालस्य सावनतवसिद्धस्ताषशोक्तिरङ्ञा-

लदेतुकेति भावः ॥ ३५ ॥
दारमी शङ्कस्थानमाह~
हष्टिमण्डठभवा लवाः कुजाद्न्नता गगनमभ्यतो नताः
हा ङ्कुरुन्नतलवन्यका भवेद्हग्गणश्च नतभागजञिज्ञिनी ॥ ९६ ॥

मास्करेऽज सममण्डलटोपगे यो नरः स समराङकरुच्यते ।

कोणराङ्कुरथ कोणवृत्तगे मध्यशङ्कररिति दक्षिणोत्तरे ॥ ३७ ॥
कपुष्टगानां कुदलेन हीनं दङ्मण्डटार्भं खचरस्य हदयम्‌ ।

कच्छन्नाटलपतनुरता विशाध्याः स्वस्राक्ततय्यशामताः व्रभायस्‌॥ ६८॥

शृङृमण्टट (क्षावजादुपार्‌ श्रहपयन्त यरदास्त उन्नताः खमध्यदुधस्त नताः
~~~ ____ .__---------~

डश्लताशना भ्या कङ्कः । नतारन्या टग्न्या । शङ्क; कृच्छनाटन्ताभि

सनः कयः । दरदः कृद्देनेच्छितत्वात्‌ । भयमथ गहच्छायाधिकारे ग्या
र्याति एव ॥ ३६ ॥ ३५॥ ३८ ॥
अ०टी०-अथ राङ्कृस्वरूपं तत्पसङ्काहग्ज्यास्वरूपं रथोद्धतया<ऽह--हष्टिमण्डलेति ।

०५५.

हृश््तसंचन्धिनांऽरा य क्षितिजादरु्नता अभीष्टस्थानपय्न्तं ते उन्नतांशा अभीष्ट
स्थानपर्थन्तं खमध्यस्थानान्नतास्त नतांश्लाः । ननु शद्ककुग्ज्यास्वरूपकथनोपक्र-
मेऽनयोरनिरूपणं संगतिविरुद्धमत आह--शङ्करिति । उन्नतांशानां ज्या रशङ्नर्भ-
अतु । कप्रत्ययेन तदितिर्किंश्ानां ज्या इङकुन भवेत्‌ । नतांशानां ज्या हग्ज्या
स्यात्‌ । च एवार्थं । तेनान्यषामंसानां ज्या सा न भवेत्‌ ॥ ३६ ॥

अथ समश ट्कुस्वस्त्यं( रूपं )तत्प्रसङ्गत्कोणदिनार्धाद्कुस्वरूपे च रथोद्ध-

तयाऽऽह-- मास्करेऽति । समवृत्तोपगते सूर्ये । अत्र हृण्वत्ते । चर्त्वात्‌ । सूर्य-
स्थानसंबन्धेन यो नरो भवति स समदाङ्कुः पर्ेरुच्यते । कोणवुत्तस्थेऽकं इति!

पषक्तरीत्या यः इद्धकूर्मवति स कोणराङ्कुः । अत्र भास्करपद्‌ं दश्च॑नयोग्य-
च्छायोपजीव्यर्‌ा्ुज्ञानाथम्‌ वस्तुतः । समवत्ते। उन्नतानां ज्या समङ्चद्कुः कोण-

बतत फोणशकूरिति स्वरूपकथनम्‌ । एवं दक्षिणेोत्तरवच इति । पूर्वोक्तरीत्या यः

शङ्कुः स मधभ्यरद्भकु्दिनार्थशडकुसित्यर्थः ॥ २७ ॥

भ

भिप्रश्रवासना। ` ‰$

भ°्दी०-अथ प्रसङ्ाद्महच्छायायिकारोक्तस्वभक्तितिथ्यंसाबिवाजततोना महानित्यादिविरे-
षस्योपपचिमुपजारिकया<<ह-- कुपुष्ठगानापिति । यतः कुपुषठस्थितानां मनुष्याणं
हग्व््यार्धं कदन भव्यासार्धेन पूर्वापरयोः प्रत्येकं हीने दश्यमस्ति । भूगर्भ
क्षितिज्ोपरि दृग्वत्तार्स्य तत्स्व त्स्य )हशयत्वात्‌ । ततो भृव्यासाधन्तरेण भूषु-
| स्थानामुच्ितत्वातत्सितिजस्यापि तदन्तरणेवो च्छरितत्वात । क्षितिजाद्धःस्थस्याद-
शयत्थादसः कारणात । ग्रहस्य भगभसंबन्धावगतङदकोर्मभ्ये । कुच्छक्नरिप्ताः ।
भृष्यासार्धेन च्छन्ना अस्याः कलाः स्वभक्तितिथ्यंश्ामिताः शङ्कर बन्धिग्रहमध्यमगतेः
पञ्चदराशप्रमाणा गतियोजनपश्दश्लांरस्य मृव्यासाधतुल्यत्वात्‌ । विशोध्य हीनाः
कृतास्तेन भूपे शृ कर्भवति । नम्‌ भपृष्ठसंबन्पेनाक्षाश्चिचरादीनामपि भिन्नत्वात्तत्सा-
धनावक्यकत्वऽपि तमन साधितं गणितसाधनस्य भृगभत एव कक्षामध्यकेन्द्रत्वेनो-
त्पत्तरवथा शङ्नकुरपि भृगभीय एव न भूपष्ठसबन्धेन साध्यं इत्यत आह--प्रभा-
थमिति । छायासाधननिमित्तपित्यर्थः । तथा च भुगभैसेनन्धावगतक्षङ्ककोः साभि-
तच्छाया मूगर्मे भवत्यतारस्मदादीनां तदप्रतीतेर्पषठसंबन्धावगतशषद्ककोः साधितच्छा-
याया अस्मदादिप्रतीतियोग्यत्वाश्नार्कावन्धोपजीव्यत्वा चोक्तं सम्यगिति भावः ॥ ६८

इदानीमम्रामुदयास्तसुतरं चाऽऽह-
कष्माजे दय॒राजसममण्डलमध्यभाग-
लीवाग्का भवति पूवपरादायोः सा ।
अथ्ाञ्योः प्रगणमन् निबद्धसजं
यत्तद्दन्ति गणका उदयास्तसत्रम्‌ ॥ ६९ ॥
मृभआहिवाहङ्क्‌तलं यमां याम्यां गतं हि दनि कुजोष्वे ।
अधश्च सोम्यं निरे सौम्यमस्मात्सद्यक्तियक्तं नतठं निरुक्तम॥४०॥
सौम्यागकामानृतट हि याम्यं याम्थाय्कायात्पुनरेवं याम्यम्‌ ।
तदन्तरेकयं समवृत्तखटमध्यांराजीवां भवि बाहुमाहुः ॥ ४१ ॥
रज्या श्रुतिं चाथ तयोस्वृ कोटिं पूर्वापरां वगवियोगमृलम्‌ ।
क्षितिजस्वाहोराचवचसंपातयोवद्धं सुवमद्यास्तसूजम्‌ । ग्रहस्थानाद्कम्बः
शङ्ककः । तस्य तटमुदयास्तसूजादक्षिणतो भवति । यतः कषितिजादुपरि दक्षि
प्रतोऽहोरात्रवृत्तं गतम्‌ 1 अधस्तृत्तरतो गतम्‌ । अतो नियुक्तं मृतखम्‌ । भथ

२७९८. मौलाभ्याये-

भज उश्यते । उत्तरगेटिऽ्त्तरा नटं याम्यमतस्तेनोनाप्रा बाहुमवति । षाहु-
भाम दाङ्ककृप्राच्यप्ररश्रयारन्तरम्‌ । यदाञ्म्रा शषटकृतछादूना वदा तयोरन्वरं
देिणे रड््कुतरं बाहुः स्यात्‌ । एवं समवृत्तप्रवेशादुपरि । दक्षिणगे छथ

म्पा राङ्क्कृते च याम्यं वयोयोगे छते बाहुः स्यात्‌। राविसममण्टखयरिन्त-
राशानां श्या बहुः । तश्रया दृग््यास कृणैः । तयोवेगान्तरपई पूर्वापरा
कोटिः ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ११.॥

अ ण्टी०-अथाग्रास्वरूपमुद्यास्तसूत्ररवरूपं च वसन्ततिककयाऽऽह-- क्ष्मा दरत्रेति ।
क्षितिजशृतते । यराजसमधृत्तयोर्मध्यस्थितांदानाम्‌ । ज्या । अप्रा । सा । अप्रा ।
पूवपरयोः । क्षितिजस्य पूर्वभागे पश्चिमभागे च भवति । भन्न निबद्धष्टगेषटे ।
पुवापराप्राग्रसंवन्ध्यक यराञशत्तप्रदेरायोर्निब्द्धसूत्ं यत्तद्‌ गणकाः प्रार्चाना उदयास्त-
कत्र ददन्ति । गणका वदुन्तीत्यनेन प्रतिक्षणं महस्य द्यरात्रानेकत्वसंबन्धावुद्‌ यास्त-
मूञमिदमसगतमपि स्वल्पान्तरत्वादङ्खीषकतम । वस्तभूतसृचस्य दुरात्रान्तैरसषन्धादुनुप-
यक्त] त्व |मितिसुचितम्‌ । ननूदयास्तसूत्र किमथमत आह--प्रगुणमिति । प्रकर्षेण
गणा वियन्ते यस्य तत्‌ । वक्ष्यमाणपदुर्थर्वरूपप्रतिपादनोपजीम्यमित्यर्थः ॥ ३९ ॥
अथ नलिकाबन्धोपयुक्तभृजस्योपपनिं विवशः प्रथमं राङ्ग्कुतलस्वरूपं तडप-
यतमुपजातिकया<ऽह--सृजादिति । सूत्रात्‌ । उदयास्तसृतात्‌ । दिवा ग्रहवरन-
योग्यकाल इत्यर्थः । रद्रकृतट्म्‌ । रङ्कोर्मूलं दक्षिणदिकृमर । अत्र॒ ॒हेतु-
माह-यम्यामिति । कुजार्ध्वे । क्षितिजादुपरि । हि यतः । युनिकमहोराज्वुत्म्‌ ।
दृक्षिणदिङ्खं प्रति । दक्षिणदिरात्यथः । गतं नतमित्य्थः । अक्षांश्वक्षा्क्षिणतो
नतेभ्यो दराचवृत्तप्रदृरोभ्यो ऽवटम्बसूत्रं दक्षिणत उदयास्तसुत्रात्पततीति भावः । चका-
ल्ितिजवृत्तादधोऽहोरावत्तम्रत्तरदिद्ं प्रव्य॒त्तरस्यामित्यर्थः } स्थितम्‌ । भस्मात्का-
रणात्‌ । निरि । ग्रहादर्शनकाले शदरकृतरम्‌ । सौम्यमररदिक्म । निसक्तम॒ ।
सौम्यं त्वथोम॒खनरस्य तं प्रदिष्टमित्यनेन ओड्गोन्त्यधिकारोक्तमित्यर्थः । ननृस-
रङद्नकृतल तथा प्रतीतशभावाच्वदुक्तमसगतमित्यद आह-सदयुक्तिय॒क्तमिति । सत्स-
मीगीना यक्तिस्तयाऽन्वितम्‌ । तथा च क्षितिजादधोभागस्थदयराचवृत्तप्रदेशेभ्यः सूत्र
्रजतया नीतमूष्यमुदयास्तसुत्रादुत्तरभागे भवतीति प्रतीतिरिति भावः । निरक्षदेशा-
हृक्षिणदेशे त वैपरीत्यमिति ध्येयम्‌ ॥ ४० ॥ | |

अथ भजेपपत्तिमुपजातिकयाऽऽह-सोम्याग्रेति । हि यतः । उन्तरगोलसंब-
मध्यमाया अग्रं तस्मादित्यथः | शाङ्कृतलं शङ्कमलोदयास्तसृच्ान्तरमित्यर्थः । याम्यं
दक्षिणां भवति । याम्यनोटसंबन्ध्यग्राया अग्रात्पुनः सुतरामित्यर्थः । दक्षिण-
दिङ्कं भवति । एवकारायाम्याप्राच्छद्भकुतटमुचरमित्यस्य निरासः । अततः कारणात्‌ ।

निप्रभरवास्ना | | २५९

भ ०दी०-तदन्तरेक्यं गोसक्रमेण । तयोः सद्कुतलग्रयोरन्तरमेक्यम्‌ । संमबुत्तखेटपभ्यांश जीवां
समबशप्रदेशग्रहयोगध्यस्थितांडानां ज्यारूपं गोके । भुवि गोरस्य क्िंतिजवृत्तसमभागे
भूज पृष्ठचाया आहुः ॥ ४१ ॥

इदानी कान्विक्षेत्राण्याह- |
कषेजाणि वक्ष्येऽपमस्षमवानि संक्षपतोऽक्चप्रमवाणि चातः ॥ ४२॥

भृजोऽपमः कोटिगणो द॒जीवा केणाश्चेमन्या जिभुजऽपमोस्थे ।
मेषादिजीवाः श्रतयोऽपवृत्ते तद्धमिजे कान्तिगृणा यजाः स्युः।४६॥
तत्कोटयः स्वुनिङाख्यवृत्ते व्यासाधवृत्ते परिणामितानाम्‌ ।
शापेषु तासामस्षवस्ततो ये तेऽधो बिङ्द्धा उदया निरक्षे ॥ ४४॥

क

स्पष्टम्‌ । एषां क्षभ्राणामुपप्तिः सष्टाधिकारे दृरीतैव ॥४२।४३।४५॥
मठी ०-अथ भजस्य क्णैकोटिसेक्षपेन तत्क्षेत्रं प्रद्दीयन्वक्ष्यमाणमिन्द्रवन्नया प्रति-
सानीते-हज्यामिति 1 अत्र॒ निसक्तभृजसंबन्धक्षत्रे । दृग्ज्या कर्णम्‌ । चकार
्पर्वीचार्या उः । तयोरभनकर्णयोर्वगान्तिरपदं कोटम्‌ । हुकारत्ू्वाचिार्या आहः ।
मनु भुजस्य रद्रकुमुलपाच्यपरसूत्ान्तरत्वेन प्रतिषादनात्रकणस्य हृग्ज्यात्वेन स्वू-
पप्रतिपादुनात्‌ कोरिगेडि कथं न हश्यते इत्यत आह-पूर्वापरामिति । तथा अ भअमू-
हभूगभान्तरस्थं प्राच्यपरसूजं कषटिगछि हर्यत एनेति भावः । नन्वेदद्वजस्वरूप-
प्रतिपादनालिप्रभ्राधिकारोक्तभुजस्योपपत्तिः कथं प्रदार्िता । नहि तवधिकरेऽशङ्ककुत-
, छयोर्यथोक्तसंस्कारेण भजः प्र तिपादितः । येन त्सखद्पोक्तिरिति चेन्न । उक्तभञ-
स्वरूपस्य ग्रहसंबन्धेनोक्तत्वात्‌ । छायाग्रस्य ग्रहापरदिङ्धियमाब्ुक्तस्वरूपवेपरीत्येन तव्‌
गमात्‌ । तथा हि । ग्रहषद्भान्तसििप्रदेशसंबन्धेन शङ्गष्ुतरं सोम्यं दिने । रत्रौ
दक्षिणम्‌ । अगरोत्तरगेे दक्षिणा । दक्षिणगोहे तचरा ¦ मषाराङ्कोर्डादरादगड-
शङ्ककोस्त॒ परभा दाद्कुतटम्‌ । कणवुत्नाप्रा्रा । अनयोः संस्कारालिपशोक्तभृजः
सिद्ध एषति संक्षेपः । अथ श॒ज्यानयनोपपरिज्ञानार्थं क्रान्तिक्षे्ं तव्मसद्धाददिवी.
अक्रान्तिकषित्रमपि निरूपणीयम्‌ । तत्र विना प्रतिज्ञां तत्कथने पूर्वापरयन्थसंबन्धा-
भाशादसंगतत्वापर्तिरित्यतः क्रान्तिक्षे्रनिरूपणं प्रतिजानीते-श्ेत्राणीति । अतोऽनन्तपम्‌ ।
ऋान्त्युत्यक्नानि क्षेजाणि । संक्षेपतः कानिचित्‌ । सकलानां निरूपणे यन्धा
` हृल्यसंभवात्‌ । वक्ष्ये । यथपि कऋन्त्युतपकषेत्रे उक्ते इति कषत्राणीति बहुवचने
मनुपपभनम्‌ । तथाऽपि करान्ति्सप्रतिप्रदेहं तक्छेत्रयो; संभवेन बहुलखसंभवः । के

४८ ^ गोाच्यावे-

मन्टी०-भलकोरिकर्णानां सत्वाहा । अथ कृज्यास्मशडकादीनामानयनेपपततिक्चामार्थ-
मक्कषेत्रनिरूपणं प्रतिजानीते- अक्षप्रभवाणीति । अष्ोत्पन्नानि । षखकारात्क्षत्राणि ।
संक्षेपतो र( ब श्ये इत्यथः । यथपि त्रिप्रभाधिकरिक्षक्षिजाण्यक्तानीति पम्‌

सषत्यं तथाऽपि तत्र पदार्थोर्दोनेवाऽऽनयनाथमक्तेरज ख तेषां गोरे तत्स्वरूपसं-
निषेकथनदारोक्तत्वाप्न दोषः ॥ ४२ ॥

अथ प्रथमोरष्टकान्तिक्षेत्े उपजातिकेन्द्रवज्राभ्यामाह--भजऽपम इति ।
अपमोत्थे । करान्तिवश्ादुत्पन्ने । त्रिभुज । लाव्यञ्यल्ञे । अपमः ऋान्तिज्ये-
त्यर्थः । भुजः । युञ्याकोषरगुणः कोरिसु्रम्‌ । कोटिरिति यात्‌ । भत्रापम-
संबन्धापेक्षितो गणकब्दः करिस॑बन्धेनाऽऽचरयैश्रमादतत हत्येतत्परिषारार्थ भुजोऽपम-
श्या श्ुशरणस्तु कोरिरितिं पाठः । त्रिराक्िज्या कणः । पएतर्क्षजदेवास्य वर्म भिञ्या-
क्तेः प्रोज््(ज्छ्य)पदें दजीवेति स्पष्टाधिकारोक्त सृपपन्नम्‌ । द्वितीयमाह-मेषादिजीषा इति।
अपद्त्ते क्रान्तिवृत्त । मेषादिजीवाः । कत्पितमेषादितो राक्षीनमेकदित्रयाणां ज्या कर्णः |
तद्ुमिल । निरक्षभूगभक्षितिजकव््ते । कान्तिगुणाः 1 तद्राक्ीनां कान्तिज्याः। भजा भवन्ति ।
तद्राश्षीनां श्निश्चास्यवृत्ते । तत्कोखयः 1 तत्कषेत्राणां कोटयः । अभ्र
राशिरित्यपटक्षणम्‌ । पदान्तगतमागनामिति प्येयम्‌ । नन्वेतत््चे्रस्य किं प्रयो-
उ.नमत आह~--ष्यासाध्वृत्त इति । ततस्तत्क्षनात्तासां तद्वारिक्षे्रसंबन्धिकोर्टीनामु-
सप्नानाम्‌ 1 स्वक्रान्तिज्यावर्गहीनायाः स्वदोज्ययाः पदरूपाणामित्यर्थः । स्यासार्थ-
क्से । च्रिज्यादृत्ते परिणामितानाम्‌ । परिणामः संजातो यासाम्‌ । चिज्वागुनि-
तामा बज्याभक्तानां वत्ययः । चचपेषु येङरुबः । ते स्माधः. शुद्धाः निरक्षदेशे
तेद्राशनाम॒टय।स्वो मरन्ति । ततश्चतद््ुचभदेभ्य एव । एकस्य रारहोर्महती ज्यका
था द्याद्धिमस्यापि इतीङ्कतानामित्यादिपश्च( य दयेन स्पषटारिकारक्तं निरक्षो
दयसाध्नं सूपपश्नामति भावः ॥ ४५

अथाक्षकषेत्राण्याह-
भुजोऽक्षभा कोटिरिनाङ्टो ना कणोशक्षक्णखिमजं यथेदम्‌ ।
घथाऽक्षम्बो भजकोटिरूपो जिन्या श्रतिदंकषिणसौस्यवतते ॥४५॥
उन्मण्डटे प्रागपरोत्थसन्रा-
त्कान्तिज्यका कोटिरथ यरा ।
कुल्या मजोऽगा क्षितिजे च कणं:
क्षें तथेदं भिभुजं प्रसिद्धम्‌ ॥ ४६ ॥ `

[

निग्रश्रवासनां । ८१

अग्रा भजः स्वे समना च कोटि-
यंरा्के तदधुतिरन्न कणं;
भ्रजोऽपमल्या समना च कणः
कृञ्यानिता तदृधृतिरेव कोटिः ॥ ४७ ॥
उद्रत्तना दोरपभः श्रतिः स्यादम्रादिखण्डं खल तच कोटिः ।
उद्रत्तना कोटिरथायका्रखण्डं भुजस्तच्छरवणः क्षितिभ्या ॥ ४८ ॥
कोटिनंरः राङ्कुतटं च बाहुर्छेदः श्चविस्त्यस्चसहस्मेवम ।
उत्पाय सयः स्फुटगोकवियेशछाजाय शाज्चं प्रतिपादनीयम्‌ ॥४९॥
अक्षक्ष्ाणां स्ाधनानामप्ुपृपत्तिकलिपश्े दर्दिता ॥४ ५॥४६।४५॥४८॥४९॥
इति भीभास्करीये गोरमाष्ये मिताक्षरे त्रिपर्नवासना ॥ `
अतर प्रन्थसेख्या १९० ।

+ 9
तापा कलपते भकावक तमि पितो)

न्न छदी ०-अथक्षक्षत्रष्वायद्वितीयाक्षक्चत्र उपजातकथाऽ<ह--भंजाऽक्षभतिं । अं्भीं
भुजः । वदद्भ्यः राङ्क काटः । अक्षकणः कण. । इृदुम॒क्तम्‌ । यथाऽक्न.
कषे जलत्यञ्यन्च तथाऽन्यदपि जात्याऽक्षक्षचयस्चं गोके याम्योत्तरवृत्ते प्रत्यक्षम्‌ ।
तदह--अक्षरम्बावति । अश्चषटम्बाङज्यप । भजकटः क्रमण निञ्याव( कु गणं |
यथ्‌ तथत्यनन दितायक्षकषेत्रं लम्बज्यद्रादशंशापवतितं प्रथपमुक्तं न त्रुतिरिक्त-
मिति सृचितम्‌ ॥ ५५ ॥

अथ तरतायमिन्त्रवज्चया<प्-- उन्मण्डह इति \. अथानन्तरम्‌ । उदृशत्ते ।
्रागपरोत्थसूनात्‌ । विषुवदव्ोन्मण्डरसंपतवद्धसूजरभिक्ात्‌ । अहोत्रश््पर्यन्तं
ऋान्तिज्यका सा कोटि; क्षितजवृत्ते । चकारात्प्रागपरोत्थसृजात्‌ । समक्षे तिजब-
तसंपातबद्धसूत्रादित्यथः । तदहोरात्रपयन्तम्‌ । अग्रा । सा कर्णः ] तम्रा
धुशनकृत्ते । प्रागुक्ता कुञ्या भजः । श्वं निरुक्तं कषेतरमक्षक्षेत्रम्‌ । करभुजं जत्व-
भयलम॒ । तथा पृवक्षक्षप्रत्यक्षवत । प्रसिद्धम्‌ । गोरमर्यक्षमित्यर्थः ॥ ४६ ॥ `

भथ चतुपश्चम उपजातिकरयाऽऽह--अग्रा भज इति । अग्रा भजः स्वै
स्वदेरासंबन्धिगारे । समशः । चकारात्समवृ्तेऽवज्थारूपः । कोटिः । लषु
शोरात्रवृत्ते भुजाग्रकास्यग्रान्तरं तद्रधृतिः । तस्य समशङ्गोशति एवक।रा-
सदन्यध्रतित्वनिरासः । केण । कऋन्तिज्याभनः समशङकुश्चकरातयागुक्तः कर्णः
अनन पञमाक्षक्षेतरे । दुज्यानिता तद्रधृतिः कोटिः ॥ ४७ ॥ `

५५

१८३ गौषठाष्यायै-

जन्टी०-अथ पठस्तम इग्रवज्नया<०ह-उदवृत्तेनेति । समशङष्वडदरवताच्ट्‌ःकुरदब-
कष्टादकः | भजः | क्रान्तिज्या कर्णः। तत्र षष्ठे क्षेत्रे सक निश्वयेनाग्या प्रथमखण्डं कोरिः ।
दूवुत्तङ्डकः कोटिः । अमाया अन्त्यखण्डं भुजः । कृज्या तस्य॒ सप्तमक्षत्रस्य
कणः ॥ ४८ ॥ ह
अथेष्शद कवर दुत्पन्नमक्षकषेत्रं॑निरूपयन्युज्याकृज्यत्यायर्बक्तप्रश्रस्योररमिन्द्रव-
ज्मयोपसंहरति--कोरिनर हति । शशरटः कोटिः इद्धशुतरं बाहुश्डेदः श्रति-
सयस्चसहस्मेव भ॒जरछेद इषटहतिः कर्णः । चकारदेतत्कषेतरसंबन्धिनः प्रागुक्तसरूपाः ।
नन गणितान्तरेपपतिप्रतिपादनाथमन्यान्यप्यक्षक्षित्राणि सन्ति। तानि क्यं नोक्ता-
नीच्यत आह--अयस्रसहञ्नपिति । स्फटगोककियि;ः । स्फुटा गोलविद्यया येषां पे ।
तैर्गणकैस्यर्थः । एवमक्तदिश्ा । दगगोके ब्रत्तानां परस्परसंपातात्यस्नसहस्चं जात्याऽक्ष-
्षेजच्यच्चाणां सहक्नम्‌ । अनन्तभेदानुत्पाय । स्वमतिमाहत्स्योनुरोधाद्‌न्यान्यप्यक्ष-
कषत्राणि प्रकृल्प्येतयर्थः । छात्राय जात्यभिप्रायेणेकवचनम्‌ । रिष्येभ्य इत्यर्थः
शाञ्च ग्रन्थनं प्रतिपादनीयम्‌ । तथा च गोलवृत्तमेदेन गोरतच्वप्रतिपादनं बह्म-
णो ऽष्यकक्ष्यमायुषोऽस्पत्वादतो मया कस्पनारीतिप्रदशनार्थं किंचिद्रु्म्‌ । एतद्री-
त्याऽन्यदुपि गोखवक्ञासकस्प्य गणितान्तरपदार्थोपपत्निरक्येयेति भावः । त्रिप्रइनो-
क्ता्टमक्षेजस्य चतुथंसप्तमविशेषरूपत्वेन = तद्नतिरेकत्वातिपाद्नमत्र न कृतमिति
ध्येयम्‌ ॥ ४९ ॥ |

अथाऽऽरब्याधिकारो निरूपित इति फषकिकयाऽऽह--इति जिप्ररनाथिकारवा-
सनायिक्ार इति । तिप्ररनाधिकरे यदुक्त तद्वासनाप्रतिपादुनात्तद्धिकारः। अन्या.

क कि

धिकायोक्तवासनाप्रतिपादनेऽपि न स्वरूपक्षतिरिति ध्ययम्‌ ॥ ५० ॥
५, ५ ट क | £ क ० ०७,
देवक्ञवयगणसततसेस्यपार्वश्रारद्धनाथगणकात्मर्जनिरपितेऽस्मिन्‌ ।
` यातः:हिरोमाणिमर्रान्यमिषे.समा्तिं चिप्रहनसम्यगुपपत्तिमयो ऽधिकारः ॥२८॥
इत्ति -श्रीरकलाणकसिभौमरङ्गनाथगणकात्मजविश्वरूपापरनामकमनीन्वरषिर-
ज्रिते सिद्धान्तशशिरोमणिमरीचावुत्तराध्याये तिप्रह्नाधिकारवा-
` सनधिकारः संपुणः ॥ इत्य्टािशोऽभ्यायः ॥ २८ ॥

# 1 +! । "कध

क क

अथ अरहणव।सन। । वचन्दरकंप्रहणयोः सर्च मोक्षे च दिष्यत्यथस्योपपति
म[६- [ि
पश्चाद्वागाजलद्षदधः संस्थितोऽभ्येत्य बष्द्रो
मानेोर्दिम्बं स्फरदसितया छदयत्याह्ममर्त्या ।
पश्चात्स्पशां हरिदि शे ततो मृिरस्थात एवं
क्रापि च्छन्नः कृचिदुपिहितो नेष कक्षाम्तरत्वात्‌ ॥१।

त . ब्रहभवापमा । ३८३
धकद्धभन्द्रक्षा । यथा मेषोऽषरस्थः पश्वाद्धागाद्ागत्य रै छदय-
त्येवं चन्द्रोऽपि शीभत्वासश्वाद्धागादागत्य रविं ड।दयति । ततः पश्वायशंः ।
निःसरति चन्द्र पव॑तो मोक्षो रवेः । अत एव कक्षामिदाक्रचिदकछ नो दृशयते ।
क्रमिदेष न ष्ठन; । यथाऽ्घःस्थे मेषे केमिद्रुविनं इृरयते के्िदृहयते
प्देशान्तरस्थेः ॥ 4 ॥

मण्डी ०-अथ तिथ्यन्ते चेदारह उद्पतेरित्यादिसारधन्छोके क्तपरश्र्योत्तरमूतो अहणबास-
नाधिकार आरम्धो व्याख्यायते । तत्र प्रथमं प्रहणस्वरूपं विवश्चश्वन््रमहणो पपा-
दनोपस्थितसूर्यस्यैव ग्रहणं-दरणेः प्रग्रहः फिं प्रतीश्यापिति प्रश्रस्योत्तरकथनष्डटेन
मन्दाक्रान्तयोपपादयति-पश्चाद्कागादिति । च्वन्द्रः, अधः सूर्याथः स्थितः क्चाक.
माषगमात्‌ । पश्वाद्धागात्सूर्यपच्िमप्रदेश्ात्‌ । अभ्येत्य । भमि सूर्यमण्ड-
कसमन्तात्‌ । मानैक्यखण्डानिकष्रान्तरेणाऽऽगते(व्य)त्यर्थः । सूयमण्डठं छादयति ।
ननु योजनात्मकरदिविम्बा[द्‌ |योजनात्मकन्चन्द्रविम्बस्यातिरृधत्वेन तचख्छाव्कत्वासंभब-
त्पुराणोक्तो राहेरेवाऽऽच्छादक इत्यव आष्ट-आत्ममूर्ध्यति । आत्मनश्चन्द्रस्य पूर्तिः
स्वरूपं जलगोलकपं तेनेत्यथः । तथा श्रातिद्श्स्थिलमहदकंिम्बस्य सृक्ष्पत्वेन दर्हीनादति-
निकरटस्थाल्पचन्दरविम्बस्य तथाऽतिसूक्ष्पत्वन ददानाभावाद्धस्थजननयनाबरणकत्थोपामि-
ना ऽकविम्बाच्छादकत्वं अन्द्रविम्बस्य नासंमध्यत ॒एवाङ्कगुरात्मकतद्िम्बयोरल्पान्तरम्‌ ।
राह पिम्यस्याऽऽकारे शखपुष्पायितत्वासण्छाद्कल्वं न तकंसष्ठमिति भाषः । मेन्वेव-
मकंग्रहणदिने चन्द्रस्यापि राहृतुत्यत्वेन तण्छादुकत्वमपि तथेत्यत आह-स्करवुसित-
येति । स्फुरत्‌ प्रत्यक्षायितम्‌ । असितं श्यामं यस्यास्तयेश्यथः । तथा
कूष्णपक्षत्रयोदश्यावों चन्द्रविम्ये का(ऽ्पा) ज्योत्स्ना । तथा चतरावाङ्षो भागः कुष्णत्वेव
्रत्यक्षस्तथाऽमावास्यान्ते तबनुरोषात्तंपएणमण्डटे कुष्णत्वम्‌ । ज्योत्स्नाया अभाषासद्-
बश्षेनम्‌ । सूर्यग्रहणे तत्शानिध्यादेव च्छादेकत्वेन तद्रपदनमवश्चन्ड्स्य म राहु-
तुल्यत्वम्‌ । अन्यथा तच्चारगणितनुपपत्तेरिति भावः । यथपि चन्द्रगोलोष्वदेो स्य.
किरणफलनाचन्द्रमूर्तिः सिलाऽप्यस्ति तथाऽपि स्फुरादेव्यनेन भूस्थजन्टगबिषयेति
तदुनुक्तिः । भूस्थानामेव अ्रहणादशनादिति ध्येयम्‌ । नन्वतावता प्रश्रस्योशरं दि
सिद्धमत आह-पश्वादिति । ततः । यतः प्रागुक्तं यक्तिसहं तस्मात्कारणावित्यर्थः ।
अस्य सूर्यस्य । पश्चात्‌ । बिम्बपश्चिमभगे स्परीः । हरिदिशि बिम्बपूर्वमा
मोक्षः । च. त्वाकाहे राषहनिम्बाभवेऽपि पुराणादिस्ंमतो यः कृश्चम रहुरेवेनं प्रस॑-
तत्त आष्ट-अत पषेति । अवतशन्द्रस्याऽऽस्छादकत्वसिद्धः । एवकाराद्राहुकरुक-
प्रसनप्रसिद्धेर्निरसः । एष सूर्यः । कपि कचिरेशे । छन्न अ च्छन्न दृश्यते

८४ गोषाध्याये-

मर्दी ०~तदविच्किदेष्ो । अपिहितः । अपिधानतिरोधानपिधानाच्छादुनानि चेत्यमरोकत्या
च्छन्ना ऽनाच्छन्न इत्यथः । ष्यते । केचिद्‌ पिहित इतव्यस्यानाच्छष्न इत्यथंमङ्ी-
कृत(त्य) नकारस्योभयत्राम्बयं बदन्ति । तश्च । नकारवेयर्थ्यात्‌ । तथा श्व राहुङ्कु-
तामसे सू्यस्यंकत्वेन सबदंशिकग्रहणादुक्तानुभवापलापग्रसद्ग इति भावः । ननु
द्रस्पाऽऽच्छाद्कत्व<प्यक्तानुभवः कतः सूपपन्नः । आच्छन्नपूयस्येव स्वदेशावच्छे-
डेन दरने संभवादित्यत आह-कक्षान्तरत्वादिति । ऊयच्छाद्कयोरभिखकेक्षास्थित-
त्वाभाबादित्यर्थः । तथा चं च्छायच्छादकयोसुध्वाधरान्तराभावे सर्वदेशिकग्रहुणसंभव-
श्शदमवे तदभाव इति भावः । नन्विदं कृतोऽवगतमिव्यतश्छादकदटशान्तमाह-जलद्‌-
अष्ठिति । यथाऽधःस्थतेरमेषरकः कचिच्छन्नः चिच्च न च्छन्न इति प्रतयक्षानु-
भृबात्सर्यस्य ग्रहणेऽपि कल्प्यते । परमियान्विरोषः । मेषानामासन्नस्थितत्वात्स्व
क्पभप्रदशान्तरेण 'ण्छाच्छनत्वं प्रत्यक्षसिद्धम्‌ । चन्द्रस्यातिदूरस्थत्वेन च्छसाच्छक्षत्वं
ब्हदेश्‌(न्तरेणेति भवः ॥ १ ।
दानीं नतिरम्बनयोः कारणमाह
पर्षम्तेऽ्क नतयम॒डपतिच्छश्चमेव प्रपरये-
इभभध्यस्थो न तु वसुमतीपृष्ठानिष्ठस्तदानीम्‌ ।
तद्श्कस॒जाद्धिमरुबिरधो टम्वितोऽकंयहेऽतः
कक्षामेदादिह खु नपिखम्बनं चोपपन्नम्‌ ॥ २॥
ममकलकाले भभा ठगति ग्रगाङ्के यतस्तया म्टानप्‌।
सवं परयन्ति समं ममकक्षत्वान्च ठस्बनावेनती ॥ ३ ॥
पुर्षाभिय॒खो गच्छन्कृच्छायान्तर्यतः राज्ञी विंहाति ।
तेन भाक प्रग्रहणं पश्चान्भोक्षोऽस्य निःमरतः॥ ४ ॥
भानोषिम्बपृथत्वाद्परथप्रथिन्याः प्रभा हि म॒च्यभा।
दीघतया रारिकक्षामतीत्य दूरं बहि्याता ॥५॥
अनृपातानतद्रव्यं रारिकक्षायां च तदुविम्बम्‌ ।
भ्मेन्दोरन्याशशे भ्यस्तः क्षेपः रारिथ्रहे तस्मात्‌ ॥६॥
दशन्तकाठे रविं पवतः पश्चिमतो वा नते चन्द्रेण ्ठन्नमेवं प्रपश्यति मूम-
श्यस्थो इश । यतो दुर्गान्ते समो मवतः। योमूपृष्स्थो द््टा स तदाऽकं

"न क] 1.80 1

= श्रहणवीस्ना । ` ३८९

छनं नं प्यति । यतस्वद्द्ि सृषाच्चन्दोऽथो रम्बितो मवति । अतः कक्षा-
भेदाछम्बनं नतिश्वोपपद्यते । चन्द्रथहे तु छम्बनन्थयोरभावः । यतः समकट-
कृ भूमा चन्द्र रगति । तया छने सर्व विदेशान्तरस्था अपि नतमपि तै चन्र
समं पश्यन्ति । यतस्तव च्छाधच्छाद्कयोरेकेव कक्षा ` जाता । तथा मभा
` वावतपवाभिमृखमकंगत्था गच्छति । चन्दुश्व स्वगत्या । स शीघत्वातू्वाभि-
मुखो गच्छन्ूभां प्रविराति । तेन तस्य प्राक्‌ सदः । भमाया निःसरतः पशवा-
नमुकतिः । भानोषधिम्यं विपुर पृथ्वी रघुः । अतो मुमा सृच्यया मदति । दीष-
तिन चन्द्रकक्षामतीत्य दुरं गता । तदैष्य॑मनुपावाप्साध्यते । चन्रकक्षा पशे
भूभा चन्द्रनिम्बं चेति सर्वे ्रहणे प्रतिपादितमेव ॥२।३।४।५।॥६॥

भञ्टा०-अथ किं न मानोस्तदानीमिति प्रश्रस्योत्तरमत्र ठम्बनमस्तीत्यपस्थितं तम ठम्बनमेवं
कुतस्तत्रोपपन्नमित्याशष्कापरिहारं तत्कारणायनतिरपि तजोपपकनेति भन्द्‌।कान्तामाह-
पथन्तिऽकमिति । भूमध्यस्थो भूगर्भस्थितो द्रष्टेति कल्पनादुक्तम्‌ । वस्तुतस्तत्र द्र्नामा-
भावात्‌ । पवन्ति दशान्ते । सूर्य चन्द्रेणाऽऽच्छनम्‌ । एवकारोऽप्यर्थं । तेन कदाचित्तन
न्द्रानाच्छन्नापित्य्थलाभः । तथा च॒ मानक्यखण्डादल्पक्षरे चन्द्र्णा<ऽश्छश्नामिति
तात्पयार्थः } प्रपश्येत्‌ । नियतं. पश्यदित्य्थः । तदानीं ररदान्ते । भृष्ठस्थो
भनुष्य उदपतिच्छन्नं न प्यति । तुकारो नियमार्थ । कृत इत्यतः कारणमाह
तद्दृकषसूत्रादिति । अर्कग्रह भूगर्भसंवन्धिसूर्यग्रहणे । चन्द्रः, अधः स्वकक्चागोहे ।
तस्य भूपृष्ठस्थस्य दशः सुं सूत्रस[म]चन्द्राविषठिताकाकञगोरप्रदेशादित्यर्थः । ठम्बितः ।
एकटवसूत्रस्थतवं किना = छद्कत्वासंभव इति भावः । ननु ढम्बितत्वमेव कृतो `
भवतीत्यत आह--कक्षामेदादिति । अभिन्नकक्षायां दयेरिकत्रावस्थानाष्टम्बितत्वासंभव
इति कक्षाभेदाष्ठम्नितत्वं संजातमिति भावः । ननु खमध्येऽकं चन्द्रेणाऽऽच्छक्नम-
भावप्येककाठे परयत इत्यत आह-नतमिति । खमध्यान्नतमर्क तदाच्छन्नं न पषटयत
एककाल शति मावः । ततः किमत आह-इहति । सूर्यग्रहक्ञानोपञीग्यगणितप्रकारे ।
खल्वसंश्यम्‌ । अतश्चद्रस्य छम्बितत्वादित्यर्थः । लम्बनमुपपश्नप्‌ । नतिश्वो-
परपन्ना} चः समचये॥ २ |

| ननु च्छायच्छाद्कयोरुरध्वाधरान्तरान्तरावश्यभावादुक्तकारणस्य चन्द्रग्रहऽपि संभ-
वात्तत्र कथं ठम्बनावनती नोक्ते इत्यतो गीत्याऽऽह-समकरेति । समकठकढे तुल्या.
- शादिसिमये । काटपदाक्षरमेवीप्रयुक्तकराशब्दस्य स्वावयवयोर्भागविकलयोरपि ताप.
्यानुरोधादमराहकत्वाज्गीकारात्‌ । पूर्णान्तकार्‌ इत्यर्थः । यतः कारणान भृष्छाया
` मानैमयसण्डात्पशरे दगत्यतः कारणात्‌ । तथा भूच्छायया म्लानं महिन

९८६ गोशाध्याये-
म दी 6--शन््रं डादितमिव स्वे भूर्थजनाः समं तुल्यम्‌ । एककले भासाद्भिन्नतथा।
ग्रहणविषयतया श्च पश्यन्ति । अतः कारणात्‌ । तयोश्छायच्छादकयोः समक-
-क्षात्वात्‌ । एककक्षाध्रितत्वाच्छादकस्य ठम्बितत्वानुत्पत्या चन्द्र्रहक्नानोपजीव्यगाणि -
तप्रकार ठम्बननती नोपपन्न ।! च्न्दर्रहणाधिकरे भुभायारछादकरत्वं युक्त्या सम-
थितमेव ॥ ३ ॥ ता,
अथ प्रसङ्काच्छाद्कस्य निर्णयेन स्पहमोक्षदेशे प्रागुक्तं उपपत्योपगीत्या ब्रति-पाद्यति~
प्ांभिमरख दति । यतश्चन्द्रः र्बाभिमुखों गच्छन्सन्‌ भृच्छायामध्ये प्रविक्षति तेन कारणे.
नास्य श्वन्द्रस्य प्राक पूर्वभंगे प्रग्रहणं स्पर्ः । भृच्छायाया निःसरतश्चन्त्रस्य
पृश्चत्पश्चिमभागे मोक्षः । भवतीति शषः ॥ ४ ॥ |
नन॒॒भृदछायायाश्चन्व्रकक्षापयन्तमसन्वात्कथमक्तं संगच्छते । ` तस्याः स्थिर
त्बस्याल्पगतित्वस्य वा संदिग्धत्वात्मरावपश्चमयोः स्पर्शमोक्षानुपपतश्वेत्यत आययाऽऽह-
भानोर्िम्बति । हि यतः सूर्यस्य मण्डलमहच्वात्‌ । अल्पगारकभूमः । अवाप
पुथिभ्याः प्रभा हि सृष्यमत्यनेन भमेरतिमदक््वनिरासादत्यत्पत्वनिरासाच्चन्दो्मष्ान्सर्या-
इत्पो भूमिगोलः । अन्यथा चन्द्रस्य सर्वखण्डग्रसनानुपपत्तिरिति सूचितम्‌ । सृच्य-
जुकाम यस्याः सक्षायाः । श्वदेरघ्यण चन्द्रकक्षाम्तीत्य । उठे.
त्यथः । बहिश्न्तरकक्षर्धवम्‌ । दरं शुककक्षानिकटाघःप्रदेरापर्यन्तं गता । नश्यक-
मण्डलसमो भूगोहो येन तत्करोघ्यगमनावधितच्छाया । सू्यषद्धभान्तरस्थितगहनक्षत-
योरवरानापत्तेः । तथा श्वास्याः सू्यगमनात्‌( न॒ )कारिषडभान्तरगमनाबुक्तं संग-
चत एवेति भवः ॥ १ ॥
नन्वेतदाययोततरार्थोक्तं सप्रमाणकं कथमषगतमित्यतस्तदुत्तरं भुभासाधनोपपति
सस॒चयन्प्सद्गाच्चन्दरहे व्यस्तदिशस्त॒ वथा इत्यस्योपपत्तिं चे्रीत्याऽऽह--अनुपाता-
दिति । तस्या भृच्छायाया दीर्धताप्रमाण छायाव्यवहरोक्तष्छायानयनानुपातात्‌ ।
शकः प्रदीपतरकशङ्कुतलान्तरघररछाया भवेद्धि नरदीपरशिखोच्यभक्त इतिनिवद्राहो-
य( व्न्य )मिति दषः । तथा च ॒तद्ध्यमेव प्रमामानमिति भाषः । नन्वेवं
भृष्छायाया मण्डलाकारत्वाभावान्मानेक्यसलण्डासभवाननोक्तमरासानयनानुपपत्तित आह-
इरिकक्षायापिति । चन्द्राधिष्ठिताकाक्गोे चकाराद्भच्छायाविस्तारः । तद्धिम्बम्‌ । भूभाषि-
म्बम्‌ । तदविस्तारसंबन्धिमण्डटस्य तदन्तर्गतत्वन तच्वान्नानुपपत्तिरिति भवः । एतेनैव
न्द्र ग्रहणयिकारोक्तमुभासाधनस्योपपत्तिः सून्चिता । स्यदेतत्‌ । ग्रहणस्य तल्यतया शरा
। यथाशा ग्रहणे खरांशोरित्यादिना रारदिग्वेरक्चण्यमक्तं न॒य॒क्तमत आह-भूभेतिं ।
यतश्चन्द्रविम्बाच्छरवृत्तस्थादमृच्छाया चन्द्रकक्षास्था, अन्यदिशि रशरदिग्विपरीतदिशि
भवति । तस्मात्कारणाच्न्द्रगरहणपरिटिख । क्षेपश्चन्द्रशरो व्यस्तः विपरीतदिक्‌ ।
. शरस्य क्रन्तिवृत्तमूलकत्वात्‌ । स्थग्रहणं सूर्याचन्द्रस्य दारदिशि सश्वात । यथादिङ्ग
एवं ररः ॥ ६\.॥ ५

अहणवासना । २८७

इदानीं छादकनिर्णयमाहट-

छादकः पृथुतरस्ततो विधोरधखण्डितनोर्विंषणयोः।

कण्ठता च महती स्थितियतो लक्ष्यते इरिणटक्षणमहे ॥७॥

अर्धखण्डिततनो बिंषाणयोस्तक्षिणिता भवति तीक्ष्णदीधितेः ।

स्यास्स्थिातिल्ररतो रघुः प्रथक्‌ छादको दिनङृतो ऽवगम्यते ॥<॥\

दिग्देशकालावरणादिभेदान च्छादको राहुरिति बवन्ति ।

यन्मानिनः केवलगोलवियास्तत्संहितावेदपुराणबाष्यष्‌ ॥ ९ ॥

राहुः कुमामण्डलगः राशा उश्ाङ्न्गङ्छाद्यतीनविम्बप्र ।

तमोमयः जभुवरप्रदानातसवागमानामविरुद्धमेतत्‌ ॥ १० ॥

अकंच्छाद्का च्चन्द्र च्छाद्कः परथुतरो ऽवगम्यते । कृतः । यततोऽध॑खण्डित-
स्थन्दोषिषाणयोः कृण्डता द्यते । स्थितिश्व मही । अकस्य पुनरधंखण्डितस्पं
दीकष्णता विषाणयोः स्थितिश्च खष्वी | एतत्तारणदयान्यथानुषप्याऽकस्य
च्छाद्कोऽन्यः । स च ठषुः। एवं र्वान्द्रोन श्छादको राहृरिति वदसि । कतः)
दिग्देश्चकाडावरणादिभेदात्‌ । एकस्य प्राक्‌ स्पशं; । इतरस्य पश्चात्‌ । रे$
कापि म्रहणमस्ति कापि नास्ति । कापि दशन्ताद््मतः कापि पृष्ठतः अतो
राहृकृतं न हणम्‌ । नहि बहवो राहवः । एवं के वदन्ति । केवखगोरविधा-
स्तदुभिमानिनश्च । इदं संहितावेदपुराणमाक्चम्‌ । यतः संहितासु राहुरष्टमो अहः!
“स्व्ानुहं वा आसुरः सूर्यं तमसा विभ्याध?» हृति पाभ्यंदिनी भुविः ।
स्वे गङ्गासमं तोयं सवं ब्रक्षसमा द्विजाः ।
सर्वे भूमिसमं दानं राहस्ते दिवाकरे ॥

हैत्यादिप्राणवाक्यानि । अतोऽविरुद्धमुच्यते । राहरनियतगतिस्वमोमयो
ब्रक्षवरपदानाद्भूभां परविश्य चन्द्रं छादयति । चन्रं परविश्य र्वि एाद्यवीति
सवांगमानामाेरुद्दम्‌ ॥८।८॥९॥१०॥ | |
मध्ठटीऽ-ननु भूमिन्दरो्वन्दसूर्यगहणे कमेण च्छादकत्वकल्पने गौरवाष्ठाधयात्पुराणकहनतै-
कराष्ोरेवोभयग्रहणे छाद्कत्वकल्पनं युक्तम्‌ । सूरथनिम्बपश्चिममागादुगत्या्क छादयम्प
वेतो निःसरति । सूर्यस्य तजोगारकत्वेन तत्सा निध्यगमनाश्षक्यत्वेन तश्रगरसनास, ¦
भवाधवुरतो जनषषयाऽऽवरणसंपादनद्ारा छ वुकत्वमतः पश्चास्स्पशं इस्याद्वि सूृपपः
छम्‌ । चन्द्रस्य तु सुध।गण्डत्वन तष्ठालसराहकृतप्रसनसेभवात्सबेदरेरे गहणमेककदकि
सममेक्ष सेभवति । यन्द्रपूद्रमागदुम्त्य पश्चिमतो निःससर्तति प्राक्यहणं पश्वाम्मोकु ,

२८८ गौलाध्याचै-

म°टीर-हत्युपपश्नम्‌ । तथा च भूमेन्द्रोरछाद्कख्वप्रतिपादनमयक्तमित्यती रथोद्धताभ्या
त इत्तरमाह-छादक् इति । यतः कारणाजन्द्रग्रहणिऽ्थखण्डिततनोर्धगस्तनिम्बस्य चद्रस्य ।
शृङ्योः कण्ठता । अवीक्ष्णत्वं लक्ष्यते प्रतीयते । महती स्थितिर्हणसद्धाबोऽक-
अहणकाङधिक्येन प्रतीयते । चः समुच्चये । ततः कारणाञ्नन्द्रस्य च्छादकः पुथतरोऽ-
तीव महान्स्वपिक्षया । अर्धगरस्सनिम्बस्य सूर्यस्य ङ्खयोरतीश्ष्णत्वं भवति ।
स्थिति््रहणसद्धावकारो टच्॒नन्द्रग्रहणसद्धावकारादत्पः स्यात्‌ । सम॒च्याथकश्चोऽ
जआनुसंधेयः । जतः कारणात्सुयस्य टघः स्वापेक्षया ऽत्पनिम्बरखादको ऽवगम्यते
शायते । तथा च वस्तुनि दरूप्यासंमवादेकस्यव च्छादकस्याल्पमहत्वासंभवेन राहो-
माऽ<च्ऋादुकत्वामिति भावः । नन्वेकस्येव सूर्थविम्बाल्पलचन्द्विम्बायिकत्वाभ्यां विम्ब
कल्पनाम्न क्षतिरित्यत आह--प्रथगिति । परस्परं भिन्न एव च्छादकः । अन्य
याऽन चन्द्रयोरद्गलात्पकविम्बमानयेरत्यल्पान्तरत्वेन समत्वाभ्युपरगमे तत्कसत्पनानुप-
पत्तेः । छाद्कस्य सूयनिम्बात्पते ‹ शाके उयन्धी छीध( न्द्र )तुस्ये व॒षशरदि में
मासि बाणेन्दुनाडीतुत्य दर्शोऽश्विधिष्ण्ये दिनकरदिवसे. भानुसवग्रहोऽभूत्‌ ॥ तस्मि-
नप्र(ग)स्तेऽग्विमे चास्तमितमपि व॒धकान्यसपर्षिमुख्यास्तदा दृष्टवाऽन्धकाराः कल्पि-
तमि जगन्तत्र हा हा चकारेति गणेदेवकोक्तप्रसिद्धसूर्यसर्व्रसनानुपपतेश्च । अत
एव च्छादुकठघत्वं महत्वं च परस्परच्छादकापक्षया । न॒ ग्रह्यपेक्षया । तेने
श्च॒ग्रस्तेतरभागस्येत्पम्नश्द्यांः सूय यथा तीकष्णत्बं तथा चन्द्रेन प्रतीयते ।
अर्धसण्डितम्रहणं त॒ चन्द्रमण्डल तन्न्यूनगरासे तथा हङ्खयोरप्रतातेः । सर्धग्रसमे'

॥
न (>

निबारणपरमधपद वा । दाकेशष्ठाद्रिमनूनिमितऽनलक्षरय॒र्ज्टनादीमिते दश॑ज्याहनिं
मिन्रमे भबदिनमस्तं महाश्चर्यङ्रत । शेषोऽकंः परितः सितो बह्यतो मभ्येऽत्र कृष्णो
थुतोऽत्थं चान्द्रं अपुरक्षताज कविविद्धाद्न्धकारे जन इति गणेशदैवजोक्तपरसिद्धवल-
याकररविग्रहणे त॒ मानान्तराघ।त्पकषरे दकस्य च्छायमिम्धाबिम्बत्वात्संभवेवेव ।
श्न्द्ररछादुकस्य चचन्द्रनिम्बात्पचिम्बत्वासेभ्वात्तदाकारेन्दग्रहणासेभवः । तथा च सूरय-
न्न््येर छादकमेदाबगमादिनदुभूभयोः प्रागक्तमाच्छदकत्वं युक्तियुक्तम्‌ । नान्ययोर्‌"
प्रसिद्धलखात्‌ । ग्राहकेक्य उक्तानभवानुपपत्या राहरन च्छादुकत्वमिति भाबः ॥५॥८॥
ननु सवेदेव चन्द्रविम्बादधिकं राहुबिम्बं चद्रगरहणे भवति । सूर्यग्रहणे तु
सर्यबिम्बादधिकं न्यूनं च भवतीति कल्पनयेकस्यव राहोीघवादुग्रहणकरणतायां न
स्षतिरित्यतो राहुनिराकरणं व्रहयन्स्वपक्ष आशङ्कां चेन्द्रवज्याऽऽह-दि्देशेति । दिद
शक्ालादिमि : सूरयन्द्रोरावरणस्थित्यादिभेददक्षंनादाहः पुराणप्रसिद्धशखादको न संभवति ।
सूदस्य पशचमस्परः पूवंरिमन्मोक्षः । चन्द्रस्य पूर्वभागे स्पर्शः पश्चिमभा
मक्षः । चन्द्रग्रहणं सवदेशे भवति । सूरगरहणमेकषज देक भषति । करिव

ए: कतीभुगन+ ४ । "कः, ग

पहेणवासना । ८९

पठ डीत-भवोनि न; दूणीन्ति चन्द्धश्य मध्यग्रहणम्‌ } तथाऽ्कस्य मध्यमहणं वरशान्दि
कदा चित्क दा न्वितपूरवे कपचित्परज । कचिदेशे पदै कचिदेरोऽगे प्रध्यग्रहणभित्या-
वेशणभदयङानादुवन्कःः पथकः | न त्वक; । द्वेयोगहणयोरेकरीतित्वापत्तेः ¦ तंयष्ष

गहण राहिरतिथा = विग्वमहुदुल्यत्वयोक प्रमाणमिति । न त्वाकक्ञे शष |
विभ्वं रोम वव सुर कयद्त्य्वु, यैन नतवकल्पनं संगच्छति । एवं राहि

वारणं मानिना पम दैष्छद्धिकयद्ामिमानिने वराहमिहिरायाः !. एवमुपरागकरणः

भुक्तं दिच्थहागभरः नाभः : गह्रकारणमत्मिनित्युक्तः इआाख्चसद्धाव इत्यनेन जअवान्ति
च ।न्त ) #: अर | ५

अह ---ये वगरय इति । क्वा एका गोलदिधा गेरुक्ञानं चेषां ते

श्या = गोलारथरपारनयोमोनेकेयसण्डादुनहरे ऋादेकत्वम्डी कूर्वन्तीति न वो
हति भविः ¦ नेद नथापि अहणदङानास्वथनुपपत्या अरहेतुकटधासादिपरतिन्र-
ह्यौधवाः पुराणवहरभ्य राहोस्तथा मने विम्नात्पमहत्वं कल्प्य ¦ भरमि
द्रो्दगप्रदि यन्या अमु असभवापतसिति चेन । कासौ किपाकरो राहुर
त्व्तूप्रेयैद पधमव, तिङूपाथतुमकक्यत्वाते ; सथा हि---किमर्यं एरषाङ्कुतिः
शिरोवक्षेषो वा । ग्ण्डरसिको व्रा । भुजैगमाकारो श्रा । अन्यथैव जा ।

अधेऽपि प्रङ्कतो दिव्य आश्सुराो भतिं । नाऽऽयः ! तस्याप्य दखि( दीय ) तुल्यतया

न्द्रा क्यार्क रदानुषपत्तेः । अन्यथाऽस्माहदामपि तश्वापत्तेः । पर्थिंवरारीरतर्था
ह + अत्यल्पनियतजीवितिया ऋ तावत्काङ्नेकस्थापिले-

ना दकता थनःमागगोवयाद्रुकत्वासभवाक्चे । न द्वितीयः | तश्या$ऽदिष्यव्थ्या
घन दयेवनुधम्तस्य निवारिदत्वात्‌ ! समग्रभावत्वेनाजिपोदितया च
फं व्ाकरदुरयोगाश्च । नान्त्यः । जत्रापि स्थितन्धः परतन्त्रो भा ¦ असे
वेगनसंधानेनार) प्र्तमान। चन्डरकौ न मष्छेदेव ; द्वितीये दु गणितागतेऽति
हरि कदाच्चद्यः( वैर न सदे । परेच्छया अनिथन्यत्वात । ङि

ऋक (५ 1 1/1 ऊन पश्र (कामद्चररणां गृही तावतारेणेन्बरणीन्मूरनस्यानेकषा ध

तात्कथसदःटुरथःप्युरदवयापाद्यतोऽ्य विषमरवभेविस्य ` कल्पपयैन्तमनपाय इति

नवि( की केना: ) न द्वितीयः । पसाफ्राभावात्‌ । तावन्प्राज्रस्थं जिर्जीवित्वे श्ट

रार्छादकथ्षोरपि २१ युक्तः, प्रतिपवं ग्रहणापरेश्त

वििभाक्च \ अथह्तास्वादरविरेषाच्छिन्नमपि शिः किला्ुरस्यद्‌ं प्राणैरयस्त्थ

अता अातमेत्यादिशाश्रणदःक्तत्वात्छथं प्रमाणमःवे इति जक
णदडलःकुति्यो्नि मेचक्तया न लभ्यते ¦ केविदुचुरपरत्र पर्वण इत्यादिना ` भण्ड.
" कभ 14; (द्त्वा अ्तिपादकेधन्वान्वरेबिराधेन तिम प्रामण्यसदेहि । तथी

परस्परं द्वसोदिति दभ ' पमाणान्दरसहकाररतदयेद स्वाथे व्रासापयुत्रिति नियः ६

३७

चअन्द्रण्डकत्य-

३९७ गौलाध्ायै-

म० दी०-अतः दिरोबरेबत्बपक्े न काचिदयक्तिः । केन गरहत्वे<न्यस्तस्य तस्यापम[म
ण्ड्मदेरपिरेःदाबरिथतरय षदभान्तर्तियोरप्यकेन्द्रौः कथं ्राहकत्वोपपात्तिरतस्य नियः
ारत्ेन ताषहिप्क्टाग्राहकत्ात्‌ । अंथ तडेव वेग्न तदभ्यासषखमागतो राषूरिः
पररतीति चेरस्थवमनियतगातिकतवे कदाचिदप्य॒परागस्य गणितगम्यता न स्यात्‌
ज्ञस्य नियतार्थकनिषयत्वात॒ 1! करचरणादयविधृरत्वेन गमनासिद्धेश्न । ना
तृतीयः । तस्य मण्टरङतिकतवे ्न्द्रार्कादिषदुपषम्भापत्तेः । न च मेखकतय
पञ पव्णो न रक्ष्यत इत्यक्तत्वाइपरम्भासंभवः । पवेण्यपि ज्ञापकाभावात्‌
उपरागषमये तयोरताष्टगसितो वर्णं एव परिशेषाञज्ञापक इति चेन्न । तक्रा बणं
स्यानेकत्वात्‌ । किंच तस्य निम्बाङ्कतिकत्वे चन्द्राकन्यायेन नियतगतिमश्वौपरं
म्भात्दरमान्तस्िमिन्दरं रविं वा कथमसौ संगरतेदिति । नन्वेतद्द्रयं। वयमभ्युपगच्छः

ष

हति चेश्र । दिधुग्रस्तोदयकाले षडभान्तरितिः कथं परापराक्षितिजोपगतं पतग
रपि न ग्रसेत्‌ । किंच यथातथास्वरूपस्यापि राहोश्चन्द्रकक्षायामेव निय
निवासितया विदृरस्थितस्थाकंस्य सर्वथा. म्रसनानहैत्वात्‌ । नापि तु्यः। षटभा
न्तस्तिस्थेकतरस्य ग्रासोपपत्तये तावद्िस्तारभृजेगमाकारत्वेऽपि सलु पुच्छविभागयोरुप
कत्येनेन्दुगररतोदयकाले विकल्येनाकग्रहोऽपि क्थ न स्यात्‌ । पोर्णमास्यन्ते तवे
क्तर्या्कस्य चेकनोपस्थितत्वात्‌ । किंच षद्धमायतकायत्वे तद्न्तरोपस्थितताराप
ञरार्धस्य स्थगिते को वा वारयेत्‌ । तमोमयत्वे वा<चेतनत्वेन वेरानसंधने
अ्मसाद्नुपपत्तेश्च । न चरमोऽनिवचनादयोगाच्च । तस्माहुपरागोपपाद्कं तस्य स्वरू
कोरिशोयक्तिषाधितमतस्तद्विषये प्रमाणामविन गगनकुसुभायमानो राहुरिति सिद्धम्‌
अथ यथातथास्वरूपस्यापि तस्य आहकत्वमपि षिवेकविरुद्धम्‌ । तथा हि--
अयगरतपानकाङीनवेरानुसंधानात्तदभ्यासनमागत्य चन्द्रार्कौ ग्रसति तत्कथमस्य पर्व
पक्षा । अथेत्तरणाधम्णन्यायेन पृणत्वाभिलाषात्तदपेक्षेति चेत्‌ । तर्हिं सवितुरपु

घत्वामवेन यदाकदाचिदेव ग्रासापत्तेः । अथ विधिना पर्वतो णो ]ख ते
रसेति नियुक्तस्तथेव अरपतीति चेच्हि पर्वान्ति एव ग्रासो न त्वादिमध्ययोरे
ह्यज्र को हेतुः । अथ तथेव नियोग इति चेत्‌ । एवमपि नियमाभाषा
क्नियोगस्य नियमशूपत्वात्‌ । यतौऽकंग्रहे पर्वान्तात्प्रागपरत्र कपारविभागेन छम्ब
जना्ेकाभिरन्तरतित्वेन मासस्य संभवेन पवन्त एव म्रसेति नियमानपटम्भः
छिव चदि बेैरेणायं ग्रसेत्कथमस। नियतिवशञान्मुखचेत्‌ । तदैव वा प्रशेत्‌ । मासा
्रमन्हरं दा रुधेत्‌ । न मृष्धददेव घा । नतु प्रापिनियतेन कालिन । अति
श्व ग्रसप्यसों कदाचिरस्वे तठ कदाचिदुधं कदाचित्यादं कदाचिच्च ततो न्थूनां
= धिकमिति कथ वेरानुसंधानमत्र विनिगमकम्‌ । तथात्वे तु सर्व्यैवीितत्वात्‌

५

वः एकराशिमतस्रेऽय तत्संनिहिताषपि कदाचिक( द्‌ )केन्द्‌ न ग्रति | बि

ग्रहणवासना | ` ‰९५१

क्न० ठी०-कृषठान्तराषपि कदाचिद्ग्रसति । कच भार्घान्तरवपि तच शीरं गत्वा रसति ।
+ न त्वेकद्विनिराक्षयन्तरिताषित्येतत्कि निषे बन्ध नम्‌ । ननू रषुकरत्वरिकतरस्य
सनिषवेवे म्रहणं भवतीति राहुः कतुवा स्वसैनिदिता तां गृ्णायाद्विति चत्‌ । एक
राक्षिगतत्वेऽपीत्याद्धिना दत्तोतच्तरत्वात्‌ । तत्र शरण स्यवहितस्वमव परिचायकमिति
चेत्‌ । भवत्‌ चन्द्रस्य तथा ! न परमा( दित्यस्या रविक्षप( शेय )स्य॒बिभ-
पा ज्ञेया भावात्‌ । तथा च राहाग्रहणक्रणत्वं कारशस्तकावरुद्धामात गिङ्खम्‌ ¦
ननु चन्द्रस्य स्॒थीस्छाद्कत्वषक्षाऽप्यनृपपन्चः । तथा हि-- ग्रहतारादीनां दिना-
दर्हीने प्रति सूर्यक्रिरणावृनत्वमव प्रयोजकम्न । त्र फिमनन सामा( म्य )पहसति.
(सां तोषां तजोभिभवान्मण्डलपरिलेपा विघीयत, किमथवा नयनप्रतिषाता ग(वा)भयमपि
वेति । अच्र पक्षचंयऽपि मूर्यसववटयाकारग्रहणात्रसर प्रादतारकाणीं सदरम
सृयैकराणामवारितत्वन कथपरपपन्ं भवदिति साधारणम्‌ दृषणप । अथं तदुग्रहृणावसरे
रविकिरणावान्तरा चन्द्रस्तिष्ठतीति पिधायरक्रीभूनन तन नयनप्रतिबातापाकरणपव्र क्रियं
इति । ननु( यन }क्रिरणानामप्रतिदृतत्वन तद्व्राधेत्रसरसत्छन तदा प्रहतारादिदश्च-

नमाचतमेव ¦ अन्यदा तु पिधानाभावेन प्रातवातप्रातिबन्धकासेभवादुदृक्चनमेष्रति बत्‌ |
तर्हि सतिं पिधाय

न॒ नत्यन्वयव्यातिरकाभयां कम्यन्वःे
पिधायककस्य प्राधान्यन दर्दीन प्रति प्रयाजकलय्यवास्थिता पिघायक्षत्वाविद्घेषणा
कृषटेऽपि प्राग्भावावच्छदन मचापगुदढ रवावितरभागावास्थतानं दश्चनप्रसङ्कः । उभयत्र
साममीवेचिव्याभावात्न । वस्तुन एतन्मघायुपदनं दाक्षिण्यादेवान्तता गला कर-
तेनापि पिहिते रतरावित्येवाभि({ नि पादनं ज्यायः न॒ तत्र मषादानां
संनिहितवुत्तितया तावदबातकनयनव्यापारवृत्तावपि परती र्रिरमानां विक्षतः
.. सम्बेन त्कशमतिदूरनि पतारकाणापमपदम्भो भवेदिति
म ् य्वुष्यापारापपद्यात्रपि तत्परता लक्षा योजन।ग्तरे
परिव्तमानस्य शुक्रस्य तत्परताऽपि दृरताऽनकथाजनान्तर नक्षत्राणां वृत्तिसच्वनाधो-
वतमानबुधह्युक्रकक्षयाः प्रचरतरकरप्रसरसत्वादुपयपि चातितयमत्राति अन्द्ाद्पि पर
तोऽतितरामवं नयनव्यापारप्रतिबन्य इति तुस्यमितःत्रापि । तै ।
स्छठादकपक्षे सर्वाक॑ः्रः

पः

ह॒ तारादर्षनमनुपपन्नमतः फौराणिकमत निरुक्तासुरग्रासपश्ष उप-
हागावसेरे सृयस्य ग्ट्िनाद्रव प्रतिधातकतनेन्तराभागादुरेषग्रहताराङिदर्दनमव्याईत-
मता शहरिव करणत्वं यक्तियुक्तमिति चत्‌ । भत्र सिद्धान्दसुन्द्ररीकाकृतप्त्‌
विकिरणानामुभयामिभावकत्वमेव । परं सू्॑स्य ऊन्दुकाकरत्वेन।स्मदृदश्यार्पदर्तिनो
= रश्मयो दिवाऽस्मद्भिम॒रथभयायः प्रचरमाण एव नयनोपचातष्ठैतग्रो भषन्ति । तथा
परभागावष्ठेदेनेध्टमुवतया प्रचरमाणा भौम

नोपातं जनयन्ति । तिर्यद्धमुखा अपि स्वस्वाभिमुखीभृतानामिति तुल्थम्‌ । पर-

भ ० दी ०-मभिगतप्राच्यु्या एव ते स्वे तथा । ग्रहधरखं चात व्थनाहितवनुसेनादिद्ह्मतभवं

डाथग्हप्रतिबन्धकतमःसमाजजनकमरतिजन्धकाप्रतिहतत्वमे=विवश्चितम । ननू तु ) तषां

विपगीतानामपि तद्पङगन्तरल्वमन्यथाक्षतायापि तपितदयापततः( १} । प्रतारयति.

भाधकत्वं सतोऽपि ताग्तम्यानरोभनेवं ! तारनम्यं द्वेधा ; अण्डलविधयं कर्ि-

भ्रथं भ । तत्राऽ<थं मण्डलस्य | दधृपुथत्वनिचन्धनम ¦ ता. च यस्य बहतर |
ण्डटं पथु सषु त्रा तच कराणां तत्पयपिप्राच्च्यपाम वनथ. तस्याह्ह्यत्वमुपजा

यते । अत ९ निक्षि पूर्यक्राणामृन्मुलत्वेनं नयनप्रतिषाताभावेन वृरविसा्ति-

पाऽनुत्करुष्टत्वेन भुवा प्रतिहतत्वेन भूयस्त्वाभावादरप्रवत्वेमे च म्रव्यक्शपि चेय.

ण्डलानां एषुनमलशूनां व यथोत्तरं पर्वेषामूपलेम्भः । दिवा त तरतम्यानुरोधा-
स््रमेणेष क्षिनिजादादित्यकरणां नःसंतत्वनं कमकप्राव्वयपिभः प्तपङ्षीथक्षां यथो.
तरतेषामभिभतदस्सकोयनानौ च व्रवरतरकरत्तथामव)ठन्वि परदुतानाफवि प्रतिषातता.
बशुपलम्भः । अथाभिभवस्य कमिकत्वासिद्धस्तारतम्यमयुक्तमिति चेन्न , यथोनर-
` मितरअ्रहे तारादिजिम्बामिभवेऽपि दिवाऽपि कदाचिवुकद्विनांदकबदि( चि ) शुकस्य

पथविम्बतया सनिहितापर्थितिकल्वेन सकललादोपर्न्यतथा परत्यक्षबाधात्‌ । क्के
तारतम्यानभ्युपगमे भेगोखित्पतमस्य( सोऽ ,रन्धतीनिन्बस्यःपिं तदेोपलम्भावत्तेः । ननु

तथाऽपि प्रकृते क सिद्धमिति चच्छणु \ स्ौकौपरागावसर शुकादीनां पुशावेक्षया गह्य.
स्तश्सरिथतत्वेनातिद्रमपि तिर्य्तवसभवेन कियतामपि कराणां लब्‌) चयन्परनिम्बाविरःद्थिन
` तावत्ययीप्पा्चयंनुपगमादुनत्पविम्बतय। == नेषामनभिभूतश्वासि । तिर्यहपुखभयु-
लानां नयत पतिष्ठननानहत्वेन तेवदरदूरमस्मन्नयनव्यापारसमने , चादितराकेव तत्र.
म्भः सुपपन्नः ¦ ननु नक्षनाणां वरं स्थित-यत्तदं वत्य याततसूयंकरपान्वयनषेन
पण्डलपश्लिपसमवान्नक्षत्राणां कियतामप्युपलनल्धं दङानमनुधषन्नप्रिवि
तारकाणां मक्षन्नोपनक्षनमेदस्य वदनोपवुरजितत्वेन कम्तमतान्‌ः पब दरतः संनि
वशरतेन्‌ शच तेषापत्तिष्यव्रहितत्वेन स्वरूपग्रहशकयतयाऽनोगयि अ दकक्षायां नवरषटक्न-
णत्वेनोपनक्षत्रतया बरह्मणा भनिनियमविन्यःसङान्यानि शरप्रचाशादिविनाभानुमंधानेने

णा

सलसल्भम्‌

कोपःल्पितानि । परणेषु चतदाहसव्येव दष्ेण सप्तविक्तिनः वुहितरः सोमाय

समप्ता इति । तथा च चअन्द्रकक्षायां तद्‌[उककिरणानां न द्रादध्चावरसदःवन नक्षन्‌.
मण्डरपरिङोप(संभवान्नयनप्रतिषातामावास्व नक्षत्राणां वोन नानपयन्ेर | नद
तर्हि सर्वेषां बुरीनप्रसङ्क इति चेत्सेक्भ्य द्वियतिघानान्पेध प्छ चत ४
प्ुतरम्रगुरोहिण्यादिप्रदे तु तद्‌ क्षणमपि दषादपसारः ६५ । अनु
मासपक्षेऽप्यङेषतराणामदुशेमादेतत्कल्पननेव कियत दर्शनमुपधन स्वािस्याङ्पन्ति ।

# 1

11

येन॒ तद्धरद् नशवनाधा स्थितिनिणयस्य स्चननीनानमवसिद्धत्वाच । किच चन्द्रः.
धथ मन्षतकरपनश्पानद्धान्तः. | वुदाणाक्तस्य स्वरूपान्तेरावेद्रयल्ताद्‌, । अन्यथा
नध चन्दन नल्रविस्थानमक्तपनपपश्ने स्याद्‌ 1 अपि. च सु यताटशकराणां नयनुप्-,
तदाः कत्यन्‌स्‌ द्विवि. सन वादग्रननद्ध नोक्रहे च पूयकराणां तादृशानां
चन्दणःवद दता जवन्‌पावाताभायान्ञश्नतरदश्नीसद्धभण्डलपरिलःपक्रल्पमे ग्य्थ॑मेव |
न छ भपा(रमा इच्तद्ःरत नक्षतदुरोनापपानतिरितिं वाच्यम्‌ । मरेधक्ण्डादेरल्पतया
वरटा दो उद्मवः तय्‌ यन्द्रवदनिदरद मकवभावीय्त ताटशकिंरणीठरोघकत्वाभावात्‌ ¢
पतिम्‌ शाक्रवनशोश्ठन्द्रपतैरषन्यय नवीकप्रहे दत्प्याप्ततत्करप्रान्चर्याभावकल्पनेनं मण्डल-
परकिपाननरहकमागि्युकके निविस्मध्‌ 1 अन्यदरद तद्राऽपि तत्प्याप्ततत्करपाश्वर्या-
विदेयमभयात्‌ ; अधःप्रसर्ताकरणानमप्यवरोघात्‌ । इाक्राद्रीनीं परमास्तसमयजङाद-
= धल्सवतारःदुशन साहित्यात्‌ नान्वेपप्ु्राचेति निरस्तं सक्षि रजो तुल्यभिति.दिक्‌! .
थु [नकेटारथनेन्दुनाञन्छाद्तोऽक) हंषट्यमिभर्वं न करानि दुरस्थितमेवाद्िनाऽ$;
ध्छदुताङयि ृष्टधाभनय्‌ कसात । यथ) निकेठस्थितहस्तादिना छदितो .दीपोऽ
न्धकारनाक्ट । करोति , दृरास्थतनापि सहता, पटादिना छदितोऽन्धकार्नाष्.
फरोतीति। तक्ष्‌ । हतुपपद्वनामाचात्‌. । वस्तुतस्तु बलवत्सजातीयग्रहुणकृतमग्रहणं,
खत्सभिभवः । कलनय ४ याहशद्ररवच्छिन्चस्य. य्रवत्परिमिणकस्तर , तेजसोऽ्रहणेनु .
गदान छनल = सआरपुरिमाणकर्य यरयाग्महणं तादश्ादिङ्ावच्छिन्नतवत्परिमाणकस्य
तहं त मव्यत्रनद््ये ( नभन्यं ) प्रतीति बाभ्यम । याहृदेश्लावच्छिन्नस्थेति
दिषहषणा्व.भ्यैनव सूररं क.दानिन्छक्रायमिभावकत्वं कद्‌ाचिन्नत्यपि संगच्छते. अन्य्‌-,
। तद्रेत नियनममिभावकल्वं र्यात्‌ । अभिभावनदेशावान्छन्नत्वे तादश्ञपरिमाणकलवेऽपि
सृथादेः द्यकादश्वाभिमरनतेक्ातिरि कदेश व्रुनित्त. -दङीन। न्न. वलव्रस्वमबलत्वं, चेत्यतस्ता-,
ादेडाबच्दिश्नं प्रतीरयिमाव्यविरेषणाम्‌ । अपमिमाव्यामिभावकयोस्ताराचन्द्रमसोः,
पौर्णमास्या पद्यतामिमावनःमिभवदरास्थितववेऽपि कृष्णत्रयोदह्याद्‌ावमिभावनामवायः.
स्परिमाणस्येति । अमिभवदेशस्यस्यापि. सूष्ष्मदीपादेः पृञ्जीभव्दनलज्वारजातेन सत्यु
प्वये<भिषावनाभाबेद्‌।भभाद्यडमि यत्यरिपाणकल्तेम्‌ । इदं चेकन्यिष्र , दल्यस्योप्रचः
सिमप | यदि त्रु प्ररिमणनाश्ञे..;सम

णता | भे द्रश्ाननुगमान.. त देदुरिति भण्यु त ।

मष , ` तथः. च यस्मिन रषि

9

१९४ गोलाध्याये-

भ०दी ०-देशे थदा कदाचिदपि यस्य कस्यापि नक्षत्रस्य श्ुक्रदिर्घा दनिऽदर्दनि वा नं
कोऽपि दोषः । प्रतिबन्धकमावकत्पनायाः फलाघीनत्वात्‌ । मेधङ्ाकलेन पाणतङेन वाऽऽ.
च्छादते रवौ ताराणामदृनि ` द्षने वा तदस्ति बलवतः सजातीयस्य ग्रहणम्‌ ।
एवं किंचिदुपरक्तेऽपि । पूर्णोपरागे तु चन्द्रसकलपार््वनिगतानां रषिकिरणानां यह-
णेऽपि रात्रो भूमण्डटपार्वनिर्गतानामेव तेषां भिर्वरुत्वान्न ताराग्रहणप्रतिबन्धः ।
ननुपरामेगेऽ)प्यधराज इवासिटतारायहप्रसङ्कः । अच्छादकयोभूमण्डटनन्द्रमण्डलयोर-
विरेषादिति चेन्न । चन्द्रमण्डलस्य ग्राहुकनयनविदूरवतित्वादल्पत्वाच्च । भ॒मण्ड-
रस्य चात्याषन्नत्वान्महत्वाञ्च महानस्ति विरेषः । अधरात्रे हि भूपा््वाननिःसत्य
परमदृरवतिनो नक्षत्रनण्डलादिषु प्रतिभिम्बिता एव सूरकरा ह्यन्ते । न पथक्‌ ।
क्षितिजप्रान्तविशकलितत्वात्‌ । प्रतिनिम्बितानां च स्वगरहाप्रतिबन्धकत्वात्सम्यद्धनक्च-
नग्रहः । सवापरागे च शन्द्रमण्डटस्याऽ<च्छादकस्य दूरवातिनः सूकष्मग्रहणात्संध्यायामिव
कतिपयस्थ॒लतारागर्टस्त्िं भूमण्डरुमिव चन्दमण्डलमास्श्ममस्माकं येनेदं बक्तं युक्तं
तश्वमित्यलं प्टवितेन । आराङ्कत--तदिति । यत्छाहुनिराकरणपृ्कं ब्रहणसं-
स्थाप्रतिपादनं प्रागुक्तं तनिरूपितमित्यर्थः । संहितावदपुराणबाह्यम्‌ ! रा्ुरुदगादि
हृष्टः प्रदक्षिणं हन्ति विग्रादीनित्यादसंहिता । स्वभीन॒रिह भा आसरः सूर्यं तमसा
विस्याध स विद्धो न व्यरोचतेत्यादिवेदाः । सर्वे गङ्ासमं तोय स्वै ब्रह्मसमा
दविजाः । सर्वं भूमिसमं दानं राहुग्रस्ते दिवाकरे । निंदाकर पेत्यादिपुराणानि ।
पुराणपदेन स्परृतयः संगृह्यन्ते । तात्पर्येक्यात्‌ । एम्यो बाह्यं विरुद्धमित्यर्थः ॥ ९ ॥

मथोपजातिकयात्तरयति-राहः कुभेति ¦ राहुः पुराणादिप्रसिद्धोऽसुरो भूखायाविम्बवृत्ता"
पिष्ठितः संश्चन्द्रा्ेम्बं छादयति । चन्दरविम्बापिष्ठितः सन्सूर्यविम्बं छादयति । अतः । एतद्‌
ग्रहणसंस्थाप्रतिपादन सर्वाणमानां संहितवेदपुराणस्मतीनाम्‌ । अविरुद्धम्‌ । एकवाक्यता-
पन्नमिष्यर्थः । प्रागक्तच्छादकस्य राहवधिकरणतया तदेकरूपत्वात्‌ । केवरुराहोरछादक-
त्वनिरासदितत्कल्पनं यक्तिय॒क्तम्‌ । ननु भूभन्द्वोरन्धकाररूपतया न तत्र तदागम-
नादैलक्षण्यं प्रतीयेतेत्यत आह--तमोमय इति । अन्धकाररूपरूपः । तथा च रूपै-
केयाक्न विरक्षणप्रतीतिरिति भावः । ननु तयथेश्छविहारात्प्वहवायौ स्थितिनियमा-
शरवणाच्च कथं भृभाचन््रविम्बयोस्तद्वमनं संभवतीत्यत अह--इभुवरप्रदानादिति ।
शे सुख यस्माद्धवतीति स्युत्पस्या रमूर्ह्या । नतु महादेवः । वाराहीग्रन्थादि-
बिरोषात्‌ । तस्य स्वसमे य्वरदानं ग्रहणकारिकलोकानुषठितक्जनितपुण्यांङभागि-
वपं तस्मातु । ह्मदत्तवरमावादित्यरथः । तथा च योऽसावसुरो राहुप्तस्य बरो

हणवीक्रना । २९५

भऽटी०-नरह्मणाऽयमाज्ञतः । जयायन(१)मुपरागे दत्तहुतांशेन ते विभाविता तस्मिन्कके
साविध्य( निध्य )मस्य तेनोपचयते राहुरिति वाराहोक्त्या तच तद्धमने सभवति ।
ग्रहणे कमलसनानभावाय॒( दु )तदत्ताशभजोऽस्य संनिधानम्‌ । यदतः स्प्रतिवेद्‌-
संष्ितासु गहणं राहत गतं ) प्रसिद्धमिति ङम्धो( षो )कतश्वेति भावः ।
केचित्न॒घा{ रसा )हृश्चन्द्राधिषितगोरुसंबन्धिचन्द्रविक्षेपक्रान्तिवृचसंपातस्थस्य मुखपू-
ष्छटिभागेन संपातयेद्िधाभूतस्य नियतचारकस्यासुरस्य सूयचन्द्रग्रहणयोरसाधारणका-
रणता प्रराणस्तिसंहिताकारेभरनिभिरु सा । नानियतचारकस्यासुरस्येति राहुकृतमेव
ग्रहणं पर्यवसितम्‌ । ननु संपातादतिरिक्तस्थानास्थितयोः पूर्यन्दोर्गहणदरईनादुक्तवूष- `
णाच्चोक्तो राहुर्न प्रहणकारक इति भूभाचन्द्राभ्यामेव चन्द्सूर्ययोर्गहणं गोरयक्त्या
सम्यगुपपयत इति चेन्न । शरस्य ग्रहणन्ञार्म उपयोगस्य चन्द्रपातसाध्यत्वेन `
चन्द्रपातात्कराहोरेव परम्परया ग्रहणकारणत्वपर्यवसानात । न च ग्रहणार्थं
्वन्द्रपातोऽपि न स्वी क्रियते येन राहोस्तत्कत्त्वसिद्धिरिति वाच्यम्‌ । विकषिपवत्ता-
नभ्यपगमेन चन्द्रपातात्मकराहोरसिदध्या प्रतिपवग्रहणापत्तेः । तथा च प्रतिपर्व्हु-
णादरशनाच्चन्द्रस्य विक्षेपव॒त्तावस्थानकल्पनम्‌ । तस्य चावकयं कान्तिवृत्ते संपाता-.
त्त्स॑पातायिष्ठाची दवता पुराणोक्ताऽसुरो राहुः । अन्यथा कान्तिवुत्तविद्ा(भ्या)-
यतदक्षिणोत्तस्तोऽपिधाम(य)कन्यायेन कथममूतस्यापि तद्ुभयसंपातरूपस्याऽऽका-
क्भागस्य ग्रहनिम्बाकर्षकत्वं भवेत्‌ । अतः स हणे कारणम्‌ । कथमन्यथा
प्रासानयने शरावशयकत्वं संगच्छते । यदपि राहोरहणज्ञाने कारणता न तु ग्रहण-
सिद्धिः स्वेनेति च्छदकतवं मूभाचन्द्रयोयुक्तं तथाऽपि राहणाऽत्पवारे(ल्पावरणं)
चन्द्रमाङ़ष्य च्छायच्छादकयुविरूपग्रहणसंपाद्नाद्राहोरेव ग्रहणस्वा(कारणत्वा)त्‌ ।
मन॒ तथाऽपि राहोः साक्षात्कारणतवास्तिद्धिरिते चेन्न) पिधायकतयोपस्थापिताभ्यां
भरमन्दुभ्यां दारद्वासमिवेः भ(त)दुपपत्या तावदिह ्रहणक्रियायां तावत्काठपर्यन्तं
तयोर्निग्रहे कारणत्वेन भूमेन्द्रोस्तदचछत्वात्‌ । ननु तहिं पुराणादौ कथमेते द्वारत्वेन
नक्ते इति चेत्‌ । न । दण्डदिः संयोगद्वारैव घटजनकत्वेऽपि द्वारस्यानुक्तसि-
द्धत्वेन द्वारिण एव प्राधान्येन दण्डजन्यो चट इति छक व्यवहारवत्तत्संयोज-
कत्वेन भूमेन्वुदर रेव राहोर्माहकत्वेऽपि द्ारस्यापुरस्कार्यत्वेन तत्र सर्वत्र तस्यैव
पष्वेन व्यवहारात्‌ । यथा वा रामचन्द्रकषरनिहतो रावणी रामहत इति पुराणोक्स्या
तदुपपत्तेः । ननु सूर्यसिद्धान्तदौ पुराणादौ च प्रथक्‌प्रथकूस्वतन्त्रतया तयोर्ितुल्वो" `
पपादनाद््ारद्रीर्भावः कृतोऽवगतं इति चेन्न । यद्यप्यकन्न युतिमत्रोपक्षीणव्वेनापरनत्र
हवारयाऽपुरस्कार्यत्वेन च प्रत्येकेकमात्नोपगमे स्वतस्त्रप्रमाणाभावात्तथाऽपि तबुभयमू-
भूतेन रव्मानुर्हि त अआभुरः सूर्यो) तमसा दिव्याध स॒ विद्धौ न स्यरो्ते-

९९६ गोटाध्यगे-

मन्ठीन~- त्यादिना वदन तमाद्वाःव ब्रहणरय एतिपाद्ुतल्तेन नतयानिप्ुमभिप तथाल 1 अं
मुय॑पद्‌ सुयन्िन्दरमसोग्तमःपद्‌ं च भुभेन्हीरपलक्षणपरामिति गन्तन्यय्‌ । तथा च
तयोः प्रत्येकं लक्षणयापस्थितावसुरः स्वेमानुर्लमसा द धथतेनयन्पकारंधा मुषाण
लक्षणीयसूर्यपदोपस्थापिदमिद्यभयं = भायायेग्यं परस्परपयकेाष्ठक्यभूतेन = चन्द्ेण
ध्वार्थभृतमादित्यं विच्याधत्या्वर्धो यन्ाचितः सिध्यति) यन द्त्रचार्णाप्रति
हतेति यथाश्चतेऽय कमप्युपक्रपं कल्पधितवा प्रततरपामातरण मथथ चद्वोयरागपरसप
परिहाय श्रतिरन्यथेय ताप्य तत्वा भराद्रीचचर न्वताः स्वन ईय (न्सायौः दथा
अयणपरमार्थवादतया तत्र प्(दन्रोत इल्यतनाक्तं तद्न्याय एव | चतः अंभ्ताति मुख्ये
पस्यन्तरप्रकस्पनस्याति जयन्तु अनयथा सिकः घटमानः , (५ तदापन्नः ।
नन्वनया गत्या मवत सर्वषायेकदाकयल तथाऽपि परपाद्धि वर्त वैगमृरधाना
दिपदानां मासम्महमक्चाद्िदन्दानां च का गिरति सत्वत्‌ ; अपरनयानकद्नेवैदान्‌-
सधानाद्विरद्धायमतस्तदुवक्षसा (माय विधिनं दृत्तवरतय तनाहुम्नैत चरकेपातस्धान्‌ा[धि]
पत्येनोपरामामिमिभत्वमधिगतवत सुगाचन्दरदवारा ऊप तुदाजमरूतेकम।पवूयतस्तनिमित्तम-
नेकजनानष्ीयमानजपद्ारहा मादिजन्यं प्रदा येन प्रपिसहमाकरला ल्य पपि वत्ति.
[ त्प्ति स्तु प्र॒ स्यि नवतीति वैरनुसधानास्या्दन्‌ । अत शक रहटूपरागे
सनायादि्यादिश्चतिरपि नैर्भिचच्लयन सादूपपाग्निसस्नानदषान्त्य्ं दनानिकरमिति
ष्व बोधयतीति तसहिक्य तथेत चकल्पः । प्रसादितः सतपरनथे पिषेयस्य
गिहनेोद्विटनन्यायना<पकरषणसाम्येनातुरततितितनवा दभ सदृङयतननर्तिऽपि गौणः
एव । तथा च चन्व्रपात्स्थानस्थितस्यत गादामाहकत्वसद्धो सहः कुमापरषडङ्धः
हत्याविकल्पनं गोरवमावहतीत्याहुग्तेश्िन्त्यप्न ; अन्दरस्य विक्षेधवुर गत नकत्पनेया
शन्द्रपातस्थानस्य तदाकर्घकत्वाव्यकतया तच तेर्राधष्ठातभतदुवतात्वन राहोरसर
¦ ' ईयाविस्यानासंभवात्‌ * 1 तत्स्थासस्य 3 मत्वेइव्याकाश्ा(पतया यवा यकुस्वास्भवेन
श्रीहिकल्यासंभद्ास्च । किंच भवत्कल्पनाद्राहदर हवत त्वये च च्ाप्रतम्तिरभाद्खः ।

%

अरिघनमते ` ` छोदरकसमलेनावस्थानकल्यनाततिथः परन्धरसवन्थानपेक्षणान्‌ ; अति शआ
`" ब्रहदसवश्प्रसादात्पातस्थ। समधिगत न कथ भृमाचन्हैयाः स्यान हावक्षाल्प्व शश्च
तिथ्याश्च । अत पच श्रीपत्तिना थेवाः ' भच्छायायां प्रष्ठः स्थगयति
` शिनं शद्कपक्षावसान राषहचह्मपरसादान्समकितिदररततमा ` ब्यासतुल्यः } ऊर्वस्य
भान्िम्बं सङह्िटमयतनःरष्यध्चिपति धिम्च रच्यते ऋ ४ सिवेञबुपरत्ति सभये स्वस्य
शवाहित्यहेत | प तु रहयति गृरहत्वाः चन्द्रक त्यजतीति. राह्ुरिति
इयुत्पश्या भूभाष्न्द्रेयोरवे नवन्द्वसयच्छादनदरकस्वाटाषुत्वभि त्राह १5 |

धहंगवासनां । ९७

दानीं ते सम्बनावनती कृषो हेषोः कृत इति कृदटेन साध्येते इत्यस्य परभ-
स्योत्तरमाह~
यतः कर्धोच्छितो दष्टा चन्द्रं परयति छम्बितम्‌ ।
साध्यते कृदटेनातो लम्बनं च नतिस्तथा ॥ ११६
स्पष्टम्‌ ॥ ११।
म० दी०-अथ कि तैः सिद्धे कुतः कृत इति प्रभ्रस्या्तरमार्ह--यतः कथो

इति । इतः प्रभ॒त्यधिकारान्तमनुष्ट्ष्डन्द्‌ः । यतः कारणात } भृ्यासार्धयोमे
भुगभाद्च्चस्थिता भृपष्ठस्थः । वष्ट मनुष्यः ¦ छुम्बितं चन्द्रं प्यति । पू
प्रतिपादितत्वात्‌ । अतः कारणष्ठम्बनं मृव्यासाधवोजनैः साध्यते । छम्बनस्यं
भूव्यासार्पोच्छितत्वेनेत्पन्नत्वादेति भावः । तथा तत्कारणादेव नतिः । खः समु
श्ये । भूव्यासा्थयोजनेः साध्यते । उभयेस्तटुच्छरितत्वनोत्य््वाङुमयोस्लत एष
साधनं युक्तमिति भावः ॥ ११ ॥
इदानीं बाङखावबोधा्थं छेयकपकारेण दम्बनमाह~
इष्टापवर्तितां पृथ्वीं कक्षे च शरिसर्ययोः ।
भित्तौ वििख्य तन्मध्ये तिर्य॑ञ्रखां तथोध्वंगाप्‌ ॥ १२॥
ति्थम्ेखायतो कत्प्यं कक्षायां क्षितिजे तथा ।
ऊष्वरेखायुतं खां इग्न्याचा्पांरकैर्नतौ ॥ १३९ ॥
दत्वाऽकन्द्‌ समुत्पत्तिं टम्बनस्य प्रदरौयेत्‌ ।
एक भूमध्यतः सन नयचण्डाड़ामण्डलष्ं } १४
द्रष्टुभरपृष्ठगादन्यदृहषिचजं तदुष्ये ।
कक्षायां सजयोम॑ध्ये थास्ता लम्बनलित्िकाः ॥ १५ ॥
गरभ॑सूने सदा स्यातां चन्द्रार्कौ समलि्रकौ। `
हक्छजा्टुम्बितस्चन्द्रस्तेन तह्ुम्बने स्परुतम ॥ १६ ॥
इग्गमंसूजयोरेक्यात्वमध्ये नास्त लम्बनम्‌ ।
ि स्टाथमपि स्वरूपमाञ| व्याख्यायते । कृदटेनोच्छितो इद ङ्द
स्वस्थानाचत अहं पष्यति । अतस्तन्ज्ानाथं पएूथिवीव्यासाधस्य योजनानि
7 ध

ब्य गोलाध्यये-

कंठव्यरुर्य च याजनान्येकेन केनविद्धरण च्छित्वा तैन पमाणेन भित्तौ
विरिष्ेत्‌ । पपदुक्तं भर्वति । मृब्यासः कुमुजंगसायक्भ्‌ १५८ १ मितानि
योजनानि । एतानि केनविन्पहता हरेण च्छिनानि । हटं मृष्यासार्षम्‌ ।

` देनैव च्छेदेन बन्द्राककक्षाव्यासा्ँ छिने । ते तद्चासा्थं भवतः । एवं कृता

भि्ताबुत्तरपार्ं निन्दुं त्वा तस्माद्धिन्दोमुव्पासार्धेन भृवृत्तं रत्वा कक्षाव्यासा-

धभ्यिं कक्षावृत्ते च फां । तस्माद्विन्दोरूष्वंरखा तियचेखा च कायां । वि्य-
रेखा यत्र कक्षायां सप्रातत्र क्षितिजं कत्प्यम्‌ । ऊध्वरेखा यत्र रपरा तत्र
ह्मध्यं कर्प्यम्‌ । एवे चन्द्रकक्षायां रविकक्षायां च । ते च कक्षे भगणांश-
३६० रङ्कनीये । ते उन्द्राकृयोद्ङ्मण्डटे । अथ वकान्तेऽकेस्य या हृग्न्या

हैच्चाप्रोः खमध्यानतो विन्दुः कायः । एवं चन्द्रकक्षायामपि तावाद्धिरेव
नताः । तौ बिन्दू रविचन्द्रौ करप्यौ । अथ मूमध्याद्रविनिन्दुगामिनी रेखा
काय | सारेवा चन्द्रं मि र्वि याति । अथ मूपृष्ठगादूद्रष्टर्या रेखा रबि-
निन्दुं नेया । सा रेखा चन्ये न खगपति । तयोः सत्रयोारन्तरे चन्वरकक्षाां याः
टा द्यन्ते ता रम्बनदिप्ताः । अथत्रा द्ष्टशचन्दबिःदुपरिगता रेखा रि-
कृक्षायां नेथा । तत्र सू्रयोरन्तरे य।: कृडा दृश्यन्ते ता वा टम्बनटिम्तस्तुस्पा
एव भवन्ति । मूगमा्या नीता रखा तद्रभसूषम्‌ । समको चन्द्रक तत्र सदैव 2
अवतः । अथया रेखा द्रष्टु रविबिन्दुं नीता तदृट्क्सूनमृचपते । दकंसूज-
श्न्द्रो रम्बिसो मवति । अतस्त टम्बनम्‌ । अथ यदा चन्द्राक। खमध्ये भब्‌-

त स्तद्‌ गभट्टिसूयोरेक्यमतस ने रम्बनामिवि;ः ।॥ इय टृङ्मण्डद् टम्बनस्थी.-

परपत्तदं दीवा ॥ १२॥ १३॥ १४॥ १५॥ १६॥

उत्तरदिक्स्थपुवौपरायतभिचिष्देशे । आकाश्चस्थितेः सपु क: श
थ्व; मूर्तचन्द्रसूर्ययोः कक्षे कक्षावत्ते। चः स्मुच्चये । विङिस्य तत्राभी्टस्थाने

[ना प

बिन्दु केन्द्रं प्रकल्य । तत॒ क्रमण व्यास्ताधन वृत्तजयमाभन्नकन्द्रं कस्ित्वेत्यथः ।
न्म ध्ये वृरजथाभिक्षमध्यमगि तिग्र्लमृष्नगामूध्वरहाम्‌ । एतेन मध्यादुषेरेल्ाय

ग्हणवासना। २९९.

%

भज्दी०-अनतिप्रयोजकत्वं मूषितम्‌ । तथाऽभ्यवहितखयोवतत स्वपरिधिचतुर्थ्चान्तरं `

[त

यथा भवति तथा रेखे टिखेदित्यथंः । नतवे( न्वे )तेदरवत्तिरिखनमनुपपन्नमतिमह- `
त्वादृत आह--इष्टापवतिता्मिति ¦! अभीष्ट्‌केनापवतितां भजनद्वारा न्युनीकृताम्‌ । `

चकारदेतद्विशेषणं वचनपरिणामत्कक्षयोरिति सचित्तम्‌ । तथा च मूव्यासार्धसूर्यन्ु-
योजनकर्णां महताऽभीषटनाभिन्ाङ्कफेनापर्वत्याः । पनरभिन्नाङ्कन भजनासिंभव आवश्यक
इति योतकमपवर्तनम्‌ । तथा च ताहशे्व्यासिर्थैरातिरघ॒मतेवरं्त्रयं कुर्यादिति भावः ।
वस्त॒तो भूवृत्तमिष्टव्यासार्धन रिखेत्‌ । तदनुरोधेनेवाभीष्टव्यास्नाषभ्यां तत्कक्षाधृतते
हिखेदिति विरोषणतात्पमिति च्येयम्‌ ॥ १२ ॥

अथानुष्टपूत्रयेण लम्बनस्वरूपं प्द्रशयति--तियगरेखेति । कक्षायां जात्यभि-
प्रायेणेकव्चनम्‌ । तेनेोष्टेखितकक्षावृत्तयोरत्यर्थः । तिर्यय्ेल्ायुतौ तिरश्वीनेखार्त-

योगयोः क्षितिजं कल्प्यम्‌ । विना गोकं कक्षावृत्ताधस्थतिर्यग्बुसदहीनात्‌ । तवन

तिरष्वीनरेखायास्तदवृत्तव्यासार्धत्वेन तद्रेखाकक्षासंपातयोस्तियकक्षितिजवृन्संटग्रत्वावश्य-
भावात । अत एव क्षितिअवरत्तादतिरश्चीनरेखायास्तद्वृत्तव्यासार्धेखेन तत्रे.

पभ्िमक्षितिजपश्चिमभाग इति विवेकः । रध्वरेायुतौ कक्षयोरू््रेलासंयोगयोः
खार्घं खमध्यं तथा क्षितिजवत्कल्प्यम्‌ । गोले सर्वदिद्धमध्यस्थत्वेनाज्र तथा दुरनात्‌ |
ऊष्रेखासंपाते रर्ध्वतिरयगबृत्तस्य संद्रतावश्यंभावात्‌ । एतेन लिलितवुचयोश्वन्ड्सूर्यह-
गवत्तत्वं सिद्धम्‌ । तत्र हृण्वुरस्य तन्तदधारे सत्कक्षावृत्तसमत्वात्‌ । अन्यथा व(स्व)-
स्व( मध्य )कल्पनानुपपत्तेः । कल्पिताक्षितिजेऽपि हग्वक्षितिजव्तसेपातत्वमन्यथा
टग्धुचत्वानुपपत्तेरिति ध्येयम्‌ । दरणन्तक्राे च तुल्यसूर्यचन्द्रयोग्ज्या तुल्येव शरा-
नपेक्षणात्‌ । चन्द्राचिहनस्यव दृण्वृत्तं नतु निम्बस्य । अन्यथा सुयटरधस्याघश्च-
नद्वृच्तङ्खिनानुपपत्तेः । याम्योत्तरान्तरत्वात्‌ । तस्यास्तस्या य घनुरंशास्तैरनयो-
वृत्तयः रवखार्घां इति चन्द्रौ नतां क्रत्वा स्वस्य( स्व }ग्व॒त्तयोर्भगणां्ञाथं किं
तयोः स्वखाधश्नतांशेः पूरवापरकपालकरमेण पूर्वापरभागयोः सय चन्द्रयोर्यथायोग्यं चिषनं
कृत्वेत्यर्थः । अत्र ननोँशकथनेन तत्कारष्यांहा उपस्थिता भवन्तीति तद्वारणाय
टग्जा(ग्ज्या) चापांराकैरित्युक्तम्‌ । ठवनस्य समुत्पत्तिं स्वरूपोत्पत्तिं शिष्याय गुरुः
प्रदशयत्‌ । कथं दर्शयदित्यतो दरनप्रकारमाह-एकमिति । भूमभ्यतः। भृवृत्त-

केन्द्रमध्याित्यर्थः । एकं सूत्रे रखेत्यर्थः । सूर्यबिभ्बाचिहनं प्रति नयेन्नदवधा-

(ध्य) च्छयके रेखा कायां । एकमित्यनन सूचितं दितीयं सूतरमाह--द्र्टुरिति।
अन्यत्‌--दितीयं सूत्रं भूप॒ष्ठस्थितादद्रष्टः सकाङ्चात्‌ । द्रष्विधि(हि)तं -भूप॒ष्ठस्थानप्र-
देदामृध्वरखाभूवृससंपातरूपमारभ्य सूयचिदहनं प्रति नयेत्‌ । तत्ूत्रं ष्ठिसूत्रमु

४ ॥
५ # ¦ 1 ते । ॥ शः
, । प ह व ॥१ ध ¢ 4 ५
क ५ ५१.
{१ # ५ ¢ क . ॥

85 = गोलाध्याये~

म०दा०-गोरक्षरित्यथात्‌ । सूत्राभ्यां टम्बनस्वकूपं प्रत्यक्षमित्याह-कक्षायापिति । शअन्त्र-
चिहनवत्त हत्यर्थः । सूच्रयोरुक्तरेखयोरमध्येऽत्यान्तररेपाः कठास्ता॒ रम्बनकला-

प्वरूपाः ॥ १५ ॥ |
ननु सूत्रान्तरस्य रम्बनत्वे कुतः सिद्धमित्यत आह-- गभसूत्र इति । यतः
करण दहकसूत्रात्‌ । चन्द्रश्चिक्ठात्मको ठम्बितस्तेन कारणेन । तत्‌--सूत्रान्तरमत्पं
दम्बनमन्वथसंज्ञं गोलक्ञरेषोक्तपिव्यथः । ननु चन्द्रस्य ततो छृम्ितत्वं कुत इत्यत
` आह-गर्भसूत्र इति । भृमध्यभागस्य गर्भत्वेन व्यपदेशात्तत्संबन्धिसूत्रे पूर्यकक्षावि-
धिरूपे तत्स्थाने मनुष्याणामभावाद्रर्भसूत्र इत्यक्तम्‌ । चन्द्रार्कौ चिष्ठचन्द्रूर्यो समलि-
पिक । तुल्यराक्षिभागकलाषिकलात्मकों । रिप्तापदस्य क्षेत्रषिभगेषु लाक्षणिक-
त्वात्‌ । समभागकाविति तु युक्तः पाठः । सदा नियतं स्याताम्‌ 1 दर्शाम्तकाठे
= सू्यचन्द्रयोध्रिहे सदग्वतिङकेते । तत्र भूमध्यसूत्रमरकोपरि नीतं चन्द्रचिह्लं मेदयती-
त्यथः । गर्भसूत्रे चन्द्रचिह्वान्न स्थानमिति यावत्‌ । तथा च हकृसूत्रावुपरिस्थास्च

नव्रचि्वसक्तसमस्याधःस्थत्वेन चन्द्रस्ततोंटम्नित इति मेः ॥ १६ ॥
हदानीं नत्यपपत्तिमाह- `

अथ याम्योत्तरा्यां तु भित्चो प्बीक्तमाठिखेत्‌ ॥ १७ ॥
ये कक्षामण्डठे तञ ज्ञेये दक्क्षेपमण्डले :
` जिभोमलग्नहग्न्या या स दक्क्षेपो इयोरपि ॥ १८ ॥
तञ्चापांरौनतो बिन्दू छत्वा वित्रिभसंक्ञको ¦
` तह्म्बनकलाः प्राग्बज्ज्ेयास्ता नतिलिधिकाः ॥ १९ ॥
कृक्षयोरन्तरं यत्स्याहिभिभे सर्वतोऽपि तत ।
याम्योत्तरं नतिः साऽज हकक्षेपात्साघ्यते ततः ॥ २० ॥
हेदमेव श्छेद्यफं याम्पोत्तरायां भित्तौ पूर्वपा छिखित्वा नत्युपपत्तिदं शं
नीया । ये तत्र कक्षामण्डलेते दृकक्षेपमण्डटे । दशान्ते विमोनखभ्रस्य या
द्रगञ्या स दृक्कषेपः | योरपि ठावान्‌ ¦ बहलगुषमते तु तच्दपांशा वितिमल-
भ्रशरसर्छताश्न््रदककषेषच पाशाः स्युः । तथोवत्तयोः ख धौत्छस्वदकक्षेपचापा-
शेन॑तो षिन्दू कार्यौ । तो च दितिभरज्ञो । वततः प्रावद्भमध्याद्भपृषटाच्च सूत्रे
प्रसायं रम्बनरिषिका ज्ञेयास्ता नतििधिकाः । नतिनाप चन्द्राकंकक्षयोयाम्पो-
चरमन्तरम्‌ । तद्वितिभटम्रस्थाने सावत्सवेतोऽपि तावदेव भवति । अतो दक्क्षे-
प्रसारिता तिः ॥१७॥ १८ ॥ १९॥ २० ॥ ५

४५ 4:

भ०ठी०-अयेत्म्बनानयनव्रकारसूचनार्थमेतदभाषस्थलं वदृन्नतिस्वरूपदरीनार्थं केयकमा-
ह-हगगमीति । दर्शन्भे खमध्यस्थ सूर्यं लम्बनं नास्ति । कुत इत्यतः कार
णमाह-हग्गमसरजयोरिति । दषृसूचगमसृत्रयारूर्परलारूपत्वनाभननत्वात्सुत्रान्तररूपरम्ब.
नाभावः । तथा च खमध्ये छम्बनाभावार्क्षितिजस्थाने रम्बनपरमत्वमर्यसिद्धमितिं
दण्ज्यातोऽनुपतिन तदानयनं युक्तमवेतति भावः । अथ ठम्बनस्वरूपदशञनानन्तरम्‌ ।
याम्योत्तरायां दृक्िणोत्तरायतायां भत्तो । तुकारात्पश्चिमदिकस्थितायामित्यर्थः ।.
पर्वोक्तं छयकं खार्धमित्यन्तम्‌ । आटिखत । अभीष्स्थाने बिन्दुं केन्द्रं प्रकल्प्य
तद्भितो लिसेदित्यर्थः ॥ १५७ ॥

अ्रहणवासना । `

अथात्र तच्छेयकमिचरत्वं संज्ञान्तेरण प्रतिपादयन्पूर्यचन्द्रयोरहक्क्षपस्वरूपमाह-
ये कक्षति । तज छम्बनच्छेयकं । ये कक्षावुत्ते प्रवुत्ते सू्यचन्द्रयोस्ते । अत्र
नतिच्छेयके दकृक्चेपवृत्त ज्ञेये । या दश्चान्तकालीनकत्रिभानलग्रहग्ज्या स इयोः
मर्यचन्द्रयोर्हकक्चपः । अपिञब्दोऽन्ययोगन्यवच्छेदार्थैवकारपरः स इत्यवान्वेति । तेन
बह्मगुततमतं सूर्यस्य तिभोनठ्मरहग्ज्या हकूष्षेपः, चन्द्रस्य त्रिभोनलप्ररारसंस्कृतसूर्य-
हकक्षेप दति परास्तम्‌ । ग्रहणाधिकारे दूषितत्वात्‌ ॥ १८ ॥

नतिस्वरूपं प्रदरायति-तच्वापांशेरिति । स्वस्वटकश्षपवत्ते तचाबरटक्षेपधन-
भगैः खधन्निता नग्ना । वितरिभसंज्ञकौं । ति्भल्यरसंज्ञो बिन्दू कृत्वा ।

प्राग्वत्‌ । एकं भूमध्यत इत्यादिसा्घानुष्टवुक्तरत्या तघ्ठम्बनकलाश्चन्दहक्‌्षेपवत्तस्थ-

क,

विभोनछ्य्स्य चन्द्रटकुसुत्राया ठम्बनकलास्ता नतिकला ज्ञेयाः ॥ १९ ॥
न चैवं त्रिभोनल्य्मतुव्यत्वाभव्रिऽपि तिभोनलग्रटग्ज्यारूपहकक्षेपान्नतिसाधनं
संबन्धाभावादरसंगतमित्यतस्तदरुत्चरमाह कक्षयोरिति । यत्कारणात्‌ । वि्िभे तिभोनलम्रस्थने ।

यन्द्राधिष्ठिताका्चयोर्रैबन्विहकक्षेपवत्त । कक्षयोः, उदिलितदग्क्षेपवुत्तसंबन्धिभ्‌-
गर्भमूपुष्ठ म॒च्रयोरकत्रिभोनलय्स्थनिकीमूतयोर्यत्‌ । - यत्ककमितमन्तर स्यात ।

तत्कलामितम्‌ । अपिक्षब्दोऽन्ययोगन्यवच्छदार्थवकारपरः । सर्व॑तः । भिभोनरप्रस्था-
नतद्तिरिक्तस्थानस्थितेऽक । कक्षयोश्चन्द्रफक्षाचन्द्रहग्वु्योय।म्योत्तरमन्तरं नतिः ।
अर्यं भावः-भूगमस्सूत्रं दान्त सूर्भविम्बावधिनीतं चन्द्रचिषनै भेदयति । मृपु-
हारति तथा सूं चन्द्रचिष्नृग्व ठगति । तत्र स्थाने चन्द्रनिम्बाथिष्ठिताका-
दागोरस्थक्रान्तवृत्तयाम्योन्नरदिगरूपकद्म्बद्रयप्रोतचटन्ररम(नीय चन्द्रगोरस्थकान्िवृत्चे यत्र
छगति तस्स्थानयोश्वलव॒ते यदन्तरं तन्नतिसंन्ञ्‌ । चरुवुचस्य कान्तिवृ्याम्योत्तर-
वत्तत्वादिति । ततस्तत्कारणात्र्‌ । सा निः । हकृक्षेपात्‌ । चकरोऽन्ययोगध्य- `
वच्छेद्‌ाथवकार्परः । साध्यते । केवलयाम्योत्तरान्तरस्य हृक्क्षेपदृशे सत्त्वादिति `
भावः ॥ २० ॥ | | ^

६०२ ` गोलाध्याये-
वानीं स्कटटम्बना्थमाह- `
यत्र त्न नतादकादधश्चन्द्रावटम्बनम्‌ ।
तद्द्ग्वृत्तऽन्तर चन्द्रभान्वोः पूवापरं तु तत्‌ ॥ २१ ॥
पूर्वापरं च याम्योद्ग्जातं तेनान्तरद्वयम्‌ ।
अन्नापमण्डटं प्राची तत्तियग्दक्षिणोन्षरा ॥ २२ ॥
य्पू्वांपरमावेन लम्बनाख्यं तदन्तरम्‌ ।
यद्याम्योत्तरभावेन नतिसंज्ञं तदुष्यते ॥ २३६॥
नाषोटिप्ता मजः कणां दग्टम्बनकलास्तयोः ।
छत्यन्तरपदे कोटिः स्फुटलम्बनटिम्तिकाः ॥ २४ ॥
[क (4 १ क, क्न,

- परलम्बनकिण्ता ८ द्वी भिज्याप्ता रविर्भ्यका ।
दृग्टम्बनकलरास्ताः स्य॒रेष दकक्षपतो नतिः ५ ९५ ॥
| ध ति & छि { ८
गत्यन्तरस्य तिथ्यः परलम्बनछिभनिका५५ ।

११८५९
ग तियोजन१तिथ्यंराः कदलस्य ` यतो मितिः ॥२४।
४

` स्युम्बनकला नाड्यो गस्यन्तरलवोदघताः ।

प्राग्रतो रवेश्चन्द्रः पश्चात्पृषठेऽवदम्बितः ॥ २७ ॥

कीधेऽथ्रगे यति्याता गम्या पृ्ठगते यतः
प्रागरणे तद्धनं पश्चाक्कियते लम्बनं तिथौ ॥ २८ ॥
याम्योत्तरं शारस्तावदन्तर शारशसययोः।
नविस्तथा तया तस्मात्संस्छतः स्यात्स्फुटः रारः \॥ २९॥
स्पष्टाथमिद्‌ म्रहणवासना्यां व्याख्यां च । २१॥२२।॥२३॥ २४
॥ २५ ॥ २६॥ २७॥२८॥२९॥ |
म ०ठी ०-ननु चिभोनटतुल्याफ़ पूर्वीक्तरम्बनस्वरूपत्वसिद्धन लम्बनातिर्कि नति; `
शिध्यतीत्यत आह---यत्र तनेति । खमध्वान्नतास्सूर्यात्‌ । यत्र तन । तिभोन.

भरवी०-्चस्थानातिरिक्तस्थाने । अवस्थितात्‌ । अधश्चन्द्रभोरे । चन्द्रचिषहनस्यावलम्बनम्‌
यतो दशान्ते भृगर्म॑सूत्रं पर्योपरिगं चन्द्रचिहने कगत्यपि भृपुष्ठसूतं सूर्योपरिमपि
ग्वन्द्रचिहनादूध्वं चन्द्राधिष्ठितगोरे रगति । अत एवात्र पष्ठसूबद्वारा सूर्यावस्थानं
युक्तम । मध्याहनाकादृधश्चन्द्रावलम्बनस्य कक्षामाला द्भ र्भेऽप्युपपत्तेः । तत्‌ । अवलम्बनम्‌ ।
्वन्द्रभान्वोश्चन्द्रविहनभूपष्ठसू्रसक्त चन्द्रा धिष्ठिताकाशगोलग्रदेक्ञे विशेषरूपसूयचिहनयोरि
व्यर्थः । तदृहण्व्ते । स्वगोरपंबन्धिचन्द्रचिहनस्थानेस्थितवृत्ते । पूत्रापरम्‌ । अन्तरम्‌ । तुका-
रात्सवमध्यान्नताकाल्िभोनलद्यतुल्यायचन्द्रचिहनस्यावरम्बनम्‌ । चन्ठरचिहनषृत्तं तयोरन्तरमपि
न पु्ीपरं किंतु याम्योत्तरं, प्रतिपादितत्वादित्यर्थः । तथा च हग्बसाकारक्रान्ति-
वृत्ते लम्बनं केवलं पूर्वापरान्तररूपम्‌ । क्रान्तिवृत्तस्थत्वात्‌ । दक्कषेपवुत्ताकारडग्बृचे
रम्बनं केवलं याम्योत्तररूपम्‌ । हणक्षेपवृत्तस्य क्रन्तिव॒त्तयाम्योत्तरवृक्ष( त ?त्वात्‌।
अन्यन्न( च ) तु ठम्बनं हण्वत्ते पूर्वापरमपि क्रान्तिवृत्तदिगतुरोधेन पूर्वापरं याम्यो-
तरं॑चेति द्विविधम्‌ । प्रहगतेः ऋाच्तिवत्तानसतत्वात्‌ । त्न याम्योत्तरं नातिसेननं
प्रागुपपादितम्‌ । पूर्वापरं चन्द्रचिहनप्रागुक्प्रोतचरुवच कान्तिवत्तसंपातयोः ऋान्तिवृत्तेऽ-
न्तरं छम्बनास्यमिति व्यक्तं भेद्‌ इति भावः ॥ २९ ॥

अथेतदेव स्फटयन्नाह--पूर्वापरपिति । तेन॒ हण्व॒त्ते सूर्यचन्द्रयोरन्तरवुर्श
नेनेत्यर्थः । पूर्वापरयाम्बोत्तरं चेत्यन्तरदयमुत्यन्नम्‌ । तदन्तरयोः स्थलमाह
अत्रेति । चन्द्रधिष्ठिताकाकचगोरे । अपमण्डटगप्रास्याम्‌ । कान्तिवृत्तमार्गे प्रथमो
दिष्टमन्तरं तत्निर्यग्दक्षिणोत्तरे कान्तिवृत्तस्य तिरी( र्वी )नं यदक्षिणोत्तरवृत्तम्‌ ।
कदुम्बदयप्रोतचललकशं॑तत्संबनध्यनन्तरोदिषटमन्तरमित्यर्थः । स्वरूपतत्वविवेचनं पूत
प्रतिपादितमेवेत्यरम्‌ ॥ २९ ॥

ननु तथाऽप्यन्तरद्रयसिद्धो तयोंम्बननतिसंज्ञक्रमः कथं विनिगमकामीव(>
इत आह---यत्पृ्वापरभावेन ठम्बनाख्यं तदन्तरम । म्रंथा( यया )म्योत्तरभावेन
निसं तष्ुच्यते । इति । क्रान्तिषत्ते पूर्वापरप्वेन यदन्तरं तहम्बनसंज्ञं यथा" `
म्योत्तरत्वेनान्तरं तश्नतिस्न्त स॒यावहि( पूर्वसूरि रभिरुच्यते । तथा च तद्वचममेवं
नियामकमतत्संज्ञयोरितिं भावः ॥ २३ ॥

नन्वेवं करान्तिषत्तरग्व॒ततस्थलम्बनथोः संनतमिदाभावास्कथं व्यवहारं इत्याशङ्के

शारं पर्वापरक्ान्तिमेचलम्बनानयनोपजीव्यक्षित्रसंस्थानकथनच्छकेन।ऽ5ह--नति लिका इति ।
, शन्द्रमटे कदम्भदयप्रातच्वहृत् सूर्याबम्बसंबन्धिभूपृष्ठसूत्रसक्तचन्द्रचिष्ठनधन्तप्रदेरागते
। हगृ्तक्रान्तिकवततान्तरय); कछास्ता नतिकला भुजः । वृत्ते भगभपुष्ठसूञ्रयोरन्तरकटा
ग्ढम्बनकलाः कर्णः । तयेनरिदृग्डम्बनयोावगीन्तरमूरं कोटिः । करान्तिवृत्ते चन्द्रे-
| न्चिहृन चट्‌ वृत्तस रन्तर र्पष्टटम्बन कलाः । त्था च सज्ञाभद्‌दृत्यवहार्‌ न क्षत
रिति भावः । लम्बनं त्रत कि का च निरिति प्रश्रस्योत्तरमेतत्पर्यवसुन्नमिति

ध्येयम्‌ ॥ २४ ॥ [र

६०४ [र पतैलाभ्या ॥ि

मण्ठी०-ननु घ( न )तिदग्टम्बनयेरानयनप्रकाराभावाज्ज्ञानासेमवेन स्फुटलभ्बन- ,

जञानं तद्वगान्तरमूटेन न संभवतीत्यतो हग्मभसूत्रयोरेवयादित्या्यघंसुचितानुपातन

| क

तयोरानयनमाह--पररम्बनेति । श्चितिजे लम्बनस्य परमत्वेन तच चिज्यातुल्य-

हग्ज्यायाः सत्वाल्निज्यातुल्यहण्ञ्ययाः परमा ठम्बनिततास्तदाऽभीषटहग्ज्यायाः का

ना म.

इत्यनुपातेन दर्शान्तकारीनसूर्यरग्ज्यायाः परटम्बनकलठामिर्युणिता अनिज्यया भक्तायाः

+

कलया रभ्यन्ते ता इत्यथः । दृग्टम्बनकला भवन्ति । एवमुक्तानयनप्रकारेण हव -
( ग्‌ क्षिपतो रविग्ज्यास्थाने हव( ग्‌ गोक्षेपग्रहणादित्यर्थः । नति्भवति

अस्या हव( ग॒ ोक्षेपवश्ञादुत्पन्नत्वात्‌ । उभयोछम्बनरूपतया खमध्येऽभावास्च ।
एतेन भूतलमध्यस्थस्य द्वष्टभूपष्ठगस्य वा दृष्टिः स्वाभिमुखं याति षम न रुम्बनं
तेन मध्याहने इति ल्षोक्तम्‌ । क्षिप्त त्य धमध्योपगतस्य दषटिवरषटमहीपुष्ठग-
तस्य च 1 समं स्व( ख )मध्याभिभुली प्रयाति न रुम्बनं तेन॒ भवेदिनाधे इति
भ्रीपल्यक्तं च निरस्तम्‌ । खमध्यस्थानमिन्नमध्याहनस्थाने कःरणामावाष्ठम्बनाभावानुप -
परेः । तथा वचोभयोरुक्तप्रकारेण सिद्धैः कृतव्यन्तरपदुः कोरिस््यिनेन स्फृटरम्बन-
नानं संभवत्येवेति भावः ॥ २५ ॥ |

मन॒ तथाऽपि परमटृध्वनकलानां ज्ञानादुक्क4षस्तद्वस्थ एतैत्यतः परमलम्ब-

नकटा: कारणप्व्कं प्रातिपाद्रयति-- गत्यन्तरध्यति । सूयचन्द्रयोयत्कलत्मकं गत्य- .

न्तरं तस्य पश्वदराशः पमरम्बनकडा भवन्ति । कृत इत्रत आह--गातमोज-
मतिथ्यंश हति । गतियोजनानां कल्पकुदिनमक्तसकक्षामितानाम्‌ । पञ्चवहंशो
यतो यत्कारणादवस्य(मृभ्य)साधपमानयुपरभ्यतेऽतस्तदुक्तं युक्तमेव । तथा हि-चक्रं कठ
भिरषाररदाधेकं चतुच्िशच्छपं व्यासा्धं तदा सप्ताद्वनन्दाच्चि( दि )भितभूपषिव
किंमित्यनुपाते भूपरिधिवहत्तिज्याघातरूपभाज्ये १७००६५४६ चत्वारिशद्धिकक्रक-
छामितहरौ २१६०० चत्वार्दिदधिकचतुर्श्सना १४४ ०पवर्तितो = भाज्य-
स्थने योजनगति ११८५ ¦ ४१ । ४५ । हरस्थाने पचेदशेति गतियोजनपश्च-
दशांङस्य मूुव्यासाधत्वसिद्धावथात्कलात्मकगातिपश्वदरांरस्य परमटम्बनकटात्वं परम.
रम्बनस्य भृव्यासाधमितत्वात्‌ । अतः भ्कृते सूयाच्न्दरस्य ठम्बितत्वेन तदानयं

मर्थ गत्यन्तरपश्वद्राशग्रहणभ मेति । एतन्मध्यममानेन लाषवात्स्वरूपावगमाथ-

भुक्तं स्प्टगत्यन्तरस्यान्य एवांच इति सूर्थग्रहणाधिकारे विस्तरेण प्रातिपादनादिं
त्यहम्‌ ॥ २६ ॥

अथेतत्कठत्मक ठम्बनं तिथिषरीषु विजातीयत्वात्पंस्कारान्हुमतस्तदर्घरिकात्मकं
साधयस्तत्सस्क्रुतस्तेथाव्रात प्ररनस्यात्तर रटोकाभ्यामाह-स्यटेम्बनेति । स्फुटटम्ब.
स्य॒ गत्यन्तरात्पननत्वन गतिकलाभिः षष्टिवटिकास्तेदा ठम्बनकठाभिः का इत्यनु.

& =+

वंलनवासना । ३०

भ०्ठी०-पति प्रमाणफरुयोः कडापवतैनेन प्रमाणस्थाने गत्यन्तरभागास्तथा च स्फुटङ-
म्बनकलाः सूर्यचन्द्रगत्यन्तरभगिर्भक्ताः फलं ठम्बननाडयः । अनेन गोलस्थिति-
सिद्धस्फुटरम्बनानयनेन दङ्नतिमूढकलम्बनानयनसूयग्रहणाधिकारोक्तमुपपयते । तथा
हि--गत्यन्तरभागानां मध्यपल्वेनाङ्गाकारात्परलम्बन कठानां चघरिकार्चत्वार( तश्च )*
स्तामिर्हग्छम्बननत्योज्ञानार्थं॒रविदग्ज्यादकृक्षेपो ( पो ) गुणितौ जिज्याभक्तौ
कलयोर्वर्गान्तरमूलं हडनतिलेन प्रकल्प्पावरिष्ठं गुणहारक्रियाकरणेन स्फुटं म्ब-
नमथवा गुणहर्योशंणापवतेनेन सिद्धत्रिज्याचतुथीशमितहरेण हण्ज्याहकृक्षेपयोभक्तयो-
्वगान्तरमूरं स्फुटटम्बनं घटिकात्मक मित्यादौति प्र्रोत्तरभूतां लम्बनसंस्कारोपपत्ति-
माह--प्रागिव्यादि । यतः । करणात । शीघं रीघगतिग्रहे वन्दे । अग्रे ।
मन्दगतिग्रहात्सूर्यादमिमभागगते्युतिरेक सुचस्थत्वरूपा । याता पू जातेत्यर्थः । पश्ना-
द्वागस्थेतु गम्या । अमिमके य॒तिभविष्यति । तस्माद्धेतोः कमेण प्राङ्‌ ।
तरिभोनलप्रस्थानापपू्वंकपठे । त्रिभोनलप्राधिकरवावित्य्थैः । तिथो दशषन्तषरिकापु
ठम्बनं घटिकात्मकर्फुटलरम्बनं दुरशान्तयुतिकालान्तररूपम्‌ । कणं हीनं क्रियते ।
पश्चात्‌ । त्रिमोनटद्मस्थानात्पभ्चिमकपाले । तिभोनटम्माद्ल्परवावित्यर्थः । धनं युतं
क्रियते । भूपुष्ठगतसूत्रस्थत्वरूपयुतिकालक्ञानाथम्‌ । ननु पू्वापर्कपालयेोश्वन्द्रस्य
सूर्यादपिमं पश्वाद्धागस्थत्वं कुत इत्यत आह-- प्रागिति । प्राक्‌ । तिभोनलन्राधि-
करवौ । सूर्यात्सकाशाचन्द्रश्विहनात्पकः । दर्शान्तकटे । अग्रतोऽभिमभामे । ऋान्ति-
वृत्ते रारिक्रमानुरुद्धमार्गे दिरुम्निते । ठम्बितत्वमाप्तः पश्चात्‌ । जिभोनलप्राल्परवोौ ।
ष्ठे क(न्तिव॒तते रारिक्रमनुरुद्मार्गेण सूयत्पिश्चिमभागे ठबितः । अतः पूर्वाप्रकपा-
लयेर्युतिकाठस्य गतगम्यतवं सूपपनम्‌ । चन्द्रस्याधोलम्बनादेति भवः ॥ २८ ॥
अथ तत्संस्करतिबणि किमित्यस्य प्रभ्रष्येत्तरमाह-याम्योच्रमिति । शर्की.

` $षिम्बयो्याम्योत्तरं पदं शरस्तावद॒न्तरं शर्िसूययोर्नतिस्तथा तया तस्मात्संष्तः
स्यात्स्फुटः हार इति । चन्द्राकंबिम्बयोयाम्योत्तरं यदन्तरं तावन्मितभेव ररस्तयोः
फ़मेण क्रान्तिविक्ेपतरत्तयोरवस्थानात्‌ । नतिस्तथा । उक्तररत्या ूर्यचन््रयोयम्यो-
त्रान्तररूपा तस्मात्‌ । उभयोर्याम्फेचरान्तररूपत्वा दित्यर्थः । तथा । नत्याः शरः
संस्कृतः सूयग्रहणोक्तसत्या । स्फुटः । भूपुषठसूत्रसक्तचन्वगोरकवेशास्चन्तरबिम्धप्यन्तं
याम्योच्यररूपः सूरयग्रहणगणित करियोपय॒क्तः स्यात्‌ ॥ २९ ॥

भथ वरनव।सनामाह~- [
` वृलाजायोर्हि सेपति विषुवत्कान्तिषृरयोः । `
स्थातां याम्योच्चरे भिन्ने परेकान्त्यन्तरे चते॥ ६० ॥
यन वलनं तज जिनांहान्यासमं ततः ।
एकैवाऽऽयनसंधौ तृ तयोः स्याशक्षिणोचरा ॥ ६१ ॥

भक

गोटाध्याये-

, .. एकैव तदरङञास्ाची त नो वलनं ततः |
` तद्न्तरेऽनुपातेन सेरकोटिक्रमन्यका ॥ ६२ ॥

जिनन्याघ्नी श्रजीवापाऽऽयनदिग्बलनं भवेत्‌ ।

वमेव हि संपाते विषवत्समवत्योः ॥ ६३ ॥

उन्मण्डलठं भवेत्तञ विषवद्क्षिणोसरा ।

क्षितिजं समवृत्तस्य पटज्या च तदन्तरम्‌ ॥ ३४ ५

` क्षितिजेऽक्षन्यया तुस्यमक्षजं वलनं ततः।
तयोरेकैव याम्योद्ङ्न मध्ये वलनं ततः ॥ ३५ ॥

नतक्रमज्यया सराध्यमन्तरे त्वनुपाततः।
नतं खाङ्गहतं भक्तं य॒दटेनाऽऽप्तमागकेः ॥ ३६ ॥

कमन्याऽक्षन्यया षण्णा च्रन्याभक्ताक्षजं भवेत्‌ ।
प्राक्सोम्ये पश्चिमे याम्य तचपिक्यान्तरात्स्फुटम्‌ ॥६३७॥

एवमव च सपाता यः कारतङम्रवचयाः।

| प्रमं त्न तत्काटवलनैक्यान्तरं स्फृटम्‌ ॥ ६८ ॥

अथतः पृष्ठतस्तस्भात्कान्तिवृत्ते जिभेऽन्तरे ।

` तयोर्याम्योत्तरेकत्वात्तत्र नो वलनं स्फुटम्‌ ॥ ६९ ॥
न स्पष्टवलनामावस्तन् स्यादुत्कमन्यया।
ऋमन्यया ततः कार्यं दाठ्चांथं कथ्यते पुनः ॥ ४० ॥

सर्वतः कान्तिूनाणां ध्ट्वे योगो भवेयतः ॥
विष्वन्मण्डठप्राच्या ष्छ्वे याम्या तथोत्तरा ॥ ४१॥

सर्वतः क्षिपसत्राणां ध्रवाभ्जिनलवान्तरे ।
योगः कदम्बसंज्ञोऽयं ज्ञेयो वलटनबोधदछत्‌ ॥ ४२ ॥

तश्रापमण्डलप्राच्या याम्या सोम्या च दिक सदा ।.

कद्भ्बश्रमवृ्तं च बध्नीयात्परितो ष्श्वात्‌ ॥ ४३॥ `

म गोदे त जिनतुल्यांरेस्तज न्या कान्तिरिभिनी।
सर्वतः समवृत्ताञ्च याम्योदक्कुजसंगमे ॥ ४४॥

श्म क १ | ५ १
गः" क #} प भः 9 गो न रौ ^. (1 ५ (2
५.8 #। 4 तन ^| ५ क | 2 8 त (श 8. \ ५ भी १ 4
। {3 429 |; च 1 4 १ ६ 18 "त भन ५
4 ॥ $ 61 ध्र ८] ध ¢ % ४{ ॥ & ध ५ फ १) ५ { 1 | ६ भ 9 ४,
॥ ॥
षन 9 कत ५, १ [त वति णे # ५ प श + । +
(क 1 वै `

१

धु ४ ‡
क
भर & कणः क (५, ८5 (9 ५ 0 श~ 44 शं र
1 पि \ रिकं ८१८ ब, | म, क - 4 श (| न. = १ ‰*: की >

वृठनवासना(ः |

तचतियग्गतस्रूज्राणां योगः स समसंज्ञकः। -
समध्रवकदम्बान।मुपरि द्चरान्नयेत्‌ ॥ ४५॥ `
सृताणे वृत्तङूपाणे वलनानि तदन्तरे।
अक्षजं वलनं पध्ये स्यात्सपष्र्वस्रजयोः ॥ ४६ ॥
कदम्बध्र्वस्रूजान्तरायनं च मे ब्रहात्‌।
कद्म्बसममसूत्रान्तः स्फुटं सवाद्रां च ततु ॥ ४७ ॥
अथवा परितः वेटात्वाङ्भागान्तरे न्यसेत्‌ । `
जिन्यावृत्तं ततस्तत्र विषवत्समवत्तयोः ॥ ४८ ॥
भध्येऽक्षवलनं वियाद्विषुवत्कछान्तिवृत्तयोः।

१०७

अन्तर चाऽऽयनं कान्िभ्मवृत्तान्तरे स्फटम्‌ ॥४९॥.

तज्ञापमण्डकं श्राची तस्या याम्योत्तरः शरः।
वलनानयने क्षेपः क्षिप्तो यस्ते कुबुद्धयः ॥ ५० ॥
नकादिश्च कदम्बश्च स्यातां याम्योत्तरे समप
आयनं बनं तस्मान्नाऽऽथनादौ प्रजायते ॥ ५१ ॥
ततो भ्रमति गोके स मकरादिर्यथा यथा ।
तथा तथा भ्रमत्येष कदम्बो निजमण्डले ॥ ५२ ॥
कुम्भादावथ मीनादौ याम्योद्ग्वलयस्थिते । `
जायते वलनं त्यत्सौम्यमूजकदम्बयोः ॥ ५३ ॥
अन्तरं सिजेनीरूपं कदम्बभ्रममण्डले ।

अयनाद्गतकलखाराकमकान्तन्यका दहंसा॥ ५४॥

उत्करमज्याः यतो बाणः रिन्ञिनी त कमन्य॑का।

सजिभार्फात्कमकानतिन्यातो वलनमायनप्‌ ॥ ५५ ॥

येरुक्तमत्कमकरान्त्या ज्नान्त्या तेर्नारितं हि तत्‌ ।
यक्त्याऽनयेव विज्ञेयमक्षजं च कमनज्यया ॥ ५६ ॥

परोक्तेरन्यथा न्यायः परान्न प्रदूषयेत्‌ ।

` तस्थिव दूषणं ताद्धे न दोषोऽतोऽन्यदुषणे ॥ ५७॥ `

कऋमन्यानिरासोऽयमन्यथा वाऽथ कथ्यत |

जिनांरौर्जिनवृत्तखूयं कदम्बात्परितो न्यसेत्‌ ॥ ५८ ॥ `

गोलाध्याये-

क्रान्ति याम्योत्तरं वृत्तं कदम्बदरयकीलयोः ।

हैदान्ताचाल्यतेंऽशर्थस्तरेव चलति ध्रुवात्‌ ।

जिनवतते तरद्ञानां तत्र न्या कान्िरिञ्जिनी ॥ ६०।॥

आयनं सैव वनं सन्ये जायते महात्‌ ।
ग्रहष्रवान्तरे यस्माद्द्यस्याचापांराकाः सदा ॥ ६१ ॥
भिज्यायृत्ते यलो देयं तज्रातः परिणाम्यते ।

एवमन्ञांरकैर्वत्तं समाख्यातपरितो न्यसेत्‌ ॥ ६२ ॥'

समकीलकयोः प्राते तथा याम्योत्तरं चलम्‌ ।
तत्तत्वटोपरि न्यस्तं येरंरोः खातो नतम्‌ ॥ ६६ ॥

समवृचेऽक्षवत्ते च तेरेव स्यान्नतं श्रवात्‌ ।

समवृत्तनर्ताशन्याऽक्षभ्यापारणताक्षजम्‌ ॥६४॥
शरश्यागरे बरलनं प्राग्बत्िन्यामे परिणाम्यते ।
उपपस्याऽनया सम्यक्‌ समवृत्तनतांशाजम्‌ ॥६५॥

वलनं स्यात्तथा वक्ष्ये स्वाहोराजनतादपि ।
भभ्रानृतलयोयौगः समदिक्तवेऽन्यथाऽन्तरम्‌ ॥ ६६ ॥
तचिज्यावगविश्टेषपदमक्ताक्षाशेभिनी ।

नतासुदोर्न्यया श्वुण्णा वलनं पलजं स्फुटम्‌ ॥ &७ ॥

नते खाङ्महतं भक्तं ददलेनाऽऽप्तभागकेः।
ऊमस्याऽक्षज्यया क्षुण्णा स्थले वा द्य॒स्यया हता ॥ ६८ ॥
य्र्याधृत्ापवत्तेक्ये न्यसेद्वा रविमण्डलम्‌ । `

निम्बाभ्रे वलनं तथयदन्तरं व॒त्तयोस्तयोः ॥ &९ ॥
विम्बान्तविम्बभध्यास्थकान्तिमौर्व्योस्तिद्न्तरस ।
अरकदोर्भोग्यखण्डष्नं बिम्नार्धं तत्वद्स्हत्‌ ॥ ७० ॥
जिनन्याध्नं जिभन्याप्तमेवं स्यादन्तरं हि तत्‌ ।
मिम्बार्धंहल्निभन्याघ्तमेवं जिज्यागतं भवेत्‌ ॥ ७१ ॥
गुणहारकनिम्बाधंजिन्यानारो छते सति।
भोग्यसख्ण्डं जिनांरन्यागणं तखाम्बिमाजितम्‌ ॥ ७२ ॥

पशष £ क

वलटनवासना | ११९.

सनिभा्कात्कमकान्तेस्तत्तुल्यं जायतेऽथवा ।
ऋम कान्तारदं वीक्ष्य श्रास्ति त्यजत बाटिराः॥ ७३ ॥
नामितं छजवदविम्बं ति्थक्‌ ऊान्तिस्तु सा समा ।
अनर द्जानपाता यस्तत्तियद्करणाय सः ॥ ७४ ॥
अथ वटनेषु टकमौण चोत्क्रमज्यानिराकरणाय मरसूतेऽपि बहृक्तं तथाऽपि किं-
विदिहोच्यते। विषुवद्वृत्तं समवृत्तं पक्ष्य दृक्षिणोत्तरवृत्तस्थे प्रह आयनवलनस्यो-
प्प्िपरतीत्यर्थं पथग्दुयेत्‌ । अपमण्डटप्राच्यपराया एकः कदम्बो याम्याऽन्य
सोम्पा दिक्‌ । एवं विषुवद्वृ्तपराच्यपराया धवो । यदा मकरादिर्याम्योत्तरवुतते
तदैव कद्म्बोऽपि । अपो विषुवत्करान्तिवृत्तयोरेफेव याम्योदक्‌ । तथा दरक्षिणो-
तरवृत्तस्य कृम्भादेश्च मध्ये स्वाहोरात्रवृत्ते पश्चगुणाङ्खन्बन्द्रा १९३५ अत्तवो
वतैन्ते । ते ष््टयद्पृताः काटांशाः स्युः ३२ । १५ । अथ कृम्भादियौवहु-
क्षिणोत्तरवृततं नीयते तावत्‌ कदम्बो निजमण्डले चक्रंराङ्किते ताव्भिरेव
काटांशे३२ । १५ दुक्षिणोत्तरव्तसंपातात्पत्य गवरम्बते । कदम्बयाम्योत्त-
रसूत्रथोरन्तरं वटनम्‌ । सा च तेषामंशानां कदम्बवत्ते ज्या । अतः कमभ्या ।
उत्कमज्या त्‌ वाणरूपा भवति । कदृम्बवृत्ते या ज्या सा क्रान्तिज्या । अत-
रतेष{भ॑शानां करमक्रान्तिन्या वदनम्‌ । अथवेकराशेः कमक्रान्तिज्या तिन्यागुणा
दयुज्याहता तथाऽपि सेव भवाति । |
अथवाऽन्यपरकरेणोत्कमज्यानिराकरगं चयुज्यानुपातश्च प्रतिपाद्यते । कान्तिव-
तेऽकस्थानेऽकमिम्बं मुद्रिकाकारं विन्यस्य बिम्बपरिषो यत्र स्वाहोराषवृततं भ्र
यत्र च कानितिवृत्तं तयोरन्तरं यदक्षिणोत्तरं तत्तव निम्बे पा्यपरयोर्वटनम्‌ ।
तच्चाकंकानतर्विम्बाधकङायुतस्याकेस्य कान्तेश्वान्तरम्‌ । अतस्तस्याऽऽनयनम्‌। रबि-
दोन्यौयां क्रियमाणायां यद्धोग्यखण्डं तेन मानार्धकटा गृण्याः । शरदि
२२५ मान्याः । फृठं दोज्ययोरन्तरं स्यात्‌ । तत तावत्स्फुरमाग्यल्लण्डज्ञाना-
पानुपातः। यदि तरिज्यातुल्यायां कोटो प्रथमं जयार्थं शरद्विदसा भोग्यखण्डं
तदाऽभिमतायामस्यां किमिति । फं स्फृटं मोग्यखण्डम्‌ | तेन गणितं बिम्बर्षं
= शारद्विदसेरभाज्यम्‌ । एवं स्थिते दारद्विद्सरमितयोगुणहरयोनांशे छेते मिम्बा-
। धस्य केोटिज्या गृणक्तिज्या हरः । फरं दोज्य॑योरन्तरम्‌। वतः करान्त्यधमनृपातः ।

३६: . गोलाध्याये-

दि तिज्यया जिननज्या खभ्यते तदानेन दोज्यौन्तरेण किमिति । फलं कान्त्थ-
न्तरम्‌ । तद्विम्बग्पासाधवृत्ते वटनम्‌ । अथान्योऽनुपातः | पदि बिम्बव्यासार्ध- `
वृत्त एतावद्खनं तदा चिज्याग्यासारधवृतते किमिति । अव मिन्यातुल्ययोगुंणहर-
योस्तथा विम्बाधमितयोश्च तुल्यत्वानारो कते कोटिज्याया जिनांशज्या गुण
. िनज्याहरः । फर कोटिक्रमक्रान्तिज्या । तेत्‌ तिज्यावृे वलनम्‌ । एवं विषृषदृवृ-
- स्थित एव ग्रहे यतो मृमध्यात्छस्वस्तिकस्थनिम्बमध्यं परति यत्सू्ं
नीषते तलिज्यासूत्रं दृण्डदत्‌ । तदुपरिस्थं बिम्बं छचरवत्‌ समन्तात्‌ सममेव ।
अत्तूपरितल्िज्यावृत्तं यत्र च वटनज्या देया तदपि भूसममेव स्थितम्‌ ।
अतस्तत्र यथागतमेष वनम्‌ । यदा शिख मेषन्ते ्रहस्तदा तत्कान्त्या चस-
सिकादुततरे नतं बिम्बं स्यात्‌ । बिज्यासूपं तदा कण॑ल्पम्‌ । विम्बमध्याच्व
टम्बसूतरं धृवयष्टयन्तं दज्या । सा तत्र कोटिः । क्रान्तिज्या भुजः । यथा
क्िंवित्कणंस्थित्या धूते दण्डे छश्मपि तत्सर्धिन्यां दिकचि कर्ण॑रूपं मवति !
तश्र वरनज्ययाऽपि कणरूपिण्या भवितन्यम्‌ । यत्पुवमानीतं कान्त्यन्तरं ठम्ब~ |
सू्भरतिस्पथि तत्कोटिषूपं जातम्‌ । तस्य कर्णंकरणायानुपातः । यदि दग्या-
कोटया तिभ्या कृणस्तदाऽनया किमिति । पर्वं कोटिज्याया जिनन्या गृणलि्या
` हरः । इदानीं त्रिज्या गुणो दज्या हरः । अत्रापि त्िज्यातुल्पयोगुंणहरयोनांशे
र्ते कोरिज्या जिनज्यागणा द्यज्यया भक्ता वनं स्यारिस्युपपनम्‌ ।

| युक्त्याऽनयेव विज्ञेयमक्षजं च करमन्ययेति । यथाऽपनवलनज्ञानाथं प्रवत्‌
. भ्ररितो जिनमागेः कदम्ब प्रभवन्तं निबद्धं तथा याम्योचरक्षितिजयोर्थः संपातः
स समसंज्ञकः; । तस्मादप्यक्षांशेः परितोऽक्षवलनज्ञाना्थं वृत्तं बध्नीयात्‌ । तत्‌

~ िरक्षवर्यसंज्ञम्‌ । वद्पि भांशेरडुन्यम्‌ । तव्राक्षवरटनोपपत्तिदशंनीया ।

तद्यथा । मध्यद्विऽकत्सिमचिह्वं प्रति नीयमानं वृत्ताकारं सुजं॑धृवचिहग्नं
याति । अतस्तत्र विषुवत्समवृत्तयोरेकेव याम्योत्तरा । बटनामाव इत्यथः

अथ यदि दिनार्पानते सूर्यं छृत्वा समविहनात्‌ सूर्थः पति नीयमानं सूत्रं यत्र
सममण्डल खगति तत्खस्वस्तिकयोमंध्ये यावन्तो ऽशास्तावन्त एवाक्षवत्ते समस्‌-
चधरुषयोमभ्ये भवन्ति | यतश्तत्तमवृचानुकारं बद्धम्‌ । तेषां मागानाम
, समावती कनज्या वदेव समसूत्रभ क्षितिजुरं

वप्‌रन्वस्त्‌ । भय क्ञतत

२५

धहैणेवासंना। ६५१
सभसूवम्‌ । तव क्षवृत्ते समवृत्ते च नवतिर्नतांगाः। तेषां ज्ाञ्षवठयेऽक्षज्यातुल्या `
स्यात्‌ । अतः सममण्डटठगतेनतांरेवंखनं साधयतं यज्यते । तेषु महायासेन

ज्ञायन्ते । न तु सुखेन । अतस्वज्ज्ञानाथं स्थृखोऽनुपातः सृख्थ कृतः । यदं
दिनाधेतुस्येन स्वाहोरा्रनतेन नवतिः सममण्डटनतां रा छभ्यन्ते तदेन किमिति ।

छन्पनतांशानां या करमज्या साशक्षञ्यावृत्ते परिणाम्यते । यदि त्रिज्यावृत्त एता-

वती ज्या तदाश्षज्यावृतते कियतीति । उन्धं किल वटनज्या स्थात्‌ । परसा
चयुज्याग्रे न भिज्यामे । यतः समसूचधुवयोरन्रं तत्‌। यहध्रवयोमध्ये दयुन्याचा-
पशा एव वतन्ते । यदि दयुज्यावृत्त एवावती तदा अज्यावत्ते कियतीति । एवं
सति पूर्ववेराशिके भिज्या हरः । इदानीं गुणः । तुल्यत्वात्तयोनाश्ि शृते
मतां रज्य{या अक्षज्या गुणो चन्या हरः । फलं स्थुखा वरखनम्या स्यात्‌ ।

अथ सूक्षमाऽप्युच्यते । प्रहणकाठेऽकंस्य शङ्क्‌ शङ्कूतरमग्रा च साभ्या । `
अग्रा शङ्कुतटयोः समदिशेरेक्यमन्धथारन्तरं स किट बाहुः पूर्वं प्रिपादिव
एव । ग्रहसमव॒त्तयेरन्तरं जभारूपं दक्षिणोत्तरं बाहतुस्यं स्थात्‌ । तथा विषुवव्‌-
वृततादुततरतो दक्षिणतो वा कान्तिज्यान्तरे द्ज्यावृत्तं तथा सपवुत्ताद्पि बाहुष-
शादु्तरपो दक्षिणतो वा बाहतुल्येऽन्पर उपवृत्तं कल्प्यम्‌ । तदपि मांशेरङ्न्धम्‌ ।
बाहोनतिज्यावगस्य पदु तसिमन्‌ वृत्ते चुज्यावदयासार्धम्‌ । अथ दुन्धाव-
` त्तोपव॒त्तयोय। प्राक्पश्चात्सेपातों तयोर्जाववद्यत्‌ सूत्रं निबध्यते तस्याधमषवत्ते
नतांशानां ज्या । पेवाह्येराववृत्तनतांशनां भजज्या । अथ तदाननम्‌ |
नतानां या भृजजीवा स्रा दयज्पावृत्ते परिणाम्यते । यदि निन्यावृत्त एतावती
छदा दयज्यावृपे क्िियतौति । एवमुपवृत्तनतां शज्या भवात । ततो यद्यपवृत्तव्पा-
सार्घं एतावती तदाश््षन्याव्यासा्ं कियदीति । ततो दयुज्याम एतावती वठनन्यां
तदा जिज्याम्े कियवीति। अत्र पथमेऽनुपाते त्रिन्या हरो दचुज्या गुणः
= तृती पेऽनुपाति त्रिज्या गुणो दयज्या हरोऽतस्तुस्यत्वात्तयोनांरो ते नतासूनां

भुजज्याऽक्षजीवय। गृणितोपवृत्तम्यासधेन भक्ता सा सद्मा वन्या स्यात्‌!

अत उक्तमग्मानृतटयायोग रत्यादि ।

` अथ दन्तः । पच॒ किट वषमन्तक्रान्वितुल्योश्षः २० । ३८ । त्र
पृषमान्तस्थोऽका दिनाषं खस्वस्तिके भवति । तदा कान्तिवृ्तं दृद्म्डगक्ीरैः .

¢

६१३ गौलाध्याये-

स्यात्‌ । सत्रिगृहोऽफां रारिपञ्चकं सिंहान्तः । स च षदा क्षितिजे षर्ैते । तष
पाष्पपरयोरन्तरं क्षितिजे प्यकं वलनं दशयते । साच रसिहान्तस्याम्मा । तत्‌
कथं सतिगृहार्कोत्किमकान्तिवं चनम्‌ । अतोऽसत्‌ । अस्मकनयनं विना नेद्मपरा-
हप बरनमतद्यत एव्यर्थः

अथान्यो महान्‌ दशन्तः । यत्र देशे षट्षष्टिमागा ६६ अक्षस्तत्
मेषादौ क्षितिनस्थे सर्वेऽपि राशयः समकाटमेव क्षिविजस्था भवन्ति । पदा
कान्तिवुत्तमेव क्षितिजं भवतीत्य्थः । तत्र मेषादौ वुषमादौ मिथ॒नादो बा स्थिते
रवौ प्रमं तरिज्यातुस्थमेव स्फुटं वनं स्यात्‌ । यतः कातितवृततप्रास्यसरा जाहा।
तथा विक्षेपामवि सति तदा रवेदक्षिणध्यां दिशि सदाः । चन्द्रस्योचरस्यामि-
पथः । एतदृक्तं भवति । तत्र दृशे तस्मिन्‌ काटे तस्य जिज्यातुल्यस्प वरन-
स्यान्यथानुपपर्याऽस्मदीयमेव वखन(नयनं समीचीनम्‌ । तत्र देगेश्षज्या ३१।४०।
भेषादिगे खौ दभ्या ३४३८ । चरज्यासवः ० । क्ितिजस्येऽकेँ नतष-
टिकाः १५ । आयनवरखनचार्पांशाः २४ । आक्षवटनचार्षांशाः -६६ । स्फुट-
धटनस्य चापांशाः ९० । व॒षादिगि रवौ दयुज्या ३३६६ । चरज्यासवः
६७० । नतघरेकाः १९ । ३८ । आयनवख्नवचार्पंशः २१ । ४।
अक्षजस्य ६८ । ५६ । स्फृटवटनस्य चापांणः ९० । मिथुनादिगे धरुम्या
३२१८ । चरासवः ३५६५ । नतघटिकाः २४ । ३७ । आयनवखनांशाः
१२ । ३२ । अक्षजस्य ७७ । २८ । स्फुटस्य ९० । एषं सव॑ ।
अत एव प्रतिवादिनं परत्याह--
यत्‌ ख्वसितिकगे रवो भव्ये दृग्दत्तवत्‌ संस्थिते
प्रत्यक्षं वटनं कुजे त्िभयुताकांगरसंमं दृश्यते ।
घं देदुत्करमजीवयाऽऽनयसि तत्तादृक्‌ सखे गोरविन्‌-
मन्ये त्यम तदेव वरन धीवृद्धिद्ोदितम्‌ ॥
यकराक्षोऽङ्करसा ठेवा दिनमणेस्तत्रोदयं गच्छतो
मेषे वा वुषमेऽपि वाऽप्यनिमिषे कुम्भे स्थितस्यापि वै ।
हर्श दृक्षिणतस्वदा क्षितिजवत्‌ स्यात्‌ कान्तिवृत्तं पत-
स्तद्‌ व्रदयुकमजीवयाऽ वनं भ्यासार्षतुस्यं कथम्‌ ॥
अननेवोतकमभ्यानिराकरणेन दृृमापि कमन्यया साभ्यम्‌ । दडनमृउत-
कमणो शस्लमेरेकेव वासना ।

न

वेखनवामने। । | ३११

॥ ष्‌

हति शभरीमास्करीये सिद्धान्तरिरोमणिगोखवासनामाष्ये मिताक्षरे वछनशासन। ॥

शम -वततयक भोग्य हिन

मश्टीऽ- स्यादेतत्‌ । पश्चाद्धागाङित्यादिना पूर्राभिमुखे। गच्छन्नित्यादिना च सूर्य

नद्रयोः स्परमोक्षदिडढानियम उक्तस्त्वयुक्तः । ग्रहणाधिकरि वठमदानोक्त्या तदृक्ि-
द्वेरित्यतो वलनदानस्योपपत्तिसृचभाथं वरनस्वरूपं वहनानयनोपपत्या विवश्चुः . प्रथम-
सगतोक्तिपरिहारा्थं फष्िकया वरनवासनां प्रतिजानीते--अथ वटनव'सनेति । अया-
नन्तरम्‌ । उयोदरवातसंगत्या । बलतस्वरूपं निर्णयत इत्यर्थः । प्रतिज्ञातमेवानष्-
बकना <ऽह्‌--तुलजायोरिति । अथर अहणाधिकर वरनस्याक्षायनवटनद्रयसंस्कारत

योक्तत्वादक्षायनवलनदुयस्वरूपं निरूपणीयम्‌ । तवाक्षचलनस्य प्रतिदैरो भिन्नत्वात्त-
वैदेशवच्छेदेनाभिन्तत्वमायनवलनप्नन्तरोक्तं छाघवादत् यत्प्रथमे स्वरूपनिणयद्‌ारा
निरूपितं तत्रापि तदानयनोपपतच्यवगमाथमायनवलनस्वरूपकथमःपूरवकं परमायनवहन्या- `
नज्ञनमाह--तुलाजायोरिति । कत्प्यतुरादिं । मेषादिपदेशयोर्विषुवद्रवृत्तकन्तिवृ्तयोः ।
याम्यात्तरे दक्षिणःदिरावुत्तरादि्चो च । भिन्ने ।! पथक्पथक्स्याताष्‌ । नैके । तडा.
जादिप्रदेशावच्छेदेन कान्तिवृत्तस्य ये दक्षिणोत्तरे कदम्बरूपे तद्धिन्ने विषुवदूवत्तस्य
तत्संबन्धिप्रदेरावच्छेदेन ध्सवरूय ` दक्षिणोत्तरे कान्तिवृत्तविषुवद्रवत्तयोरेकाकारतवाक्तभवा-
दित्यर्थः । तथा च तयोरन्तरमेवाऽऽयनं वहनप्ति भावः । नन तच्चतचयोरन्तरमेवं
कियदित्यत आह--परकरान्त्यन्तरे इति । ते दक्षिणाक्देशे उत्तरदिक्षे च । परमक्रान्तिरन्तरं

ययोस्ते हत्यर्थः । चकारादरवृत्तस्थानयोः पूत्रदिश पथ्िमदिकशे च परक्रान्त्यन्तरेण

भिन्ने इत्यर्थः । कृत इत्यतः कारणं सृचयनि--हीति । यतः कारणात्‌ । तुरा
जादि प्रदेयो विषवद्रवत्तक्रान्तिवृन्तयोः संपातो भवनीत्य्थः । तथा च. संपातस्थे

विषवद्षत्तप्रदेदास्य भ्स्वप्रोतवृत्ताकरिण ` रव योदक्षिणोत्तरा । तत्संपातद्थकरान्ति-
वत्तप्रदेशस्य मषतलायात्मकस्य कदम्बप्रोतवत्ताकारण कवुम्बमेद्रक्षिणोत्तरेति कान्ति

व

वृिषुवद्रवत्गोरेक।कारत्वासंभवादक्षिणोत्तङ्ेदो भिजे प्ररकन्त्यन्तरे एव्र भवतः ।
सेपातस्थ'नात्विभान्तरे परमान्तरप्वेनाऽभ्यनसंघो प्रदिशः पश्चिमदिशोश्च परमक्रा-
न्स्यन्तरत्वादिति भावः । फल्तमाह--अायनमिति ! ततः परक्राग्श्यन्तरत्वत्‌ ।
तत्र कल्पतङाद्ौ कल्पमेषादौ चत्यर्थः । जिनांरज्यासमम्‌ । चतुर्विशत्यंक्षानां या
भ्यः तत्तल्यम्‌ । परकरन्तश्चतर्विहात्परंङमितत्वात्‌ । आयनं वनम्‌ । अयनं गमनं
संबन्धि आयन त्ैत्तम्‌ । तत्संचन्धि वलनं विषवदूव्तिदिग्भ्यः ऋन्ति्वच्चदिका
धरितत्वात्‌ । प्रिर्खि दठ्नस्य ज्याकारत्ेन दानोक्तर्वढनज्यायाः }\ अत
एव । वलनत्वाह्गीकारात्‌ । अथ तदुपपत्य्रोमव तद्ुभावस्थानज्ञानमाह--एकेः `
वेति । अयर्नसेधो सयाताच्विभानन्तारतप्रदरो । तयोः क्ान्तिवृत्तविषुवद्वृत्तयोः ।
दक्षिणा उत्तरा । तुः समुच्चयार्थकचपरः । एकरा 1 अभिन्ना । एवकारा-
दयन बन्धिप्रदङ्कावच्छेदेन | करन्त्वृत्तस्य य दक्षिणोत्तरे कदुम्बरूपे तद्धि

६१४ | मोखाध्याये-

` मटी०~-एवायनसेन्ितः परकरन्त्यन्तातिदुक्षिणोत्तरस्थित विषुवदवत्तद किणो चरे ध्सवरूपे
` प्ठवात्कदम्बस्य जिरनाान्ततरत्वेन परति अरमणप्रतिषादनात्कान्तिवृत्ताक्षषुवदवत्त- _

रेकाकारत्वासभततेनः प्रवकदम्बयोरेकमरेसावस्थानासभवादित्यसा( स्था. )निरासः ।
कदम्बश्ट्वयोरेकपदेश्ावस्थानासंभवेऽप्रिः कदम्बप्रोतध्स्वप्रोतव्चयेस्क्यात्थुवापयन्तराभावेन.
तकवैकथक्तमक्तातःः । एतंदभ्यपगयेः प्रमाणमाह--एकवेतिः । ` तद्वश्षातः । कदम्बः
प्रोतवृ्तयारवैयस्वन्धेनः तद्दक्चिणोत्तरयोरभिक्नत्ववक्षारित्यय॑ः । प्राची । उपलक्षणः.
त्पश्चिमाऽपि । तयोस्तत्र । एका । अभिन्ना । एत्रकारादयनसंधितेखिभान्तरितपरः
दरे । विघुवत्क्रोन्तिवत्तयोः संपति प्राच्योसपरयोश्चकप्देक्लावस्थानभत्यक्षतवादक्षिणे-
रस्थानमभेद्बदन् स्थानमेदकल्पाज( स्पनं )वाविताकित्यर्थः । तथा च' प्राच्यपरयी-
रभिन्नत्वात्तदनुरुष्दद्क्षिणोत्तस्योरभिन्नव्वं स्वतः सिद्धं बरौक्यसेवन्धेनान्यथानुपप.
त्या स्वकर्म । अन्यथा वशततस्तद्धे पूर्योस्तवनुरुद्योस्तद्वेदप्त्यक्षत्वापततेरिति
भावः । फलितमाह--त्रत्ति । अयनर्सधो । कत्प्यमकरक्यौलियर्थुः । ततः.
कन्तिविषवदवत्तयोदिगेक्यात्‌ । वलनं, आयनवलनम्र । नो संभवति 1 विषुघदवु-
त्दिग्भ्यः कन्तिवचङलामामेन्नववेन वरितत्वाभावात । अथ्रायनवंटनस्य पर्माभा.
वये: स्थानं निरूप्य तदपजीरनिकां तदानयनीोपपातेमाह--तदन्परे इति । तयो-
गलायनद्धध्योरन्सरके । अनुपातेन । अयनर्मधितो यथा य्था ग्रहोऽेतरतिं
तथाऽयरनवरनमत्पद्यत इति ग्रहमोगस्य कत्प्वमेद्च( षा )यवर्विकस्यायनसंधिः
तस्तद्धोज्ञानार्थं सायनग्रहस्य राक्चिचिययो जनं तद्भृजज्यया वङनोत्पतिस्तच्र. यह -
कोटेज्यायाः सत्रिभरहमभजज्यःतुल्यत्वात्पायनयहक टिज्याऽयनवकःज्ञानार्य॑ ग्रहीता. ।
त्रिज्यातुल्यया यहकोटिज्यया जिनाश्चज्यातुल्या' परदयनवङ्नज्या, तदेषटकरोषटि.
ऊंथयां केति यज्यप्रे इर्य निज्यमरे कति

फति यज्यानुपातस्यामरे समाथतत्वालिस्ययौः
नशिदुपातदय्पफस्तिन । सेटकाटिकमन्यका । अवःत्कमज्यानिरसार्थे कमपद
त॒विक्त्य॑श्ञाना ज्यचा( या ) गणिता यज्या भक्ता फटलमयनदिष्माचमः(' )
ग्रहणाधरकाराक्त सिद्ध भवेत्‌ । ग्रहण।धिकासेक्तमायनं क्छेनभनुचतःम्यां' सुधपन्नतितिं
भावः । अथाक्षवलनानयन।पपर्थम परमस्थानमाक्षवटनध्य(ऽपह-एवर्मिति । विषुवत्सम-
यृत्तयो. सेपाते । एषम्‌. । यथा विषुवत्कान्तिव॒त्तसंपाते आयनं वलनं परमं तशाप्वाक्षवर्न

पममित्यर्थः । एवकारत्तकक्तान्यरीतिन्युद्रापिः ।. कत इत्यतो विन्लदयक्ति-उन्म.

व

मेति ॥ प्कशछोक ।तर्‌{धच्यः ई त्यव्ययक्चत्रीन्वेति । ननु पर्व यतः | कण

उन्मण्डलम्‌ः। भिषुवदक्षिणोत्तरा, । संपातस्थनिषु्रद्रुत्तप्र-

|

प्रूपस्रमरेत( ! 0वृत्तश्य॒तद्‌कारत्यात्ू । विषुव तस्थ ॒श्रवयोदक्षिणेत्तर 4, समवृत्तस्य

वहवाप्ना। = 4

-्न्दी०-समयेरद॑क्षणेत्तरेति तावरयार्थः । तद्न्तरनक्षं बलमिति भावः | तकियद्रत
आह-पहज्येति । तदन्तरम्‌ । तयो्दक्षिणयःरुत्तग्याश्चान्तरम्‌ । अ्धञ्यास्पेणाक्चञ्या ।
-न्ुक्रासत्सपातस्यसप पिषुव इवत्तप्रदेश्योखिभान्तसितवःच्यःरपर न्वान्तस्पक्चज्येत्यर्थः । फदि,
तपराह-क्षितिज इति । ततस्तहिशोः पटन्पानःःत्यादिस्यर्थः । क्षितिजे क्षितिजस्ये
रहे । यत्र तत्रावस्थितस्यप्परेकवत्तपबन्धेन संपत्तस्थत्वभ्थयुप मात्‌ । अश्नज्यया सम.
. -मक्षोत्पन्नं वनस्‌ ¦ समवत्तस्याक्षमेदरेन मेद्‌ तष्स्यो(गभ्यो)पिषुवद्रवुत्तदिश्षां बरितत्यदश्षं
व्ररनै तत्र परमित्यर्थः । आक्षवरनाभापस्यलपाह-तयोसिति । मध्ये । यःम्योच-
रसस्थे अहे । तयेरेकवृत्तसंबन्धेन याम्पोचरवत्तस्थयोकिधरपत्सःव्तपरङ योसियर्थः ।
यतः कारण्रक्षेणोचय च । एका । अभिन्ना । अव्राप्येवकारस्तक्क्षिणोचरयोरे-
कावस्थानाभ वाचद्धि्नलं तजिततार्थः । सनश्ुव्ोतव( वच प्रोतयेरेक्येन पीपर
` रान्तराभावीाचदभिन्नत्वाज्खीकराचत्प्ाय्योरमि मयेन दशनाच्च । ततः कारणन्यन्न चछनमा-
ऋकषिचटनं न संमति । समवुष्कि्यो `विष्रुवदृक्तदिशां ततराभिन्नतवेन चहितव्वाक्ष॑भ-
वात्‌ । अक्षपरटनानयनोपपन्तिमाह-नतक्रमज्ययेति । त॒कारष्ददयमध्यान्यततरमध्याहलकाल .
मेरित्यथ; । अन्तराले । नतक्रमज्यया । मध्याहूने नताभावादाक्षवलनाभावादुदया
. -स्तिकारुयानतस्य परमव्वाद्क्षवटनपर्मत्वाच्च नतक्राटस्य कमज्यया । अन्न -कमप-
दमपकमज्छ्बास्णार्थम्‌ । वहनमनुषःततः । ` निञ्यतुल्यय्या । नतकालन्ययाऽश्षज्या-
„ भुल्यमाक्चवरनं ` तनतज्यया किमिति द॒ज्यप्रि द्द्‌ चिज्याये किमिति अञ्यमु

|. पातस्याग्े ्रसर्थितत्वादुनुपात्तद यफलिनेनाऽऽनयनन अ्रहणाधिक रक्तेन स्रध्यपर्‌ । तत्कथं

-फएलितमःनयनपिंति यहणाधिक्रारोकतमनवदति-नत~ति । नतकरालस्य भागक्ञानं विना
ज्याकरणस्यारक्यलवालथम द्नाधितल्य कालेन सममण्डलनवत्यंरास्तदेष्टनतकाटलेन के
_ इत्यनपात्तन नतव भ्रात । गण दद्ूनाचन मक्त्मपत्ता नतभागास्तेः कभज्या तेषां कर्थज्या ।

अत्रापि क्रमपदमुत्कमज्यानितारकम्‌ । अक्षज्यय। गुण्या चुज्पया भक्ता फं ग्रद्धनतेर-
सरदि प्श्चिमनतेद्रक्षिणद्वि्ठमक्षे त्यन्नं वठनं भवत्‌ । अयोपजीन्यवलनद्रयमुक्त्की-

अजीव मुस्यमाह-- तद्वि तयोरायनाक्षव्टनगोज्कतसकयोश्चापे . पृत्तगते वलन
` -तथोखयान्तरात्‌. । सषद्विशि योगो भि्नदिशयन्तरमिति ग्रहणाधिकारोक्तसंस्कारादि-

सत्यथ कुट मस्य वृत्तगते वहनं भवति । -त्था च पश्वाद्धामाहित्यादिना पूर्वाः

भि्ुखो गच्छन्नित्यादिना च सु्थन्द्रोः स्पद्रामोक्षदिद्धनेयमः कऊन्तिवत्तदिंदनियमे-
_ नोक्तः । ्रहभोगस्य तदनुरुद्धत्वात्‌ । स्वदेशे तु सममण्डदिद्नियमानुरोधात्तदि-
इनियमेनोक्तद्विङनियपितः । द्विल्वव दिद्कनियमितः समवृचदिगभ्यः कान्तिव्त्तदिश
स्फुटवलनान्तेण वरितत्वाद्वितिं स्वे. साध्विति माषः ॥ ३१ ॥ ३२ ॥

६१६ गरोलाध्यपि~

म०्टी० नन्ववं सममण्डलक्रान्तिव्चयो दिन्तरस्य रफुटठषटनत्वाद्रोयनानयनरीत्या वरदन
प्रक्ष स्व न्त्रतयाऽऽनयनं छाववत्कथं न कृतमित्यत आह--एवमेवेति । कन्ति-
समवृक्तयोः । एवमेव प्रवहानिलभमकऋान्तिवृचतया स्थिरसमवृत्ततया च प्रदेशोऽनि-
यतो न विषुवद्वृत्क्रन्तिवृचयोरभमतोः सेपातवत्समब्रचनिरक्षसमव्रसयोः स्थिरयोः
` संपातवद्ा नियत इव्यर्थः । यो यत्पदेशे जातः संपतस्तच करान्तिवसप्रदेश्ञः ।
तत्कालवलनेक्यान्तसत्‌ । यच्छे | समक्रान्तिवुत्तसंपति ग्रहस्तत्क ङे आयनाक्षप्रढ- ।

[

भयोः पुवोक्तरीत्या साथितयोः समदिशोयोगाद्विभिन्नदिरोरन्तरादित्यर्थः । स्फुटं सम.

` ऋान्तिवृ्दिशोरन्तररूपं वलनं परमं, भवति । चक्वार एवकारर्थे । तेन

` तत्संपातादन्य्तर रहे स्फुटवलनं परमं नेति सूचितम्‌ । तथा च ऋ न्तिसमवशयोः

भंपातस्यानियतत्वात्ततस्थपरमवलनस्य नियतसंख्यामावाद्धिना पूर प्रतिपाद्वितायनाभ-
बहन तज्जानस्याशक्यत्वाङ् तदनपेक्षं स्थ( स्व॒ )तन्जभानयनं स्फुटं वदडनस्यासं-
भब्रीति भवः ॥ ३८ ॥ |

ननु परमस्य नियतरैख्यात्वनियमत्संपति स्फुटवरनस्य. परमत्वमयुक्तं निव-
तसेख्याया अभावादत्यन आह--अग्रत शतं । तस्मात्‌ । समक्रान्तिब्गत्संपा-
` तात्‌ । कन्तिवृत्चं । अग्रतोऽभ्रमभगें 1. पृष्ठतः पञ्चिमभौगे । त्रिभेऽन्तरे । निर
श्यन्तसिप्रदरो । स्फुटं मुख्यं वनं समक्रान्तिवु्दिश्ोरन्तररूपं नो न संमब-
तीत्यर्थः । अत्र कारणमाह--तयोरिति । तत्र॒ संपातत्रिभान्तत्तिप्रदेश्े । तयो
ऋन्तिसमवृत्तयोयीम्योचरेवयत्वात्‌ । कद्म्बरप्रोतसप्रोतवचरूपयाम्योतरवत्तयोरमिभत्वा-
दित्यथः । तथा च स्फुटवटनाभवस्य संख्याभावमियतत्वाच जिभान्तरे स्फुटवलन-
परमल्बनिजदसंख्यात्वेऽपि दुष्परिहरमन्यथाऽयनाक्षवलया( न )योरुक्तपरमस्थानानुपष
` त्तिरिति भाषः ॥ ३९ ॥
स्यादेतत्‌ । उत्कमज्याषारक करमन्यापटं वहनयोरानयने कृतो दत्तम्‌ । `
कमोक्तमज्याभ्यां भावा| भा _|बयोस्तुस्यत्रादिति मन्दाराङ्कां परिहरम्वकष्यमाणष्‌-
नस्वरूपादिप्रतिपादनप्रकारन्तरं प्रतिजातीते--न स्पष्टेति । तत्र॒ समक्रान्तिक्र-
संपातत्रिभान्तरितक्रान्तिवृ्तप्रदेडा उत्कमज्यया । सेरोयत्कमज्यानत शिोत्कमज्या-
भयागुक्तरत्या साधितायना्षवलनाम्याम्‌ । स्पषटवलनाभावो न स्यात्‌ । तदढनयो-
भिक्नदिन्त्वेऽपि तुल्यत्वामावाय्‌ । ततस्तप्माद्धतोः कमस्ययां तव्रुभयमुक्तरीत्या
कायम्‌ । तयाः समत्वपलम्भात्‌ । ष्रतीतिस्तु पृष्ठीकर्मणा वोपङन्धिस्तथाऽष्य-
नयमदुपस्या । अत एव ऋफज्यया ग्रहस्य साक्षात्संबन्धादुक्तविशां वलने मोड
त्प उकमज्यायीः सक्षित्सनन्वाभावादुनीतवठने गोबर ` इत्यवबेयम्‌ ।

वेन वासना । ` & १७

भन्दी०-ननु तृलजायोसित्य्भागोले परमाभाव्रात्मे दुरति तूत्कमज्यादूणीकारिऽपयं्ते

भध्येऽप््नुपाताद्ुकते न स्वरूपेणेति वरनश्ठरूपानिर्णयात्कथं कचज्यपा साध्यसुत्करन'

छ्यया नैति निर्णयः संगत इत्यत आह-दाढ्यौर्थमिति । यथ्चपि क्रमज्याया)
स्त्र साक्षात्संवन्धेन ग्रहरर्मण्युपश्रोगाद््ापि कमज्येवान्यथा सर्वत्र ग्रह$षणि
तदपवाया( दुप्रोगा )पेर्वटन्वरूपप्याप्यनुपातसिद्धत्वादिति निर्णयः सिद्ध एवं
तथाबुद्धीनां तद्हदः्वसिद्धयर्थः । पुनदतीयवरारं चढनस्वूपात्करमज्यानिराकरणं
ब्रकरान्तरेण समनन्तरपेव मया प्रतिपादयत इत्यथैः ॥ ४०* ॥
अथ प्रत्ज्ञातं विवक्चवटनानां समक्रारितविषुवदरषत्तदिगन्तररूपतरेन सामान्यतो

न्नानात्मथमं तद्रवृत्तानां दिक्सरूप्कथनापक्रम िषुवद्रवुत्तदिङनिर्णयमाह--सवत
इति । विषुवदृवृत्तस्य कऋान्तिमूलाश्रयत्वाद्िषुवद्वृत्तसर्ध( व॑ )पदेक्ेभ्यो वषिसृतानां
ऋन्तिस्वरूपा नकरिणां सृत्रणां वुच्चरूपाणां यतः कारणात्‌ ध्स्वे दक्षिणोत्तरभ्रव
यो्योगः प्रत्यकं भवेत्‌ । अतः कारणाद्धिषुवन्मण्डलं विषद्वुन्तप्देशाः प्राष्यां
भवन्ति । उपलक्षेणाद्मतीच्छाम्‌ । तथा च विषुव्रदुवृत्तस्य यः कश्चन प्देश॒स्त- |
` स्पादवषुव्दुवृे नवत्यंशान्तरे प्रागपरथोः प्रदरेशौ तौ तस्य पूर्वापरदिशावेवं विषुतरद्ष्‌-
सस्य शरुवमध्यत्वादितिं तात्पयम्‌ ॥ ४१ ॥ `

अथ कऋान्तिवुच्चदिद्धनिणयाथ फदम्बज्ञानमाह--सवत इति । कऋान्तिषशस्ब
शरमृकाश्रयत्वात्कान्तिवृच्सर्प्देहेभ्या विस्ञतानां दयरस्वरूपानुकारेण सूञर्णां वुशरू-
पाणां स्थानद्रये योगः । अयं योगः कदुम्बसंजञो ज्ञेयः । सुत्रैक्यरूपत्वात । कान्ति-
वृं गोठे यत्स्यनाभ्यां मध्ये मवति तत्स्थाने कद्म्बरूपे इति भव्रः । ननु
विषृदद्वृत्तसूत्रसंपातो यथा श्रुत्रे तथा क्रान्तिव॒चसूत्रणां संपातः कृतर भगर्तत्यत
आह-- भ्र रादिति । धवस्थानाच्चतुच्हितिनागान्तरेण भवतीत्यर्थः । तथा च धिबुतरद्‌-
व्तारकान्तिव्रचस्य तिर्यक्त्वादयन्तेधो तयेोश्वतु्विक्त्यशान्तभ्ित्वादिषुबदुवुत्स्य विषु
वद्वुत्ताकारभमणं कान्तिव्रचचस्य कान्तिवुत्तानुकारेण अमणाभावात्कदृम्बस्थानं मोरे निय
तमपि धरवात्यन्तरितश्वतुःवेरतिभागान्तरे अमतीति भावः । ननु वलनस्रूपोपक्रमे
कवुम्बनिरूपणं व्यथमत आह--वलनबोधकृदिति । वहनयोरानयनस्कटवलनस््रङ्प.
योर्नं करोतीत्यर्थः । तथा च तत्स्वरूपप्रदरषनार्थमेव कदम्बनिरूपणिति
भावः ॥ ५२ ॥
। „ मथ क्रान्तिवचाविद्धनि्णे यकदम्बभरवुत्तानिबन्धनसमस्वरूपपूर्वकं वलनस्वरूपमनुहु-
` प्यछकेन विशद्यति--तव्रापमण्डरेत्यादि । कदम्बे अपमण्डटप्राच्यः क्रान्तिवर्‌.

` ` रूपपदवापरजत्तस्येत्यर्थः । दक्षिणोत्तरा दिक्‌ । चकारो दक्षिणकदम्बे दक्षिणादिग-

नरकदम्बे . उतरा दिगिति व्यत्रस्थार्थकः। नन यथा विषुवद्वत्त धरुरमध्यगं स्वाका.
` रेणेव ज्रमति तथा कान्तिव॒त्तस्य स्वाकारेण असणासंभव।बदा कदा चित्पवहवायुत्रमणेन्‌

4 ~ | गौलाध्याथे- 9

{ क्रमत ति कदम्बयोः कांन्तिवृचदश्चिणेोन्त्रे -सुध्थे इति भावः । हृष्टान्टगेङेत्प-

शि

` भबुद्धौनामेनव्यदर्हना्थ कदुम्बश्चमवत्ते निबन्धनं -वयमःणोत्कमज्यानिराकरणप्रदस्चना-
याऽऽह--कदम्बश्रमव्र्मिति । गले व॑दादिवत्तमिषष्धमोरे 1 धवाद -धवस्थानाच्व.

अटीञ~कदुम्तम्रध्यस्थत्वं कान्तिकृत्तस्य काकतादटीयन्या यादेव तद्रवुचस्य कदस्बयोद्‌-

क्षिणोत्तरा नान्यद्रेष्यत आह--स प्रथा क्ान्तित्रत्तं -भमति `तथा कृङम्बबपिं

ठ्विरतितुल्यभागेः । तुरेवकारार्थे । तेन यवनग्रन्थे साधव्रयोविंतिभामगानां परम-

छ्ान्तित्वेनेोक्तेस्तन्ञिवारणं सचितम्र । परितः समन्तात्‌ ¦ कदुम्बञ्जववृतच्चे । कदम्बस्य

` प्रवहश्रमेणोत्यन्न वुत्तं गणक्रो चध्नीयात्‌ । चकारो श्वद्रये केन्द्रे प्रक्ष्य कदम्बः

--अम्तद्रयं चतविशत्यराव्यासार्धेन निबदध्यमिति स्यवस्था्थकः। तदूवचेऽसचानां ज्या
मन चिच्यानरुद्धेत्याह--तत्रेति । कदुम्बधमवृतेऽभीष्ठा क्रान्तिज्या भवतिं । तथा चं

गरले तद्वृत्तं छत्राकारं तद्न्यसो गेट गोख्वृय ई दशोऽछचत्वारिशद्धागात्मकः केन्द्र
धि प्रे । अथ तद्यासस्य व॒राशित्वेन वापा(बाणः0क्रारत्वात्तत्सपूणज्यासू कट्म्भप-

त्तस्य । : तत्मृतरार्धे ध्रवसू्रसक्ते प्रवात्परमक्रन्त्युत्कामज्यःसूत्रेणाधोभणे केन्द्रं मुख्यम्‌ ।

` अन्यते कन्द्रवत्‌ -तद्वयासाध परमक्रानन्तस्या स्तात परमल्येत्यत्र ज्यापरमक्रा

न्तिज्यानुरुद्धेति भावः । अथ समवत्तदिङ्नि्णयार्थं रमस्वरूपमाह-सर्वत इति । सम-

‡ -कंात्‌ `पूरवापरवृचात्‌ । सर्वतः सकरग्रदेशेभ्यः । तन्नर्थग्गतसूत्राणाश्‌ । तस्य पूर्वा
`` ` पररव॒त्तस्य ' तिरश्चीनभागेन तानि विस्ततानि सूत्राणि वुत्ताकाराणि तेषां यो-योगः संपातः
ˆ -स समरेज्ञः । चक्रारात्स॑पातद्वयाहक्षिणत्तरौ -समाविति । तशा च गो "यलदेशषाभ्यां
क पू्वापरवृत्तं मध्यं भवति त््प्रदृश्चावेव समाविति भावः । ननु तयोः कुत्र `स्थान-
"मत आह--याम्योदकूकुजपंगमे इति । याम्योत्तरक्षितिजवत्तयोः संपातयोष्तयोरेव
स्थानं ्षितिजनच्त्य खस्तिकोपरि स्थितत्वाचेव्यर्थः । तथा च पूु्रक्तीत्या पूर्वापर
शत्तस्य 'देक्षिणेत्तरसमौ दक्षिणोतच्तरादिशणविति मावः । |

` "गणका नयेत्‌ । ` समद्रयप्रोतश्टथं वुत्तं सृषं श्वदयप्रोतं शछथं घं

# १ (र

र क्छनस्वरूपप्रदरनथ सूनाणां संनिवंशाह--समश्चवकदम्बानामेति ।
द चन्तिवतस्थग्रहचहन्वीणि सूषा चत्ताकारामि कमेण सम्र्चवक्ृद्रष्वान्ममरपरि

तश्लथं. वृचमिति । वृत्तत्रयं ग्रहचिह्प्रदेश्च स्वभमानुकारेण नेर्यपिति भाः " “एभ्यो

् | चृठनस्वरूपाण कु[रुतनेत्याहू-वरमान {ति न्तरे । तषा संनिरशितवृत्ताकार

क्ष्ये 1 सुलद्मीरस्तरे प्रत्येके "वरमिति समध्रुसनयोरन्तस्माक्षं वरन धुर
स्कन्धं ` कनेः सक दम्बक्षनयोरन्तरं तिं अणि ऋटनानि

4
५
५

शशयो; शसन्तरिसत्वङ्क्तरफषकछनष्य ग्हशरसेस्कारः ते टहछश्पतिभ्यांः स्वदन्यै-

म्रण्दी०-वात्तद्वचयेरन्तर वरनस्वंूपतया कत्र ग्राह्यभित्यंतस्तदविज्ञदयतिः अश्चजर्भिसिभिः

५.0. भ

ग्हेचिह्प्थामा्तरिमे नवत्य॑न्ञान्तरे समधवसुजयोः' समपरोत धवप्रोतषतप्रदेक्ञयो मध्येऽन्ते

अक्षोत्पन्ने वङनं स्यात्‌ । कदम्बपरोतश्चवप्र तवृ्ष्देशयेर्महविहान्नष्त्थरान्तसियोः

न्तरे आयनं वठनं॑स्यात्‌ः ` चकारं एवकारार्थे । तैन तद्ववत्तयोगहचिह्वतिभाः `
न्तरितप्रदेशाति रक्देश्चयारन्तरारे वलनस्वरूपाभाव हत्यर्थः 1 कढम्बपोत्तसपप्रोतसत्रः
व॒तप्रदेशयोहे चिह्न(स्िभान्तरिकयोरन्तरे स्फ पूर्वा्छाक्षायनवरनतस्छारजनित मुख्यं

` षलनं स्यात्‌ । नन्वतदशितवदमं दुक्षिणोत्तरयोरन्तररूपं ` कदुम्बसमयोस्तदक्चिणोततर

क्त्ादतः कथमेत स्तल्यं पूर्वापरयेर्वहनमक्गतमत आह-सवदिशामिति । तत्‌ । प्रतिः.
प(दितवरनं सवदिशषं पूर्रापरतदवान्तरद्धिशां स्यात्‌ । चक्यङ्किफे( ? )एकदिशि यदन्तरं
तत्सवदिङ्चामन्तरय्‌ । पादिदिशां समन्तरणावस्थानष्द्न्यथावस्यानुपपततसत्यर्थः ॥ ४२ ॥

८५४ ` ॥ ५५ ॥ ४६ । ४५७॥

| अथास्पवुद्ध भामेतत्छ्तीत्य्थं पुव।पर दि कपरस्कसेण वरनस्वरूपाणिः श्छोकाभ्या- |
माह---अथवेति ) अथवा पूर्वापरयेर्वलनस्वरपदरशनेिन ठल्यमानतया सर्वदिज्ञा
वटनमेकमिति प्रतीतिरत्पाया । तदथ॑माह-- परित इति । क्रान्तिवृत्तस्य ग्रहा ।
हवत परितः समन्तात्‌ । नवत्य॑ह्ञान्तर चिज्य वृत्त गोटे न्यपैत्‌ क्षिपेत्‌ । तत. |
स्तत्धेपणानन्तरं तच चनं दिषवत्समवन्तप्रहररयोरन्तरारे आयनं कनम्‌ । करानि
समवु्प्रदेदायोरन्तरषङे रफुटं बलनम्‌ । चकाग्तहरवतते वलनप्रदेशः पृथप्रतिपादितस
रुनप्रदेदातुल्य इति प्रव्यक्षं॑ग्रहस्थानात्परितो नवरत्य॑श्ञान्तरे निवेशितग्रहंकि(श्चि)तिज-
तसे" प्रहचिह्नध्य रवस्वस्थामेः ऋान्तिठिषुवत्सपवृत्तसतन्धिपूर्ापरदिरे न ये च तद्वै
कंदम्बकतमप्रोतवु्ःनां त्रयाणां ग्रहचि्स्थाने संपादितानां स्वस्वमर्गिं करमेण गहु
न्विह्ूनर्थानध्य. कान्तिविषुवल्समवरचसबन्धिदक्षेणानरदिशे इति पव प्रस्थानाम्यां दक्षिणो

रस्थामियानेक्त्यङान्तारतच्वारत्यश्रः ४५६८ ॥ दर ॥

नमः पृतपरह्णे सुस्य कान्तिवत्तस्थत्वदुष्कस्वरूपस्थि( कि) द्धयहणाि्ारेकस्फदटः

वैनः यक्तम्‌ र्ट तुः न॑तद्यक्तं तप्य किक्षेप्वचस्थसदेवं मोवद्ीनामरफि (

एव विक्षेपवृतते किम्वस्य ससेन तत्संबन्धेन वल्नन्सिद््यत्ध( थ): कान्तिकिकषियकुत.

५.३ ष

णाः विपोतस्यः त्रिफोदिद्चि स्य॒रपकरमक्षिपयकलोद्धवानाम्‌ः । युतिः कऋमदिकातां

कसनः कयोः वियोगोऽन्यदिकती ` तक्तोः ज्या ॥ कल्ये ममेत्सा- वे्टनस्य जीका किं
पनपरः परह्वलो

लो व्यरतनीषासश्चतमप र | चापे सं्छरतं स्वेषणा य॑त्‌: । पटवन
रेन स्यषटभेकीकुचं स्यात्स्टसदिशि व्यक्तः भिनर्दिक्छः छतंज्यमिरेवनितः 1:

वः चैन्ध्रदिमहाणां सरसंस्कार्तदखनस्याऽ्धवाभः सथं: नोक्तः इत्यः आष्ि--कतकष
परण्टरछमिति । यतः कस्तु । तत्न वेङ्नश्वह्प |

३२८ गोलाध्याये-

मन्दौीभ्-प्राची 1 उपलक्षणाःपशचिमा च | तस्याः प्राच्याः पश्चिमायश्च । शस
कर्‌ः । अतः कारणात । येर्दहादविभिर्वलनानयने जति सति! सि वङ्ने ।
। "त सं्कतस्त लादयः कुबुद्धयः कृस्सिता बुद्धिर्येषां ते ॥ मन्दु
य इत्यथुः ¦ तथा च विक्षपवत्तस्थमरहमण्डङ कान्तिवृत्चानसतप्रःच्यपरयोमुख्यकरान्ति
्तशराभ्यपरानुकारत्वेन य म्योत्तरयरान्तम्तितवेऽप्यमेद्‌च्छरज्यावगानचिज्यावगमूरूपञ्च-
विक्चपवस्स्थग्रहविम्बकेन्दस्थाने करान्तिवत्तानुस॒तरुष॒वृचस्य मे त्तषु
(राचदद्रीनादन्यथा ग्रहविम्बाद्‌। सममण्डलानुसूतदिग्विमागतप्य स्वजना.
मवसिद्धस्य जलञ्जटिद्रानापरेः 1 सममण्डरे प्रहावत्थानानियमाद्रलने शरसस्कार- `
स्त्वयक्तः । न च ग्रहनिम्बक्रान्तिवृत्तनुस॒तप्राच्यपरज्ञानार्थं न दलने शरसंस्कारस्तस्य
षः संसकरिमेव सिदतादन्यथैकय भुग्रठेहो साधितं प्राच्यपरसूत्रे तदनुरोधेनैव नाज.
देशे दक्षिणो चरान्तरित चालितं प्राच्थपरसत्रं भवत।ति रिष्टव्यवहारानुपपत्तः । कितु
ग्रहस्य विेपवुतते गमन .चदनुसृतप्राच्यपगन्ञना्थं ग्रह( हे ) वा [ शर |संस्करम्युपगमः |
्रहबिम्बे विक्षेपवत्तसक्तनिम्बनेमिप्रदरायाः प्राच्यपरत्वावर्यंभावादिति बाच्यम्‌ ]
अ्हस्थानालिमान्तरिते प्रदेशे वलनसरूपाम्यपगमारस्य मरहस्थानोयक्रेणासंबन्धाभान- `
्त्संस्कारानुपपत्तेः । अनयथा ऽऽयनाक्षवलने अपि ग्रहध्यने गरहक्रान्तिग्रहोन्नतांशजे स्त `
इति भावः । नन्‌ वलनस्य सग्रहश्ञरसंस्कायो नक्रुतः फेत स्रिभग्रहङररूपश्चरद-
छन च्च प्रा धिकाराक्षिप्तस्य संस्कारः कुतः । अन्यथा रिंक्षपानसतप्रायच्यपरज्ञना- ॥
कभवः ! अत एव॒ तद्गरन्थं सत्रिभग्रहक्रन्तेरायनवटनत्वप्रतपादुनात्तदपक्रमदचक्षेपप ८
दैन सत्रिभग्रहरारलाभः संगच्छते इतिं चन्न । विक्षेप्वत्तस्थग्रहमिम्बे पर्वाचाय-

पञ्यपरःवास्युपग4+न विक्षपवरत्तमाग्ण तस्प्राच्यपरानङ्गाकाराच्छरवरनसंस्कारस्यासिद्धेः }
भन्वश्ा विक्षेपव॒त्ते ग्रहस्य फरदशायपय॒क्तराश्यादिभोगाङ्गीकारापत्या तदानयनकथ-
क । अन एव सृथसिद्धान्तायषिम्न्थ शरवटनानुक्तैः संगच्छते । एतेन यस्य
साध्यते तध्य प्रथमतः पाताधिकारोक्तरीत्या गोलायनद्ी सध्ये}

मनसैव ग्रहस्य स्पष्ठकान्तिः साध्या । तज्ज्या परमकरान्तिज्या । ततो मोल `

दन्य राश्यादिमागपू स्या )त्कोरिज्यग्रा परम क न्तञ्या गण्या । अहुस्पषह्टय्यः ॑ |
फटं सूश्ायनवरनज्येति निरस्तम्‌ । उक्तदेषष दौरा । स्पष्ट. _
खादने स्पषटशषरस्योपयोगात्तस्याऽध्यनवलनोपजीव्यत्वेनाऽऽत्माश्रयादन्योन्याश्रयःच ।

परमक्रान्तियोगरूपपरमस्प्टकान्तिज्ययोक्तरीत्याऽऽयनवलनं साध्थते तद.

जार्तकपद्धताः वाय यनवर स्पषठकान्त्या साधितम्‌ । तयथा-सुर्यस्य
१६“ । चन्द्रस्य परमश्चरंश यतचतुावरत्यशचः भामादीन २

कादाचित्कत्वेन सवेदा तत्साधनस्य , गोरस्थितिब = `

वलनवामना । = ३२१.

प्र.

म = ठी०-परमररकराचिज्यागुण्याः परमात्पशीवकर्णेन भक्ताच्चिज्याश्ते परमाः शाक.
छस्तासामलाश्वतुर्विहात्यंरा यताः परमस्पष्टकान्तयः । आस॒ प्रहस्येष्टकारिकस्यष्कान्तिरक्क, `
रत्या स्स्करृता स्वपरस्पष्टक्रन्त्या पद्रगणया भक्ता फकृरमायनवद्छनप्र्‌ | तद्कक्वं
च-कुटलया परमक्रान्तिः सपागरपुरदराः ¡ रवेरथ गुगाङ्कत्य गगनन्दुनगन्दु्वः । तच्ैन्दवः
पवतपक्षाः स्(ख.नन्दद्(स्(1)) ` गजरन्धरसेख्याः । रूपन्िरमाः क्षितिज बकना
सिद्धान्तसिंद्धाः परमाल्पकणाः । विक्षेपकाख्यकरिकाः सरसत्िकिध।; (निघाः) कश्ना- `
` इताः परमनाणकलछाः स्युरेताः । व्योमावि(श्वि)श॒क्रषहिताः परमः मयम खाग्न्या-
| (ग्या) इतस्तु मिहरादिहशः भवेय; । स्ण्डर।| तकरहरः पर्डिताः स्वकान्तिविक्क
पटं यम्यं षष्ठिदले युतं शनिसुष।धाम्नोः परेषां विक. । सोम्यं ग्यत्ययत) विदोऽन-
वरतं याज्यं ते(मपवेदायनं रितिायं वरमत्र तेन सहितं चेष्ट वटं स्यात्कटिति
निरस्तम्‌ । सवदा तदारस्थितेरसच्वात्साधितायनवरनस्यासंगतत्वात्‌ । पतेन चन्तरा
ग्रहणां शरक्रान्तिवरेन परमोच्तरदक्षिणगमनभागस्तयोःेन रूपं बं तद्‌ा शरसस्कुतपरमि
दक्षि णेोत्तरान्तायावधितस्तयोगायम्यन्त"तमोगेः किमित्यनुपातेन वशनायनं निरस्तम्‌ ।
ताद शादाक्षिणात्तरान्तावापित्वनक च्वि, वि)क्षपवर स्याभावास्तेराश्िकानपपनततेः तदभ्यन्तरे
विक्षेपव॒त्तस्य प्रतिलक्षणमन्यथाव्रस्थानाच्र ॥ कद्रासित्प छत्युक्तप्रकारनिसभात । ननु
` पाताधिकरोक्रीव्या चन्द्ादिरहाणां ज्ञातायनतेमिस्थने उक्तरीत्या स्यष्कनान्तिः । `
सेष॒ परमा तत्यामभीष्टकालिक्यरहस्य स्पष्टा कान्तिसुक्तरत्था सत्कार्या | द्विगपर-
म्पष्ठकरन्त्या भक्ता फठमायनवल यक्तम्‌ । म्रहव्रिम्बस्य विद्चेपवततस्थतन मे ह-
बहिभतत्वामनराचचति चत्‌ । सत्रिभ्रदेक्रन्तेमरहायनवक्नत्ववद्यहक.न्तावपि सुपिभग्र

हायनचटरनत्वस्याथासिद्धत्वन सरसस्कारदे प्रपततः । न अय शरसंस्काराच्छदापरिरिक्चि `

बाच्यम्‌ । यन गरहचम्बसतबन्धन वदनमानयपक्षा तत्र तत्सेवद्धस्पष्टकान्तरपेक्षित-
त्वात्‌ । अयनग्टननशाद्रलमायनमित्यननाऽऽयनस्य कन्तिवृत्तस्थकल्पनया कम्य डि
रूपत्वेन ठदादितो अह्ारेयादिनोगेन अरहचिहनस्य दक्षिणोचरतो गभनानुेन गदो.
त्पत्तेः । अन्यथा प्रहस्य विमण्डलस्थत्वेन जन्मप्र-4 ।णतफराद्ृक्ञयो भिक्षेपबततञ्‌नि,
तप्रहुर।ङ्यादंभागःद्‌द्धकारपत्चः । न्ति3तचस्थप्रहूरारयादमाग। १द्भ्यपगमानप्रच्तश् ।
तस्पाट्स्व्रचिहन चन्रं सबन्धनव ग्रहनिम्बस्य बल्वन्वमत एव अरहनिम्बस्य वानु
मानेन य॒द्धाद्‌ां छवल(धव) तत्साक्षादरव विशषरोरेरिपि ध्येयम्‌ ); सक रगाडतंत्व-
पि दः श्राकरावदवरेराप गृरुतमगृरुतमः स्वाज्ञा(स्जा)नकपद्धनै-- सद कर रितिभागे |
ता ज्ञस्य सिद्धाः इन॑न्द्रा्तानाः क्रमा्म्यसास्ः । विलोमं पोषा गजाभ्भौ. `
धिभक्ता भवेदायनं ` वायमकस्य दगघ्रभित्यननादिरामे ्तमवत्वा ठ ूर्टाका्यां तदूष्याश्व्‌ [` |

२२ गोलाप्यधि-

भन्टी०-वसरेः एनदायनवटनं केश्विच्छरसंस्छुतकन्त्योक्तं, तदसत । यत प्रहस्य थ.
म्योत्तराभ्रितमुसनाऽऽयनं गमनं कान्तिवदादेव न रदारवरात्‌ । यतो ्रहरारः कान्ति-
सूज एव न प्रथक्‌ । अतो ग्रहस्य त्थमु( उन्मुख वलनं कन्तिवश्ञादेव तदुक्तं
हृता प्रचन्धेन सिद्धान्तशेरोमण।--वरनानयने क्षिपः क्षि यस्ते कबरद्धय इति ।
एवमाय न ट] न साधने कन्तिः रारप॑स्कारो ना्तीति सदयक्तेस्त्यनेन
न्येन तन्मतमनृय दुितमित्यलमप्रसक्तविचरेण ॥ ५० ॥ `

| ननु गोङे बलनस्वरूपं सिद्धं परत वलनक्रभज्यया वोत्पयत इति निर्ण
यस्त॒ न सिद्ध इत्यतस्तनिर्णय विवश्चः प्रथममायनवलनाभावस्यानमुपप्या प्रतिपा-
इयति--नक्रदिश्वेति । नक्रादिः कत्प्यमकररारोपदुप्रदेकशः । चक्रारत्कत्प्यक)[ दि |
दरोरादिपरदवकषः । कदम्बः पूर्वप्रतिपादितः । चकाराद्दितीयकदम्बह्तावयनसंधिस्थकरा-
न्तिवप्रदेशे तयाम्याचररूपकर्दम्त। याम्योत्तरे स्ए्वद्धयभरोतश्च वृत्ते विषुवद्वृत्तया-
म्रयोत्तरर्ये समे एष्क्राठं स्याताम्‌ । यतः क्रान्तिवुत्तेऽयनसंध। कद्ुम्बद्यध्सवक्य
ब्ातश्तयेः इट्थयोः स्वमार्भणानीतयोरेकयं सवावयवावच्छेदेन भवतति तात्पयर्थि

तमात्कारणादयनाद क्ान्तिवत्तस्थायनरसध। आयन वहनं प्रागक्तस्वरूपं न प्रजा-
अते । सूृक्षपरक््याऽपि नपलम्यत । कदृम्बध्र्वप्र तवत्त ध।स्तत्रान्तराभवोपरम्पेः ॥५१॥

न॒ क्रान्तिवृचस्थायनसंधि्रदेशयारेक्ावस्थानाभावादिभिन्नप्ेशे ` भ्रमणच्च
देवाद्धातचलवर कदाचिस्सदप्नत्वसंमवेऽपि नियमतः कथं तयोस्तत्र य॒णपत्न्ेरप्रतोक्िः
= स्त्यिति आहृ- तता भ्रमतीति । गे स कन्तिवृततस्थः कल्प( स्म्य )पकरादि-
प्रवेक्षः । उपरक्षणादयनसंधिष्रदैरः । यथा यथा अमतिं स्वाहोराध्रतरचे तथा ब्रया `
तदुमुरोधेनेव्यर्थः । एष पूरवप्रतिपादितः कदम्बो निजपण्डङे पप्रतिपादिते यतो
अमति । ततस्तत्कारणादरुक्छा्ये न क्षतिः । कऋन्तिवृत्तस्य सर्वावयवावच्छेदेन कदु
` म्बेयोवुक्षिणोत्तरदिगुपतवेनायनसंधिप्दररस्यापि तयेोस्तच्ाच्द्रभ्रपणानुरोधेन अमणाविति |
भावः ॥ 4२ ॥ ष [र

अथानुष्टुवद्रयेनायनवनेोत्पत्तिमाह--कृम्भादाविति ! अथ अनन्तरष्‌ । कुम्भौ

भ्ीनाद्ौ । तद्रत्‌ । अन्यक्रान्तिवुरप्रदरोऽयनसंधिभेन्ने । याम्योद्ग्वछयस्थिते
याम्योद्ग्त्ते श्रवपरोतं श्छ स्थितं यस्मिन्‌ । तारो सति । कदुम्बन्रप्रमण्डडे

८)

भरवेन्द्राच्चतविरात्यकन्यासा्ेन निबद्धतृतते स।म्यतततकदृम्बयेधएवपेततत्सेवन्धिक्रतप्रह्‌
जठत्यक्चान्तारतकदम्बयोरन्तरं सिद्धिन)रूपं गोटवच्तगतमपि याम्योत्तरव॒त्तप्रदेरस्य
भोरे कदम्बध्रमवत्ते मध्यसूत्ररूपत्वेन तत्तदवते कदम्बस्य तदृन्तररूपायज्याप्रेत्य-
( प्रोत्त कत्वाज्ज्यारूपम्‌ । ननु वश्तुतेऽवंज्याकारे वटनमायने वलनं जायते ।
(उत्पद्यते । एतेन कदम्जमवृचचे याम्ये चरवु परः करूपव्यासचापःनन्विऽपुण्ञ्यारूपमथ्यघ्रु-

ना्तद्म्नपर्यन्तमधज्याकारसूत्रं निरूपितरटनस्याधज्याकारतय वृत्तपरिषिगतस्य वास्तवा,
नि ह ८ , क्ष, 6: 9 1 (क | । ` | ह्न `

\

वरटनवासनां । | | १९१.

भ०दी०~-यनवलनज्येति व्यञ्ञिनम्‌ । तस्याः खहयं क~ञ्यानरद्धमितयाद--अयरना.
` दिति । हि यतः सा उक्तचठ्नस्य ज्या । अयनादयनपंधितो ये गताः कारंश्ञाः कन्तिवृे
ये के( क्षे) अश्ञास्तषामहोरावच ये काछद्चास्तेषःमहोरत्रवृत्ते ये कालांशा

हत्यथः । तेप्रां क्रमक्रानतिज्यकामक्रमज्यकामक्रपज्योत्पन्नाप्ररमक्र क्रा न्तिज्यनतेषेन
क्र(न्तिञ्या । परमकरमक्रान्तिज्यनरेधेन करानिज्या। परमक्ररितिज्यातल्यत्रिज्यकतल्पनया
कदम्बभमवु्तेऽहोरात्रवत्तानरुद्धे याम्योत्तरव॒त्तकदम्बयोरन्तरां्ानां ज्येत्यथः ॥५२॥१५॥ `

अथवमुक्तस्वरूपेण वलनं क्रमज्यव्रेत्पन्नं नोत्कर पञ्पयेति फरितपाह्~-उत्क्षनन
ज्येति । यतः कारणद्वत्कमज्या बाणा; शररूप । नतु ज्यारूपा कृरमज्यका
ज्याकारां । त॒कारान्न बाणरूपा ¦ तथा च यद्रटने चापगमपपन्नं तं्ीरेऽर्बञ्या-
कारं तत्वप्मज्यवारधजयेत्युत्वमस्याया ज्यात्वाभावादरमक्मस्यनििज्पानितिजपाप्रपान-
नायनस्ंधितः क्रान्तिवुते गतभागानां चरतवृतते तत्काखंञनां तन्न्युनाधिकनां षा
तत्साधनार्ये त्रिज्पप्रमणेन सता{ ?. मी क्रमज्थायाः खार्कविज्यापरिमा-
णादभीह्ठंरानां खाकत्रिज्प्राप्रमाणन कंरनज्पालाप्रसः । उक्त्रपरग्रायास्ततपसिमाण-
मे( वे )कदुम्बधभवुत्ते ततकलङानप्ुकेनज्यकदम्बघर व्याससूत्रे याम्योत्तरवुरोक्र श.
ज्यारूपे । ननु ग्रहसक्तध्सवप्रोतवुचग्रहनपत्येशान्त[ र॒`मिततल्कषितिजवृचर्पाताक्क -
दम्बच्यासमुघ्े प्रागुक्ते यत्र॒ वलनमडवावरनोत्करपञ्यः सिध्यति ॥ अन्यथा तदुत्करम.
चापेन वरनांशञसिद्धयापत्तेः । परमक्रन्त्यत्करमज्यायास्तु वु्तामावाच्न्मूरुकल्पनान्तर.
स्यासिद्धिरित्यादति भावः ! ततः कारणत्सत्रिभाकाद्राशिजययुक्तग्रहात्‌ । कमक.
न्त्य! । कमभजज्पयाऽनुप(तानीतकरन्तिज्पा । तच्चापं करन्तिस्तथा तुल्बमाबन-

वलनं सिद्धं नोत्क्सभुजज्पयाऽनुपातानीतक्णन्तितुल्वः । ननु पू्वमयनाद्रतकराला-.
` कशक्रमक्रान्तिज्यषा हि सेत्युक्त्या सत्रेनाकक्रन्तिज्या युज्यानुष(तफङिता । तथा हि-

अयनांश्चानां कान्तिव॒ततस्यानां ज्या केटिज्प्रा । अध्यास्तत्कालंशज्यासाघनार्थमियं
कीटादिरिहयन्तजकोरिजीवेत्याद्यक्तरीत्या अिज्यगुणग्रहद्यज्यया भक्ता कशं तत्का
लांशज्याऽहोरात्रवृतचते तरिज्याप्रमाणेन । सा त्रिज्याभक्तः परमकरान्तिज्यगुभेति चिज्या-
तुल्यशुणहरयोनांञदुक्तायनवठनानयनं सिद्धम्‌ । तत्कथमेतदिरुद्धं सत्रिभाईकरन्ति-
तुल्यत्वमुक्तमुपसंहरे इति चेन्न । अत्र तुल्यपदाभावात्करन्त्यति व्रतीयया करण
त्वरो धक्रान्ताश्रितयज्यानपातागतफेडपायनं वलनभित्यविरुद्धाथादक्षतेः । प्राकषीमैः
स्वल्पान्तराद्दुज्यानुपातानङ्गीकाराततन्मतामिप्रयिणेक्तेवाो उभयोः केमरज्यंनिरकर-

णासिदः ॥ ५५ ॥ „

नन्वेवं छलादिभिसत्क्रपञ्यया कथं बलनानयनमुक्तमित्यतस्त्व॑ततरमाकषत्ररना नर्य
उत्कमज्यानिराकरणं कमज्याग्रहणेनाऽऽह-यैरक्त पिति । यर्हह्टश्री पतिप्रभतिमिगा्बंै ।

। ९५ नि [र गोलाध्यायेच

मऽवी ० ~र (करन्त्या उत्कमज्ययाऽ<नीतकरान्त्यातुस्यम्‌ । तत्‌। वलनमुक्तम्‌ । तद्वनं
सबग्रन्ये तगचर्थैः । अन्त्या अमरेण । भन्तः परुषघतत्वःत्‌ | नारित न संगतमक्त१्‌।
हि यतस्तदुक्तेनापि नेोत्कमञ्यासिद्धिरिति भावः । नन्वेवमायनें वछनमुक्तं (त्क)मज्यय
निरस्तं नाक्चवटनरिति कथं साघारण्येनोक्तं येरुक्तीत्यार्दत्यत अह-यक्त्येति

अशषजमाक्षं चक्राराद्लनम्‌ । अनया प्रोक्तयुक्त्या } अयनवटनज्यायुक्त्या । तदी
त्म(ययेत्य्धः । एवकःरात्द्धिन्नरीतिव्युदासः । क्रमज्यया । नतकास्य क्रमया ।
भिज्ञेयं ने त्करमज्यया । वलनत्वात्‌ । तथा नोमयोवलनयौः करषज्यामूररृत्वसिद्धचा
जमरक्तमित्यारि साथारणोक्तं यक्तम्‌ । एतेषां दूषणार्थं मयोत्कनज्यानिरास उक्तः !
अन्बतकरपज्ाप्रसङ्धामावादर्धज्यन्ने इत्यादिना सर्वव क्रमज्यायाः प्रसङ्खादप्रसक्त.
निरङरणानुपपत्तरिति भावः ॥ ५६ |
` मन॒ शद्धं ख्म्न्थे निरूपणीयमन्यथा न कंचन निन्देदिति श्त्या प्रत्या-
बित्वापतेरिति यैरुक्तमिव्यादीच्याचार्यः कशमच्छडखलतयोक्तपित्यत आह-परोक्तैरिति ।
अहडा--नन च रठटेन आन्त्या नोक्तं किंतु तत्वतः । त(नोच तर्हिं क्रमज्या"
निरासः कथं नोक्त इति वाच्यम्‌ । न कचन निन्देदिति श्रतेः प्रस्यवायित्वा-
दित्यत आह~परोक्तरिति । यः पण्डितः परोक्तेरन्योक्तादन्यथा विसेद्धवेटः(वशबो)
` जवात्‌ । कथयेत्‌ । परान । अभ्यान । स्वानभिमतान । न प्रदूषयेत्‌ । प्रक
र्ण सूक्ष्मविचरिण न दृषयेत्‌ । अन्येषां दोषाद्धाटनं न करोतीत्यर्थः । सामाना.
पिकरण्यावगमाश्च चकारोऽनसंधेयः । परानप्रदूषयान्नति पठे परान्‌ । अप्रदृषय-
, जितिपदाभ्यां परान्स्वानमिमतान्‌ । अप्रदूषयन्‌ । अवूषयन्सनन यः परोक्ताङ्न्यया
` ज्रनादिति युक्तोऽन्वयः । तत्‌ दोषक्थनम्‌ । एवकारात्तदरतिरिक्तपरदृषणोक्तिनिरासः

हि बतः । तस्म दोषकथकस्य नाव्यं बदेदित्यनेन परविरुद्धकथने परोक्तिवोषः
..कथनद्राराऽन्येषाभवयज्ञानतेभवाच्च प्रवृत्ति( वक्त महादोषः स्यात्‌ । अतः कार
णात्‌ । अन्यदूषणे स्वानभिमतदोषकथने । दोषः प्रत्यतरायित्वं नास्तीत्यर्थः |
। ५ द्ोकिंके परनिन्दा प्र्यवायित्वपित्यथपतपत्वादुक्तश्रतेः । दितीयपक्चे परदुषणे प्रत्य
| छ वायित्वाभावात्कमज्यानिरासकथनापरया लेन तच्चतो नोक्तं क्रतु अन्त्येवेति भावः॥५५॥

क ननत्कमन्यानिरकरणोक्तावयनाद्रतकातांशक्रमक्रान्तिज्यकया सविमार्ककमक्र
` सौस्तुत्यत्वाभावात्सतिभाक(दिव्यायुक्तपय॒क्तष्‌ । न च गज्यानुपातात्तत्तमत्वोपरम्भा.
शक्तमिति वास्यम्‌. \ अगषानुक्त्या तदुनुपत मन।भावादित्यस्वरसत्पुवाक्तोच्कमलज्या
निराकरणपरिष्काररूपप्रकारन्तरेणोत्करपल्यानिराकरणं विवश्चः प्रथमे तत्परतिज्ञाप्रकं
तदुपजीष्यजिमवृत्तनिचन्धनमाह --उत्कमन्येति । अथ पूत्राक्तोत्कमज्यानिराकरणो-
क्ताबकस्थरसमय(दनन्तरम्‌ । अयं पूर्वोक्त उत्कमज्यानिरासः । अयनवलनमाध्ने

बलनवासना} ` इद५ुः

भं०टी ० -पूर्थाचार्योक्तत्कपज्याया निरासः । वाकारो ऽन्ययोगव्यवच्छेदार्येवकारषरः। तेन,
पर्वोक्त एप निरासः, नतु प्रकागन्तरेण तद्धिन्ः । अन्यथा उक्तास्वरससमाधानहू-
पपरिष्कार)कत्येव्यर्थः । कथग्रत। मया प्रतिपायते । तदेवाऽऽह--जिनाशेरिति ।. यथा
ध्वात्परितश्चतुरवशत्यंरोर्गोल केदुम्बभपवृच्चं निबद्धं तथा कदम्ब्थानास्चतुरविशात्यंशेः
समन्तात्‌ । जिनवृतसं्न वचरम (१) माङ्‌ छतं न्यसेद्‌ निबन्धयेत्‌ ॥ ५८ ॥ `

अथ तद्रपजीव्यं कणन्तिवत्तस्य याम्योत्तरव॒त्तसंनिवेशमयनसंधौ तत्संस्थानं'
बाऽऽह--करान्तियाम्योत्तरािति । कदम्बद्रयकीलयोः कदम्बद्रये प्रत्येकमेकककीरे
यो स्थितौ तथेोरित्यर्थः । कऋरान्तियाम्योत्तरं ऋान्तिवत्तस्याखिरप्रदेशानां दक्षिणो-
कारवत्तरूपं घत्तं चलमस्थिरं प्रोत कृत्वा । दद्रान्ते } कत्प्यमिथ॒नान्तप्रदेरो । उप-
लक्षणादयनसंधाव्रित्यर्थः । स्यस्त स्वमार्गेणाऽऽनीत सत्‌ ध्वोपरि ध्सवद्यसक्त
स्यात्‌ । अच यरान्तिवत्तालिटग्रदेश्चानां तद्वन्त याम्यात्तरवृत्तमित्यत्र हतुगभं विंशः
षणे चलमिति । चलमित्यत्र हेतुगर्भ ॒प्रोततपरिति । ध्स्वोपरीत्यत्रायनसंधौ स्यस्त-
मिति हेत॒गभौमिति भ्येयमष्‌ ॥ ५९ ॥ _

अथ जिनवृत्तस्य फटमाह--ददान्तादिति । द्दरान्तादयनसंधित इत्यर्थः ।
यंथत्संख्येभागैः प्रागक्तं कदृम्बप्ोतवरत्तं वरान्तिवृत्ते चाल्यते । आनीयते । ठेस्त-
` न्मितैभगिः । एवक्रारानन्युनाथे फ़ व्यवच्छेदः † जिनवृत्ते प्रागुक्ते । धस्वाद्‌ ध्सवस-
क प्रदेशाण्त्कदम्बप्रोतवत्तं वदति । 1 नतरुत्तस्य कराान्तव्ुत्तानस्रतत्वात्‌ । तेषामेदानां
ज्या करान्तिज्येव्याह--तदशानापरिति । कदुम्नप्रोतव॒चाजिनवचसंपातष्रवयोरजनव॒त्ते
तरांशानाम्‌ । तच जिनवंत्त । ज्या वरान्तिज्या भवतिं । जिनवृत्तेऽपि कदुम्बज्रमवुत्त-
वत्परमकरान्तिज्यायाच्चिज्यात्वकत्पनात्‌ ॥ ६० ॥

क्र क

ततः शिमित्यतः फलिन माह-अयनमितिं । सा पृवांक्ता कणन्तिज्या 1. एवं
प (रस्तदुन्ययाग्स्यवच्छदराथक्रः ॥ ग्रहात्‌ ॥ प्रहा चनात्‌ । दयस्याग्र । दज्यान्याप्ताधवुत्त ।'
अयनवरूनं जायते । प्रहचिहनात्परितो द॒ज्याव्यासार्धेन यदृग्रहक्षितिजवुत्तानुरुद्धं
वृत्तं तक्िन्वरते कदुम्बरोतजिनवृत्तरं पातभरवयोरन्तरथदेसाधस्या स्यादित्यर्थः । कुत
इत्यत आह-प्रहभवान्तर इति । सदा । अनपररतम्‌ । महविहन॒वये्ध्ये ज्याया
धनरहाः परमाव्कारणात्सन्ति । धरवाच तदरवृत्ते क न्तिज्येतिं विरुद्धं नेति भावः ॥ ६१॥

| ननु सविभाकक्रान्तिज्याया आयनवलनत्वे अयनाद्रतकार्छशिकरमकरान्तिज्यके
त्यादि शुज्यानुपातगमितमित्यन्तं पुर॑ कथमक्तमार्षानुक्तश्वेत्यतस्तदुचरं तत्पङ्गादन्य-
द थाऽ<ह-त्रिज्यावृत्ते इति । यततः कारणादायनं वलन त्रिज्यावृत्त दयमस्ति ।
आयनवलनज्याया वातु धनु )स्शाः कार्यां इति शुज्या्रमाणसिद्धाया धनुः
प्रकाराभावात्तरिज्याप्रमाणेन कार्या; । धनुःकरणस्य इवयत्वादित्यर्थः । अतः

६ =: गौलाध्यपे" |

भ ०्दी ०-~कारण.त । तत्र चिज्यावरत्ते । भरहाक्षितिजवृत्ते सन्रिभाकक्रान्ति्यारूपं यज्या
मणसिद्धं वनं जिज्यया परिणाम्यते । तद्रनुरोधन सिद्धं क्रियते इत्यथः ।
चे कंदुम्बधरवद्रयप्रोतयाम्योच्तरवृत्तमहाक्षितिजसंपातयारन्तरस्थगहाक्षोतिनप्रदेशस्यार्धं
ज्थायनवलनस्या चिज्याप्रमाणेन साङ(स्यात्क)दुम्बैभ्रपवुरे तस्य विषुवदरवृत्तानुरुद्धत्वा.
दिति पूर्वोक्तं युक्तमर्विश्च स्ठल्पान्तरत्वादरयुज्पानुपातो नोक्त इति भावः । यद्य-
प्यमोक्रमेज्या न निरस्ता तथासप्येतदुक्त्य पूर्ोक्तिपरिष्काररूपतय्रा क्रमज्य ग्रहे.
णागरहदहनादत्कपसज्यानिगस<शसिद्ध इति ध्ययम । स्यादतत्‌ । परं य॒क्याऽन.
येवं विज्ञेयमक्षजं च क्ररज्ययेति प्रागुक्तं कथं संगच्छते । नद्यायनाक्षलनयेरे-
रपत येनोक्तं सम्यक्‌ । तद्भदानुपपचेरित्यतस्तदिर्दीकरतुमक्षवृत्ानबन्धनं प्रथम.
भाहि-एव रिति । यथा कंदम्बाज्जिनांश्ेः परिसी जिनवत्तं निबद्धं तथेत्यर्थः । स.
भाख्यात्‌-समस्थानादमितो शक्षारोवृचमक्षवुं भांायङ्कितं निबन्धयेते ॥ ६२ ॥
अथानृष्टवृभिच्िभिस्तद्विशदयति-समकीरयोरिति । तथा यथा कदुम्बरोतं चलं
ततं कान्तिवृत्तयाम्योचरं वुत्तं तथत्यथः । समस्थने यां कीरो तयोः प्रोतं चलं
धत्तं समवृक्तयाम्यात्तरवृ्च भवति । पएतद्रवुत्तरहाचेहनोप.रं निवतं सत्‌ । समवृत्ते
एमध्यस्थानायत्संख्यभगिनतं संल भवति तभागरवकारस्तन्न्युनाधिकव्यवच्छेदार्थकः ।
उन्तरधुवस्यानादक्षवत्ते नतं संर्रं भक्ति । चकाराहक्षिणघरुवस्थान।चदक्षवृचतै उतरत
संलग्नं भवतीत्यर्थः । समवृच्च तद्वृत्तसंबन्धेनोक्ता नतांशास्तेषां ज्या तद्वत्ते चिल्या-
सुरुद्धा साक्चज्यया परिणता । अक्षात्पन्नं वनं सज्ये युज्यःवृत्ते भवति । ष
इत्यत आह-परोग्वदिति । यथा पूर्वोक्तं सात्रभारकक्रान्तिजधातुल्यं वलनमायनं
य॒ज्यावुरो तथाऽक्षवतेऽक्षज्यायाः परमज्यत्वन त्रिज्यात्वात्तत्पार्णतत्रताँराज्याऽक्क्तते `
तश्ताश्षानां स्या सा यज्या व्यासार्धेन गहचिहनादमितः क्षितिजक्रचानुरुद्धवृत्ते ध्स्य-
सर्भप्रोताक्षवत्तसंपातयारत्रे तद्रन्तरालाक्षानामधज्परातुल्या दुज्याप्रमाणनव ।॥ धरुवसं-
भेन्धेन पुेक्तिकारणस्या्रापि सत्वादिस्यथः । चिज्यामे । ग्रहक्षितिजवृतते + तच्वा-
पशिज्ञं नाथ परिणाम्यते! ग्रहक्षिपतिजवृत्च शवकदम्बप्रातवत्तयाग्रहचहनसक्तयोरन्तरःला-
हा नीभर्धञ्यायनवह्छनक्रमज्या यथा तश्रा तद्वत्ते एव ध्एवस्षमरप्रोततवत्तयागहेचिहन
सर्तयीरेन्तरोलांक्षानमरधज्यःश्षवरनक्रमज्या । ननु नतोत्करमस्ययोक्तरीत्येयमाक्षत्रड-
नौज्तोच्कषज्या वा. सिद्धा । तयाशक्षवत्ते नताश्ञोत्करमन्यासिद्रित्यत्करमज्यानि-
राकषोऽ्थसिद्धः । उपसंहरति--उपपच्येति । अनयोक्तया । उपपत्या । युक्त्या ।
ूर्वापरवुत्तस्थनतांशोत्पन्नमाक्षत्रलनं सम्यक्‌ । निदुबणं सिद्धम्‌ । एते
` दुरोत्रवक्तन तसंबन्धाभावा्तद्रषरीमिराक्षं वहनमानीतं तदयुक्तमिति सू.चे-

तम्‌ ॥ ६३५९५ ॥ ९५ ॥

वंलनवासना। ६९७

अव्शा०-नन गोरे उक्त वेधिना समवृच्चनतांशक्ञानसिद्धकि गये रिण तज्जाना-
भावात्कथमाक्चउठनस्य मृष्षमतासेद्धि-! न च सपर्ङ्ककृ द्ज्यगवन्यन समवृचनर्ताश्च-
ज्ञानमिति वाच्यम्‌ । तेषां अहदयुरात्रक्मवरंसपातंसबन्धत्वन क्त द्रभिमतत्वा्िद्धेरि
स्यतः सूृक्षप्रकारं तस्पतिज्ञापूतकमक्षवटनस्य इटोकाग्यद्द्- नं स्यादिति
स्वाहोरात्रनतात्‌ । सरस्य म्रहचिह्नस्य । अहोरत्रवृत । यम्मतवृच्ाद्वदया( त्त
दया )तद्छं नते तस्मादित्यथः । अपिश्चब्दुन्नतेप्सप प्त्याल क्ष ब्हनानयने संबवा- `
भावात्ततस्तत्सानस्यासिदलयप्रभिद्धौ सत्यामित्यर्थः । यथाऽ<व्वन्त सक्षम स्परात्तथा `
तवानयनप्रकारं समनन्तरमेव कथ्ि.ह्े । तदाह---न नूरुतस्ना्गे । यसिन्कषलि
यस्य॒ यहुस्याऽश्षघररने कतभि तस्य थहचिनस्य प्क कूलिप्शङ्कृतङे साभ्ये । `
तयोरभिश्नरिक्स योगः । अन्यश्ा । विभिन्नदिक्त्वेऽन्तरं काआ । ततोऽश्नाश्चल्या
नतासुदररज्यया । अह चेहनतत्कारस्य येऽपवस्तषा नतु पएतोकूमलण्डोमभक्रङतुत्फासुनां
` दोसित्यिघ्य व्यर्थत्वापत्तेः । भजस्य ज्यया गण्या । तल्ञिज्ज्या 3धविरटेषपदभक्ता |
अगाश्ककरसंस्करसिदध'%कत्रिज्ययरवगान्तसादरगरहतपू उन भक्त । फं स्फुटं सम-
वरतनताशन्थात्पक्ञक्ष्रलनवुल्यमक्षं वरन स्या{ ४ अरप्न्ति--समवरत्ते न्ता
शानं ज्या साध्या 1 स्रा नतकालन्यया सपिता । तथा हि-नतश्नरघ्य भुन. .
ज्याहोरत्रवते इति साधितनतसुतृल्या भिन्य्रपणा तन्द्राः य॒ज्व्रमाणेन्‌
साध्या तद्येन तासमजञ्याया इज्या गृणखिन्थ पः । अथ यथ
विषवदवसात्कन्त्यन्तरेण तदनुकारण्यहोश्रतत्तानि चुन्यन्यन्सवरूफाणि तथा
समद्तयरहचिहनान्तरभृजां शान्तरेणी पवेततः नि सन्वतनिकाराणो मू जवगनचिन्यावर्म.
मूरल्पययर व्यासायरूपाणि । तयदरानोपरेच सपति = दख्त्पार्थनतकासुज्या
यज्थानुरुद्ा सेवोधवृत्ते भृजवगानेरिज्याव"सटरूप यन्या र णि नति व्यासार्घूपाणि !
तयोबरयोपवत्तसपातथोनत्रद्सत्रस्याच तत्कालासुन्धरा( सस्या द्न्तातुह द्धा । सरवोपवरत
भजवर्गोनिविल्यावमूलरूपयुज्यःप्रमःणेनपि । अतः सवरि ज्यकप्रब्मोनं साधिता सभ्ये
नतज्या । तदुर्ं॒नरिज्याऽपि गुणः । . उपवृत्तबुज्य पि हट । अत्रे कुल्यत्रि-

। ज्यामितयोगुंगहरथोनाशाजतासुज्याया ज्या गुणः । उपवृच्तुञ्या हरः ॥ इवम्‌
षवततेऽक्ज्यायरा परिणतां प्रागक्तरीत्या यर्म वहन्नाकक्ष त दथपक्षज्प्राऽपि मुण-

द्विज्याऽपि हरः । ततच्चिज्यावते तसिद्धयर्थं चिन्याङपि यणं द्यन्या हरः ॥ अत्र
तुस्ययोच्िज्यायलपारूपुणहरयेोनाज्ाचतकाहमुनज्याश्चन्प्पा = गुण्योपदृचद्युज्ययां

भाज्य फङूपाक्ष कहन सक्षप्रम्‌ । तताशवु्ददर्खन्यास्ा सुजकम1 जिङ्थ वर्मूलयाष् वु ।

जञ्ययोश्वप्राशङदतरपस्कःरनया चप्रश्नवास्तनार्या प्र तिववद्नान्तु् पनयर्नं परक नैत त
ब्वेनपककुनपनष्‌ ॥९९॥९७॥ = ` १

ईट गोलाध्याये-

न

म०टी०-ननु द्वनायतुल्यनतकाक्ञे सण्वुत्ते नवतिनतांशास्तदाऽभी्टनते के श्त्यनुपतेनं
कषवात्समवृततनतांशन्ञानाचज्यया पू्वोक्तप्रकरिणाऽरक्षवलनं ब्रहणाचिकारोक्तं ठषुम्‌-
, तमुत्पयते । आयपरनथेऽप्येतवुक्तस्तत्कथं गुसुभूतमिदृप्मनयनमक्तमित्यत आह-नतपिति ।
ग्रहणाधिकारोक्तप्रकरिण वर्नं रघुभूतप्रकासन्तरसंभूतपि स्थे सुसार्थमङ्ककृतं न
मुम्‌ । नतकाठस्य दुराचवृत्ते समव॒त्ननुस॒ते सत्वात्तदनुस॒तोपवत्ते तवससदिजा-
` स्यान्नतीद्धानुपातस्यायुक्तत्वत । स्वल्पान्तरेण तदङ्गीकारे स्थरत्वतिद्धेः । तथा च
मृक्मज्ञानाय गुरभृतपरकारोक्तिः संगच्छत इति भावः ॥ ६८ ॥

|,

नन स्पर्शमोक्षादिज्ञारा्थ वलनं ्रहवतरिभान्तसितग्रदेे दुर्भितमय॒क्तम्‌ । तज
स्पर्शमेक्षयोरसंभवात्‌ । यहिम्भे तयोरुपटम्नाच्तच् तद्रलटनस्याभावात्तद्रलनजनितपरि-
ठेलस्परेमोक्षदिग््ञानपुक्तपमय॒कं चति प्रागुक्तषछनवासना न संगतेत्यस्प्रसाल्रकारान्त.
रेणाऽऽयनवटनस्वरूपमाह-दयुज्यावृचेति । गोठ इयुज्यावृत्त ऋ{न्तिवृ्संपाते रविनिम्बर
, >-सेत॒ । एतेन प्रहविम्बप्य विक्षिपवत्तस्थानव्वेन कान्तिव॒त्तस्थत्वाभ वेऽपि क्रान्ति-
वुद्रय॒ज्यावचसंपातरूपग्रह चिहने ्रहविम्बं कल्प्यनथवा पिक्षेपवुततस्थग्रह्विम्बे कान्ति.
= ब्ु्ताहोरत्रवृतानुप्तारण दिन्ञावङूकनीये । न त्वहोराजविक्षेपवृत्तानुरोेनेति सृचितम्‌ ।
ततो वलन सक्ञेयमित्याह-विम्बामरे इति । प्रहनिम्बवृचपरिथा । तयोः क्रान्तिघ्र-
शद्भयुज्यावचयेर्युदन्तरं तद्वलनमानयनं स्यात्‌ । निम्बवत्तपरिधो कान्त्यनुसृतवृत्तं यत्र रमं
तत्र पूर्वापरं विम्बूर्वापारविभागक्रमेण कान्तिवृत्तस्य । यत्र रिषुवषवृत्तानु परतस्वाहो
` रत्रवृत्तं ठम्रं॑तेत्र विषुबदपूरवापरा । तयोरन्तरमयनवलनं मवगरहनिम्बे इत्यर्थः । वा
` पूर्वक्तात्त्सरूपास्वरसमयादिविदं पूत्रोक्तद्रमिन्नमभिन्नभपि बोधार्थमङ्गीकार्यामिति मावः |
एवमपवच!होराञवत्तयं ग्रह बिम्बपस्थावन्तरमाक्षं वनद्‌ । उयवृत्तस्य समत॒त्तानुसृतत्वात्‌
करा न्तिवृत्तानुस्तव्रचोपवरृ्चय्रः सूतरान्तरं स्फुटवटनमिपि ध्येयम्‌ ॥ ६९ ॥

ननु॒तदन्तररूपं बलनं गणतेन कथं ज्ञेयमित्यतस्तदतरं प्रागुक्तवरनस्वरूप.
` समर्थनं चनुषटुन््रयेनाऽऽह-विम्बान्तेति । तत्‌ । गरहनिम्बक्तवन्धि प्रागुक्तं बहनमायनं
निम्बान्तविम्बमध्योत्थक्रान्तिमौर्य ग्रह वम्बवत्ते परिधिसक्तकरान्तिवरत्तथदेरो निम्बान्तः।
` ग्रहनिम्बवरकेन्द्रसक्तकान्तिवुत्तप्रदेशो चिम्बमध्यम्‌ । ताभ्यापव्रगते ये अस्तिञ्ये
तयोरन्तरं भवेत्‌ । प्रागक्तवहछनस्य ज्यास्वषूपमित्यथः । क्रन्तिज्याप्ाघनार्यं गरहु-
विम्बमध्यराक्ञा(रया)दिभोगो ग्रहनोग एव । बिम्बान्तराश्यादिभोगो . विम्बकरधयुः
| तहीनयरहभोगः प्राकूप(प)रप्रान्तवश्ात्‌ । यथपि बिभ्बकलानां व्याररूपत्वात्करान्तिवृत्ते
` प्रान्तमोगज्ञानाय निम्नकलार्थोनयुतो यहभोग इत्यसंगतमिति निम्बकछार्षरूपज्याया
या भनःकारस्तमिरूनयत इति वक्मुधितं तथाऽप्यल्परान्तसदरुबहज्ज्यानुरोधेन ठ्स्य-
ह्वाच्च तथा करणेन बास्प्यक्षतिः। न च ज्ययारेकस्वरूपाभावात्कान्तिज्यय)रन्तरं वल.

ता मत्युक्तप्‌ । अन्यशथाञक्षज्याक्नान्तज्यासस्कस्ण नतर्यान्नस्कारण नतनज्यास्तद्धचपत्तः |

वेलनेवासना । = ३२९

मण्ठी०-द्धित तत्करातो(ज्त्यो)रन्तरं तज्ज्यावछनं युक्तमिति वाच्यम्‌ । क्रान्तिज्ययोरेकं बश-
मध्यसूत्राबधित्वात्करान्तिमाम्य)रन्तरस्य निम्बाग्रवलनज्यात्वसंभवात्‌ । अन्यथा ज्या
पयोरपराशङ्ककृरछ्योः संस्कारे भुजत्वानापत्तेः । तथा हि---विषुवदरवृत्तमध्यसृत्रत्कल्वि
तग्रहविम्बवुत्तकेन्द्ररू्रगरहबिहनपयन्ते सूत्रमधर्याकारं निम्बमध्यक्रान्तिज्या । विषुवदुवुर
हनेमिस्थकान्तिमण्डटपवेशयोरन्तरं नेभिस्थक्ान्तिस्तस्ञ्या । विषवदृवत्ततदतिरिकमध्य-
मूता्नेमिस्थकरान्तिवृत्प्रदेशपर्यन्तमर्भस्याकारं सूत्रम्‌ । तत्र प्रतिनिम्बकेन्व्रस्थाहोराज
उर मिम्बसंबन्धिप्रदेशस्य सपूर्णाञ्याया चहनिम्बनु्मध्यरेखात्वासव्‌,पिनिम्बपरोते (प्रान्त)
मध्य्कऋान्तिज्यातुल्यत्वात्तयोरन्तरवहनस्याजिम्बमध्यरेखानमिस्थक्रान्त्यग्रयोरन्तरार्धज्यासन्ा-
कारा प्रत्यक्षा । यथा । अन्यथा ऋःन्त्यन्तरेण विम्बपास्ो केन्त्राहोराजषय्नेपि.
स्थक्रान्तिवत्तप्रद्योरन्तरप्रदेशसिनद्धावपि अभवगप्रोतचटबृचस्थितादासि निम्बवत्तस्थित.
मगणांशप्रमणेनांश पित्यसिद्धे अन्यप्रकरेण तदवगमेऽपि गौरवात्‌ । यथपि विषुवक्षणा-
सश्नग्रहयिम्नपरिधो - कन्त्यहोराग्वुप्रदेरायोरन्तरस्यज्ञानं भिज्नदरककराम्तिञ्ययायैगन
संमति । तथाद्पीतरपरिषप्रेशो तयोरन्तरस्याज्ञानमेकाेककान्तिज्ययोरन्तरेणेपेत्या-
र्दैरतगमार्थं॑तयेवोक्तमुभयन्र(*ोयोगिन) वङनस्वरूपत्वात्‌ । अत पएषेकबिकसंबन्े
नेमिस्थक्रान्तिज्या महती भिन्नदिङ्नेनिस्थक्रान्तिस्यायाः । तचैकदिशयन्तरं यन्मितं
तन्मितमेबान्यदिीति तदैक्यम्‌ । अन्यथा प्राकूपरयोर्बछनसमत्वानुपपततेरिति
क्षतिः । अनान्येषां स्पष्टकान्तिस्योरन्तरं बनं ने । किंतु शरासस्कृतकेवलक्रान्ति-
श्ययारन्तरं ब्रहायनवलनमेवं ग्रहान्मानार्भयुतग्रहाप्वकेवाग्रङ्ञङ्गद्ुतरे प्रसाध्य भुजै.
„ साध्यौ तयोरन्तरमाक्षवलनञ्यागरहनिम्बे इति ध्येयम्‌ । नन्बवं पएरत्येकं कन्तिज्ययोः
ˆ सराधनदवारा तदुन्तरसाभने गोरवपित्यत आह-अकेदोरिति ¦ अर्कस्य ्रहोपक्षणा-
ह्सायनग्रहभजज्य।साधने सद्धोग्यखण्डस्यान्तरं तन गुणतं विम्बमानकलानाम्थं चबन
गिश्षतिय॒तदतदयभ यत्सिद्धं त्त्‌ चतुजशत्यरज्यया गुणितं जिज्यया भक्तमेव
अक्तप्रकरेण स्त्करं तत्‌ पू; प्रत्पादितम्‌ । हि यतोऽन्तरं न ऋन्तिज्ययोरतोः
ढावान्‌ गोरवामिति भावः । अत्रोपपात्तिः । भेजज्यानीतं क्रान्तिज्ययोरन्त्र्‌ साभ्वम्‌ 1
त्न ठाधवास्रुजज्यान्तरदेव क्रान्तिज्या साध्मोभयथा फठस्य त॒ल्यत्वात्‌ । अलो
श्यान्त्रं साध्यम्‌ । ट भोग्यखण्डरूमिति बिम्बमध्यक्रान्तिज्यासायनार्थं भजः
श्यासापने यञ्ज्यान्तरं तत्तस्वाभ्निकलाप्रमाणेन अपक्षिने विस्वं स्यासकलार्धप्रमणिन
निम्बमध्यप्रोतयोज्यान्तरयानाव््यकत्वात्‌ । अतस्तचवान्विकलाप्माणेन मोग्बज्ण्डं

भ्यते । तद्‌ विम्बार्पककप्रमाणेन केनित्यनुपाताज्ज्यान्तरं सिद्धम्‌ । दतज्गस्व
भुजणज्यया भिज्यातस्यभुजज्या परमक्रान्तिक्या तदाऽनया कत्यनुपातेन ऋन्तिश्यां
शेव ऋन्तिज्ययोरन्तरपिति । न चेव ग्रहक्षितिजे पत प्रतिपादितिमायनवड्नं तदानचनू

॥ |

र % ५१ क त 1 7 १ ठ
† ^ » ४ [ष , 2 वु व 1
। ४ । । 4.54 । ६ शर क्रि -:. ~ + ४.
ह वि | ६ ~ । श £ भ #
६ ४ ॥ ष्व, " गवत ५ ठ ॥ ४ #
कीर # ८3 । | ^
४ ^ ^ ॥ ५

१६५ ` गोलाप्याये-

मन्टा०-चाऽज्न्ये त्वदन्य च दतजलाञ्नटिकं स्यादत अह-विम्बाधहदिति । एरवारद्धा
ब्रनस्यां क्रान्तिश्यान्तरमिति यावत्‌ । अज्यया गुणितं निम्बकलानामभेन भक्तम्‌ ।
बुबमुक्तप्रकारेण त्रिज्यागतं चिज्यावृत्तस्थं ज्यारूपं वलनं स्यत्‌ । तथा च [अम्ब
संबन्पिरद्नज्यायास्तदेदाक्ञानार्थ धनःकरणमशक्यमतो धनुःसाधनाथं बिम्बगता वह
श्या जिज्यापरिणता कर्येति प्रा्चीमैश्चिज्यादुस एव लाषवापपर्वं बनस्या कृपे
स्यभयोरेकस्वरूपत्वा श्न देदयर्ध्यमिति भावः ॥ ७० ॥ ४७१ ॥
नन्व प्रहणाधिकारोक्तमायनं वलनं कषभतमिवं त॒ गरुभृतम्‌ । गणनभजनाक्िया-
बहटत्वद्त भह- गृणहारकेति । पुवांक्तशीव्या त्रिज्यागतवटनज्यास्वरूपं भग्य-
अण्ड दिम्बार्थकठापरमक्रान्तिज्याभिर्गुण्यम्‌ । तर्स्वान्वत्रिल्याविभ्वाधकलाभिभाम्य-
` पिति सद्वि रणहारकरूपरिम्बाधतज्ययोरना( योनां हे अपगमे कृते सति
| तुस्यत्बात्‌ । उत्तराधाक्तमुपपश्नन्‌ । तथा चेदुमानयनमतिकषभूतम्‌ । पुर्वात्तं च
_ श्र्युक्तं गुरुमूतमिति भावः ॥ ५२ ॥ व ि |
| ननक्तानयनस्य गरहणामिकाराक्तानमनलुल्यत्वं कुतः प्रमाशाभावादित्यतस्दहुत्त- `
रः ज्यवप्याह- सत्रिभा्कादिति । त्त्‌ । ग्रहमिम्बसंबन्धेनाऽऽनीतं ज्यारूपमायनं
पुवोक्ृमित्यथः । सत्रिमाक।त्‌--रारि.जयय॒तगरहात्‌ । क्रान्तः । भजस्य क्रम.
शयया साधतक्रमक्रारितिज्याया इत्यथः । तुत्यमभिन्न जायते । सन्रिभस्य प्रहु
कोटिट्‌ हयत्वादृयुज्यानुपातानङ्गेकारेण च॒ प्रहणायिकारोक्तानयनेन सव्रिभग्रहकरा-
न्तिल्यासिद्धेतज्ञल्यमिदं भृटीकर्णा संवादादिति भावः । संङयापनोयार्थं तुस्यत्म
` क(रणम॒च्यते । ञज्यया तुल्थ्या कोटिज्यया तचचा्विमिते भोग्यसण्डं तदरष्टम- . ~
इक! एञ्यया के।मत्य्नुपातेन भीग्यरूण्डानयनपृदंक तव्यु( त )कारानसर तत्वा ।
न्वित॒ल्ययोगुणहरयानाराद्रग्रहकोरट्ज्या परमक्रान्तिस्यया गण्या जिज्यया भाज्येति

५५

ज्यानुपातानद्भगीकरि पहणाधिक रोक्तानयनं पर्यवसन्नमिति । अजरारृद्कशृतलसंस्क)र

(4

बिना मुजक्नानासंभयादुक्तदिशा<ऽक्षवटनानयनम शक्यमिति नोक्त माचरधरिति व्ययम्‌ ।
ननृरक्रमज्यानिरारोऽयमन्यथा वाऽय कथ्यते इत्यनेनो्मज्यनिराकरणं प्तिश्चातम्‌ ।
अविपादितं च तद्वा तदृन्तर मन्थे तक्रमज्यया वढ्नें कार्यमिति नोत्कमज्यानिरसोक्ति-
शतो विरा इत्यतस्तवुत्तरम॒पसहारभतमाह-अथेति ।हे बारिश तच्वात्वावनवकज्नशन्याः।
, अथ हतदृद्मन्थमावनानन्तरम्‌ । इद्‌ वछनानयनम्‌ । करमन्रान्तेः । मजक्रमस्यानीतक्रम-
कन्तिज्यायाः सकाशदुत्पक्न युज्यानुपाताह्खकारत्‌ । अन्यथा विना तुल्यं
मक्र न्तेरित्यनुपपन्नम्‌ । दितीयान्तस्य कथनापत्तः । वीक्ष्य सम्यग्ाला । भा.
न्तम्‌ । उत्कमज्यया वरन कायै तत्कमज्ययेति बुद्धिभमं सक्ञयं त्यजतत ।
बरी कुरुत । तथा च करज्याप्रतिपादनेनेवार्थसिद्धमुत्करपज्यानिवारणं तस्य क्रगञ्याप्र,
तिपाुनफक्लितुतकमर्यानिरासः प्रिङ्गात इति भि |. ५. ॥ _ ; , ..

9.

वरलनवास्तना। ४६)

मर्टी०-नन्‌ तथाऽपि ग्रहविम्बसंवन्धेन वहनानयनमन्ये यज्यानुपाताङ्ककात्कारणं ज
हर्यते इत्यतस्तमनुपातं समथयति । नामितमिदि---यतः कारणाद्गकिम्बं नामिषं
याम्योत्तरयोनतं भवत्यतः सा सत्रिभग्रहसंबन्धिनी समा । शरुवाभिमुखी कम्ति-
स्त्य्‌ भवति । तुकारव्रषठवाभिमुली वस्तभता क्रान्तिरपि तिक्तेन भ्रवाभिपरखी
न कितु कदुम्बाभिमखीति भासते हते सूचितम्‌ । अतः कारणाद वडनानयते
यो द्युज्यानुपातः क्रियते सोऽनुपातस्तत्तियक्षरणाय । सजिभग्रहक्रान्तिकपाय न वङ्नस्य |

तिय्करणाय कदम्बाभिमुखीकरणाय निष्पन्न इत्यर्थः । ननु सवा कऋन्तेशुवाभिब्-
खत्वन नामितग्रहारम्बे तत्तिर्यक्त्वं कथं भासतामन्यथा विषुवत्करान्तिवन्तान्तरस्य कऋन्ते-
श्यषितस्तस्यास्तदेकाभिमखत्वादित्यत आह-चछत्रवविति । यथाऽऽतपनिवारणं छर
स्वमस्तकोपरिस्थं तदा तत्स्वयाम्यात्तरानुतारमेव । यवा तु दण्डति्यक्षरणेन छं
विरिङ्ष नामितं तदा स्वयाम्या्तराभ्यां छत्रयाम्योत्तरा तिरश्वीनवेति प्रत्यक्षम्‌ । वथा

कत्प्यमषतुरादिप्रह विषुवदुवुस्थत्वेन तस्य कल्पितभुपभ्यपुर्वापरवृश स्थितं ्रहबिम्बवृे
ध्रवाभिमुखयाम्योत्तरं कं भवत्यतस्तत्र विम्बवुत्तनेम्या विषुवत्कान्िषुन्चप्रवेशायोरन्तर-
वलनं समं शुवाभिमुखम्‌ । निम्षकेन्द्रभूगमान्तरसुत्रस्य बण्डनुकरणत्वात्‌ । यवाडन्यत्र
दशौ तदा ग्रहविम्बस्थरान्नामितमतोऽहोरात्रब॒नक्रान्तिषुत्तान्तरं बिम्बनेम्यां नत्वे
तिर्वीनं न भ्रुवाभिमुस्षमन्यथा तिर्वीनमानानुपपकेः । किंतु कान्तिश्ते प्रहणम-
माक्तयम्योत्तरकदम्बामिमुखम्‌ । गरहनिम्बवुत्ते नेम्या ऋान्त्यन्तरेण य्डनम।गतं तत्को"
शिरूपं श्रवाभिमुखम्‌ । त(परोत्यक्षं॒तु तन्नम्यां कदम्मभिमखं कणङूपमतस्तज भूगर्भ.
महृनिम्बकेनद्रोन्तरस्रस्य त्रिज्यामितस्य तिर्यक्त्वाल्तिज्या कर्णः यज्या कोरिः शान्ति,
जया भुज इत्यत्पमक्षेत्राकशज्याकोटो त्िज्याकर्णंस्तदा कऋान्त्यन्तररूपवङ्ननज्याकोटौ इः
कण इत्यन॒पातेन कदुम्नाभिगसखं कर्णरूपं वहनं भवतीति म किंजिदिश्डमिहि
माः | ५9४ ॥

अथाऽऽरब्धाधिकारों निरूपित इति फषिकया <ऽह--इति ग्हणवस्षनेति ।
ग्रहृणाधिकासेक्तकदिनपदा्थानामुपपर्तिर्निरूपितेत्यथः ।

देवश्वयगपासंततसेष्यपाश्वग्रीरद्भनाथगणकात्मजनिर्गितेऽस्मिन्‌ ।
याता िरोमणिमरीस्यभिपे समाति सूयन्दुपर्वगणितोक्तेसुवासनेयम्‌ ॥
इति श्रीसकरगणकसर्वभोमरद्नाथगणकात्मजविश्वरूपापरनामकमुनीश्बरणण -
कधिरचिते सिद्धान्तरिरोमणिमरोचादुत्तराध्याये ग्रहणा भिकार-
वासनाधिकारः संपूर्णः ॥ २९ ॥
हत्यकोन्िशोऽभ्पायः ॥ २९॥

-9 श

1

४१ गौलाध्याये-

अथदुयोस्तवासना । वव्राऽऽ्ाबुद्येऽसते च टकमकारणमाह-

क्रान्तिवृत्त्रहस्थानविद्कं यदा स्यातूकृज नो तदा लेचरोऽयं यतः।

स्बेषुणोल्तिप्यते नाम्यते बा कुजाततेन कमं लेटोदयास्ते कृतम्‌ ॥१॥
भेव भाणः कुजेऽसौ कदम्बोन्यु खस्तत्समृतक्षेपणं नामनं च द्विषा ।

भागने चाक्षजं तेन क्मदयं तत्मपञ्चः पुनः संविविष्यो ख्यते ॥ २ ॥

दपषहटाधम्‌ ॥१॥ २॥

मज्श०~- अथावसरसेगत्या कं हक्क तथोदयास्तमयय ल्थायवशिष्टमश्नस्योत्तरमूत

आरभ्धो ऽथिकारो म्याख्यायते । तत्र ग्रहणाधिकारोत्तराभिकाराणां पाताधिकारष्यतिरि
कानां स्स्वभतस्य दृक्शमण उत्पत्तिकारणं कि टृङ्र्मेति प्रभ्नोत्तरभृतं न्ग्बि.
भ्या ऽऽह करान्तिष्रष्रहति । तेम कारणेन ` । हेटोदयास्त प्रहस्य सषितिभासक्ति-

इपादयास्तकारयोः । क्षितिजासक्तिरक्षणेनोदयास्तयोरेव्यदेकवचनाम्ति ध्येयम्‌ ।

इमं । ब्रहच्छायाभिकारोक्तं इतेम्‌ । प्रहे संस्कतम्‌ । सूचितं कारणमाह

ऋऋन्ति्षतेत्यादि । यता यत्कारणात्‌ । यस्मिन्कारे । कान्तिव॒त्षग्रहस्थानजिहनं

` क्र र्तवृत्ते त्र प्रो गहरथानं तज भिम्बाभागात्कात्पतज्हनं कुज स्वदेश
= भूगर्म्षितिअक्रत्ते । समसूदरेतया सक्तं स्वात्‌ । तस्मिन्करु । जेषरो ग्रहः ।
भय विम्बात्मकः ।. क्षितिजवृत्ते स्तो न स्यात्‌ । तथा च यदा प्रहनिम्बं
| क्षिति भर्बति तदा तद्वाङयादिभोगन्िहनं क्रान्तिवुत्तस्थं न हगति । ङ्भितु ततसाग. |
` परभागो ठगतीत्युदचास्तटप्जञानार्थ॒गरहे हकर्मसंरकरणमत पएवोद्यास्तकालयोर्मन्ब

ति भाबः । ननु सूर्योदये सूर्यतल्यलप्रान्यथानु पपत्त्या यडा क्षितिज सूर्यो द्गति
तदा क्ान्तिवुत्तस्थश्वहनम्पीति कल्पनादहत्वाविाषादितरषामपीदं तुल्यमिति कथ-
मेतदित्यत आह---स्वेघणाति 1 स्वशविहनक्षितिजासक्तिकार प्रहमिम्बे स्वेषृणा किति-
शात । उल्कषिप्यते 1 ऊरष्वप्रबहृनर्गे त्यज्यत । नाम्यते । भभस्त्यज्यत | वाकारः
काटान्तरविषरन्यवस्थायकः । जन्यथोक्नामननामने दिरुद्धेत्वादेककालासंभषे कथं

स्याताम्‌ । तथाश्च सृय॑स्य तथात्वऽ्पिं अन्द्रादीनां विक्षिप्त प्र )तया न तधा-
भरथाममेकरूपमिति भावः ॥ १ ॥

ननु शरसष्वाल्ितिभे यतन ग्रहरिहनस्थानं सक्तं तत्र ग्रहबिम्बं सक्तं मा

भबलु! षरं तु ग्रहचिषटनसक्तक्षितिजप्रदेशात्तद्ववृत्त एवं शरान्तरण ग्रहनिम्बं सक्तं कुतो

नेत्यतस्तड्त्तरं दहिषति प्रश्नोत्तरं बदस्तच्च विस्तरतविश्वारं अग्विण्या प्रतिजानीते--

मेव बाण इतिं । ग्रहविक्षपः । क्षितिजवृ्ते न भ्रति । एवकाराबन्मण्डके

निरकषक्षितिशत्थान्न भवतीति शूरस्य समभरुवाभिमुलत्वासंभवादिति ध्येयम्‌ । कृत

वलनवासना। १६१
अं०श०-कत्यतः कारणमाह-अपाविति । अ्रहशरः कदम्बोन्मुखः कर न्तिवुत्तादिेपषृ्ाश्यि
वक्षिणोचरन्तरस्य क्रान्तिवृत्तयाम्योत्तराभिमुखस्य हारत्वात्‌ । अत एव प्रहनिम्बनाम-
नोननामने द्विधोत्पन्ने इत्याह-तदिति । . तस्य ग्रहनिम्बस्य उश्नामनं नामनम्‌ । षः
समुचये । क्षितिजात्‌ । दिप्रकरिण संभवति । तथा हि- उववृततावूग्रहनिम्बमुभामितं
नामितं च भवति । स्वाक्षातेजवत्ताच नामितमुन्नामितं च भवतीति । ताभ्याँ
दृकमद्रयमुत्पन्नापित्याह--आयनमिति । तेन ॥ उन्नामननामनयोः; प्रत्येकं द्विषोत्पन्न-
लेनेव्यर्थः । कर्द्रयं ₹क्त्मणो दैविध्यं सिद्धम्‌ । ते संज्ञया व्िभजते--आयनः
मिति । उद्वुचादुष्नापननामनामभ्णमुत्पनं हकमं आयनहकनं । क्षितिजादुखामननामनाम्बा-
मत्पक्षे सकरम आक्षहकमं । क्षितिजस्याक्षांश्संबन्धात्‌ । चः समुस्चये । नन्ध-
नयेोरविवेशन स्वरूपं न निरूपितमित्यत अ!ह--तत्पपञ्च इति । तयोरायनक्षदकर्भणोः
प्रपञ्चः स्वरूपगणितदिविचारः पुनविंशेषतया संविविच्य भिन्नमिन्नतया तद्विचारं निभ्वित्थ
मया उश्यते प्रतिपायते ॥ २ ॥ ॥

भय तक्मा
क्षितिजे षने ये स्तस्तद्रक्ञादिषुणा अरहः।
याम्येन नाम्यते क्षमाजातूर्साम्येनोश्नाम्यते तथा ॥ १ ॥
तद्वयस्तं बलने याम्ये ग्यस्त प्रत्य क्कुजेऽण्यतः।
आयनं भ्रिज्यया चेतस्याद्स्पष्टेन हारेण किम्‌ ॥ ४॥
लम्बभ्ययाऽक्षजं चेत्स्याद्रलनं दि स्फटेषुणा ।
इति अराशिकाष्टुभ्धे जिनज्याप्न दुज्ययोद्धते ॥ ५ ॥ `
तश्चपेकयान्तरप्राणैः कृजात्खेटो नतोन्नतः।
तैः प्राणर्यत्‌करमाह्प्ं नताठसेसात्‌ प्रजायते ॥ ६ ॥
उक्कमेणोभ्रतायश्च तदृगरहोदयलम्रकम्‌ ।
उक्कष्यत्ययतः प्रत्यगस्तलप्ने सषहअरहात्‌ ॥ ७ ॥
हारे महति मानां तु चरार्धं मध्यमापमात्‌ ।
इारस्फृटातूतथा तवा तच्पिकयान्तराचमिः॥ < ॥
रिमिन्ेकदिरोर्बियादक्षजन नतोननतम्‌। . `
आयनाक्षजयोर्योगषियोगाष्ग्नमुकूवव्‌ ॥९॥ +

५ ४ ६ ~
कष ५.

| 8६४ | | गौलाभ्यपि= नि

अक्र गोठ यथोक्तं कान्तिमण्डठे विमण्डठे च ग्रहं दा विमण्डटस्थप्रहौ-
परि द्यज्यावृत्ते च बद्धे यथेयं टक्कमापपत्तिः सुखेन बटेरपि बध्यते तथाऽव
सुध्रप्ः छृतोऽतः सुगमा । तथा प्रहच्छायाधिकार हयमुपपाचिः सम्यक्‌ कथितष
॥ ३॥५॥५॥६॥७॥८॥९॥

मण्वीर्अथ प्रतिज्ञातमनुष्टभाऽऽह- क्षितिजे वलनं इति । गहचिहनेदुयकालि इत्यर्थः ।
भे । आयनाक्षसं्े यन्मित वेन भवतः ! तद्शात्‌ तदुभयवलनानुरोधेन िक्षे-
परेण दक्षिणेन क्षितिजात ग्रहनिम्बं नाम्यते । सौम्येन विक्षिपेण । तथा वलन-
द्रयानुरोधावुन्नाम्यत । उदयट्राथ टकछष्मकरणा्षातिज इत्यक्तम्‌ । अन्यके तत्सा.
नस्य वयध्यादिति ध्येयम्‌ । उत्तरवहने कदम्बयोदक्षणोच्रयोः क्रमेण दक्षिणो

"शरधुवाभ्यामध ऊर्ध्वं संभवात्सवसमाभ्यां च सुतरां संभवाद्विक्षेपायस्थगहविम्बस्य कथ.
्रोन्मुखत्वेन स्वक्षितिजादुततरवक्षिणरारक्रमणोक्नामननामने भवत इति वात्पयम्‌ ॥ ३ ॥

अथ दक्षिणषलने पश्चिमक्षितिज च विङ्षं ्मकालानयनं अराशिकपुरः-

सरं ताभ्यां हादयकारेकलग्नज्ञानं ग्र्स्तर्काालिकट्रज्ञानं चानृष्टपचतुष्केणा ऽ०ह-~

तद्ष्यस्तमिति । तस्पवश्छाकोक्तं॒दक्षिणवटन स्यस्तं विपरीतं ज्ञेयम्‌ । आयने-

वटने दक्षिणे याभ्यक्षरेण ग्रह उद्वन्तादुश्नाम्यत। सौम्यद्रेण ग्र्ठजिम्बं नाम्यते ।

दक्षिणोरसरधुब्ाभ्यां कमण दक्षिणोत्तरकम्बयारूध्वाधःस्थत्वाल्‌ । आक्षदलन दक्षिणे

षु याम्यक्षरेण रवाक्षितिजादवृत्तस्थयरह उश्नाम्यते इति शब्दाथकमभ्यम्‌ । न गो.

स्थितिरभ्यम्‌ । समाभ्यां धरुवयार्नियतत्वाहृक्षिणातन्रष्वयोः कमण समाभ्यामुशावश्-

ष्वाभावात्‌ । अतोऽस्मात्‌ । उक्तात्‌ । पश्चिमक्षितिजि स्यस्ते विपरीतं ज्ञयम ।

उक्तस्य पुवक्षितिजविषयत्वात्‌ । अपिः समद्धय ! तथा वचाईऽयनकषल्ने

उत्तरे यद्रक्तं दक्षिणक्षरण ग्रह उदरवुचचान्नाम्यते. उत्तरश्रेणोश्नाम्यते

इति तत्पू्वक्पठे ¦ पश्चिमे तु याम्यश्रणोन्नाम्यत । सोम्यकरेणोन्ना( ण

ना गम्यत । प्रवहभमेण कद्म्बयोर्विपरीतस्थितः संभवात्‌ । अआशक्षवटने

उत्तरे क्षितिजादुदवृत्तग्रहो याम्यक्रेण नाम्यतत । साम्य्रणोश्नाम्यते श्ति पूर्व-

कपाले । पश्चिमे च याम्यकरेणोन्नाम्यते सोम्यकाण नाम्यत इति काब्डलभ्यम्‌ ।

न गररस्थिव्या । एवं दक्षिणायनवलन यदुक्तं तप्पूर्व कपाले । पश्चिमे तु तदि-

परीतम्‌ । याम्यशरेणोरवत्तादरग्रहो नाम्यते सौम्यशरेणोन्नाम्यते इति इलोकोक्तम्‌ ।

दक्षिणाक्षवलने रशब्दरभ्यं पूर्वकपाके । तत्पाश्चमकपाले विपरीतं इोकोक्तं गोर-

भि

तीति तात्पयम्‌ । अथोद्वृत्तानततोन्चतम्रहस्य तेदुन्तरक(रनयनाथमनुपातमाह--

ध उद्यास्तवाक्षनां 1 | १९५
म °०-आयनमिति । आयनवलनज्या भृजच्िज्या कर्णः षष्टिः कोटि, अस्कुटश्रः
कर्णीः १फुटशारः कोटिः । तन्पूखयोरन्तरे युराजबुतत इति कषेरदयस्य च्छायाविकारन्यारूयानि
प्रतिपादितत्वाल्निज्यया श्रुत्या । आयनम्‌ । आयनवलनज्या भृजश्चेयदि स्यात्त
द्‌ाऽस्पष्ठेन कदुम्बाभिम॒खेन शरेण कर्णेन फ मुजभानं लभ्यमित्यन॒पातिन यरा
वृत्त तदन्तरारुप्रदेशज्या 1 एवं स्वक्षितिजादुद्वृत्तस्थनतोन्नतमहस्य तदन्तरकारूनय- `
नाथैग़नुपातमाह--टम्बज्ययेति । ठम्बज्या कोरिः, तिज्या कर्णः । अक्षबटनज्या
भृज इति च्छायाधिकार्याख्यायां स्वल्पान्तरेण क्षितिजे कषक्षेत्रस्य प्रतिपादितत्वा,
छुम्बज्ध्या कोट्या । अक्षज वहनम्‌ । अशक्षवहनज्या भुजश्चेयदि स्यात्तद्‌ाऽ-
स्फटेषुणा 9 ध्स्वाभिमुखश्रमितक्रान्तिज्याकोख्या कि भजमानं ऊभ्यमित्यनपतेन -यया-
` वृत्ते रज्या । अस्यास्तनवाक्चहकलासुज्यात्वप्रातिपादनात्‌ । अथ तदसृन्ञानार्थ॑
तश्चापकरणमङ्शक्य त्रिज्यानुरुद्धज्ययास्तत्सभवादित्यत अ।ह--इतीति । पर्वाक्तानु.
पाताभ्यां चेरािकत्‌ । प्रमाणामिच्छा च समानजाती आयन्तयोः स्तः फलमन्य-.
` जाति । मध्ये तदिच्छाहतमायद्दत्स्यादिच्छाफरमि्युक्तानुपातवियेतमते -फठे चिज्य्या
गुणिते यज्यय। भक्ते तयोः फरयोधनुषी तयारेकयम्‌ । अन्तरम । दइ्योरुश्नतत्वेन

| -नतेत्वेन वेकजातित्वे सेगः । वैजव्येऽन्तरम्‌ । अधिकोषवश्ञाज्नतोन्नतसंबन्धि ज्ञेयम्‌ ।

तत्तस्यासभिः स्वभृगभक्षितिजात्‌ । गरहों बिम्बात्मकः स्वक्रान्तिवचस्थचिहनक्षिति-
जसंयोगकारे । नत उन्नतो वा भवति । तथा च यज्यानुपातेन तयोखिन्यानुरुद्‌-
` त्वात्तच्चपि. सके । एतेनेव स्वक्षितिजादगरहविम्बम॒न्नतं नते कियद्धिरसुमिर्भवती-
त्यद्गकाऽपास्तेति भावः । उद्रयकाटिकलम्मसाधनमाह--पैरितति । नतत्तेयात्‌ ॥
नतगहनिम्बस्य कान्तिविचस्थगरयादिभोगादित्यर्थः । तेः पूत्रोत्प्ेनतासुभिः क्रमात्‌ । करम.
रम्रप्रकारेण । यद्र सूक्ष्मं जायते । उन्नतादूगरहात्‌ । उन्नत ग्रहा्म्स्यः कान्तिवुत्तस्थ.
रार्याविभोगादित्यर्थः । पूर्वोत्पन्नोन्नतास॒भिरुत्कमण । विलोमलमसाधनप्रकरिण यष्ट
भवति तदुगरहेदयक्ालिकं द्धं ज्ञेयम्‌ । नतोन्नतग्रहस्य तत्कालादभिमपूवैकषटि
क्षितिजसंटश्चतासमवात्रमविलोमलग्रभ्यां गहप्रवहभमहेतुक गर बिम्बे दथ कारिक क्षितिजसंलमर
. क्रान्तिवृत्तपरदेरकानकरान्तिवृत्तस्थग्रहायह् द्र भवत्येवेत्युपपात्तिः सुगमा । छायाधिकरे व्यक्त `
` श्व ।' अथ मरहास्तकारिशृरपक्ताधनमाह--उक्तव्यत्ययत इति । प्रत्यक्‌ `| "पश्चिम `
` ` विंतिजादुक्दिङय अहनिम्बस्य सापितनतोक्रतकालयदित्यर्थः ॥ उक्तात्‌ । न्तील्तका*
गहक्रमेण कमविलेमख्सावनात्‌ । व्यत्ययो विपरीतम्‌ । नततोन्नत्कारकभसिद्धविरो-
मकफ़्मख््मसाधनं तेनेत्यथः । सषद्ग्रहात्‌ । षड ियुक्तगरहायद्टम्रं तदमरहास्तकारिक ठ
। यम्‌ । पक्षितिजत्पश्चिमक्षितिजें विपरीतत्वाद्त्यक्तोपपत्तिश्छायाधिकारे प्रतिपाविता ।
षदे हक्ष्मगणितजातं तत्रैव विस्तरेण सवासनं व्याख्यातमतोऽ मूलादुरोषारकषपेण
: "हयास्यातर्भिति मन्तव्यम्‌ ॥ ४॥५॥६॥५७॥ “`

४

५६३४ गोलाध्याये-

का, ,।
कि 7 1 क व 1 |

मर ०श- ननु स्पषटरक्षषठनेन इतो विभक्तो लम्बज्ययेत्यनेन ग्रहच्छायाभिकारे अक्षि
हष्र्मणः स्थरं प्रकारान्तरमक्तं तत्कथमत्र स्वरूपनिरूपणे रक्तमुचितम्‌ । सूक्षमप्र-

करनिरूपणस्य तनो चतत्ाद्ताऽनृष्टन्भ्यामाहू-- रार्‌ महतत । महात्‌ शर्‌ स्षान-

वैशितानां भानां नक्षत्राणाम्‌ . । महाररसंबान्धिनक्षत्राणामित्यथः । तुकादद्वक्ष्यमा-
णाक्षुक्षलास्वानयनप्रक रेणाऽसक्षहगसवः साध्याः । न पूर्वोक्कप्रकरिण । बहाणाम-

[४

स्पश्षरनक्षत्राणां च स्वत्पशरत्वाप्प्वोति प्रकरेणापि सुखार्थं ॒साध्या ईत्थं; । अतं

कौ
|

एव च्वन्द्रपरमकशषराथिकदारत्वं महत्वं शरस्येति केचित्‌ 1 तदाहु--चराधमेति ।

शः क

मध्यमापमात्‌ । नक्ष्ोक्तधवक .त्साधितायाः सूर्यवत्करान्तिज्याया हत्यर्थः । शारस्फु-

॥

टात्‌ । शारसंस्कृतकान्त्य्ञरूपस्पषटकन्तेज्यीयाः पथक्‌ । प्रत्येकं चराधैमुक्तरीत्या

कय ह =,

चरकाटं कृत्वा प्रसाध्य तयोश्चरयोरविभिननेक दिशोर्भिकदिरायोरभिननदिशयोर्वा क्रमेण
योगोऽन्तरम्‌ तत्तल्यासुभिः । अक्षजे । आक्षदटृकसंबन्धे नतोन्नते । नतमुश्रतं चोक्त-

विश्च गणकं वि्ात्‌ । तुकारादायन्गसवस्तू क्तप्रक रिणेव सूक्ष्मत्वादिति सूचितम्‌
तथा च ठषभूतप्रकरेण अरहाणां साध्या इत्यमिग्रयेणोक्तं न स्वरूपतस्तर्िवुमेवं

क,

` अहच्छायाधिक्ारोक्तप्रथमप्रकारात्मकमिति भावः । ननु नक्ष्राणाम॒दयास्तट्ये कथं
पूर्ोक्तप्रकारेण साध्ये । अयनदकःसंर्ृतनक्षधुवकाणां स्वाद्धिश्नतयाऽऽयनदरगू- `
। नामज्ञानदुभयसस्कारजनितोन्नतनतकाटन्ञानाभावाद्‌त आह-आयनाक्षजयोरिति । यथपि
` अहध्छयाथिकारोक्तप्रकरेणोकशववेभ्य आक्षहद्ध नत न्नताभ्यमुद्यास्तस्पमे भवतस्तयाऽप्य-
यनाज्ञाभावकारिकायनद्क्कमसस्कारात्सान्तरत्वमततः सृक्षषसिदष्यथ नक्षत्रग्रहयुत्यधिकारो-

| क्तप्रकारण केवला श्रुवक्राः साध्यास्तम्य उक्तद्‌श्ञाऽऽयनहःगसवः काया इत्ययनाक्षजयोद-

ग्वोरुक्तदश्षा योगाद्न्तराद्या पुवोक्तप्रकारेण केवरश्चवकादुदयास्तलगर सृके राध्ये इति

| नै कतिः ॥८ ॥ ९ ॥.

अथ दारस्य स्ष्टीकरणमाह-

सुभरिराशिय्रहथन्यानिघ्न्ञिन्योदधृतः #रः।
स्फटाऽसा कान्तसस्कारे हकमण्यक्षजे तथां ॥ १०॥
भयं सेक्षप्तो गाणपरकारः। मुख्यस्तु पूव व्याख्यात एव । तथाओीह यक्कि-

` भर्रिमुष्यते । विषुवदृवृत्तात्क्रान्तिधवामिमखी । क न्त्य्माच्छरः कद्म्बामिमदः
कथ तेन -पियकृस्थेन्‌ सा सस्का्ां । अतः कान्त्यमरे यदुदश्यावृत्त तस्य शरा -
प्रस्य च पदुन्तरमूजु तेन ैस्छृता सरी स्फुटा मवति । तश्वान्तरं कोरिङ्पम्‌ !
` दारः कृणक्पः । तदरगान्तरपद्‌ दयुज्यावृत्ते भुजः । एतत्‌्यस्चं दिण्वरननग्यभ्न

सुभवम्‌ । वैव तुत्रराशप्रहकरा तः कदुम्बधरुदसूजयारन्तरम्‌ । तश्भ्या भभु; । |

धरदुधास्तना्नीा | ३६५.

वै्शुश्या कोरिलिग्या कणः । यदि विष्ययेयं कोटिस्तद्‌ा शरेण कंत्थुषषशप्‌।
कोरिष्छपस्यैव रारस्य भरुवोन्मुखस्य ज्ययाऽक्षजं टक्कमं कतु यज्यते सेषोडि
स्पष्टार्था ॥ १०॥

म०श०- ननु गरहच्छायथिकरे स्पष्टो भवति नियते कान्तिसंस्कारयोग्य इत्यनेन स्पष्ट.
शरस्य कान्तिसंस्कारोपयुक्तमात्रत्वोक्तेः कथमक्षटरूमणि तदङ्धाकार. इत्यतोनष्टमाऽः
ह--सत्रिराशिग्रहेति । हारः गणितागतो मभ्यमदारः कदुम्बाभिमुखः, जिराशियुतग्रहस्य
बुज्यया गुणितन्चिस्यया भक्तः स्फुटः शरो धुवाभिमुखो भवति । कान्तिदृत्तस्थ-
प्रहनविष्टनाद्विक्षेपवृग्रहनिम्बस्य यदन्तरं कदम्बाभिमखं तत्कान्तिवृत्तात्कदुम्बस्य नव-
स्यंशान्तरितत्वालिनज्यान॒रुद्धमठः कान्तिवत्स्थग्रहवचिहनादासश्नध्रवस्य शज्याजापांशा-
न्तरितितवातरप्रवाभिमुखतवन्तरसि दम्यर्थ गुज्यापरिणतः शरः स्फटा भवतीति तात्पर्यम्‌ ।
न॒ कवे सृत्रिराशिग्रहद्यज्यानुपातोक्तिः कथमुपपनेति वास्यम्‌ । अहण्ठायाथिकरि
भिष््यावर्गादित्यायक्तस्पषटसषरसाधनस्यो पपत्तावायनवरनज्याभेजाञ्जिज्याकर्णस्द्रगौन्तरषडं
ध्डवाभिमुख्ा यष्टिः कोर्टिरिति कत्राद्‌यनवरनस्य प्राचीनमते सतरिभगरहकान्तितुल्व-
श्वाय व्गोनिनिज्यावर्गपदरूपयष्टेः सत्रिभयहयुज्यातमकतबुक्तमुपपन्नमिति प्रतिषाब्‌-
मा्‌ । ततः किमाङ्ङकाया उकराराभादत आह--असाविति । स्पररः कान्ति- `
पसकारे । क्रान्तिरंस्कारार्थं स्पष्टक्रान्तिसिदचर्थमिति यावत्‌ । अक्षजे इङकमाणे ।
भक्षष्टक्षासाधनार्थम्‌ । तथा उपयक्तः । कान्तिशुवभिमुखतात्स्वक्ितिजाषक्षायन-
आहसिद्नसक्तादृग्रह विम्बस्प्शरान्तरेण शवाभिमुखनमनोश्नमनास्चोभयत स्पष्टशरोषवेगः ।
निले ऋस्तिसंस्कारयोग्य इत्यनेन तत्राऽ4व्यकतोक्त्याऽन्यत्न सजिराससिद्श्नेति
मः ५ १० ॥
अथ ब्रहमगुप्तादेभिः क सष्टा नोक्त इ्याराङ्खन्धाऽऽह-

अद्यगाप्तादिभिः स्वस्पान्तरतरान्न छतः स्फुटः ।

स्थित्यर्धपारेटेखादो गणितागत एवं हि ॥ ११ ॥

नक्षत्राणां स्फटा एव स्थिरत्वातूपठिताः कराः

हद्र्मणाऽऽयनेनेषां संस्ृताश्च तथा डवाः ॥ १२ ॥
स्वष्ायेम्‌ ॥११।१२॥

भण्डी०- ननु शद्यरातोक्तं ` निरूपणीयमिति खभियमत्स्य्ोरस्वथ कथगङ्कीहृतः
पषहटशरर्य ब्रध्ममुप्ानुक्तत्वादित्यतो<नुष्टुभा<ऽह-- बहयगु्दिभिरिति । अआह्मगप्ादिभिर्ध॑.
हगुषहणश्रीपतिभेद्वायार्येः स्वस्पान्तरत्वात्‌ । यथागतक्षरस्कृटशरयोरल्पान्तशसववुर्शन।-
दित्यर्थः । स्फुटः. शरः । न कतः स्व्न्ये. नोक्तः । नत॒॒तदव्रसिदा तदः
शुक्तिः । तथा च स्वल्पान्तराङ्खीकारातत्समत्येव मयागीकृतो वस्तुखूपत्थाशेति भाषः । गह

३१८ ` गोलाध्याये-

मण्टी०-स्वत्पान्तरत्वेऽपि' पदार्थतर्वनिरूपणात्मकसिद्धान्तगन्ये स्प्टसरकथनं तेकमष्वाव,
` इथकमन्यथा तवुच्छेदापत्तिरत आह-स्थित्यर्धति 1 हि । यत धल्यर्धपरि- `
रेखाथो । मभ्यस्कुटस्थित्यर्धानयने ब्रहणपरिरेखक्रियायाम्‌ । आविपदाद्गरासेषमासानय- `
नायनदृक्षमावीनां संग्रहः । गणितागतः कदम्नाभिमुखः शरः । एवकाशलफुट-
इारमिति रफूटशरस्य निराक्तः । उपयुक्तः । तथा चोक्तं बहुस्थरेषु कदम्बाभि
मखश्षरस्य वस्तुभूतत्वादूध्वाभिमुखस्पष्टशरस्य क्रान्तिसंस्कारक्षहृकमणोरेव वस्तुरत-
स्वादहपयोगत्स्पष्टशषरान कैः । स्वत्णान्तरेणापि गणितकरियाराषवसंभवादिति भावः ॥११॥
सनु नह्मग्ताविसिद्धान्ते स्फुटश्चरकथनाभावाद्रबह्मगुपतोक्तनक्षत्रररा अस्पुरस्व
दक्तनक्षत्रस्फरंश्रतुस्याः कथं संभवन्ति । किचिदप्यन्तरसेभवापत्तरतोञनुष्टेमाऽऽ&~-
मक्षत्रणामिति । बह्मगुप्तादिभिनक्षत्राणां स्थिरत्वात्पृष्वगतरभावये हशः पठिता
तेः 1 स्कृटाः । धरेवानिमुखाः । एवकारात्तषां कदम्बाभिमुखत्वं निरस्तम्‌ । तथा
च मदुक्तनक्षत्रस्पष्टशराणां बरह्मगुप्तोक्तनक्षजरतुल्यत्वे क्षतिनैति भावः । ननु नक्ष
अरधरवाणामायनष्क्र्मसेस्छारनिमित्तं मध्यमशराः कद्म्बाभिमुखा अपि पथकः तैर्नक्ता
अत आह--हकमणेति । एषां नक्षजाणाम्‌ । श्वाः । आयनेन दकमणा ससत;
क्षन्तः सिद्धा एव । चकारास्स्थिरत्वादित्यर्थः । तथा । बह्मगप्तादिभिः पठिताः
तथा च नक्षत्राणामायनदक्षम पुनःसंस्छारस्यानुशितव्वात्तवुपजीम्यकदम्बाभिमुञञरारकथनं
ध्यथमभेत्यपेक्षितम्‌ । नक्षत्रस्पष्टकान्त्यथमाक्षटक्षमार्थं च स्पष्टशरस्येको पयोगाङििति भावः १२१
भथ शदुषणानुपहस्तजह~ |
ऋान्तिसूतरे शरं केोचेन्मन्यन्ते ते कृबृद्धयः।
. ययेधमायनं तेश्च द क्मान्येश्च फे कृतम्‌ ॥ १३ ॥
के स्पष्टे पालने सूत्रे दत्तो मध्यङरश्च तैः । `
फोटिवदाछनात्पूजास्स्परमक्तिररो च फिम ॥ १४॥
किंच रत्वा इारं कोटिं स्थित्यधांनयनं कृतम्‌ ।
ताक चेत्स दारस्तेन नाजृपातेन सिध्यति ॥ १५.॥
पदि कन्तिसूते रारस्वदा धवाभिमुखः स्यात्‌ । निरक्षदेरे क्षितिजस्थो भ्र
भहवाभिमूखवाराअस्थो प्रः क्षितिज न त्यजति । नामनोलामनामााव. । $
इत्राऽऽयनडहक्कमणा । अथावाऽऽ्वायः रतं ये न मन्यन्ते तरापे कतं भान्तकान
वथा प्रिखेखे निम्बमध्यात्सष्टवेउनाभ्ोपारेगतं सूज कान्िवृषपाची ।. कवी
केरिवच्छरः किं इतः | वतक्ते भ्रवसूतरे नेयः। रेषं स्पष्टम्‌ ॥१३।१४।१०॥

इदुयास्तवासना । ६१

कर्टी०-अथ ब्रह्मुप्ताधनुक्तस्यष्टशरानयने स्वस्पान्तरसमाधानासहिष्णनां अत्रगुप्तनिसा- `
स्णि† ऋषाचित्समाधानमनूानुष्टमा दुष्यति - कान्तिमूत्र इति । ये केषिद्रह्यगत्वा,
शुसार्को मदुक्तष््टररानयनासहिष्णवः कन्ति । व्षुववततादप्रवामिुसे सूते । `
मतु करान्तिवुत्तात्कवम्वाभिभरुखसूत्रे। मतभेदानुपपत्तेः । शर्म । अनुषातागतम्‌ ।
ब्रहमगुप्तादिसंमतं मन्यन्ते । यथा दिषुवद्वुसारकानतिषृत्तपर्यन्तं धवाभिमली कान्ति-
ऋनन्तिशृत्तादिक्षपशत्तपयन्तमन्तरं शरो भ्कवाभिमुखो गणितागत इत्यङ्की कर्वन्ति ।
तेन॒ मह्क्ततस्समाधानस्पष्ठशरसाधने न युक्ते इति योतयन्ति + इं
श्हपबुद्धयः । पवार्थतत्वाज्ञाः । तथा. च॒ तदुक्तमतचाक्नाङ्गीषार्थमिति भाष्ठः ।
सन्न खग्ना पूर्वगरन्धे वस्तुतत््वाप्रतिपावनं मत्वा स्वत्पान्तरमित्यवश्तुभूतं समाधान `
मुक्त वैष्च .तदुक्तस्य वस्तुतत्तयन प्रतिपादनाहोषाप्रसद्धात्पत्यत त्वव्क्तस्पष्टशशनयनश्य
तुकस्या ग्यरथत्वा्तिं कथं ते कृबुद्धय इत्यतो दूषणमाह--यदीति । एवं तदुक्तं
` ग्यक । यदि चेदङ्गी क्रियते । चकारस्त्चथः । अन्यः । बह्मगुप्तादिभिः । अका-
गदुाषोक्तमायनं दद्म । कृतं खग्न्ये :उक्तं तेः । ताटक्ञसमाधानकत्रभिः छि किम-
रमङ्भी क्रियते इत्यथः । तन्ते आयनद्कगाङ्गीकरणमयुक्तम्‌ । उन्मण्डठे पशच-
हनसंषन्पिकाले. हारस्य पष्ामिमुखत्वावूग्रहविम्बसबन्भेन ततस्तस्य नमनोन्नमनाभाषा-

दायनहक्षभानुत्पशिस्ततो बहगुप्तादिेमन्थे शरस्य धुवाभिमुखत्वेनानुक्तेवशनाम्मवरुक्त-
तदायनाऽऽवनरक्षपप्रतिपादनमविरुद्धमन्यथा तदतिपादनानपपतेरिति भाषैः ॥ १३॥

` ननु प्रहवचिनूहादप्हविम्नस्य धुवाभिमृखशरागे स्थित्यभावात्कवम्बाभिमुखहारपे
सश्वात्सपातग्रहचिह् दनुपातानी तरशारस्याऽऽयनग्रहचिह्ध॒वा मिप खस्य गरे अहविम्बसद्धावा-
भ्यपगत्रान्मन्मत<प्युक्तमायनद्कमाविर द्धम्‌ । न चव ग्हचिह्वगरहविम्वान्तरकवम्बाभिमु-,
खरेणेवाऽऽयनदकरमोतपत्तेणितागतदारावुक्तं॑ तत्साधनमसंगतमिति वाष्यम्र्‌ । स्वल्पा `
श्तरत्वादित्यष्ठरसादृदृषणान्तरमनुष्भाऽऽह-- फं स्पष्ट इति । तैः । बह्मगुप्तानीतशरं `
भशाभिष्नखलत्वेन = मन्यमानेसिियर्थः । स्यष्टवहने सूत्रे गहणपरिरेखे मानैक्यखण्डवुे
ब्रह्मशरविक्‌ चिष्ठाद्दक्षिणोत्तररेखातोऽधज्याकारेण मध्यकाषिकमानक्यखण्डवुत्तपरिणतस्प-
हवलने द्वा तदुसंबन्धिमानेक्यखण्डपरिषिप्रवशाद्ृम्राह्यवृच्तकेन्त्रप्यन्तं या. रेखा तत्र
त्यर्थः । मधघ्यशरः । मध्यप्रहणाटिकशषरः किमथ वृत्तः । त्वन्मते तथा श्र
दानमसंगतम्‌ । मध्यकारलिकवरनागसनस्य क्रान्तिषु्चयाम्योचररूपत्वेन कवम्बाभिभ-
खत्वावुक्तशरस्य धुवाभिमुखस्य तजन दानासंभवात्‌ । ग्रष्कन्दरादधुवाभिगुखस्भ्रकलपनेन
= त्टानकथनापरेश्चेति भावः । . चकारादुक्तायनहकमसमथन आयनष्टकमसधनाथं शरस्य
त्वथा स्छल्पान्तरत्वं मयाऽऽक्षटकर्मणीति प्रतिवन्याः सत्वेऽप्येतदृवृषणं इट !दततं प्रतिशन्या
अनूत्तरत्वादिति सूचितम्‌ । दितीयं वृषणमाह--कटिवविति । वलनास्मूत्रात्‌ ।
.- ककारः स्यदीनोक्षकाटिकवरनसयन्थिग्राद्यकेन्द्राभिमुखरेखाह्यादिति . ब्यवस्था्थकः.: |

॥.8 गोलाष्पयि~ _

` अन्टी०--सपरशमोक्षकारिकंशरौ करमेण कौणिवदर्धज्याकारेण कतो दतौ । तम्भते त्थी

तष्टानमनुजिलम्‌ । तद्रटनाग्रसू्रस्य कन्तिवत्तानकारव्वात्क्षिणोत्तरार्भस्यरेज्ञाजाः
कदुम्बामिमुखत्वेनोक्तशरदानानुपपततेः । वनसूतादभ्वामिमन्लत्वेन कत्पितकजुरेल्ाकारेण

तहानकथनापन्तेश्चेति भाषः | गरहणपरिलेखोक्तशरदानकथनानपपात्तेरूपत्वेन श्छो
ककितत्वाण्ट्रलोकोक्तवृषणमेकेमेव । न त॒ दयं जयं वेति ध्येयम्‌ ॥ १४ ॥ `“

नैन ग्रहणस्य प्रत्यक्षत्वेन, तत्संनिवेशस्य तस्वात्परिटेखस्य स्थडत्भेनोपेक्ञा-
निषयत्वादित्यस्बर तावाहे- किच कृत्वेति । सारं बह्मगुपतोक्तं कोटिं कत्वा कल्प.
पित्वा बकारात्काटेर्भूमकणसपिक्षत्वांत्स्प्शमोक्षकाङिकिरारमकमभ्यकस्पितशरमृढयोरन्ध

+.

ऋरन्तिशेत्तस्थ॒मुखं, मानेक्यखण्डं कर्णमिति क्षें कल्पयित्वेत्यथः । मत॒ शवं
हारस्य कोरिवहानं पबश्छोकोक्तं स्थिव्यर्घानयने कृत उक्तम्‌ । भुजस्य कन्ति
ुरस्थत्वात्तयाम्योशरान्तररूपकदम्यामिमखकशरस्य भृजत्वसंभवादक्तशरस्य मवेम्मते श्ुषा"
भिमुखटेरेन भुजत्वसंभवादुक्तं स्थित्यधानयनमृपपशनपिति भर्षः । न च क्रान्ति
स्काराक्षषक्मभिभस्थले त्ववुक्तदारस्य स्थरत्वेऽपि सवत्पान्तरेणाङ्गीकारस्तन्र ठु तस्म चुकषण
सववेति बाध्यम्‌ । बहुषु स्थटेषु सान्तरत्वकसल्यनापेक्षया स्थहये सान्तरत्बकक्प- `
नस्य कषभतत्वान्मडकसमाभानस्येव य॒क्तत्वातु । ननु स्षठन्ञस्य नियोगानक्वाते
, गौरवमेषाद्भीङतम्‌ । बहव स्थडेषु वरतुभूतत्वकल्पन पेक्षया स्थ्ये तत्क्षमस्व
इषुभृतत्वन अ मुक्तमेव साधनं यक्तं विनिगमनापिरहादित्यष्वरसादृहं दूषण.
मआह--ताषटगिति ¦ शरो अद्मगपतसंमतो गणितागतश्वेयदि तष्ट्ग भरवाभिमरतेऽ-
ङ्गी क्रियते । तर्हिं सः। प्सषाभिमुखकषरः । तेन । उक्तेन । अनुपतेन ब
सिभ्यति । सिद्धो न भवतीत्यर्थः । चेदित्यनेन बहमगुप्शषरस्य कंषम्नामिमुल-
तैन उक्तान्यन सुबपश्ममिति सूधितम्‌ । तथा च गोरुयन्वस्थष्दवहयप्रोतश्छथवुचेन
आहनिम्बवेभादवगतष्रवाभिमुखकषरेण गणितार्नातशरस्य वल्यत्वानियमवुरनादत शष
क न्तिषृत्ताच्छरस्य यम्योत्तरत्वाकक्तानपतेन कदम्बाभिमखत्वसिद्धौ बाघकलाबः ।
व्रहपातयोः कान्तिवुरस्थत्वादिति भावः ॥ १५ ॥ [व

भथोत्कमन्यानिवत्तिमाह- |
इटिकम वलनं च केनचिद्भ्रान्तितः कथितमतमभ्यया।

तत्कृतं तदनगेस्ततोऽपरेरन्धप्रूषपरम्परोपमेः ॥ १६॥
जाग पङृतिरन .सन्दरी साऽन्यथा तद्नुगर्विंचा्थते ।
नोद्धता कतिरथोद्धताऽस्तु वा मामिका घृगणका गिषा

9;

उदयास्तवासना ॥ ४४१९

शत्र बरहषगुपरतिः सुन्द्थपि चतुर्वेदाचार्थैरन्यथा व्याख्याता । अथाऽऽमनै ओ-
देत्याराक्कं मत्वोक्तम्‌ हे सुगणका इयं मामिका रुतिनौदता। अथवाऽस्बुव-

ता । सन्थश्िचायताम्‌ । अव रथोद्धतेति च्छन्दोनामापि सूचितम्‌ ॥१६॥१७॥
्जन्दी९~ स्यदेतत्‌ | परं वलनवक्षादानीतदशषेि - त्बदुक्तौ कथं यक्तो । - बढनयो

कमज्याभ्याभुक्तत्वादेतमोरपि कमज्योत्पन्नत्वसिद्धेः \ न चायुरत्वमेतेन तोऽ" `
न्या क्रमज्यार्नातानां स्वेषामय॒क्तत्वापनेरिति वाच्यम्‌ । डलङ्कुतनिकुभियथागत-
भूजश्यानां त्रिमञ्याहतां विक्षिेपेण च वेद्वेद्वसुगोरूपाष्टसद्र॑भजत्‌ । तत्षपायनयेो* `

विरिक्षककमरिप्तिदिटन्धं षन कर्तव्य य॒चरे त्यजत्समदि्लोः स्यादायनः सबरह
हृत्यनेन भीष्द्धिदमन्थरष्टमात्कमस्याऽऽयनरकखानां विद्चषत उक्त्वा । महथज-
क्रमज्योननिञ्याया गरहकोस्श॒त्तरमज्यात्वात्‌ । न च यथागतभजण्वाशब्देन
ठद्कजेत्करमन्या । तदुनचिज्युद्चश्च ग्रहकोरिक्रमस्यात्वाह्ह्ेन कमस्ययवोक्त-
त्वा दतिरिसि वाच्यम्‌ । स्यस्तस्यामथवा गरहच्रययुजः क्षिपाहतामद्धरहपाक्न्धिगनेहे
धनथणं कया युक्तवदित्यनन तदत्र तेनव स्पषटपुत्करञ्यया तत्साघनोक्तेरित्यतो रोद्ध
तयाऽऽह-हहिक्मीति । कनचित्‌ । लषन । वलन वलनह्‌यसाधनम्‌ । ्रान्ततः । अम्‌- `
ब्रश बुहकमज्यया । आयनवलनं गरहकोरद्युत्कमज्यया ऽऽक्षवलनेः नतोत्करमज्येत्यर्थ

कृथितमुक्तम्‌ । चकारो यथातथेत्यष्ययद्यपरः । हृष्टिक्म । आयनष्ट्लात्मकम्‌ ।
उतकरमस्यया । शष्कोरययत्कमज्यया । अान्त्याक्तम्‌ । तथा च तबुक्तवह्ृनस्य पू
मभेकघ्रा जञण्डितत्वत्तदरनानुरोधनोक्त टृष्पापि खण्डितप्रायम्‌ । मृलखङद्धया तब्‌-

विष्टुद्धेरिति भन्तिजल्पितत्वाचदरुपेक्षणीयमिति. भावः । नन्वेकोक्तस्य तथात्वं पभ
बति । न त्वमे्ोक्तस्य तथात्वम्‌ । अन्यथा अतिप्रसङ्गः । उत्कपज्यया शकं
त्वतिप्रसिद्धमनेकोरत्वात्‌ । तथा च श्रीपतिः--विक्षेपसत्िभखगात्कमजा<पमन्या-
घातो ग्रहत्रयगणेन इतः कङास्तीः। शोध्यास्तयोः 'समदिक्षोः खचरेषु देया भिः
शयोर्भवति हग्विधिरेष पर्वः । यद्रोत्कछम्नज्यात्रिभसं यत्तस्य रसघ्नविक्षेपहता विभक्ता।
निषन्प्रवेदाधश्रैः कलायं प्रागवद्धनर्ण फरमायनाख्वम्‌ । सनभोधतिभिः समा-
इतं प्रथमं टरवफरमायनाहुवयम्‌ । यष्वराश्रितभोढयासभिर्विंहतं स्पष्टमिह प्रजायते +
इतीत्यत आह--तदिति । ततो ल्ट क्तानन्तरम्‌ । भपरेस्तव॒न्येः पुरषेस्तदमुगे
्तहृष्वोक्तमार्गानुप्रणश्ीरेः । तत्‌ । उत्फमज्योपजीष्यं हकर्मं । ऊत स्वग्रन्थे उक्तम्‌ ।
तथा बनेकोक्तं प्रसिद्धमपि आन्तोक्तमरलकत्वादुसंगतमिति भावः । ननूपपत्तिविष्ारण
लदुनुगानां प्रन्थकर्ताेस्तथा कथमुक्तमित्यतोऽपराद्ीषणमाह--अन्धदुरुषपरम्पतेपः
मेरिति । न्धा नेतरहूयरहिता ये पुरुषा . मनुष्यास्तेषां या ` परम्परा । अतिसं-
क्नतसा पङ्कक्तेः सोपमा दृष्टा येषमितादरेरित्यथः । तथा चाम्पस्येवान्बङ्ऋल्य `
विनिपातः -पे पदे । इति प्रसिद्धोक्तः । रातमप्यन्धानां न पयतीति न्याधाच्च
निशारनिरमरणकीरेस्तवुक्तं च तथेति भावः ॥ १६ ॥ क `

शरोक्तभिषि स्वदुक्तो शत्यपूवकं तद्दूषणं बह्मगुतोक्तेः पयवसन्नम्‌ । न
त्वेषमुबितम्‌ । तस्या न्रान्तत्वाततद्‌दुषणं च त्वयि तदुनभिप्रायनोयकत्वं मूचयतीत्यत
आह--बरहमुपङृतिए्न सून्दरा सा<न्यथा तदनुगेर्विवायते । नोखला
शकरंतिरयोखताऽस्त वा मामिका सुगणा विचायतापमिति । अत्र । बलनटक्न्-
विषते । गहमगाएकृतिः । प्राक्यश्चान्नतविषुवज्ज्ययोरवपालिभ्ययाऽऽपत्थापिः ।
पर्वा ॒ विषुवे निभे यर्म । सममण्डलादिषुवते या्या-
वुद्ग्याम्ये । कऋन्त्यहोरपपण्डलपुरवास्याश्चन्द्रविक्चेपः । पष्ान्यदि-
श्षर्थतिविवतिर्यगरग्रहणमप्वमोक्षषु । वरुनं निमालनोन्मीटनेष कारष्वतोऽन्यदिश्ाम्‌ ।
"विक्षिवसविसशिक्राम्तिवधे भ्यासदलकत रिक्ताः । शोध्यास्तयोः समदिशोययन्यदिशो्रहे
कन्या इति जहमगप्तनिमिंतायापङ्क्तिः । सुन्दरी । समीचीना । तचनीक्कमज्यया
हह्लवलनयोगप्रतीतिः । गणतस्ःधारणोक्त्या कवलज्यापदन तत्रापि क्रमज्याङाभा-
अन्यथा भक्त्रोत्क्रमस्याग्रह्णापत्तः ! ननु तटटाकाकरश्चतुर्वदाचायरतद्व्याख्यावसरे ज्याप-
दैस्यात्कमन्यापरत्यन विवरणात्कृथमुच्त तत्कृतः सुन्दरोत्यत आह-सति । वद
चुग्रहमप्तसिद्धान्तष्याख्यात्भिश्चतर्वदाचायः सा वटनदटकर्माविषयणी ब्रह्मगुप्तोक्तर्या-
पृक्तिः । अन्यथापर्तीयण्नायभिन्नाथत्वनोत्कमज्यात्वनत्यथः । त्रिचार्यत । व्यार
प्रते । तथा च हेतपपादनं विना तटव्याख्यायां मानाभाव उक्तदषणाश्च तश्यथाः
तार्थं श्रज्काभावाच्ोक्त न विरुद्धमिति भावः । अतः स्वानोद्त्यं एषिता
। कि व्याह वि -मेति । मामिका । ममयमित्यथः । तिः । पव प्रणीतपयाघरूपा । उदता
्पुप्ततगरहणारतिप्रायिणी । मदोद्धत्यसूचिका । न । नास्ति । नद्मगुप्तोक्तस्य मदुमिब्र- `
कष्डात्‌ । तरनु तथाऽपि उादिपूर्वाचा्यन्यक्ारादिषयत्वेनापि तवोद्धत्यमनुषवितमत आह-
रेः ५ आद्धत्य्परिहारानन्तरमपि दाद्‌ द्त्यमापायते तीत्यर्थः । वा पक्षान्त
4 कक्तिः दुद्धतपदः कृतेशद्धतात्वं नार्थतः । साटक्ते-

। अन्यथा मत्ंगलोक्तस्यकयेश्षत्वेन
रेकी --बहसंमततयोत्कपज्यहियत्वानुपपत्तरिति भावः । ननु वलनषष्टन्तेनोत्कमज्या-
नौतशणी ऽतगतत्वमुक्तं न यक्तं तयोः परस्परान्वयाभाव्रात्‌ । तथा स्ैकस्य
तमव ` आन्तेतवं कल्प्यं लाषवाज्ञ गी्वादूबहूनामित्यत आह-सुगणका इति । हे श्ुगण-
पृदरा्तज्ञाः । द्ष्यह्ून्यःः । भवद्धिरविचार्यताम्‌ । मयि भान्तलवं तेष

श्रा ऋन्ततवप्निति । तथा चेोपपत्तिविचरेण आन्तत्वे कत्प्यम्‌ । लाषद्रगौरं
त्ापरपोनक्े कति मदुक्तस्तरोष्मत्या वरतुश्तत्वनिर्णयान्ममाभान्तत्रमिति भावः \
शदोक्रतेति न्दो$पि सुन्रित्तम्‌ । तत्पक्षे व्याख्यानं तु--अत्र सिद्धान्तेषु ग्ह्म-
प्तङृतिः सुन्व्रा । आर्यास्मकत्वात्‌ । मोवर्थनायात्‌ । सा । आसिका कृतिः ।

#

४ ^ + वं र =
र। ४ (१ ~ १ 20 त ८. न ¢ (4 [ति
1 | - 11
॥ । प | | 1 शन्वष्‌ 1:

अ्दी०-तदनोर्बह्मगुप्तानगैः। आधुनिकैः । अन्यथा । असुन्व एतिः। किवार्थतेः॥
पढने आयोः सुन्दरा न ठगन्तीत्यर्थः । अतः कारणात्‌ । मामिका ।' मीया
तिः । रथोद्धता । काम्यतया रथोद्धता । नोद्धता । नगणेन । उक्कृष्टतवेन
मभ्यमत्वेन । हता । अयिगता ! मध्यस्थत्वज्ञानायऽऽह-सुगणकेति 1 सुगणोः यमि
द्वति । प्रस्तरेणोत्पन्न एतादृशो यो रगणस्ताबुभयतो यस्यामित्यर्थः । एताः
दनुगेः । अन्तःस्थरगणादुन्वनन्तरं योगः 1 गरुः । उपलक्षणाह्क्गस्पि, । तत डबो-
रह्पत्वावृगुरोगहत्वाच्चात्य( न्तः )स्थरगणानन्तरं ठघगररुभ्यामित्यथः । बहुवचनं चर
णबहृखात्‌ । अन्न सिद्धान्ते । सन्दराऽस्तु । ‹ रो नराविह स्थोद्धताः ठेगौ ” इतिं
बृत्तरलाकारोक्तलक्षणात्‌ । नन्वायां स्थोद्धता वा स॒न्द्रोतिः नः निभश््यः इत्यते ¦ भै
का किचा्थतामिति । वा पक्षान्तरे । छन्दस्तश्वज्ञेर्यष्मामिः । विश्षर्यत्तम्‌ । भन्‌

भवेन या इन्द्रा सव ॒सुन्द्रति ॥ १७ ॥ |

अथ व्यभिचारमाह .
उव्फमशञ्याविधानेन हक्कम वदनं तथा । |
यत्तरुक्तं न तत्तथ्यं व्यभिचारोऽ कथ्यते ॥ #८ ॥ `

` भिनास्पकाक्षारागणजिमन्याधातो जिनज्याविष्ठतोऽस्य चापश ।

| तेन त्रिभोनेनं समः प्रतीच्यां प्रादसभेभेण य॒चर्‌ः कुजे वेतू॥३९॥

इृश्प्रण्डलाकारतयाऽपवत्तं तथाम्यसश्यं क्षितिजं तक्ष स्थात्‌।

क्षि्तोऽपि सेटः परमेषुणाऽअ याम्योत्तरत्मस्तिकिजं न जद्फालपर+।

ईैषंकमर्तभूतफलद्यस्य नारो भवेद पनणसान्यातं।

नेवोत्कमभ्याविधिनाऽज साम्यं दक्कम कार्ये कमजीवयाऽतः॥२१॥

= तथेव नारो वंलनद् पस्य साम्यादिगन्यत्ववियो जनेन ।

नं साभ्यमन्रोत्कमजीवया स्यात्कमभ्ययाऽतो बनं बिधेयश्न ॥१२॥

यत्र. चतुवंशतिमगिभ्योऽल्पोऽषस्तकक्षष्यातिग्ययो षतो निनांरग्यमक.

भकष; २० | एषां भ्या १२१० । अस्पाखिन्ागुगापी निंव नन्या =
भ्वतः सदयम्‌ 2, | अनेन सुत्रिभेण समो प्रे ५५, यद्‌ पिं बु कमेः 8 ौ क
तरिभिः ११ समः परव्यङृक्षिपिजे प्रहो म दषभान्तः -कततक्िनरि `

४४४ गोखाध्याये- `
अतो शङ्मण्डेठकारं क्रान्तिवृत्त स्यात्‌ । अस्य कान्तिवृत्तस्य क्षिपतिजभरेशे
क्षितिजमेव दृक्षिणे(त्तरं स्पात्‌ । यतस्तदा कदम्बः क्षितिजे वैते । अवः कि
विजस्थो रहः प्रमेणापि दरेण कदम्बोन्मुखेन विक्षिपतः क्षितिजं न त्यज्यवि ।
करान्तिवत्तयहस्थानमेवोद्यख स्यात्‌ । एवं दक्कर्मफटयोधंन्णयोः साम्यं मवति।
उत्कमभ्याविधानेन तयोन साम्यं स्याच्‌ । अतः कमृर्जयेव कृतैव्यम्‌ । एवे तष
वदैमानस्पाकस्य वरनाभावः । वरखनयोमिनदि श्यो; सम्पात । त्कमश्पया
जैव साम्पमित्यथः । अथ यत्वस्वस्तिकमे रवािति शोकदये पूं भ्पाख्या-
तमेब ॥ १८ ॥ १९ ॥ २०॥ २१॥ २२॥
मर०श०~नन तरपि त्ववक्तम्च्यते इति निणथः कथमवगन्तम्य इत्यतोऽनहमाऽऽह-
उत्कमनम्येति । उक्रमज्याविधानेन । ग्रहस्य कोरद्त्करमज्याग्रहणेनेध्य्थः । दक्क.
पषलने तथेति समचयाथकम्‌ । उत्करमज्यातस्तद्‌ानयनन्‌ । त॑रुष्ठा दिभि्ं्कक्त स्थ.
न्ये तत्तथ्य वस्तुभूतं न । कुत इत्यत आह--व्यमिचार इति । तत्र. तद-
क्तानयने. । भ्यभिचारः । गोरपि द्धतन्माननिन्नत्वम्‌ । मया मास्कराचार्थेम । कश्श्ञेः।
समनन्तरमेव निरूप्यते । तथा चोपपत्तिसिद्धम्याभिचारासंमवात्तदत `व्यमिचाराका,
न्तव्वेनोपपच्यसिद्धमेवेति नियः सिद्ध इति भावः । यद्पे तदुक्तवरुनस्य पु
म्रनेकधा सण्डतत्वात्तन्निराकरणः पुनरप्रयाजकं तथाऽपि पुःवङनदूषणानां करिनतबेन
; साधारणस्य संशयापात्तिषारणार्थं रकर्मवक्ष्यमाणदृषणेनातिसगमेन वछननिरकरणसंभ-

भाद्रखनस्यापि पुनहकमसलु्रदुषणं दत्तम्‌ । ` एतेन पु्ेक्तवटनदषणानि टस्कर्माण्य.

प्रयोजकानीति सृषितम्‌ ॥ १८ ॥
॥.;

॥

न

अथ प्रतिजातव्यभिचरपरद्‌न।५ कार्देशविशेषाभ्यां सिद्धां ` गोढरि तिमप-
जातिढेन््रवजाभ्यां निरूपयरि--जिनाल्पकाक्षाधेति जिनास्पकाश्वतातक्तेरजविका
येक्षांशास्तेषां श्या 1 जिज्या। अनयोनधश्चतर्विशव्येराज्यया भक्तः । भस्य । फमल ।

न्य दिकं भजो ऽक्षज्यातुल्यकान्तिज्यायाः स्यात्‌ । तेम भजेम्‌ भिभो
नेन. । भं वर्जितं यस्माचेन तस्यो रहः प्रतीच्यां पश्चिमभागे कितिनवुे केव्‌
"भवति ..1 प्रा्क्षितिजद्तते पूतभाग ।. स्त्रिभेण . मृजोनतुस्यो ग्रहुश्िहनातमफो सक्र
स्पात्‌ । षा । उभयत्र भुजतुल्यः सयनो राङ्यवयवः । सम्ये । अभरोत्तर-
गाढे श्षम्ये भुजस्य भजोनषद्रभस्य वा संभवायद्‌ा. भुजोनपषद्रभराशिः शम्ये तदी
स्प जिभ्णसििराशेः पश्चिमक्षितिजे : 1 तछुधिमजिभान्त |

४
1

उद्यास्तवासना । । ६४

म ०टी<-तत्समोऽपि गरहस्तत्र भवतीति बिभनिनेत्यस्य जिभादनमेत्यर्थः | रतिमेणेत्यत्र

नवभाद्नेन तेन भ॒जेनेति सेयम्‌ । प्रागङ्कमोनेन खग इति पाठे त्रिभोनेनेतिं वत्त; `
अद्धकभं,. ऊनं यस्पादद्धकमादूनमिति च कमेणान॒गमार्थो बध्यः \ तवा ।¡ वाह
शगरहजबिष्टनस्य तदक्षांशवेशक्षितिजसक्तत्वोपटक्षककलि । इङ्पण्डडाकारत्वेन । का~
न्हिबुस्ं स्यत्‌ । तस्य । ग्रहचिहनसंबद्धकान्तिवचप्रदेशस्य । याम्यासरवृत्तं क्षिति `
जघुतं स्यात्‌ । क्षितिजवुचचस्य इण्व॒त्तयाम्योत्तरत्वात्‌ । अतः कारणात्‌ ¦ अचि

हृनस्परमेषुणा । परमररेण । परमोक्नमनर्संभावनार्थ परभक्रणेति । किप न्तसिः

सेदः । ग्रहनिम्बात्मकः । क्ितिजब्रत्तं न ज्यात । न त्यनर्तात्यर्थः ।. क्षिति-
जाश्नत उम्नतो वा न स्यात । शगभावेन त्यजति ¦ प्ररं शरवलनयः सखेन

नमनोश्रमनसंभवेऽपि तदसंभव इति महदाश्चयसृचकोऽपिश्म्दः । कृत इत्यत ॒ आह~
अस्येति । क्षितिजव्ृत्तस्य । याम्योत्तरत्वात॒ । कान्तिवत्तग्रहचिनहप्रदशसबन्थिय-
म्योत्तरबत्त्वादित्यर्थः । तथा च रारघ्य कऋान्तिवृत्तयाम्योत्तरत्वेन तडा क्षितिभे
ग्रहवस्यानं कदम्बाभिम॒सखमवाधेतमिति भावः ॥ २० ॥ |

अथोक्तस्थरे स्वोक्तस्यादुघणकथनयपुवैकं प्रतित्त(ततत्पक्षन्यभिचारभिन्द्रवजजया पबु
ह॑यति-दृ्म॑समूतेति । अज । उक्तस्थरे । टकरमपंभूतफरद्वयस्य । आयनाक्षटकमं
कारयोसित्यिथः ¦ धनर्णस.म्यात्‌ । दक्षिणायने ग्रहे पर्बक्चितिजस्थे । आयनवङ्नस्यं
दुक्षिणलवाप्म्योत्तरशरक्रमेण प्रहविम्वस्याश्नमननमने क्णधनरूपे । अ क्षवटमस्योत्त-
रतायाम्योत्तरशरक्रमेण ग्रहानिम्बस्य नमनोन्नमने धनण॑रूपे } उत्तरायणे गहे पश्रि
मक्षितिजस्थे । आयनवटनस्योन्तरत्वायास्य, चररक्रमेण नमनेन्नमने धनर्णरूपे ।
आक्षवरनस्य दक्षिणत्वायाम्योत्तरररकमेणो्मननमने कणधनरूपे इति धनणंयोः

%
।

साम्यं संख्यातुल्यत्वं तस्मादित्यथः । तथा हि-- आयनवेनस्य ्रहुद्यस्यःप्णिता-

= क्षज्यत्वादायनं चिन्यया चेत्स्यादित्यादिना च्रिज्यक्षज्यामध्यमङराणां घातौ शज्य।
घुभूत(भक्त) इत्यायन्हक् लरूपम्‌ । आश्षवरनस्योपि तत्र ्रहयुज्यापरिग्ताक्षज्पात्वाः
हम्बज्ययाऽक्षजमित्यादिना तरिज्यावगस्पष्टराराक्षज्यावातो युञ्यावगंरम्बज्यानातभक्त

हत्याक्षककाटः सिद्धोऽपि स्फटश्षरनिमित्तं मध्यमरारस्य सत्रिरारिग्रहशथज्यारूप- `

ह्ृम्बर्यागण श्िज्याहर इति तलत्ययोङम्बज्यात्रिञ्ययोनाराल््िज्याक्षज्यामस्यमङराणां

भातो यृज्यावर्गभक्त इत्याक्षटङू रपूर्वापर(यन)दक।ठतुस्यः । प्राचीनमतेऽक्षस्याया
एवाऽऽयनाश्चमटनत्व दख्लज्यानुपाताङ्गीकारानच । दाराक्षज्याघातच्धि्षयाभक्त इत्यामन, `
ह््।टः । रपश्शरनिमिततं गुणहरौ च्रिज्याटम्बनज्ये. इति टम्बञ्ययोनश्नि दुक्तरूपमे-

बकषदक कस्य सिद्धम्‌ । स्पष्टशारानभ्युपगमे स्वत्पान्तरेणं समलं प्परेयमिति । संश्च

श्यष्ककमानुरपसिः । भवेत्‌ । युक्तं चेतत्‌ । गहमिम्बस्य कषितिअ्स्थत्वात्‌

4.

३४४ । च गोखाध्याये- |

मन्ठी °--उत्करमल्यःग्रहणि तयोः साम्यं न भवतीति स्फुटो व्यभि चारप्तेषां मते शव्या नेवि ।
उत्छमञ्याता विधिहक्मानयनव्रकारस्तेनेस्यथः । अन्रोक्तस्थके साम्य-आक्षायनरङा.
छयेस्तुम्यत्व न भवेत्‌ । कचििदेताहशस्थठे साभ्यमरपि भवेदेवेत्याशङ्ककानिषारणार्थक `
एवकारः । गोठस्थित्या तन्निश्चयात्‌ । तथा हि-- उदयास्तयोन॑तोत्कभज्या्यांन्नि-
ज्यातुल्यत्वाद्राक्षेवटनमक्षज्या । उक्तप्रहकफोरय्यत्कमज्या त्वक्षार तुल्यक्रान्त्यंश्चानां ज्यासं-
` बन्त्िदोजर्यातुस्या न संभवतीति । फङितिमाह--ृक््मति । अतो यत उत्त स्थे
उत्कमज्यया व्यधिचारः कमज्यया संबदत्यस्मद्धेतोः । कऋरपज्यया रष्क अय-
नाक्षसंबन्थि काथ नोत्कषज्ययेति सिद्धरित्यर्थः ॥ २९१९॥ | |
अथ शहनानयने स्यभिचरमपजातिकयां प्रदशेयति--तथवेति । आयाक्षव-
हनयोः । तथा । यथाऽदयनाक्षदक्र्मणोनासास्तद्रदित्य्थः । एवकासे टकमैवटन
योर्भि्नपवरूपत्वावुक्तस्थल उमयोन्धासंमव इत्याशकावारणार्थकः । ननु टृक्म-
` णोर्धनर्णयोः साम्यान्नाज्ञः संभवति । वलनमेोस्तदुपरिद्धेः कथं नाक्ञः संभवतीत्यत
आहइ-- साम्यादिति । द्रयोवटनयो दिभेदत्वादन्तरेण . ज सम्यानतुल्यत्वाच्च नाश्षः ।
स्पष्ठषलनस्य क्रमेणैव संस्कारजल्वात्‌ । अर्तः कृरणात्कमल्यया वेहनेमायनाक्षसवनि
विधेयं कार्यम्‌ । इद्रमुदाहरणं न स्यष्टवरनामावस्तच स्यादुत्करमज्ययेति पूर्रावि
कृगोक्तस्येति ध्येयम्‌ ॥ २२ ॥ `

जथ तन्भतित्रमे कारणमाह ह
गर्वाद्रसरामस्यात्परविश्वासात्‌ प्रमादतश्चापि ।
मह्यश्त्यपिं मतिमन्तः कि मन्दोऽन्येस्तथा चोक्तम्‌ ॥२६॥
गणयम्ति नापरष्दं न वृत्तमङ्ख क्षयं न चाथश्य।
# रिकत्वनाऽऽकृठता वेश्यापतयः कुकवयश्च ॥ २४ ॥
स्म्‌ ॥२६॥२४॥
इति भीमस्करीये गोखमाष्ये भिताक्षर उदयास्तरककमवासन।

[4.1

भर च्खी°-अथोकतेतद्रकृष्णरतेरविपरीतरीध्यं नीतायनवठने कर्षित वृषणं वहाचिका-
सक्तं तत्र गणितनिरूप्णे रिष्याणां गाटन्ञामाभावावटुर्वोधमत्र प्रषद्धाद्तोषार्थमनुषै-
तरति ! यत्यस्वस्तिकेग रवा भवरल्ये दृग्दत्तसत्सस्यत प्रत्यक्ं बरन कुजे तिभ.
श॒ताकथिश्मं दृश्यते । त्वं चदुत्छमजीकयाऽऽनयसि तनाकत्छश्रे गोरविन्मन्ये तद्व
मरकं तदेत वलनं धीव्रद्धदायोदितमिति । चन्द्रग्हणाधिकरि भ्याख्यातम्‌ ॥ २६ ॥

` हृदयास्तवासना। $$ `

#ऽदी9-अथ द्वितीयं तदिकासेक्तं दूषणं नोधाथमव प्रसङ्खादुनुवदति । यजाइषश्नोऽह्नछ

0५५ ए,

चा । स्पर्षो दक्षिणतस्तदा क्षितिजवस्सा क्रान्तिवृत्त यतस्तदब्रद्यक्रमजीवयाऽ वलनं `

ब्यासाधतुर्पं कथमिति । इदमपि तत्रैव व्या््याटशर्‌ ॥ २९५ ॥

14

ननु येरत्कपज्ययोक्तं तैः किमाश्येनोक्तम । न च अन्त्या । स्वन तथा-

्वापेरित्यत आर्ययाऽऽह--गर्वाद्रसराभस्यात्परविभ्वासात्पमादतश्वारि । सत्यन्त्यवि
` मतिमन्तः किं मन्दोडन्येस्तथा चोक्तम्‌ । मतिमन्तः सुबुद्धयः ) अपिशब्दस्तेशं

भोहासंभावनायां तत्प॑मव इति महदाश्चर्यसृन्वकः । गर्वान्मष्टन्ति । अध्यथनसमये

` गरुणोपादष्ं स्बञगद्धवभवेन अटति वद्ध्वाऽहं स॒ब्रद्र्यदेव मथास्व्लोक्यं ठवैष

बदर्या सवै निष्काशनीयपिति संजातगवादुपिक्ष्य च कालान्तरेऽवाकरनसमयं शू

प्रदिष्टं विस्मृतं स्ववुद्धयाऽन्यदेव तन्मारिन्याकनिणीतिम्‌, } तत्र तस्य मेषि सरः `

व्‌

.९- ~+ ~

, कणम्‌ । अर्दे च गुरूपदेशानन्तरं तच्कारपव भुदुस्तद्धावनाभिस्तदहर मेका राधङि-
: स्मरणातीक्ष्णवुद्धया तद्धिकस्फरणाच्च मोहासंभवः । रसरामस्यात्‌ । ग्रन्धकतत्वन

ढोके कीरत्यतिक्षयदर्शेनाद्मन्थकरणे प्रवृत्तस्य इरित्ययं ग्रन्थो भव्त्वत्यमिङाषो रस

स्तद्राभस्यं तदततिङायितत्वं तदत्य॒त्करण्ठा त्याऽऽपाततो वि्वारसंभवातच्त्वाज्ञाततया
मोहं प्राप्नुवन्ति । सवदा बुद्धेरस्थिरतयाऽत्पकारु व्िचारासेमवात्‌ । रसात्युत्कण्डा" `

मवे च स्वेच्छया यथाब्रसरं विचारक्षभबद्धया तत्वविव्करस्य संभवादमोहत्वं संभ.
वति । ष्वः समुच्चये । तन कारणद्धयन प्रत्येकं सूकृद्धीनां मोहः संभवतीत्यर्थः
नन्वेवं तस्य सोबुद्धयमेव व्याहतामित्यस्वरसादाह---परविश्वासादेति । परस्मिन्‌ स्वस्यं

| विश्वासो निश्चयस्तस्मात्‌ । परः स्वाययाथक्तान तेकत्वतया नत्व कव्विह्सचचिमप-

दिशति । स सुसद्धिस्तद्रवनप्रामाण्यानत्वर्षिन्वारं न करोतीति तस्यापि मोहः 1

अमादुतः । विचारितिस्पि यथार्थतच्वं भन्थे दोधवरादन्यदेवं लिखितं तादशो जमः
प्रमादुवुत्ान्तः परषधर्मत्वात्‌ । अपिकब्दः समृच्चये । मोहे पएतवुभयं प्रत्येकं

रणित्यर्थः । मन्दोऽपनुद्धिहष्ट दुक्तकारणमहिं प्राप्रोतीत्येतत्कि चिच्रपि-

स्पर्धः 1 तथा च भान्तः कचित्सेभवान्न सवत्रान्यथा मन्थकारस्य नित्यश्रन्तता- ।

निवयेन तदप्न्धप्रचारानुपपत्तेरिति भावः । उक्तर्थस्य प्रामाण्यनिश्वयार्यं संमतिं
1 सूष्वयति--अन्यैरिति । पयसंग्रहकारकेः स्वग्रन्थे तथा मवुक्तामिमतम्‌ । उच्छभ्‌ । क
श्वक्कारसैः कर्पते न कितु र्म्रुतवेन रिखितमित्य्॑कः । अज किञतान्ये इति
= प्रह्षय॒क्तः । चतुरुचरणे पञचदङमाज्ानियमात््योदशमाजा नुपपत्तेः ५ २५ ॥

छः गोलाभ्यये-

भ्रग्टा०-अथ सुचितसमतिसनेद्धायामनुबदति-गणयन्तीति। कवयः कुत्सितां
फति मन्दाः | अपङन्द्‌ं व्याकरणासिद्ध शब्दं न -गणयन्ति । षपरकथितमपि
` स्ववुत्तापदब्डदोषं न मन्यन्ति । वुत्तभङ्ग पर्ञपितमपिं स्वकभ्बि न गयन्ति
अर्थस्य स्वाभिमतप्रःयस्य क्षये नारौ परशापितं न मानयन्ति । बः शम्‌ -
कवये । कृत॒ इत्यतः सकविविहेषणोक्त्या कारणमाह--रसिकव्वेनेति । कार्य.

` कतल्वामिपानजनितसंतोषणत्यर्थः । आकुलिता व्याप्ताः । तथा अ काम्यकरणद्‌-
तान्तःकरणाः केवलं दोषं गणं वा न आनन्तीति भावः । वेष्यापतयः हमः
` म्यवनितासरतकर्तारः । रस्तिकत्वेन । वेश्यानुरागेण युक्ताः सन्तोऽपशम्दं ठोक-

किचिादिकङ्रकनिरमत्सनं न मानयन्ति । वत्तभङ्धः शिष्टाचारभद्ग न मानयन्ति। भथस्व

स्गह्गव्यस्य क्षयं नक्ष न मानयन्तीति वैश्यिककुकवी समाधित्यर्थः । इयं जंमति-
| 1 बङ्कदरामस्यादित्यभयनच् नान्यत्रेति भ्ययम्‌ ५ २६ ॥

, अथाऽन्योऽथिकारो निरूप इति फक्रिकयाऽऽह--इत्यदयास्तवासनाजिक।र इति ।
` उदथास्तयाहकरमक्षानाभीन्ानलादृहकमवासनानिरूपणेन तद्धिकारवासनब निरूपिता ॥

| लथोक्तस्य सगमोपपत्तिकित्वादित्यर्थः । एतेनैव प्रहच्छायाकारनासना प्रतिपादितरिहि
` -सुङ्ित्‌म्‌ । | |
भा क. ~ ९ मजि | म
देदकश्षवयगणमसंततसव्यपाश्बश्रीरद्गनाथगणकात्मजनिर्भितेऽस्मिन्‌ 1
याता रिरोमणिमरीच्यमिपे समाप्तिं हकमय॒क्तिनिबयाधिदकतिः स्फुटेयम्‌ ॥३ ११
इति श्रीयकटगणकसाधभोमरद्धनाथगणकात्मनविश्वरूपापरनामकमनीश्बरगण-
किरश्विति सिद्धान्तरिराम.णमरीश्ववुत्तराध्याये दक्लपवासना-
भिकरः संपृणः ॥
इति त्रिगोऽ्ध्यायः ॥ ३० ॥

प न त शिकत

भथ शृङ्कनतिवासना | तत्र राहत इष्ण च करणमाह-
तरणिकिरणसङ्गगदेष पीयूषप्ण्डा `
रिनिकरदिक्षि चन्द्रश्वाद्ेकाभिश्चकास्ति)
तरितरादोरि बाटाकृन्तलङ्यापटश्र
~ षट इव निजमूतच्छाययवाऽऽतपस्थः ॥ १ ॥
सुयांदपःस्थस्य विधोरधःस्थम् ज॒हरइयं सकलासितं स्यात्‌
दऽय मा्रन्तासिस्य गुहं ततपोणमास्यां व्रिवर्तनेन्‌ ॥२॥

ट्र गोज्नपिवासना। ३४९

कृक्षाचतुथ तरणाह चन्द्रकणान्तर्‌ तियागना यताऽग्जाते |

पादोनषटका्<८ ^ लवान्तरेऽतो दलं नुहर्यत्य इलस्य रषषर ॥३॥
४५

उपवितिम॒पयाति रोह््य मिन्दोस्त्यजत इनं बजतश्च मेचकत्वम्‌ ।
नलमयजलजस्य गोटकत्वातुप्रमवति त॑क्ष्णविषाणरूपताऽस्य ॥४॥
यथाम्यादक्‌ तपनशरिनोरन्तरं सोऽत्र बाह
कोटिस्तूष्वाधरमपि तयोर्य तिर्यक सकर्णः।
दोर्मृलेऽकः रारिदिश मरजोऽग्राच्चकोष्स्तिद्े
चन्द्रः कणां रविदिगनया दीयते तेन हाह्ृ्यम्‌ ॥ ५५ ॥
सष्टम्‌ । अस्य वासना पूर्वे कृथितैव । तथाऽपि किंविदिहोभ्यते । पाद्‌
भि्तरुत्तरपा्े चन््रकक्षां रविकक्षां च विर्ख्य व्रोष्वरेख्ां ति्प्रेलां ब `
हृत्वा चन्वरकक्षोष्वरेखासपाते चन्दरमिम्बं विरिख्येदं दृषत्‌ । तिथप्रल्ाया
, षरि चन्वरकक्षाग्याच्धमितेऽन्तरेन्यां तियग्रां कृथा । सा रेखा पद्यप्र-
दिकृक्षापां यत्र टम्ना तत्र स्थित एवाकं ऊर्वं रेखावन्डिसचन्बरनिम्बार्धं पा्च-
` महः दकु भवति । तस्पाधमधस्तनं मनष्यष्श्पम्‌ । तत्रस्पेऽकृ ब्ङन्दुः सषाद्‌-
बतमागोनं रारित्रयं भवति २।२५। ४५। एतावत्येव व्ढेन्दभने दि-
म्बा पशि पव वा राङ्क मवितुमहति । न तिमे ॥१।२॥ ३।४।५॥

मव्टी०- भय कमागतस्य इभ्य हिजराज एष महसो हान्येत्यादिप्रशक्योशरभत

` आअम्द्रहङ्गोश्नतिवासनाधिकारः प्रारन्यो भ्यारूयायते । तज चन्द्स्वरूपपुवं तत्म-

` काष्ाध्यवस्थां मारिन्याऽऽह-तरणिकेरणस ड गादिति । एष चन्द्रः पीयषपिण्डोऽमत-

; गोषृरूपो दिनकरदिक्ि सर्याभिसखभागे 4 तरणिकिरणसद्गात्‌ । सूर्यकिरणप्रतिफट
. नाष वसश्वन्त्रिकामिः चश्जत्या योंतमना याश्चन्द्रिकाः कोरकङ्पाश्वन््क- ्
“. जृस्तामिसित्यथः । चकास्ति योतते । तदितरदिंशि सू्यानिभिमुखभगे । मिजमूर्तिच्छायया ।

निजनन्द्रस्तस्य मूतिर्जकगोलरूपा ।.तस्याङ्छायया । सूर्थकिरणप्रतिकलनाभादरूपयाः।

| - श्वकः कप्यचिष्छामकान्तिप्रातिफलनात्तयेत्यस्य निरासाथैक गठाङन्तलश्या- `

महीः । बालाया रमणीयरमण्याः षन्तलानां मूर्घजानां केशानां श्यामड्श्री

असितस्य क्षोभा वियते यस्यासाविति भवति । एतेन चन्द युलषाम्यं स्म

म °श-रितषिति वेशम्‌ । उक्तार्थं कि मागमित्यते दृषटन्तकथनच्छलेन प्रस्य प्रमा
णमित्याह--षट इति ! आतपस्थः सूर्यद्भिरणसवद्धसूप्देशे स्थापितः । भटः
एव । तथा त ष्टे सुर्याभिमखभागे उश्ज्लता । तदितरमगे छायतेन शयामङ-
तेति प्रत्यक्षषठक्ीनास्यन्द्रगणेलऽपि तथा कल्पनं यक्तमिति भावः । तथा च चन्त जल-
गोढङूषः । केवट जलस्य विगलावयवतया गोरासंभवरादसिततरपथ्वीमागोपष्टम्भकः
पोऽपरकाश्चकोऽकक्ररसवन्धात््काराक इति सिद्धम्‌ । तथा च श्रीपतिः--भाम्ना
धभामनिषेरयं जलमयो धत्ते पधादीधितिः सयःकृतम्रणारकन्दविशद च्छायां बिष-
स्वाहिक्ा । हर्म्ये च्म करट हवान्यस्मिन्विभाग पुन्बालाषृनम्तलकारुतां कषट-
यति सच्छा तनोरकछायया । परयामय सीतकरेऽ्कद्मयो विभर्ता घ्रन्ति तभ-
खिनीतमः ॥ निकेतनाभ्यन्तरगं तमः स्वयं यथाऽन्तरा षाऽङ्वुपणाभ्रिल्ाः ॥
हृषि ॥ १ ॥ । ॥
ननु श्व्द्रस्य सासिताश्रयत्वे पक्षान्ते तदाश्रयत्वेन कथं ने इई्यते ।
कथं न्व पौर्णमस्यन्ते सपूर्णमण्डलं इक्रुतया द्यते । अमान्ते मण्डरमपि न
` द्रष्य इत्यत इन्द्रवज्नयाऽऽह--सृयाद्रधःस्थस्येति । दर्शऽमान्ते शयति । अधः,
` हस्य विधोश्नन््रगोरस्य । अमान्ते हाराभवे सूर्यचन््रयोः पुकपगन्तराभावात्कक्षाकमे
णोष्वौधरान्तरसद्धावात्‌ । अधःस्थं मृगोलभिमुखमर्षम्‌ 1 गोला तदश्यं भूस्थजन-
ह्गोचरम्‌ । सकलासितम्‌ । सेपु्णर्यामं स्यात्त । मूर्याभिपुलचचन्द्ोर््वगोलार्भं
` भ्रस्थजनष्टगयोग्ये । किरणानां करुनात्‌ । टहयगोलर्थे तवफसनच्छयामतयाऽई
कश्चभरमरूपसमत्वेनाविवकाच्चन्द्रा न हर्यत शति भावः 1 शरसे दश्यगो-
र्भ पूर्यक्रिरणप्रतिफलनेऽप्यतिसूकष्मा ` तरचन्ति का नयनागोचरेति ध्येयम्‌ । अथा-
नन्तरम्‌ । परिवर्तनेन । स्वस्वगत्या प्रत्यहं तयोः स्वस्वकक्षा्यां गमनेन । पौर्ण
मास्यं तदन्ते । भाान्तरितस्य सयषट्ाहयन्तरितिचन्व्रगोलस्य तत॒ । नरश्यगो-
ठर सुदं स्याल्‌ । तथा च षड़भान्तरे मनेक्यलण्डाधिकक्रे पूर्यङ्किरिणानां
पाभ प्रतिफएलनात्सपूर्णमण्डरङं सवतं दश्यत । किरणाप्रतिफलन भारस्य पदस्य
= व्वेनाहस्फ्स यथपि करसत्वेनाहस्यमोलाधात्पप्रदेश्चे किरणफङरनादूहह्यगोलाचं =
` ब्षिपषे उत्तर वाऽल्पप्दे तदफलनसंभवतत्सुपुणैमण्डरं न्वेनं न भवति 2 सथाऽपि
प्मवधानिनातिसूहमर्यागतया सजातासपु्ण॒श्वेतमण्डलं पूणतया टश्यते । न्य॒न-
, इरे अ क्रणाप्रतिफडनस्य भुगेटेन निवारितत्वादग( वृध }हणमेव भवतीति
भावः ॥ २.५
| अ ददापूर्णिमान्तयोः सिताभावपरमल्वाक्तेः फला(पक्षार्भ जिमान्तस्तिचन्द्र-
म्ड़लस्या्े श्वेतं न्याय्षिद्धं पु्वचियंसंमतं निराकर्तुं युक्त्याऽन्यत्र चन्द्रमण्डलार्ष
शितं मवतीस्युपज्ातिकृया प्रतिपादयति-कक्षाचतुर्थ इति । यततः करणात 1 अस्मा. ¦

वरङ्गोजातिवासनां। ६५१

भ ०४।०-च्चनद्रात्‌ । इनः सूर्यः । कर्ण॑न्तरे । चन्द्रयोजनकणेनरवियौजनकर्णमितरविंचे- `
नव्रान्तररूपकर्णोनदश्नान्ते कौक्ल्यामावः । पोर्णमास्यन्तरे रविचन्द्रस्पष्टयोननकर्णयोभ-
मितसूर्यचन्द्रान्तररूपकणं होक्ल्यपरमत्वं त्र तयोरूष्वाधरान्तरसक्वात्‌ । एवं तयो-
रूध्वाधरान्तराभवे सूयचन्द्रान्तररूपकेणंस्तदन्य इत्यन्यस्मिन्‌ कर्णे इति कणान्तरे इत्यथः
तियक्‌ । तिरण्दीनो भवति । स्वकक्षायां चन्द्रकक्षास्थितचन्रविम्बात्कर्णेनोध्याषो
न॒ भवति ! रिंह सररखान्तरण भवतीत्यतः । अतः कारणात्‌ । सूर्यचन्द्रयोः
पादोनषटुकाष्टटवान्तरे पेञच्त्वारिषत्करापिकपन्याकीत्थंरामिते तद्राङ्याद्िमोगयोरन्तरे
बस्यथः । अस्य चन्द्रगोर्प्य । मनुष्यहश्यं दलं गोरथम्‌ । दरम शवलं नं
संपूणम॒ । ननु त्रिभान्तरे सयचन्द्रयोः समरेलान्तराभावदरर्पापिकचन्त्रमण्डञे श्वेत.
तासंभवेन समेखान्तेे<ध॑मण्डलशेततायाः संमवाक्िचिवृननवल्यशान्तरेऽरथशौक्ल्यनि.
श्वयेऽपि सपवचतुष्टयभागेरूना नवतय इति विशेषतः कथमवगतपित्यत आह--
करक्षाचतुर्थं इति । हि यतः कारणात्‌ । चन्द्रस्तरणेः सूर्यमारभ्येत्यर्थः । कक्षा-
चतुर्थः । कक्षा चतुथी यस्येव्येताष्टशः । कक्षया कक्षाक्रमेण चतुर्थं इति षा।
तथा च योजनक्रणाभ्यां भूगर्भतः पूर्यचन्दरक्षे विरिख्य तन्मध्ये ऊर्ध्पाधरा
तिरश्वीनेति रेखाद्रयं दुर्यात्‌ । तत ऊर्ध्वरेखाचन्द्कक्षासंपाते चन्त्रनिम्बगोरं प्रकल्पय
तन्मध्या्तियगरेखा. सरराऽककक्षावधिः छाया । तव्रखासू्यकक्षासपातेऽकें चन्त्रगोरस्य
। पथिमो भागः पूर्वभागो षा श्वतो भवति । चन््रमण्डलान्सूर्यकक्षावधिरेखार्धं सूर्य
चन्व्रान्तरङपं॒चन्द्रा्कयोजनकणवगान्तरमूमितं तत्न कणः । तवाप्युध्वमागस्याद्‌-
इमान्मनुष्यहसृयार्थं श्वत हर्यते । तच सूयचन्द्रान्तरभागक्ञानाथ तियंग्रेखान्तरस्थि-
ताश्ञा जेयाः । कक्षापध्यतिय्रेलासंपातेऽकै नषत्ये्ञान्तरत्वात्‌ । तियपरेलयौरन्तरे `
चन्द्र्योजनकणस्य सत््वाद्रवियोजनकर्णेन जिज्या तकृ चन्द्रयोजनकर्णमितःविकक्षाप्र
प्रेरोन. केति ज्यामध्यमयोजनकर्णाभ्यामानीतार<स्पान्तरव्छात्‌ । २५७ । १३ ।
अस्या पनुरंलाः ४1 १७ । २२ । अच्र ख्वत्पान्तरास्सुखार्थ सवादृश्रलोरो
गरहीतास्तवृना नवतय: पादोनषटकष्टमिता इति भावः । एतेन स्पहेन्वुयोजनंम्थं
श्रवणेनेत्यब्‌ः शृद्भो्त्यधिकारोक्त विशेष्यो पपन्तिरषधेयेति सजितम्‌ । केचित्त. कक्ष"
श्वतु्थे इति सप्तम्यन्तं पाठं प्रकल्प्य ` कक्षाषतुर्थाहो निभे सूर्याच्चन्त्रो तैत्ति
स्मा्वन््राल्सूर्यः कर्णान्तरे तिर्यवभवति । अतो ऽस्मात्कारणत्पवोनषदरकटठंवन्तिर्‌
श्न्त्रमण्डटम्‌ष्द( सर्धं )ष्वेतमित्यर्थ इत्यंदवुस्तम्न । लाघवालिमे इति कंथनापंतैः ४ `

किं त्रिमे कर्णान्तरे सूर्यस्य तिर्यक्त्वे पादोनषटूकाष्टमागान्तरेऽर्वलोकल्वै कतः `
.कषन्धाभाषाते 1 `अथ च्रिमेऽन्तरे यतः कर्णान्ते चन्द्रसूर्यितर्यग्भवति । न तेह .
शेसान्तरेणातस्तत्रार्षाधिकशौवल्यसंमवादित्यभ्याहारेण तवृनिऽन्तरेऽहोक्त्य्षमवारु-

कोऽयं इतिं चेश्न । उक्तभागान्तरे वैत्संभवे कारणाकथनात्‌ । कर्णान्ते इत्वा
मुपप ॥ ३ त व 4.6 र

५२. भराष्याय-

म०्डा०~-अथ फरितं प्रश्नोत्तरं तत्प्रसङ्ाश्छङ्ोश्नतिवासनां चा<<ह-उपनितिमिति ।
बनं सूयम्‌ ॥ त्यजतशवन्त्रस्य रोक्ल्यमुपवेतिमुपचयप्मपयाति । प्राप्रोति ।
व्रजतः सूयं प्रति गच्छतश्वन््रस्य मेचकत्वक्यामत्वमुपचयं प्राप्रोति । चकारो
ध्यवस्था्थकः । तथा च दर्श॒न्ते सूर्थचन््रयोः समत्वेन केवडमर््वाधरा-
न्तरत्वात्सूयकराश्वन्द्रध्वगाराधप्रतिफृरिताः । न तदधो लाभं मनष्यदश्ये ।
` ततश्चन्द्रो बहुगत्याऽकायथा यथाञ भव्ति तथा तथा सूर्यस्य पञ्रिमभाग-
स्थत्वेन सूर्याभिमुसचन्द्रगोरधं हरयाद्र्यात्मके सूर्थकराः प्रतिफाडिता शस्यचरो-
तरं दृश्यापशक्स्यवाद्धेः । एवं पो्णेमास्यन्ते षद्रभान्तरत्वात्सूर्याभिम॒खचन्त्रगोडक.
व्याधं सूथ्कराः प्रतिफटिता इति र्पृणपण्डटं श्वितम्‌ । ततस्तद्भिकान्तरे स्यस्व
तत्पृवंभागस्थत्वेन सूयकराश्वन्व्रगोखारथे टरयहश्यात्मके पूर्वभागे पतन्तीति हश्य-
मोहा पश्चिमभागे (.दफलनाद्‌। तत्व ित्य॒त्तरोत्तरमितव द्धिः शोक्स्यापचयः । अत
एव सितारितबद्ध्‌ची मारपक्षयोः शङ्कङृष्णतमिति भावः । नन्वेवम्धमण्डटोनन्वे-
ततायां डबद्कगेस्ं कथमृपटभ्यते इत्यत आह--जटमयजङरनस्येति । भस्व प्रत्य.
क्षसिद्धस्य जूमयश्चास। जढजश्चति पथ्वमामोपषटम्भकोपष्ठम्यजटभागात्क चन्दरस्येत्यर्थः
गोखकत्वात्‌ ॥ कन्दुकाकारत्वात्‌ । तंक्णविषाणरूपता । तीक्ष्णश्द्भरूपत्बम्‌ ।
प्रभवति । सभषति । छद्त्याधेकारं ववेस्तरण प्रतिपादितम्‌ । अयुजि नयु-
णरेफतो यकारो याजे च नज जरगाश्च पध्पिताभत्यक्तेषं पुष्पिताग्रा वृत्तम्‌ । परा, `
णमतानसारिणस्तु--चन्व्रस्य जरप्यगोरुतवे सर्वमिदं मवद्रक्तमपपन्नं स्यक्त्रैव च
मानामाधः । अनमनिन तेजोमयमण्डलत्वस्येव न्यवस्थापनात्‌ । तथा हि--विभतः
मिन्व्रनिम्बं तजस भास्वररूपाधिकरणत्वाद्ीपवदिति स्वावयवेपपन्नेनन्वयन्यतिरेक्टिन-
्ामिमतासिद्धीरति । न च दूपे योग्ोष्णस्पक्ाधिकरणत्वमपायिः । आकर्जे
पुबणायौ प्रभादौ च व्यभिचरेण सताध्यान्यापनात्‌ । नापि चन्द्रबिम्बमतैजसम्‌ 1
हीतस्पशपिकरणत्वात्‌ । मास्वररूपाधिकरणत्वानुपपत्तेः । सितवद्धिक्षयौ त॒ बक्ष-
क्ापादिति पुरभेष॒ प्रासद्धत्वालथमां पिबते वहनिरित्यादिशरुत्या भागं देषेभ्वो
बिदधातीत्यादेश्रत्या च तत्केछानां दुवताभोज्यद्वानत्वाभ्यापित्यष्ुः । स्योति-
विदसतु नेतदनृमानं चन्द्रस्य तैजीश्रयमण्डलत्वे मानं हेत्वसिद्धेः । तथा हि-न
तबदिन्डनिम्ये तत्स्वाभाधवेके रूपम्‌ अपि त॒ चण्डकरकरनिकरप्रसरानसारि

1

= ' ततया तदुपचयदरनेन याचितकमण्डनकमनायतान्यायेन जपाष्सुमसंनिहितस्फटिक-

रिरातरारुण गुणत्ववदस्यपि साराकेरणश्रयेणो भास्वररूपस्यापाधिकल्वात्‌ । दिव तरपं
न॒ चन्दसमबेत तजोजलन्यतररूपत्वे सत्ययावडद्वन्यभाबेत्वादष्याप्तबरूचत्वादन्यसं

घन्धामु षिधायित्बात्कादाचित्कत्वाच्च । अपि च । तस्य तदीयत्वाभिमाने कयममादौ `

-तथारिथरूपाभावः । अन्न वेदबोधितविषिधविचुधपीतत्वं न विषयः । स्यैव तस्यायो

यत्वानिश्रेयत्‌ । तथा च तथाविधवेदुपामाण्यनिरवहायावरयमेवास्मबु र निन्डरन्मय॑

छ्ङ्गोज्नतिवासनां । = ६५३ `

| धोः वितति प

४/ भग्ठी०-त्वभ्युवेयम्‌ । अन्यथाऽनुपपन्नत्वेनः तस्य निवद्धिवा्क्यत्थात्‌ । मथ स्वाढे
। तत्कथमनुपप।त्तरस्सन्मतेऽपि चन्द्विम्बस्योपवद्ध( एभ्य द्रव्येन जलावयवरमि-
त्रितव्वेन तयोग्यतोपपाद्नादिति चेत्तर्हीहसितचतर्दशयमादौ योग्यतया जढभागस्ब
प(तत्वेन तच्सपकभवेनाभिमवक्रामःवात्खरतररविकरपरसारपरम्परावदो नाऽऽतपसपादनङा
राऽकिररतेजस्यपस्थितवपि दिनकरतुल्यतया क्षणदाया अपि दिनतापत्तिः । अपि च
र्ववकञमिरन्मधपाहिपा्ख पमरुङृतसकरभूभण्डरजरूगतकमरवनसंजीवनश्षमत्वमपि स्यादेष
प्रयोतनवदिति । अथ तथाभूतस्यापि पुनरत्पादे फ जाधककिति चेन्न । कार्‌-
णचक्रान्तःपातिप्रामभवाहवकरणविरहे सकट्कारणयौमपयरूपसाम्प्यभाव एब । नमू =
तहिं पुनस्तदेव द्रभ्यान्तरमत्पा्तों तदुस्पदि तु बाधकाभावात्‌ । नवो नवो भवति
जायमानः इत्यादिनेकवाव्योपत्थितत्वेन विधोरादित्यस्येव तस्यापि वेदेन नवीनत्वो-
< पपादनाईिति चे । तत्रैकवाक्यताया एवाभावात्‌ । भवे वा तस्य प्रमाणान्त
| य॑पितान्यार्थत्वात्‌ । यतो द्ितीयामारम्य प्चनीमवधीङ्कत्याथवा कृष्णैकादश्यादि-
चतुर्दीपर्थन्तमविकृतस्येवाक्ञेषविम्बस्य केवट सितोपच यापचयवतः सर्वजनोपशन्बत्मे्
स्वरूपापरपस्य कपतुमदक्यत्वात्‌ । अपि च तत्स्वरूपापलापयक्षे वछक्षपक्षावुविनास.
परतया पश्चदेवोद्यनियमो न स्यात्‌ । दुप्तकिरणत्वानमभ्यपगमेनान्यस्येत्रोत्पागस्वी.
कारत्‌ । छिच चतुद्रशानिश्चःवसानप्तमये सूयपिक्षया दादृङ्ञभागोन्मितान्तरेण पशना
दुपरक्षितापमण्डटृत्थानदिनद्रयानियमेन प॒नद्विगणान्तर्‌ एव दितीयायामुवयमिश्यो न
स्यात्‌ । प्रव्ययन्नापरनक्षजफेत्वादिवत्‌ । अपि च दिनकरदि्येव प्रथमकरिकोत्वाद्
नियमोऽपि न भवेदेवक्यान्तरस्वेन कदाचिदपि रिपयासस्याधपृणत्वादृवां(व) केना
न प्यनिवारिलेनात्पादप्रसङ्कत्‌ । किच तदपि भवेदेव । अन्यसंबन्धानपेक्षसेनानिः
यम्यत्वादिति । तथा च तथीपगप दृषसहस्रोपदृरनन वेदस्यापि प्रत्यहमभिकाथिक-
प्र्स्त्यप्रतिपादनादिपरतयोदक्षादिन्यायेनान्यतरैव तात्पथब्‌ । अन्यथा न्वीर्नाज्ञतात्प-
यकत्व तिरते द्वीवनायुद्धि्यदिना भागस्यास्ूनथक्यं पूधरपि सपाधातुमदग्थमेगेति
तक्नारोपगमेन परमोपष्ड्वापादने तदधः कृता दपितिर्वा (? । किंच तत्र अस्म
पष्टम्भकत्वमपि विवेकषिरुस म्‌ । तयोरपष्टभ्योपष्ठम्मकभावाभ्युपगम उमयोविरोषितमा
ततरेकतरनाश्चापतेः । नन्वारम्भकस्य तेजसचेविध्यात्कथमन् विरोधापादनमयोग्यलषार्िति =
चेत्सत्यम्‌ । किमेतदिन्दुःण्डलारम्भकमुदुभतरूपस्परामथवो दृ भूतस्पशेमनवरभतरूपमनबभै `
तस्पशमुद्धूतरूपं चेति । नाऽश््रः । उष्णस्पश्ञानुपलम्भात्‌। तदुभयसाम्योपगमे त॒ का
हानिरिति चस्सुन्दोपसृन्द्न्यायेन प्रथंममन्योन्यापाय एव । अथ कथमर्पीन्बरेच्छरिनिं `
तदपायप्रतिवन्धोऽपि तेजोभागगतस्पश्स्योत्कर्षेण जहमागस्पाभिमावकत्वं भवेदेव । ब,
घ्वाद्िरोधितवाति तदतुपठम्मपद्ग इति । ननु तनाप्यन्योन्यसमानबेङतोषृ्न्‌

१८५९

२.५४ ° = ५" मो काध्याये- |

मरटी०--किमुत्तरमिति चेन्न । आश्रयस्याऽ<धिवयमन्तरा तथात्वस्यासंभवात्‌ । अपि

समधरजठानठसेयोगत्सोऽनुष्णाक्षीत एव स्यात । अथ प्रतीत्यन्यथानुपपस्योप्टम्भकस्य
भूयस्त्वकल्पने प्रव्युतान्यगुणानामभिभूततवे तथाविघरूपस्यादरानप्रसद्धः । तस्याप्य;
भिभृतत्वात्‌ । न द्ितीयः । तस्य स्वपरप्रकाश्चकत्वन सकललोक वगतरूपवचया$न्न-
इतरूपकत्वाभावादुदमृतरपक्शामावाच । नान्त्यः । तस्यानुदमृतस्पशत्वेनः व्यवधानेऽपि
्भ्यान्तरस्पर्ापिनायकत्वं न स्यात्‌ । व्यवहितसुवणादिवत्‌ । अन्था कृनक्क्यापि
पीतभागगतस्पशापनायकलं व्यवधानेऽपि भवेदेव । समजातीयतया द्योरकदिषात्‌। क्विच
जलृतेजसोरुभयोरपि विरावयवतया तदेकतरोपष्टम्भेऽपि चिरानपायं कर्थः नः निर्व;
हेदेव । तस्यापि विरलावयवतया प्रनरपरभञ्जनाघातिनाथवा प्रत्यहमासेहावरो्विषौ नौ चो
च्चवकसंवन्थे सूतादेखि कदाचिदप्यवयवविभागपत्तेरिति हदढतरपिण्डोभावापादनायोम-
रभग्रसां भूभागानाग्प्युपष्टम्भकत्वसवङयमास्थयम्‌ । तथा चोपष्टम्भकभूयस्त्वेनाऽभम्भ-
कृभागगतरूपामिभवापत्तिः ॥ नन्वारम्भकरूपस्येच्करृष्टलेनाविसेधितया चोपष्ठम्भकभद्य-
सत्वेऽपि नतेन तस्यामिभव इति चैन । रजतेऽपि तद्नमिभवापततेः । उपष्टम्भक.
यश्तवेऽपि तद्‌रम्भकरूप उत्कर्षाविरोधयोः सच्वादिष्टपत्िरतरेति चेत्तहिः निङधिदितमे
तपसि रजतस्यपरम्भप्रसङ्खो. . रूपस्यानभिभृतत्वात्‌ । तस्माज्जकस्य तदपषटम्भकष्वा-

न॒पपस्याऽनेकप्रकारावगतं बरमारम्भकलमेव तस्येति । तथा चेन्दुविम्बमाप्यं शीतः
` स्परधिकरणत्वात्करकावदिति सवौवयवेपपन्ेन निर्दुटेनान्ययव्यतिकिणा सिद्धभिन्ौः
रम्मयपण्डरतवम्‌ । नन्वनापि हैत्वसिद्धिरोषः । तस्योपष्टम्भकजरूमागगततेन चन्द्रस्य

| तदनाश्रयतवादिति चेन्न । ज्ञातमतिप्राज्ञोऽसि । यतोऽनन्तरोक्तं सर्वमेव विस्मरसीति

` हिन्त सेभवति तस्योपष्म्भङत्वे किर देतोरमेद्धिः ¦ प्रत्यत तदरेवासिद्धमिति किम

` -अमिदृमनर्थकमाशद्ककनम्‌.। तथा चासिततरप्रथितीपरमाए्परम्परोपष्न्या जठपरमाणवं एव

परम्परयाऽररम्भकत्वेन व्यवस्थिता हाते सिद्धम्‌ । फिच स्वानुविधे( द्धे ) वस्त॒विशेषे-ज्म-
'नहनमस्वतामृत्कर्षावसरे सज।तीयद्रव्योत्पादनसामर्ध्यमसिलननसिद्धम्‌ । तयथा म्व
` छेहविेषवदर्यच्छसिक्िकरकार्न्तशिरतलदाो मु्ठतापन्ने तेनेोन्तरजनकत्वपथक्रा
` मौमदहनस्याप्यत्यन्तरयोगिनि घततेलादौ वहन्युपचयारम्भकधमथवा वर्षका जठ

, स्यात्कं ठवणक्षरेशचविकारादौ स्वानुविद्े जछजनकन्वमें प्रकृतेऽपि स्वानुकिद्धतया शाक्षे- `

४५

क न्ताशेलास जहमागाबिभावहेतुत्वेन नियमानुरधार्दपि वक्मुचितमेवास्थापि तथात्वमिति ।

शिपि च यद्यतदुपटेभ्यमान रूप वर्त्‌ तस्तदयनव। भमन्यत्तद्धा तजसस्यवस्थापकमप्यरभबिष्यत्‌ ।

++ #

1

डाङ्गानार्तेवासन्‌ | ५५
अन्सी०-अथ तततदराश्रितमेवं स्यादयवद्द्रव्यमावि न स्यादव्याष्यवुति वाने स्यदन्यष॑-
बन्धानविधायि वा न स्यादित्यादिप्रतिकूढतकपराषातेन तेजसत्वाभिमानमानरोष्ेदे
्ववस्थितमिन्दोरम्मयत्वमिति । ननु भवतु तावदस्य जलकमयगाङकत्वं परत प्रति-
पादितसितषृद्धिक्षयापपत्तौ स्परतिवेदारोधप्रसद्ध इति चेम । तयोश्नोषपंलिविरो.
धितया तदतात्पयेकत्वात्‌ । तथा हि-दिनकरबिम्बोपेक्षया पू्वापरयाम्यो्चरान्तरा- `
त्ृसारण स्फुरदादित्यकरप्रसारपरम्परावशन कलोप्चयापचयवहानेन इङ्कस्यापि तदैनवि.

धनिनेवोश्नमनादन्वयव्यतिरेकाभ्यामनयेस्तदेक निभिचत्वमेवावसीयते । यतः सर्वत्र लोक्-
कप्रमाणावगतहेतुभावे तयोरेव नियामकत्वात्‌ । तथा चानमानमपि--चन्दरे सितो.
पचयापचयां सगतादित्यकरनिकरप्रसारापसारनिमिचक्ां । अनन्यथासिद्धतवन्वयभ्यति-
रेकानुविधायित्वात्‌ । यदयदृन्वयच्यतिरेकानुविध।पि तसर्जिमिद्कं यथा दण्डन्वयग्य-
तिरेकानुविधायी घट इति । तथा चेमौ तस्मा्थेति । किंच यदि सितवद्कयादि
तत्तननिमित्तकं न स्यात्कदाऽपि विपर्यास्ादुप्यत्पत्तिमत्स्यातत्‌ । नियमेन ततरेकदिगत्प.
िपङ्ला न स्य । अपि च गणितावगम्यप्पि न स्यावानेयतोत्पाचकत्वासस्य
च नियतार्यैकविषयत्वात्‌ । न व हचिदपि तदन्यथत्वं संभदतीति तस्य तदे.
कहेपुकत्वमेव पर्यवस्यतीति । ननु सषहिभागं दुषेभ्यो धिव्षाति । प्रथमां पिबते
बह नित््यदिवैदिकषन्वसामन्यथेव क्षयवद्धिप्रातिपादकाना दक्षेणाभिशप्तत्वेन शन्ञः
क्षयीत्यादिपुराणवाक्ष्यानां च का गतिरिति चेत्सत्यम्‌ । भागे देवेभ्यो विवुधात्यस्य
धुरा क्षीरान्पिनिपरथनावसर सप्रदितत्वेन स्वयमनुनिष्पादितविम्बप्राठुरभावानुक्ररप्रयताकुङि
हरिततानाममतगेो ररूप्त्वनोत्तमतया प्रत्यकग्रहणामेमानन विवव्‌तामनन्तरं अ तदु
पकाराक्रान्तत्वन सरज्यष्टनाऽप्तश्चायमाषर्घीशा दशर निजमूतीतरत्वैनोपस्थितं विम्ब
हुस्यमेव पञ्चवङाधा विभज्य प्त्यकककलापयप्तिविभागाधिपत्यप्रदानन कलहे परशञम-
हारा तेष्वानन्दुभभमयनतश्च प्रति कल्पमनेनेष प्रकारणायमेतत्पय॒क्ताशाभिरिभिनन्दुन्क-
सपप्रयन्तमायुरथिगच्छरतीति । तथा च भूमण्डर प्रतिदेशं तपदेरिव तवीयतामात्र"
्रतिवमपरत्वमेव न तु तेन तवपष्ार्‌ एवेति । उपपक्तिविरोधात्‌ । अत पएव वस्तु
तभ्विन्किकिलीमापेव तिथिरत्वैनं पीसेणिकैस्तिथीनासाधिषत्यानिरूपणाधसर प्रतिपदो षञ्निप्व-

बिं हैत्युक्तम्‌ । ननु तद्वपहाराभवि कोऽधिपतिते तवुपभोगो वैषम्यं च हृष्टान्त इतिं चेश्न।
क्षत्रीत्पन्नसस्यादौ तद्धिकारिणो नुपसेवकावेरिव स्वर्गमात्रफलकतत्तिथिवारनक्षत्रादिसंपादि-

, पतयागतरतदानप्रियागमनाथनेककाम्यक्रमजनितश्रयोभागभाणिच्स्य ङा्रेणोपदेशदेषां नित्‌-

समरिवोपभोगस्स्वात्‌ । तवुक्त चृहर्पतिना--तिथिटप्यादिकमेषं निदुष्टं श्रयसं विवृद्धि
करम्‌ । माग्तवनादौ ततो निविष्टं तद्नवेष्यम्‌ । तद्भीशः फढमागाधयेोत्तं क्म |

%

६५ गीलाध्याय-

भ* दरी ०-पुण्णाति । उपनातं प्रति हतवा रक्षति तद्रक्षका भूर्धेति । तथा च प्रथमां पिवति
बहनिरित्यरस्यापि सादरावष्ोकनरूपे पानदामार्थ एव तात्पर्यम्‌ | सतः कदा मदीया कलो.

जवति तदाच मम फलाभ्‌ इति चन्द्रम्बिवे निपणं निमाङ्यतामेषामुक्छरूपः पानदानार्थं
शष संषधषत हति किमनुपपश्नम्‌ । पुराणवाक्यस्य तु विम्बारर्किं भोगक्षरीर एव पक्ष
इजानसारात्कथचित्पाषक्षययोः प्रतिपादन तत्पर्यम्‌, नतु भिम्ब इति । अत
ष सितवृद्धि्टानिवा यदि क्ापाजज्ञायते कशं गणितात्‌ । उपरि रवेरिनदुश्चदुरवागरध
सदा शुक्रम्‌ । रविद्ृ्ं सितमघं कृष्णणष्टं यथाऽऽतपस्थस्य । कुम्भस्य तथाऽऽस-
श्ररवरषःस्थस्य चन्द्रस्य । सितमुच्रयताऽ्कः सितासितं श्रव्लपक्षान्ते । अर्वाग
अस्पाणिताच्डङ्खोश्नतिस्तस्मादिति ब्रह्मगुप्ताक्तं समञ्जसमिति समृद्ध(द्ि)रन्ति । ननु सूर्य.
, कप्रसारापसारषद्षाखनदरे सितासितोत्पत्तिकल्पने गोरवमतो छाधवादिन्दुमण्डलस्य स्वच्छ-
त्सा तत्नाऽ<दित्यप्रतिविम्मादेव तदुत्यत्तिकल्पनं य॒क्तमिति चेत्‌ । अरे वदन्ति ।
न्द्रस्य विनिनिष्प्रभत्वरात्रिसुप्रभत्वयोः सर्वलोकानुभवसिद्धयोरनुपपत्तिः । अहोरात्रयो -
छशदेकरूपतया दहानप्रसदकभ्य । ननु रदिमप्रसरपक्षपिक्षया किमत्र प्रतिनिम्मपक्ष वे-
शैपण्यपबतं यन मन्मत एवायमनुयोगो यतस्वतपक्षऽप्यतदाशङकायास्तुल्यत्वपिति
चेक | रशमिप्रसरपक्षपेक्षया प्रतिचिम्थानुसरणे तावदेतावानेव विकेषो यत्सप्रसाव-
ऊयवन्येववाबष्डेदेन योग्ये वस्तनि प्रतिविम्षताकाकावापि सूप्रभवत्वनियम एव । ननु सम-
अभेदेन प्रतिषाताप्रतिधाताधिति सर्वे कास्यायस्तभाजनजलादौ प्रतिभिम्बकालावशि संम
जतापञ्ने भागविभगि रेषे विवाऽपि समुज्ज्वलत्वस्य सकलरोकोपरन्धत्वात॒ । अत
एष तद्तभास्वरशपस्य दिवाऽपि प्रतिषाताभावेन व्यवधानेऽपि तदग्रहः, नतु ततुप-
बर्तिनः करप्रसारभाजोऽष्यन्यभागस्यति । तथा च श्रकृतऽपि वचेत्प्रतिषिम्वानुसरणे.
नेबोष्ट्वरत्वमास्थीयेत तर्हि दिवाऽपि तस्य भास्वरतयोपलम्भो भवेदेवं सर्वत्र तथेव
कटपत्वात्‌ । दिच प्रतिनिम्बपक्षे प्रतिक्षणमपि संमृखतापश्मभागावच्छेदनेव प्रतिषि-
म्बनियमेनान्यभागसंबन्धितया कलादिक्षमेण सितोपचयापचयौ न स्यातां सटिङ-
व्रबाहारो तथेवावगम्यत्वात्‌ । अपिच नितरामनपपनन एवायं प्रश्रः । हितीयादौ
अस्द्रापेक्षया रवेविंदूरस्थितत्वेन तेरश्नीन्येऽप्यस्नद्ह श्यचन्द्रगोलार्धन सह संमुखभावाभातेन
प्रतिबिम्बस्य स्वंथारप्यसंभवात्‌ । अथ कथमेवं तस्य स्वच्छतया #ठादिसंभूतप्र
तिनयनादिन्यायेन संमखत्वेऽपि तद्पत्तरेवेति ` चेन्न । दुर्हुऽपि तस्यानिवारितत्वेन
कथं पाणमासी न स्यात्‌ । ननु मा भवतु सितमवधीकुत्य प्रतिरिम्बस्तेन स्यत्र-
` हितमास्तानस्मन्मतं तथाऽपि तस्य स्वच्छतया कचिद्पि प्रतिचिम्बः स्यदिवानिषा-
स्तित्बात्‌ । तथा च बहलाष्म्यर्णादापक्षं परभागावच्छदेनैव तत्संमवादहश्यतवेऽपि वल- `
कषपक्षाहम्यर्बाल्सभवस्येवेति तदा त्वन्मतेऽपि दिषाभागविशेषस्य तथा प्रत्यक्षतापत्तिरिति

शृङ्गो्नतिवासना! ६५७
प्र ०21० चेत्सत्यम्‌ । उमयोरपि प्रक्रष्टयनानयोगिनो निविडावयवत्वेन च प्रतििम्बेस्यं
| परमसोक्ष््याद्रह्मान च प्रातघातनाकल्नाद्‌तस्वच्छद्चक्टतमद्रव्यत्वन्‌ तः सहश्च ङतत्वन
श्च विविच्य व्यउधानेन तद्रयहात्‌ । दिवा तु तावदुतिव्यवधानदोषादतिसोक््याञ
न्द्रकरस्यान्तरस्थितमक्षव्यापारं प्ररिहत्य प्रसरं तेजोऽपसार्यं प्रतिबिम्बमागस्य चक्षषा
सह॒ संयोगायोग्यत्वन स्वाभिव्यक्तिजननानर्हतात्‌ । नन प्रतिविम्बस्य सौक्ष्म्यं प्रति
, प्रतियेग्यनुयो णिनरेकतरस्याणत्वमव प्रयोजकम्‌ ¦ नथा च चन्द्रविम्वस्यानेकशात.
द्रोजनायतम्यासोपेततया रवेरपि तदुपेक्षयाऽतीवपुथमण्डलत्वन प्रते तद्योग एवैति
म्न । प्रथममुत्सर्गतः प्रतियोगिनो निविडावयवत्वे चातितरामेव व्यवधानस्यापि
तद्विषये मूर्घाभिषिसत्वात्‌ ! तथा हि--म्यवधानानुसारद्धिव मणिमयभिस्यादावन्ततः
स्फटिकाचठे च चिदपि चलता दुन्तावहस्याथवा गिरिकेख्रोपगतकरिनरतुरगादी
नाम्रपत्यकाभा्गापनबद्दूर्फाटक!शरखतटद्‌ा द्कववशसपन्न गद्गजलादा वा यथायथं
प्रतिथिम्बसोक्म्यमसीक्म्यं च सर्वजनसिद्धमेव । अत एवेन्दुसुन्द्रीवद्नादरेरादर्ससंबन्ये
ग्यवधानसंनिधानप्रयुक्तत्देनेव प्रतितनिम्बै ठघुत्वभटघुत्वं चेति । अन्यथा केवलप्रतियो-
ग्यनुयोगिनोरेवाएमहायसोः प्रयोजनकत्वे सरसि पारावारे च चन्द्रार्दनां तुल्यप्र-
तिनिम्बता न स्यात्‌ । उ्वधानस्य तल्यते<प्यनयागिनोरतल्यत्कदिति । `दिव
तस्य प्रतिविम्बत्वे विम्बानुरूपतापच्या कथमस्य करिकरादेरूपतयाऽवस्थानम्‌ । अथ
ततत्येव किंतपरिभागादन्तसनसारेणेव ऋमनिःसरणसमवेनावागधं तदा तावदेव संभ
तीति नेत्तहि तच संम॒खत्वाभावेनः प्रतिदिम्बासभवे वाधकत्वमुक्तमेव । नन भव-
भ्मतेऽपि तिरश्चीनतामात्रणोपस्थिता कथपक्तें निवहौरेति चश्च । पृवापरयाम्योत्तरा-
न्तरानसारितिरश्वीनतारामे कगणामनुसरणीयवस्तृन्नतमागाकुते ` प्रतिबिम्बावधि संनि. `
भत्वेन घटदैरातपग्रदशापस्थापनेन बाङेरपि ज्ञायमानत्वात्‌ । अपि च सकलं गोहा.
धमज्ज्वलं न स्यात्‌ । प्रतिचिम्बस्याल्पप्रमाणत्वात्‌ । नन तथात्वे तस्य का, उप-.
पत्तिरिति चेन्न । यथा तडागे ठषुतरमण्यादौ चाणतरो भागविशेष एव प्रतिः
मिम्बसभवेनोज्ज्वलतामपगच्छति न तु तेषमर्धेऽपि तद्रत्मकृतेऽपि तथा कथं न भविति ।
प्रकृते तथैवोपगमेनेष्ठापत्तिरिति चेन्नः › पोण॑मास्यन्तेऽलिलदश्यतैव संपयत इति ।
तथा च सिद्धान्तसुन्दरे-- भानुश्चतपतिषिम्बितो जलमये कीर्ताँशगेले दिवा निसेजा
निशि सुप्रभः कथमथो इं सूर्यविम्बासमः । गोरे रविषो( णो )ज्ज्वलं च सकलं न
स्यात्तडागे यथा मासार्भेऽखिरदशयतेति गणक जज्ञानाहवयः पच्छतीति । केर `

स॒राः सुधामण्डमापिबन्ति दिनषु ष्णप्रतिपन्मुखषु । तद्रे सत्यं न गवेत्कभबुः ,

ज०सीऽ-पुराणवेदागमराश्चमुरम्‌ । नबो नवोऽयं मवतीति जायनानोऽद्धि केतुः सं
प्ोऽप्रेत्य । भागं च देवेष ददाति चन्द्रः स॒दीर्थमायस्तिते तयैव । वे सराः
धूय॑कराः प्रसिद्धास्त एव पृच्छन्ति कलक्रमेण । सितेऽसिते ते कमतो हरन्ति
तदवेकषाक्यत्वमिव्‌ं मतं वेत्याह | ` ।

अथ प्रसद्भात्स्प्टो भुजो भवति चन्द्रभृजांश उन्दीरित्यादडिना शङ्कश्षत्थि- `

छर्‌ आनीतं क्षेत्रे मन्द्ाक्रान्तया गोलशक्टमार्गावनोधकं प्रदर्यति--यथास्येवेभिति ।

सू्य्न्द्रयोदक्षिणोत्तरमन्तरं स्वभजसंस्कारजं यत्तंरूयाकं मवति तन्मितोऽत
हाद्भोज्नत्य॒पजीव्यजात्यत्यक्चे भजः स्यात्‌ । तुकारात्सूयण्बन्द्रयोकूध्यरधिरं, अपि
कब्दादन्तरं कोटिः । तयोः सूर्यचन्द्रयोश्वकारद्न्तरं तिर्वीनम्‌ । यतस्तवूभुज-
कोरिर्व्क्यमरूपम्‌ । स॒ तन्मितः कर्ण इति क्षचम्‌ । नन्विवमसंगतं तथोः
केषं याम्योत्तरान्तरस्योध्वाधरन्तरस्य चासिद्धेः । विम्बयोस्तिर्भगन्तरस्य कर्ण्वे
भुजकेटिप्तवन्धाभावाचचेव्यत आह--दोर्मर इति । सूर्यो भुजस्य मृके । चन्द्रो
धिरे सयादृत्तर दक्षिणे वा तद्िक्षीत्यथः । भजस्याग्रम्‌ । अगरात्केरिश्वकारादण्डशूयेति
बह्मगुपोक्ततिरण्वीनकोटोनरास हति सूचितप्र । तदये कट्चपरे। चन्द्रविम्ककर्णो
दविदिक्चन्दषिम्बप्रतिफलनयोग्यसूरयविम्बमध्यभागस्थकरिरिणमार्गः कणं इत्यर्थः ।
तथा च सूयाधःरादकोश्वन्द्रष्वशक्कद्ुरधेकस्तव्‌ा चन्द्रश दकमुलत्सूथीघ
शदरकृतुस्यं सूतं तयथेवावलम्बयत्सा कोरिधन्त्रादवरम्बरूपा शङ्क
गयैवयमिता कोरिमूलसु्यीविम्बयो ्िर्यगन्तरसस्रेऽपि तयोर्याम्योत्तरान्तरं स्पष्टभुज-
पुल्यसूतं कोटिमूखादभ॒जो रवितश्चन्द्रस्य भृजान्तरत्वासूर्यो भुजमूले पृीपरान्तरस
त्वेऽपि याम्योत्तरान्तराभावादूविरुद्धो भज मूरचन्द्रविम्बयोरन्तरं कर्णः । पएवं सूयाः
शद्धकोश्वन्दोध्वराङ्कुरूनस्तद्राऽधोगं शद्रकुमूरपरं चन्द्रशङ्कृतुस्यं सूत्रं तवसा.
शर्य धर्यं सा शद्धमेवेक्यरूपा कोटिः सूर्यादृध्ववलम्बरूपा । कोटमूरुचन्त्र-
बिम्ययोस्तियन्तरसच्वेऽपे स्पष्टभृजतुल्यं सूत्रं कोटिमूलाव्रभुजः । अत्रापि पूर्वा
परन्तरसच्येऽपि याम्योत्तरान्तरामावरादूभुजदभुजभे चन्द्रः । भुजायसूर्ययोरन्तरं कर्णं
इतिं क्षितं गोहे प्रत्यक्षमिति भावः । ननूक्तकषित्रस्य प्रयोजनं कमते आह~--
अनयेति । तेन । यतः कर्णो रतरिदिकतेन कारणेनेत्यर्थः । तेनेत्यस्य पुनराद्स्या
मूर्येण । अनया स्वािपुलकर्णमगेणित्यर्थः । शुद्धं स्वकिरणप्रतिफलनसेपाद्नेन
चन्द्रगोरे शुक्लरूपं दीयते । संपायत इत्यर्थः । ययपि बह्मगुपतोक्तक्णीविम्बस्ये-
दिम्बान्तररूपत्वात्तदनुरोधन चन्द्रसूर्यकरप्रतिफलन युक्तमतः स्वाभिमतकणत्य
पाक्षा्तदन्तरत्वामवात्तद्टरोधेन शद्रूपमुक्तमसंगतं तथाऽपि तर्कर्णमार्गेण शुक
नासथोक्तमिति भ्यम्‌ ॥ ५॥

५

गो

शाक्त जतिबासर्ना ।

अथाप्यावोपरंहारछाकमाह-
ईषद षा!दह मध्यगमादां भन्थगोरवमयेन मयोक्ता ।
वासना मतिमता सकलोद्या गोटबोध इदमेव फलं हि ॥६॥ `
` हि य्पाकारणल्गोदे ज्ञात इदमेव फं यद्श्रताऽरि कासनोह्ते ॥६॥
इति श्रीभास्करीये सिद्धान्तङ्धिरोभणिगोखभाष्ये पिवताक्षरे
वाङ्कोनतिवासनाप्यायः | यन्थसेखूया १८ ।

मण्टी०-अथ गोरप्रश्राध्याये शद्घोचतिप्रश्रानन्तरं प्रश्नौ नास्ति ¦ तव्रत्तरोत्तरमश्रा^

न्तरं अ नास्तीति क्षेपकनिवारणसूचना्थ पूर्वाधयन्धोक्तवासनां स्वाद्तयोपसंहरति-
$षदीषदिति । रहः गोरुध्यायं । मध्यगमाद्रौ । मध्यानां ग्रहाणां गमो ये गत्य
थास्ति ज्ञानार्था हति ज्ञाने यस्मिन्निति मध्यगमो मभ्यमाथिकारः । आदिशषब्बा-
तस्षटायिकोरादीनां ग्रहणम्‌ । तद्विषय इत्यर्थः । मया भास्कराचार्येण । शषदीषत्‌ ।
पर्वत्रोपपत्तिकथनारवयत्वादष्यकहिते स्थरे स्थलेऽतिकठिनभूतेऽल्पा संक्चितेत्यथः ।

धासनपदवर्स्तस्वविचारणा उक्ता प्रतिपादिता । ननु विस्तरेण. धासना
कृतो नोक्तेत्यत आह--मन्थौरवभयेनेति । सवत्र विश्तरतया तन्निरूपणे
-म्रन्थवह्कस्यं भवति । तद्येन संक्षिपोक्तऽतिविस्त्रतमन्थे प्रेक्षावतां विटोकनश्रमाधि

क्येनाप्रुसेसिंति भावः । ननु तहिं पदार्थान्तरवासना गणितोपषच्तिश्च कथं ज्ञेये,
त्यत आह--मतिमतेति । गोल्वरूपत चन्ञन सुबद्धिना गणकेन सकेडा पूर्वार्षो
लिरपदर्थगणितसबन्थिनी वासना । अउष्या श्ञेया । स्वतः । ननु स्वतोऽ `

क्ञातक्रासनावगसः कथं स्यादित्यत आह-गांरुषोध इति । हि यस्पत्कारणह्‌ ) ।
बभे गोरत्वरूपतत्वे ज्ञाते सति । इवं स्वतोऽज्ञातवासनाज्ञानं फठं प्रचोन.
ह भम्‌ । भत्यथा गरत्तानस्यप्रसजक्रल्त्र प्रव॒त््यन्पपक्त एवकार दतफङाति न
शिक. प्रणान फरार नास्ताति. पूर्तम्‌ । ग टे सा विमला कसपछकबसत्य+ | ॥

१ हसेः । इत्युक्तत्वात्‌ । , मदुक्तरीत्या च सूङद्धस्तदवगमो नाश्षक्यः । -ईकन्मयां
मिक ष त्तिर्योज्याः बुधेनिजपिया परिभाव्य चान्या

६4५ गोलाध्याये- `

` अन्दी०-अथ प्रारन्धोऽधिकासे निरूपित इति फक्िकयाऽऽह-- इति शद्धा ञ्षतिवासनीं
धिकार इति। स्पष्टम्‌ ।

ट ५

देवश्ञष्रयगणसतवतसेव्यपाश्वश्रीरङ्नाथगणकत्मजनि्मितेऽस्मिन्‌ ।

(क

याता हिरोमणिमरैच्यभिये समाति रीतांश्धनपनोन्नतिवासनेयम्‌ ॥ ३१ ॥
भथ तदधिकारसमाप्तयैवाऽऽन्धो वासनाध्यायः समाप्त इति स्पष्टे मन्दार्थं
फङ्किया<ह-- इति श्रीभास्करीयसिद्धान्तश्िरैमणौ वासनाध्याय इति । स्पष्टम्‌ ।
वासनाध्यायममलं मरीचिस्थं महम । |
दइष्वाञन्तः परमानन्दं कभन्तां गणकोत्तमाः ॥२॥
ति श्रीसकठगणकसार्वभौमश्रीरङ्कनाथगणकालसजविश्वरूपापरनामकमुनम्विरग-
णकविरचति सिद्धान्तश्िरोमणिपमरशचवुत्तराध्याये बासनाध्यायः संपृणः ॥

दति एकविंशोऽध्यायः ॥ ३१ ॥

`मा ििोक्रिनरत

अथ यन्वभ्यायो व्याख्यायते । तत्राऽड्दी तद्रम्भपयोजनमाह-
नि 8 दिनिगतकालावयवा ज्ञातुमराक्या यतो विना यन््ेः।
` व्ये यन्त्राणि ततः स्फुटानि संक्षिपतः कतिचित्‌ ॥ १ ॥
(७ गोलो नाडीवकयं यष्टिः शङ्कुर्घटी चक्रप्‌।
चापं तुर्यं फलकं धीरेकं पारमार्थिकं यन्त्रम्‌ ॥ २॥
श्षष्टम्‌ ॥ १॥२॥

भण्दी०-अथ सिद्धान्तपदाथदिशकमणाऽऽरन्धोऽयं यस््राध्यायो म्यास्यायते । तजा ८७
ययां तन्निरूपणं सप्रयांजनं प्रतिजानीते-दिनिगतकालावयवा इति । यतः कारणात्‌ ।
यन्त्रैः विप्रकषणाप्ुकभस्य तिभूयस्त्वसाध्यस्य कतिपयोपयक्तार्थस्य साक्षादिवोपछं-

न्िजनकोऽनुकल्पितो -वस्तुवि्ञेषो यन्त्रम्‌ । तैरित्यर्थः । विना । व्यततिरकेण } `

क इ

दिनिगतकालावयवाः । दिनिगताः सयद्यक्रालाद्‌^ाशतदिना वकाले ये फालवयवा धस्य
दिरूपास्ते ातुमरक्याः । तर्षा ज्ञानं शक्यं नेत्यर्थः । ततस्तस्मत्कारणात्‌ 1
यस्त्राणि वक्ष्ये । तत्स्वरूपादिना कथयिष्ये । तथा ज्यातिःशाश्चोक्तकला-
करस्य टम्ग्रहबह्ादिद्वाय कालाधीनत्वासज्ज्ानं यन्तेरिति तत्कथनमवर्यकम्‌ । ययि

# ५," १"
1 कृण (11 8 1 का सा ८ व नः. क

0 31171 ॥ 0

टङ्गाच्तिवासना । २६१

भज्दी०-छायातसिप्र्नाधिकारेक्तप्रकारेण कालन्ञानं संभव्रतिं तथाऽपि तत्र गणितघ्र
माधिक्याद्ल्पणणितिन किना गणितं वा यन्त्रात्कारृकिद्धि(्त एतत्कथनेन ग्रन्थस्य सच॑म
त्कारत्वमिति मावः ननु यन्वनिमाणस्य श्रमाधिक्यासिप्रशरोक्त्येव कालन्ञानं सम्यमित्यत
आह-तत्स्फुटानीति । तन्निमणि श्रमायपिक्यामावात्तस्य स्थिरवेनान्यद्‌शरमासंभवास्च
यन्त्रात्काछक्ञानतिरषुभ्तमिति मावः । यद्रा गणितानपेक्षतया स॒लेन तत्सिद्धिः
स्थूरत्वसूचिकेत्यत आह-प्फुटानीति । सूक्षषाणीदयथः । यन्वात्कालन्ञानं सूक्ष्मं
न स्थे तस्य गोरस्थितितच्वतय्रा सिद्धत्वःडि0ि भावः । नन्वेकेकयन्त्रनिरूपणस्य परव
विस्त्रतव्वत्सर्वयन्वनिरूपणमतिविस्तरेण भवतीति समग्रहगगितवासनोक्रिवयन्बनिरूपण-
मुपेक्षणीखमित्यत आह-सक्षपत इति । तदुक्तिपतारमाद्राय तन्निरूपणं स्वल्पमन्धेन
संभवतीत्यनुपेक्षणीयमिति भावः । ननु तथाऽपि यन्त्राणामनेकलात्संक्षेपतस्तान्नरूपणे
प्र्थविस्त॒तत्वापत्तिरत आ!ह--कतिविदिति । यन्राणां बुद्धिवैभवेन कस्पितत्वात्त.
दानन्त्यसेभवेनासिछानां वक्तमशक्यत्वादृत्पान्येव = यन्ाणि वक्ष्य इति न म्रन्यवि-
स्तरः संभवतीति भावः ॥१९॥ [ि

अथ प्रतिज्ञ।तयन्त्राणां स्यूनाधिकत्वःयषच्छेदायोदेशमहत्याऽऽह--गोलो नादी
वयमिति । यन्बभिति प्रत्येकमन्वयः ; नादीवलयनित्य्कम्‌ । घरीचक्रमििं
यन्त्रहयेनैकम्‌ । एव॑ फलक्रान्तं नव यन्त्राणि । एक बद्धिर्यन्त्रम्‌ । एकमिति
प्रथगृदृरेन प्रागुदियन्त्रभ्योऽभ्यहितत्वं सूचितम्‌ । कत इत्यतस्तद्विरेषणमाह--~
पारमाथिकमिति । अन्यानि पूर्तानि यन्त्राण्यनुकल्परूपाण्यवरस्तवानि बुद्धिस्तु नानु-
फल्परूपा स्वयमव वस्तभता यन्त्रम्‌ । उच्छुशथबोधक(तिति वा । तथा चाभ्य-
हितत सहजतः सिद्धानति भावः । एतन कपतिचिदिव्यच तानि कियन्तीत्युप-
स्थितप्रश्रघ्य निरासः सचितः ॥ २ ॥

भथ प्रथमम गोखयन्वमाह-

अपवृत्तगरविचिहनं क्षितिजे धत्वा कुजेन संसक्ते ।

न।डीवत्ते बिन्दुं रत्वा धृत्वाऽथ जलसमं क्षितिजम्‌ ॥ ३ ॥

रविचिहनस्य च्छाया पतति कुमध्ये यथा तथा विधूते |

= उडगाले कुज बिन्द्रीमध्ये नाड्या ययाताःस्यः॥४॥
यथीक्तर्विधिना खगाखान्तमगोख बदृध्वा तच क(न्तवुत्ते मेषृदिर्‌श्भ्यं ररि

भुक्तराश्षमागदघ व्वा तद्ध वार्ह तद्पवुचगर्‌विचहवमुच्यतं | भगं साल `

४६२ गोलाभ्याये-

जित्वा रविदष्ठं कितिने पाम्‌ । तथा धूते सति क्षितिनं पराभ्यां विषुषन्मण्डठे
यंत्र खप्ं हक खटिकया विदुः काम॑ः । ततः क्षितिज जरसमं पथा मवति
तश्रा मोटयन््रं स्थिरं छता भगोरस्तथा चाल्यो यथा रविचिहस्ष च्छया
मूपर्मं पठति । वथा रते हति विषुवदूवृतते क्षितिजनिन्दष्ये यावतो बटिक-
स्ताक्यस्तसिमिन्‌ काठ दिनगता जञेयाः । अपवृत्ते मेकदेरारम्य पाकिक्षतिनपथन्तं

य्रारिमागाचं वप्रं जेयम्‌ । इतिं गौखयन्रम्‌ ॥ ३॥४॥

मं०्दी०~ अथ गोहनन्भोकतविधिना सिद्धदृष्टान्तगोरप्येव गेलयन्नत्वसिदेस्तदन्ासखथ
मोदिष्टत्काठज्ञानं भीत्या्म्यामाह--अपवृत्तगरेति । अपदृत्तमरविचिहृनम्‌ । खगो
डन्तगोङस्थक्रान्तिवुचे मेषवेस्तत्काटिकस्पष्ट(कमोगं दत्वा कृतचिद्रनमित्यर्थः ।
कितिजे । गोलयदक्षितिजप्रागभाग्मसूतरे । कत्वा भगोरप्रचाङनेन रंपायेव्यर्थः
तदानीं कुजेन क्षितिजवत्तप्रागभागम्देरेन । संसक्ते ` समसृूञतया सलपर । नदी
दते । विषुवद॒वत्तप्देशे बिन्दचिहनं कुत्वा । अथ तदनन्तरम्‌ } जलछसमं नं यथा समा,
नमस्ति नोच्चावच तदत । क्षितिजं खगोरबद्धक्षितिजर्व॑च यथा स्यासथां खनी
` छन्तगतभमोलरूपं *गोटयन्तरं धत्वा । ऊर्प्वाधःस्वस्तिषयोः परमोच्वनी चतासंयाढ
` नद्वार कृतवेत्यथः । अनन्तरम्‌ । रविचिहनस्य । भगोरस्थकरान्तिवृत्सुयच््टनस्
माक्ास्यसूयविम्नजनिता छया कुमध्ये भगोटश्रयभूतय्टिमध्यप्रोतरिथिरभृशल-
मभ्यगभ॑ यशा पतति तदाऽयं( मं ) भवतीत्यर्थः । तथा मणेन । उदङकमोढे

“ ओके विधृते सति । कुजनिन््रो्विषुष्द्रवसे खगोरकद्वक्षितिजसमसूत्रेण यत्स्थानं >

पत्करजम्‌ । विन्दुविषुवद्रवृते पूर्व॑ क्ितिजिसमसूत्रेण छृतं चिद्व तयोस्ियर्थ
मध्ये । अन्तरारे विषुवड्व॒त्तप्देशे । अङ्किता धटो दिनघ्य गता भवन्ति ।
पुवद़वुते पष्टिबटानामहकितत्वात्‌ । अत्रोपयत्तिः---अपवत्तगरदिविहनं क्षितिजे
तत्यनन सूर्योद्यकारिका गेहहस्थितिरक्ता । ततः प्रवाहानिहवरोन सू्यममनेन
दिनिगतकालवयवानंसुत्यचैः । तत्र ततः सूर्यदिम्बश्ये(ष्वगमनेन स्कामीषटकले पूर्याधिषठि-
तद्यरत्रबृत्ते क्षितिजसमसुजसक्तय्राजप्रदेशसूधदिम्बकेन्द्येरन्तरे या अङ्किता षञस्यो
` दिनगतभस्यो दरात्रवृत्तस्य षष्टिवटयद्कितत्वात्‌ तत्रापि कन्तिदत्ते प्रातिप्रवें
द्यरनवत्तानिचन्वनाचछलम्यरारयाद्धपदेशे तननिधन्धनात्कल्प्यरार्यादिग्यतिरिक्तसर्ये तज्ज्ञा
मगुक्तदिद्ा न श्क्यमतोऽनुगमा्थं विषुधद्वसस्याहोर(्रकत्त सुथोद्यकाङ्ि-
कमरुस्ितो कितिजसक्तविषुपडवृतप्देशचिद्धनं कतम्‌ । तस्यापि सूथबिम्बचठन- ` र

[1 नि

स्तनिक कनन) नण

सुय ॒ज्यतिषीप ३-१५, २१-५ दे यं्ा २६ बाह्य यता १५. भक्ष
४८-५ सण्डरलाय्य तिरश

3

छाङ्गोज्तिषासनां | १६३

अऽशा० वहेन *वरुनसंभवःदिति कुजेन संसक्ते नाडीषते निन्दुं कृतैव्यक्तम्‌ । तत
सयस्य स्वदेशे यथा अरमण तथा सूर्थचिहनस्प हष्टान्तगोङे भ्रमणवानार्थं जलसं
क्षितिजमित्यमेन दृष्टन्तगेलः स्वदेत वस्ततव्रगोकानुर द्वः कूतस्ततोऽभीष्टकारे बाश्तवगोङे
यथाऽरकस्थितिस्तथा दृान्तोरिऽकचिहनस्थितिसिद्धयर्थम्‌ । रषििहनस्य च्छाया
पतति दुमध्ये यथा तथा विघ्ते उदडुगोरे इत्युक्तम्‌ । अन्यथा सूर्यबिम्बक्रा-
न्तिवुत्तस्थाकंचिषहनयेरुरध्वाधरान्तप्सच्वेऽप्यभिन्नट इमण्डङानुकरेणावस्थानानुपपत्तेः । तद्‌।
विषुवद्वत्तस्थवचिहनप्याप्यकोचेहनानुरोधेन अमणाद्िषुवदवृत्ते कुजनिन्दरोरन्तराल-
धरयो दिनगतधश्य इत सम्यगुक्तम्‌ । हशन्तगोढे भूगर्भक्षितिजवत्तनिबन्धना,
दुक्तदिशा भृगर्भसूर्थोदयाद्गतषस्याः न भूपुष्सूयीदयादता दृष्टन्तगेङे निवद्धाक्षेति-
जदर््भूव्यासारधानुरेधन. समान्तरेण ततो छषुचर्तं॑भूपषक्षितिज निबद्धयोक्तदिशा
, भूषष्ठसूयोदयाद्ातघस्यो न भरूगमसू्यद्यादते ध्येयम्‌ । यथपि यत्कि व्रिनगते
्नातुमिष्टं तत्तत्कािकमूर्यचिहनाद्यक्तं सृष्षमत्वादतो दिनगतज्ञानामावेन . तत्कालिकिक-
्ञानासंभवात्सू्योदयकारिकसूर्यग्रहणाद्षस्यः स्थल! इति सूक्ष्माय चानेन तात्का-
ठिकं सय कृत्वोक्तदिरा षस्यप्ततः सृक्ष्मा अपि स्थूराः स्थूरुवटीभिः सर्यंालनात्रतः
पनः स॒क्ष्मासश्नघरीचारनेनर्क कुष्वेक्तदिषश्षा षस्यस्ततोऽपि सूक्ष्मा ¶त्यंसङ्कशत्साथन
= शक्तम्‌ । एतन सूर्योदयाभीषटकालयोधुरात्रमेवादुक्तदिदैकथुरात्कुरघटीग्रहणमयुक्तम्‌ ।
युक्तं श्वाोदयस्वमीष्टकाठाकंचिहनस्पष्टवृचे तवृम्रहृणामिति निरस्तम्‌ ।
नअसङृत्साधनेन निरन्तरत्वसिद्धस्तथाऽप्याचर्यमणितश्रमाकरणङा षवात््वम्पान्तरा ्ास$-
सत्साधनानुक्तेनं कतिः ॥ ४॥ |
अथ नाहीवरयमाह-

अपवत्ते कृजलभ्ने टप्रं चाथो खगोलनटिकाम्तः

मृस्थं धरुवयष्टिस्थं चकं ष्या निजोदयेश्वाङ्क्यम्‌ ॥ ५ ॥

व्यस्तेयंछीमायामुदयेऽकं नयस्य नाडिका क्ेयाः।

इष्टष्छायासूयन्तिरेऽय टप प्रमायां च ॥ \॥
केनाचेदाधारेण प्रुवाभिमुखकीलकेोऽत्र धुते ।

अथवा कीठच्छायातलमध्ये स्पर्नता नाहः ॥ ७ ॥
लष चारदारमय पि्टपमाण चक्राकारं समै ने््यां षणटिवटिकाङ्कः यनव श्रगो-
~ भलण्डसाय तरि ११ (आमराजटीका) रष्वा सख १३ सूरय त्रि ९-१० गो गो-
धा १७९ सिद्धातरोखर तरि ४२ ग्रह त्रि ३२ जाह्म त्रि ४७ लकुमानप्त मभ्य १ श्रीप.
तिक्रुतं ध्रवमानसम्‌ । पोजवेषकृतः राजमर्गाकः

+ बाह्म त्रि २९१९-२ द्र ९ सिद्धानरो त्रिप्रभ्न ९७-८., १२१ चद्र १३

ऋ 4

उमध्यस्था्यां ध्ठ्वयषटौ पृथ्वीमध्यस्थाने पोतं कार्यम्‌ । तथा स्वोद्यप्रमनै-
भंषादिराशिभिरसेमेरुभयपाश्वयोः १डृव्गेण च वुद्धिमताऽङ्कनयिम्‌ । तेषोदयै- |
-िरेपेरङ्कन्यम्‌ । मेषात्‌ पथिमतो वषो वृषात्‌ पश्चिमतो मिथुन इत्यादि ।
वाङ्कनप्रकार्‌ः सवतोमद्रयन्वे यथा मया पाटेतः

वृतो चक्रमागेस्तन्तषटीभिः स्वदे गोदुयेश्वाक्कयेदस्य पश्‌ ।
= प्रविस्वोदयं खासिभिः के्भिततिमागाभियेददिशांोगैवां शेः ॥
विभगेर्हिमागैस्तथा स्वस्वनथिः पयतेन पदूव्गमेवं विभज्य |

क ०

एषं यन रृत्वा यिन्‌ दिने तेन काटज्ञानं तस्मिन्‌ दिनि यावानीदयिको |
रविश्त्ुक्तान्‌ राशीन्‌ मेषदि्द्वा मुज्यमानरिभागान्‌ क्षे्रभागेषु द्वारे रवि-
` विनं कायैम्‌ । तस्मिन्‌ दिन सदयकलठे यष्िच्छाया या पिमो गता तस्यां
.छापायां रविविहं पथा भवति तथा यन्वं स्थिरं कार्यम्‌ । ततोऽनन्तरं रकियंथा
- यथोपरि याति वथा तथा छायाऽ्धो गष्छति । छायाकावैहनयोमेष्ये या ष-

रिकास्वा दिनगता ज्ञेयाः । तथा यष्टिच्छायायां यो राशय ष केवांशस्वह्प्र
ज्ञेयम्‌ । स च षड्वर्गः । अथवा फं खमोरान्तःस्थेन यष्टिपोतेन । क्रन्त
` रिष्टपमाणं कीखकं पोत छृत्वा स कीटको ण्रयामिपुखो यथा मवति तथा कै-
= नबिद्धारेण कक्तं स्थिरं कार्यम्‌ । तथा त इृष्टकलि फीरच्छाया यत्र उग-

ति वस्य यस््रधभ्विषुनस्य च मध्ये नतनाहिका ज्ञेयाः । इति नादीवरपम्‌
॥५॥६॥७॥

मण्टी०- अथास्मायन्त्रद्भी्टकटे लप्रज्ञानमुहेशककमप्राततनाडवलयप्रतिपादनं तस्मा
नगतहप्रज्ञानं च गीत्यायाभ्यापाहू-अपवत्त कुजेति । कान्तिवृत्ते क्ितिजसंख्मे लप्र
यप्‌ । चः समचये । तन यत्क टष्टान्तणङे घरक गहातास्तत्कले ख-
( दृष्टान्त )गोस्थक्षितिजसमसूत्रेण यः क्रान्तिवरत्प्रस्स्य मेषादितो यद्राश्यायं
तन्पितं ठम्रापित्यथः । अत्रोपपत्तिरग्मघ्वरूपोक्तिः स्पष्टा । अथ नादीवर्ययन्वत्ता-

: धनमाह-अथेति । गेःठयन्बनिरूपणानन्तरं * मादीवछ्ययन््म॒च्यत इति शेष

` तदाह-खगेटनटिकान्त इति । नटिकद्वयप्रोतं खगेरम॒क्तदिंशा कृत्वा तच्रक्िकियो
मध्य इत्यथः । धव्यष्टिल्यनङ्किद्रयप्रोतागरध्रबयष्िप्रोतं चक्रं चासदारुनिर्भितमिष्टम्य-

^ सिद्धान्ते त्रि. ११२ गोला. यच, २८-३१ घुभान, मह. १८ दषु. यत्रा, `
%५८-+० ग्रह, चप्रन्न. २२ रध्वाय्‌, >. १२. |

शुङ्गोन्नतिवासना। ६६

भ्न्श०-सार्घजनितपरोधेप्रमाणं चक्राकारं केन्दच्छिद्रमनतिसूष्मनेमिकं कार्यम्‌ । नरै
ध्रवयषदीर्घतया कस्मिन्‌ भागे चक्रं प्रोतं कार्यमित्यत आह-मृस्थापति । यथां भगो
छरचनावसरे यक्ष्यर्थं भगोरकन्द्रं भवति तथा भगोखनकल्पकाष्ठगोटो निवेश्यते
तदरत्स्थाने. चक्रं धरवयशिगभाभिन्नकेन्द्रकं हदढप्रोतं कार्यमिति मषः । तच्चक्रं नेम्या
घटया सममङ्कक्यं नेम्यां षष्िभागान्‌ समान्‌ क्रत्वेकादिकाः पषठ्यन्ताः पश्चिमक्रमेषा
छेख्याः । तदन्तः ` प्रत्येकं षष्ठिपलन्यङ्क्यनीति ध्येयम्‌ । निजोदयेः स्वदेशाराः
दृय॒दयप्रमाणेर््यस्तैः पश्चिमानुक्तमेरित्यर्थः । अम्बरम्‌ । ( अङ्क्यम्‌ )। चः समु-
ऋय । पएतदुक्त भवाति । एकाद्स्थानान्मषप्रमाणघष्टकावाधमषावभाग उभयपाश्व्‌- `
योरङ्क्यस्ततो वषचरीप्रसाणविभागे वष उभयपा्वयोरेवं मिथनादयः स्वघरीप्रमा-
एविभगषूभयपाश्वयोरङ्क्याः । पश्चिमानुकमेण प्रतिरा्ञिविभागं व््ञद्धागाः समाः ।
प्रतिभागसमाः षष्टिकला: । प्रतिकलं समाः षष्टिविकला अङ्कया इति । अथा-
स्माहिनगतन्ञानप्रफारमाह-यष्टोभायापिति । यहिनीयदिनगतं ज्ञाताष्ं तहिनोदयिकस्यष्ठ
सूर्यभोगमन्र मेषादितो राकयङ्कनक्रमण गणयित्वा 4कचह्घं कार्थ तदक चिहने स्यादय
ष(यष्ठाभायां न्यस्य । जलसमक्षितिज खगा धृत । उदयकालिकयष्टिच्छायाचक्रे
यस्िन्भाग पतति तस्मिन्स्थाने यष्टि्रमणनाकचिह्यमानो त्यथः । सूर्योद्यकालिक-
. यषटिच्छायमरे भूप॒ष्ठ्योदयकाटिकसूयाचदनं भवति तथा ` यष्टिमणन चक्रं स्थिरं
कार्यमिति फलितम्‌ । अव विषुवहिने यष्टेच्छाया चक्र उभयपाश्वयारेकञ्र पतति । `
` उत्तरे गोले उत्तराव उन्तरभागस्थयषटश्छाया दक्षिणगेलि दक्षिणपग्वे वक्षिणभाग.
स्थयषटश्छाया भवतीति ध्येयप्र्‌ । ततो रथा यथा रविरूध्वं याति ` तथा तथाऽकं-
` चिहनादयष्टिच्छाया चक्र ऽधो यात्यतोऽमीष्टकाटिकच्छायाग्रस्‌ूयाचहनयामध्य चक्रनम्थां
यावन्तो विभागास्तावत्यो दिनगतघशिका ज्ञयाः। एता भपष्ठस्थाः । भगर्मसर्योदयकारिकय- `
, शिच्छायाभाव्रात्‌ । अथ टप्रज्ञानमाह-अथति । अनन्तरं प्रभायां छायायां टम्‌ ।
श्वः समुच्चय । ज्ञयम्‌ । अभीष्टकाले यष्टिच्छाया चक्रे यत्र पतिता तस्मिन्स्थानेऽह-

कित मषादती राश्यायं तत्तल्यं तस्िन्कार ठ्य स्यादेत्यथः । अत्रापपात्तः--~-

` अग्र पुथिक्ीस्थानापन्नं चक्रं नाडमण्डलानुकारमतो षष्िवटिकाविभागरद्कितम्‌ ।
अत्र सूर्यखिहनसंपादनार्थं राशयोऽङ्क्या इत्यस्मिन्काङे वृत्ते स्वस्वदशादयकारानरो- `
धेन राश्योऽदूकितार्खायाम्यञ्चकत्वेन टग्रज्ञाननिमिचं पश्चिमानुक्रमेणासमा अवास्तवा
अपि विपरीता अङ्किताः । सूर्यस्य पश्चिमाभिमुलगमने ` छायायाः पू्वाभिमुखगम-
नात्‌ अस्य चक्रस्य विषुवद्वृ्चाकारत्वेन विषुवदिने तन्नेमिमागीनुरोधेन सूर्य
भ्रमणाहुमयमगि यक्यधेयोष्छायाः । अत॒ उत्तरगोले छायोत्तरभागे सूर्यस्य निक- `
दतवादृक्षिणगेषे ` छाया दक्षिणमग्रे इल्युभयपान्वं र्यायज्कनं युक्तम्‌ । अव च्रे

४६4 गोठाष्यवे- `

कअण्टी°-गयद्रकवत्तमेण सूरयचिषनं कृत्वा -स्वदशानुरुदे खगोलं पत्वोदयकारिक- `

` प्रषटिष्छाया चके यन्न पतिता तत्र स्थिरं इत्वाऽप्रे सूयगपनानुरोधाष्छाया चङति

तथाऽन्तरादिनगतघरिक्राः । अथ सूयादयकारेऽकतुल्यलग्रसमवावुपरे छाया

अथाद्ङ्रितराश्यनुमा्गे चलति तथाऽभीष्टकषि लग्रे भवर्तत्युक्तयुपपन्नम्‌ । पूर्षो
, रीत्या कारस्यसङ्कत्सायनं न । जओदयिकसूरयविष्ठनदुवोक्तरीत्या दिनमतस्य

# |

अथासमायन्ञात्वगाछान्येक्षतया कालज्ञानं लाघवादुवगीत्याऽऽ्ह--केनचित्रा-
शचरेणेतिं । भथ खगोटनरिकाद्रयप्रोतधरवयषिप्रोतचक्करणतदभरतणादिगोंरवात्तदनन्तर-

मित्यर्थः । वा । प्रकारान्तरेण । रारिकेषे यत्र य्सिश्वकरे षष्टिविभागे पृवोक्तो-

[न

दुयपूवकपश्विमक्मरहयङ्किते धुवाभिमुखकीटके तचक्रकेन्द्रे सूक्ष्मं छिद्र विधाय

ुञ्षौकीटो निवेश्यस्तथा यथोभयपर्वै कीटः समः स्यात्पममाणे यथा चकरनेभ्या

श्थानं तयोरन्तर
` शणेन श्रवद्रयपध्यस्थत्वसेभवाचच्चक्रस्य नाडीवलयत्वाक्च्िः । यदा च याभ्य
्स्कृतेऽकैस्तदा यन्ताधः कीलच्छाया तनन नतकालाभावावमीष्टकाले रीरच्छायायः

` भवतिं तथा वंज्ञायाधारेण धते पूर्वोक्तरीत्या दिनगतरुपरज्ञाने स्तस्त्थाऽपि सूर्यो
भ्रवादररीनाचदभिमुखकीर्यन्वसिद्धयसंमवाद्‌। चार्थः पर्वोक्तमुपेक्ष्य नतघर्ीज्ञानम॒क्तम्‌ ! यदि
व श्रुवाभिमुखमाधारेण रात्रिशेषे संपाय पयौदये तयन्त्रभमणसभवे सूर्योदयकालिककी-
| लच्छाया पुवचिहूने यथा पतति तथा स्थिरीकृते यज(न्तर)दिनगतटग्ज्ञाने भवत एवेति
ध्येयम्‌ । सू्योद्यकालिककीरच्छायाग्रचिहनामीष्ठकारिकिलच्छायाचिहनयोरन्तरे उन्नत

छायाग्रं पतति तथा कार्यम । स उत्तरभागस्थकीटक उत्तरधवाभिमसखो यथा स्यत्त-

केनचिदाधरिण वंशाद्यघारेण । धते यन्त्रे । विनिऽमीषटकारे

कीठच्छाया यत्र॒ परतिता तत्स्थानं यत्र कीठप्रोतसूत्ावलम्बनेन यन्त्रनेम्यामधः-

॥रन्तराे या .घटिकास्ता नता नास्यः स्युः । अचोपपत्तिः--धरवामिमखध-

-न््तद्छयोरन्तरे ननणस्य इत्यपपन्नम्‌ । अत्र यपि सर्यचिहने पूर्योदयकाशिकच्छायागरं य्था

फ़ालघरिकाः सर्यचिद्वं विना भवन्त्यपि सर्यद्यन्ञानावरयकतमोरवाचथा नोक्तम्‌ ।
` मेष्यवधानेन सूर्योदयकालास्निऽमीष्टकाले तदन्यवधनेऽप्यन्नतशरज्ञानासंभवान्नतषरीनां

ज्ञानं टराषवादुक्तं युक्तम्‌ ॥ ७ ॥

अध बारकमि

माह
चटदलरूपा घटिता धटिका ताष्री वलठे पृथणश्छिद्रा ।
दुनिशनिमल्जनमित्या मक्त युनिशं षटीमानप्र्‌ ॥८॥

=

1
(
4 ,
1

|

८

शङ्गोन्नतिवासनी । १६७

भत्र दशमिः शास्बस्य परठेरित्यादि यद्षटीटक्षणं केशित्छतं तद्चाकैशन्पंदुषंट-

बेत्येतदुपेक्षितम्‌ । श्टपरमाणाकारसुषिरं पात्रं वदीसजमङ्गीरुतम्‌ । चनिरशमिमण्म-
नसख्यया यदि वटूर्धिराष्छतानि पानीपपलानि रमभ्यन्ते पवेकेन्‌ निमभ्भनेन्‌
किमिति तैराहिकम्‌ । इति षटीयन्त्रम्‌ ॥८॥

मज०्टी०- अथ नादीवल्येकदेशसंक्चातेनेपस्थितं षटीयन्त्रमार्थमाऽऽह-षटदलरूपेति ।
ताग्री । ताग्रसंबन्धिनी । उषटक्षणाद्धातुरबन्धिनी । चठटदलरूपा । वटस्याधस्तनमर्ध
तदाकारा । पटिता निर्भिता । तठेऽथोभगे परथच्छिद्रा महारन्धा बश्का कार्या।
एतेन जहपणपत्रे निक्षिप्ताऽधर्छिदे जङगिमने मलन्त^तमला्किं वस्त॒ प्रतिब-
म्धकं न भवति तथा चिद्रं कार्यमिति सूचितम्‌ । सृक्ष्मच्छ्रिः ससादिकेन त्म
तिबन्धसंभवादृकाप्र्टेषो न य॒क्तः । तन्मानमाह~-दयनिकेति । पएरतत्पाजस्य ` जर
प्णपत्रेऽनवरतजलागमनेनाहोराने निमज्जनसंख्ययाडहोरात्रप्माणं भक्तं फठं षटिशा-
मानं स्यात्‌ । अत्र॒ सावनाहोरात्रमानस्य प्रतिदिनयैलक्षण्यात्मतिदिनं षरिकापानस्यै-
कस्य भिन्नमानत्वापत्तिरित्येकरूपनाक्षत्राहोरा्रमनिन बटीमानमेकरूपं भवति ! तथा
नाक्षत्रं दिनिमतं सुम सावनं तु स्वल्पान्तरिति ध्येयम्‌ । अापपात्तिः-इष्टवटिः
` कापाच्रशयनिशनिमज्जनसंस्ययाऽहोरात्रमानं षटूत्रिशच्छतपलात्मकं कम्यते तदरैकनिमज्ज. `
नेन किमिति घटिकापात्रस्य फरमितपसत्मकं मानं युक्तियुक्तम्‌ । एतेन---शयुल्कस्य
दिग्भिर्शेहतं प१रतदङ््‌गृटचं द्िगणायतास्यम्र । तदम्भसा धष्टिपलैः प्रपूर्य पातं
धटानप्रतिमं ष्टी स्यात्‌ । रान्येशमाषत्रयनिनिता या हेम्नः रदाराका चतुरङ्गा
` स्यात्‌ । विद्धं तया ` प्राक्तनमन्र पात्रं प्रपु्ते नादिकयामम्बुभिस्तदिति श्रीषस्युक्तन
मन्न दशार्धगृञ्जं प्रवदन्ति माषं मपिहवयेः षोडशभिश्च कर्षम्‌ ¦ कर्व््वतर्मिश्च परमिति
परिभाषया माषपले शेये इति निरस्तम्‌ । दुर्षत्वादुक्तिशन्यत्वाञ्च ॥ € ॥
अथ गङ्कूमाह- ध

समतकमस्तकपरिपिन्रमासिद्धो दन्तिदन्तजः दृक््क

तश्छायातः प्रोक्तं क्ानं दिग्देशकालानाप्‌ ॥ ९॥
स्पष्टम्‌ | १ति रक्कुयन्भम्‌ ॥९।
अथ चक्रमाह- „ ५ ४
षकरं षकांशाङ्कं पारिधो श्टयरर्ललादिकोषारपं र । ् (1;

घाश्री भिम आधारात्‌ कस्प्या माऽत्र शारध र क्र

ग{ला्याय~-

णिः ५
„$~ ,.

, तम्भ्ये सृक्ष्माक्षं क्षिप्त्वा$कभिमुखनेमिकं धार्यम्‌ । =
: म्रमेरन्नतभागास्तञाक्षच्छाययाभुक्ताः।॥३१॥ `
| तत्वाधान्तिङव नता उन्नतलवसंगणीरूत दलम्‌ ।
द्युदटोन्नतांराभक्तं नाइयः स्थूलाः परैः प्रोक्ताः ॥ १२ ॥
धतिमय दारुपय वा सम चकेदत्वा तनम्या बङ्खद (द्रवरः [सधड
काथः । चक्रमध्ये सुक्ष्म सुषिरमाधारात्‌ स॒षिरोपरिगामिनी ठम्बवदूष्वरेखा का-

# ह क

यां । तम्मत्स्यतोऽन्या विभ्ेखा चाव कार्या । तच्चक्रं परिष मगणांशेरङ्क- `
यित्वाऽऽध।रात्‌ जिम इति नवतिभागान्तरे तिथग्रखाततारोधत्तपाते घाती क्षितिः
कृरप्या । मार्धऽन्तर उध्वरेखनेमिसपति खाध कल्प्यम्‌ । सुषिरे सक्षमा रटाका
पवा(खातनव्या । सा चक्षपजञा । तच्वक्रमकामिमृखनेमिकं च पथा भवति
तथाऽऽधारे धाम्‌ । तथा धतेऽक्षस्य च्छाया परिधो यत्र उमेति तक्कुजविहनया-
रन्तरे यऽरास्ते रेरुनतांर।ः ये छ(याखाधयीरन्तर्‌ ते नताशा ज्ञेयाः । एषम
नेतोनतांद्ञानमेव मववि । अताञ्येवटिका अप्वानीताः । तद्चयथा-1स्मन्‌

दिनि गणितेन मष्परिनोनतांशन्‌ दिनायैमानं च ज्ञाताऽनुपातः रषः ।

ह)

यदृ मध्यद्निनतारदनयिनाइय। ₹खम्वन्तं तदमिः (कमत्यव स्था वटकः
ध्य; ॥१०॥१ ३१ २॥ -&
भ०्टा०-जथ वस्यासन्नतथापस्थितयाः शद्कुचक्र्मध्यं सुगपत्वाच्छकुयन्माययाऽऽह्‌~

पम॑तदेति । दन्तिदन्तजः । गजद्न्तनिभितः । उपलक्षणाल्सारदरूत्पनोऽपिं शद्‌कः ।
समतरमस्तकपरिधिः । तटं मूरप्र । मस्तक्रमग्रम्‌ । तयोः परिधी समां यस्ये
व्थितष्टः । आयन्तग्रहणान्मध्यप्रदुरेष्वपि तत्तव्य्परिधिरित्यथसिद्धम्‌ । नन॒॒सनप्रदेशा-
` कमपरिधिकः कथं सध्यदेत आ।ह--भपसिद्ध इति । समपगि[धि|वस्तुकरणं यन्त्रं रोके
रखा इईत्यच्यते । तत्पंलयतया भमेण तादः सिद्धो मवतीव्य्थः } दैर्घ्यमि
मनुक्तत्वात्‌ । पुनस्तु द्वादशाद्गरलः .शद्कुरुक्तः । तया च >सिद्धान्तरोखरे-भमवि.
रचितवृततस्तुल्यमूलाग्रभागो दिरददश्चनजन्मा सारदरूद्धवो वा । अतिक्रजप्वम्बाद्‌-
वर्णः षट्कवरत्तः समतल इह शस्तः राङ्कुरकाद्गुढः स्यादिति | नन्वस्य यन्त्रत्वं
कुत इत्यत आह-तच्छायात इति । उक्तराङ्ककृच्छायायाः सकाशात्‌! दिदेश्ष-
कालानां ज्ञान तिप्रश्राधिकारे सूष्त्वेनाक्तम्‌ । पलमाज्ञनादेश्ञानपित्यभी्टकाल्दादक्ञ
दुर ङ्ुच्छायातः परमानयनं प्रश्रीत्तरत्वैन प्रिद्धतरम्‌ । तथा सेतत्साधक्वस्तुषिशे. `
धस्य यन्नत्वादुक्तरदकावपि यन्रत्वं स्वतः सिद्धमिति भावः ॥ ९ ॥

अ ए) व ~

> सिद्धान्तरोसर यन्तरवि्िः १८) गरा गेष्बन्ध)

छोङ्गौज्ञातिवासना । ` ३६९

भन्दी°- . जथ यक्रयन्ानिमाणपृवकोन्नतकालन्ञानमार्याभ्यापरपगीत्या चाऽश्ट्---चकर
चक्रा द्ककमिति । धात॒मयं दारुमयं वा समं चक्रम्‌ । परिधिश्यःने चक्राङ्कं इदु
राराशेभागेः ष्यधिकरतत्रयमितेरङ्कितम्‌ । परिध्यमीष्टपदेशे श्टयज्ञङ्ललाक्रिका-
धारम्‌ । शिथिला या उङ्खहा । प्रसिद्धा । आदिपद्‌द्रज्ज्वादि । तत्‌ ।॥
आधार यस्य तत्‌ । यन्व्रवारणाथं ततरा्मष्टपरिषिस्याने शिखा इङ्डः नियो.
ज्येत्यथः । आधारस्थानादुभयतश्चिमे नवत्यंश्ान्तरे । घजी । भूमिः 1 कस्प्या।
भार्ये चङरारादाधारस्थानातद्भान्तरेऽशीत्यधिकशतभागन्तरे सार्धं खमध्य चकारा
त्कल्प्यम्‌ । अधारात्खमध्यावध्यू्वास रेखा कया । तन्मध्यद्रमृत्थानवनि रखा
कार्यत्यपि वबार्थः। तन्पध्ये चक्रयन्त्रकेरनद्र । सृक्ष्पक्षम्‌ । सृक्ष्मच्छिद्रं विधाय
सृह्पकाटि क्षिप्त्वा यथा तच्छाया चक्रपरिथौ स्पशति तथा देत: । इवं जकयन्यम्‌ ।
आषारगु द ललायां सूर्याभिमुखपरिधिकं यथा स्यात्तथा धार्यम्‌ । तत्र ताह
व्यित कयन्त्रे । अक्षच्छयया । केन्द्रधोंतकाहस्य च्छया । भूप्रिस्थानासे
भुक्ता अशास्ते उन्नतशाः । कारुच्छायातदासन्नभूिस्थानपोः परिणो यदशचात्सक.
मासन्नाम्तरं ते नर्तांशा इत्यथः । प्रपङ्गन्नतां शज्ञानमाह---तत्खाघान्त इति । काया
मरसंबन्थिपरिधिप्रदेदालमभ्यस्थानयोमध्ये । यंञ्ला आसम्नास्त इति चार्थः । नताः।
नतांश्चाः । उम्नतशिभ्यः -कालज्ञानमाह--उन्नतद्छषगु कत मिति ॥ दुं षटि.

कत्म एदिनमानस्यार्षम्‌ । उन्नतांशेगौगितं मध्याहनकारिकोनतिरम्बाशकन्त्यं- =

हांस्कारसिद्धेषक्तप्‌. । फलमृन्नतवयिकाः । नन्वभीष्टकाले पूर्वयन्नाकषातमटिकाभिरे
वास्तुल्या नेत्यत आह--स्थूला इति । उक्तप्रकरिण स्थाः सिध्यन्ति ने
पृकष्मा इति । तवुतुल्यत्वं स्वतः सिद्धमिति भवः) ननु तर्हिं किमथ त्वयैत
उक्ता इत्यत आह--पररिति । अन्यः ` पूवन्र्थः प्रकर्षेणोक्ताः । तेषां मत एता;
सुकषमा त्यर्थः । तथा च तद्रक्य¶--इषशेोन्नतांरा यव्रुन नित्रा मभ्योश्नतन्िरवि्
तश्च नाडयः । दिनस्य पर्वापरभागयोश्च याताश्च हेषा; क्रमदो भवन्ति ॥ इति
पररि्यनिन मयता नद्ध क्रियन्त इति सूचितम्‌ । अत्रोपप्तिः-चक्रं द(द)दम-
णडलानुकस्पं तत्र भगणा उ्नतज्ञानार्थमद्ककयाः । तस्य खस्वस्तिके प्रोतत्वीष्छं
हैथदुद्गललादिकाधारमित्युक्तम्‌ । श्ड्खलायां घरणेन तस्य ङम्बमनस्य खमध्यसमसूत्रतंया
डल रास्यनेमिप्रवेशस्थानात्‌ । दग्व॒त्तपरोतस्थानत्‌ । क्षितिजसमसूत्रसक्तहग्बतस्य त्रिभी
श्तरितित्वाद्धात्री जिम आधारत्कस्प्येत्यक्तम्‌ । सूर्यो यदाऽश्वारोपरि संभभ्ये ता
छया आधारत्षद्वभान्तरे इति च्छायावदावु्नतांरानताशियोज्ञानादाधारात्षद्मान्तरे खपध्य॑
छायाया ईति । तत्र च्छायाया अुमवात्तत्सेमवा्थ तन्मध्ये सृकष्ाक्षं क्षिष्तेत्युक्तम्‌ ।
` धपे ूरय्या{(षारमतव्वष्टजोन्नततयोः . सूर्यनिम्नसमसूत्रस्थितनेमिप्रदेराश्ञानत्धमकेन,
केभ्परे कलकसंनिवेश्षो गौरवं भार्धे ससध्यमित्यप्यतनच्वं तथाऽ यू यनिम्बश्य दु

। ॥ 1
4 + । ॥ ^ "= त भोर पनम्‌ भर्वन वः कु क 0) नीवि # 6 ऋ १.१ ५ ५ -# ^
^ #

१ । > (५
। #) | गालठाध्याय-

र । 4 ॐ ‰ नं
मन्टी०-स्थितव्वाशत्समस्‌ञेण टथुचके नेमिप्रदेशोे वस्त्भतज्ञानस्य सरचापामय
कौरठकसनिवेशा उक्तः । तेन तच्करे सूयापरादक्षे च्छायसबन्धासंशयानूत्पत्तिः । दृगबृत
सु्ेनतांशन्ञानार्थमकं बिम्बोपरि तदभमेणाऽजनेयमिति चक्रं सूय।भिमुखनेमिक धृतम्‌ ।
तन्न सूर्यनिम्बसमसूत्रसक्तनेमिपरेशतद्‌सनभस्थानयेरन्तरम सन्नता इतिः कोठच्छा-
याग्रतदासन्नभस्थानयोरन्तरमासन्नं नर्तारा इत्युक्तम्‌ । ओ धार सृयबिम्बसक्तनेमिप्रदेश-
यारन्तरमासन्नं नता इति च्छयाग्रखार्थान्तरे नताँसा * इ्युक्तम्‌ । कान्तिरम्ब
संस्करिण मध्याहनान्नताश्ञानादिनार्थञने इष्टोनतारेरिशेन्नतकालन्ञानं यदि मध्याहन-

काचिकोन्नताशैर्दिनार्भतल्यपन्नतं तदेष्टकाशिकोन्नतांहैः किमित्यतुपति( पा ौतोपपन्नमबत-
लवसंगणं य॒दटमित्यादि । दृग्वत्तस्य तत्तत्करे भिन्नमिननङ्तताकरत्वसंभवेनानेकवुत्त-

पतया ऽभीष्टमध्याहनकारयोस्तस्य विसदरात्वेनेकरूपत्वाभावाद्‌नुपातासभवः । अत एव
मभ्याह्लोचतंशतल्यामीषेतंशे त॒ दिनारथतुल्यमु्तदग्वृत्तस्येकरूपत्वेनक्तानुपातावु- ~
पपयते । साभारणांश्चानपातस्य स्थूरत्वत्स्थखा इत्युक्तम्‌ । यच्वेवमवगतस्य दिना- = `
धस्य प्रत्यहमन्याहक्ते( क्त्वे )नानियतत्वेन पुरस्कृत्य म( य मन्तरेणनेनानेह पः सषन-

` मक्ञकष्यं यतोऽनियतस्य साधकत्वाभावेनास्य नियतद्युरातदेशनिरक्षदिनाधाभिमायेण नव
तिमितोन्नतभगेषु पञ्चदश्चधरिकाभिः सकर्ेरामध्यदिनाधरूपाभिरेषाङ्कनादधिति स्थुह-
नीजमाहृस्तक्न । असंगतत्वात्‌ । विषुवदिनातिरिक्तदिने कान्त्यंश्ञोननवतिमागाफितोननतां
शेषु ॒गरात्रबत्तदेरो पञ्चदराघटिकाङ्कनास्च शरात्वृत्ते घटिकाद्धकनस्य दग्वत्तध्थि-
तोसतांशाधीनत्वामावाच्च । यतत(्त्र)च्छायातोवयक्षमा(तोऽगप्रमा)भुजस्य विषुवत्कर्णः
कर्णस्तत्पकुतप्रभायाः क इत्यनुपतिन च्छायाकणभानीय तत्करणे ददृक्षरङ्कुभे को |
टिभजौ तत्तरिज्याकर्े काविति महाशङ्कुग्ड्ये अनयोर्मध्ये महाशङष्टर्नतभागञ्या- - +
रूपस्तस्य धनुरुन्नतभागा इति परिहृत्य वेधेन यन्त्रदेव साधिता इति । तन्न । `
्राव्ञवगच्छायावगयुतिपदुत्वेन कर्णानयनानुकतेः । छायाक्षत्राक्षक्षत्रयोरनुपातसबन्धाभा-
वदुक्तानुपातेन च्छायाकणानयनस्यासंगतत्वास्च । सूक्ष्मं तै्ताशज्ये्शङ्ष्(्तस्माब्‌-
नपातेन इति प्रसाध्य द्यज्यानुपतिनेष्टान्त्यास्तदूना मध्यान्त्या नतोभ्रतात्क पज्या तभं
` रक्रमथनुनतधटिक स्तदूनं दिनार्धमन्नतघरिका इति गोठषासनासिदद्धतव्‌ाश्वारयन्त्रे गणि.
1 सपक्षितम्‌ । अभे फर्यन्त्रे विना गणितश्मं सूक्मतबमय-
नस्य ५ |

ननु मभ्योन्नतकि््नतांशयारहःृतस्थयोरत्येकवताश्रयत्धाभाकीदठिकानों स्थित
पुक्तमतत्पर्हिराथ तयारकवृत्तस्थल. साध्यते । तथा हि-ज्दा म॑ ध्यामतारर्$्या
तदाग मताङज्यया कति समवृत्तेऽमी्टकालिकोनर्ताशास्तवा 'सममणडरे नभत युर्न- ~"
ताः । अर्तोऽशानुपातस्व स्थूलत्वान्मध्योश्नतां ज्यया समवैत ्रिज्वातुभ्योन्नताशस्य।

ष्ण ~ ` र -------~------- १..

पहा जअ. रर्‌ सूय मि. २० श्री. ४२ कार्य. त्रि. १३
कह. मर, |
' भरि, ४७ रर्षभस्कर, ति. २७. | ् #॥

ति |

कत भैर, आभ का निः , शते), न
† प
४

४ [न ५ छ
0 क [9 17 1 5

हि 7) ' प र ज ^ ॥
ति,१॥ द्व निने ॥ १ 1, 8 ज्‌ ५५५ १ जः +

स ति 2 0
3
न

कङ्गौ मिवाभनां । ३७१

भरर्दी०-तदाऽभीष्टनतांशज्यया केति समवुत्तेऽभीष्टकाङ्िकोन्नर्ताशन्या तद्धन्रभीषक्क
समवत्तश्व्ता शाः । एभ्यः सतवुत्तनपतिभागेदुरात्ङचस्थदिनार्घतुस्योश्षतं तदाऽभीष्टोन्नतं शैः
फिमित्यनपातेनोश्नतषषिकाः सूक्ष्माः । अत एव मध्योद्तांशज्यया दिनार्धं तेदा<भी-

होष्यताक्ञ्यया किमिव्यश्नतं स्थलपेद । न सश्यम्‌ । प्रमाणेष्छयोरेकवशस्थत्वाभा. -

भात्‌ ` । तथा चोप्नतरवरषगुणामित्यन समषृत्तस्थभीषटोन्नतांरागुणते दिनमनाधं हण्बू-

` शस्थाभीष्टोकतादभ्यस्तत्साधनमुक्तप्रकरिणेत्यथसिद्धम्‌ । युदधको्नतांङभक्तमित्यत्र बुः-
आकाशं तस्य दठमर्घं खमध्यम्‌ । तत्रोकनांङा नवतिसंख्याकास्तेभक्तमित्यथ इति
कथं स्श्लत्वमु । भत एवोक्तं ज्ञानराजदैवक्षः सिद्धान्तसन्दरे यन्त्राध्याये

तज्ञ्या पर्णगुणाहता दिनदठादित्योन्नतांशस्यया ।
भक्ता तद्धनधा हतं दिनदलं खाङ्ककाद्धत नाडिका ॥ इति ।
अनत्र तदटटाकाकृता यब्मस्मन्पध्याह्लान्नतञ्यायां रङ्कदिष मध्यष्कि तिशन्पि-

` तचरेन्यामितोश्नतज्या तवेषठो्र्ताशिज्यया * केत्यनपातिन छङ्क देशे स्वाभीटसमये उन्न-

तांश्चज्या तद्धमुस्तत्रो्नतंश्ञास्तता लङ्कायां नबतिमितमध्यान्नतरिरस्म्दश ति
नसंबन्धिदिनार्षधरिकास्तदाऽभीष्टनिरक्चदेश्षजोनतारोरेभिः का इत्यस्मदसोऽभीष्टकले उन्न-
तथटिका इत्यपपत्तिरक्ता । सा त्वयुक्ता । साक्षदेश्शमध्योन्तांशज्यायां कद्ूकदिशे
कान्तिभागोननवत्यंरज्याया एव मध्योन्नतांशर्यात्वात्तज विंशन्मितमध्योश्नतांशज्या-

भवात्रथमानुपातस्यायक्तत्वात्‌ । न व॒ पिषुवदिनने मध्योक्नतांशज्यायान्निज्यातु्य-
` त्वाडनुपात शति वाच्यम्‌ । प्रमाणस्थाने स्वदशाविषुवदिनमध्योन्नता्ज्याया छम्ब

श्यामिताया ब्रहणापसः 1 लद्धशायां स्वाभीष्टदिने मध्याह्न नवत्य॒न्नतांशशाभावाद्दडिती-
अनुपातस्याप्ययुक्तत्वाज्न । किच ठङ्कायामुन्नतांशसाधनद्रारा स्वदेशे उन्नतकारुस्चन्‌ं
गर्वं विष्काय स्वदेशमध्योतांशः स्वविनमनार्धं तदा स्वदेशष्ठनतशिः किमिस्यनुप-

तेन लाबवादुक्नतानयनस्य युक्तत्वन स्थूलत्वानुपप्तिः । स्वदेशलद्धकादेशयोः संब

न्धस्य तुल्यत्वादिति । इति यन्न । एकवुत्तस्थत्वन तत्सूक्मत्वेऽपि ` समगृत्ततत्करणे
संबन्भाभाक्षात्सूकमसिद्धो मानाभावात्‌ । अहोरा्वत्ते घटिकानां सस्व तत्साधनेन
सृक््मत्वसि द्धेः । समवु्ाहरातरवृ्ययोः संबन्धाभावादागता्नतकालस्योपवु्संबन्थान्र ।
>आपतिना तु-- न

कत्था सुवत्तं फलकं हि ष्या चक्रहिकंश्वाद्रकितमत्र मध्य

सम्बस्तदपरे सुषिरेण तद्रतन्दरेऽकरक्षिः पततीह दध्यात्‌ ॥

त-ना अनि 0 निन "कक ४।।५

११0 | 7, 0 ५८.८.५५ ५, कस्त, 1 ्या५५१,६५१ [नि 1 आ त | ॥ निनद

# सिद्धानशेखर. भिप्रश्न. ५२२, बाह्म त्िप्रश्न. ५७, ठष्वासं, जिप्रश्र, १८ अह,

निप्श्र. ३२ >< सिद्धानशेखर, यन्त विधिः १२९२-५

६७९ गौकाभ्यवि-

` ` भग्ठी ० हभ्बन भुक्त रविभागतींऽहास्तत्रीदितास्ता बरिकस्तु बतः

जकरत्यमेतदृदरमध्यतचचापं स्यारन्धमभ्यल्थितहम्बेतत्‌ ॥
जयामध्यतिर्यङस्थितकीटमेततापर्वापरस्वस्तिककर्वरी स्यात्‌ ।
। 9 ` प्रत्यङ्कपखाः कोष्टिमुखाच्च नाड्यः समन्विताः कीठमया भवन्तिः ।
इदं भवेदुधशलाकम््यी स्थिते कपा यतिविकस्थवपम्‌ । `
। ` सप्तथितारं सहु चक्रयन्त्रं पीठं भवेतपूवशरकमेव ॥ `
. मभ्यस्थकीक्प्रभया ` विभक्ताः प्रत्यागता्ता बटिका निरुक्ताः । `
भा यन्तरसिद्धा धगतःस्त॒ माडयस्ताः स्वमानेन हता विभेक्ाः ॥
नभोगुणः स्पष्टतरा भवन्ति नाड्धोऽन्यथा स्थुरुतरा निङक्ताः ।

त्यक्तं तदतिस्थ॒लम्‌ । यश्छस्य दृग्वृतताकरिणोशतांशसंबन्धेन शिलितवर्टीन।
` सदेदासंबन्धाभावात्‌ । न च तासां निरक्षवेशसेबद्धत्वमित्युक्तानुपातेन स्थदेशषिष-
` अत्वं यक्तमिति वास्यम्‌ । वेधावगतोन्नतांश्षानां स्वदेशाविषयत्वेन निकषदेशषासंबन्धा-
शब्रषष्टीनां तदिषयत्वामाबद्क्तानपातानपप्ेस्त्यिङं विस्तरेण ॥१०॥११॥१२॥ `

अथ वेषेन प्रहृज्ञानमाह- ति
` चेतक्षयुष्यान्तिमवारुणानाग्रृक्षद्यं नेमिगतं यथा स्यात्‌ ।
इरेऽन्तरेऽस्पेषुमलेचरौ वा तथाऽन यन्धं धिया प्रायं ॥१६॥
नैपिस्थदृष्ट्याऽक्षगतं प्रपश्येत्‌ खेटे च पिष्ण्यस्य च ग्रोगताराम।
नेम्यज्कयोरक्षयुजोस्तु म्ये यऽराः स्थिता मघ्डवको तस्तः ॥१४॥

म्रत्यकं स्थिते भेऽथ पुरश्स्थते तेरहीनो ध्रुवः स्यात खचरश्य भरक्तम।

धव यन्तरस्यापोनेम्णां दृटिं रृत्वोप्वनेम्पामृकक्षाणां मप्ये भद्वितयं ुगप-
भेमिगतं यथा स्याद्‌ तथा यन्त्रे स्थिरं त्वा नेम्ां भिष्ण्योरेकतरं स्थानब
= कृकयेत्‌ | ततेऽ्मे पृष्ठतो वा दिं चारयित्वा महं विभ्येत्‌ । प्रः पायोऽ्ञ-
गतो दृश्यते । अक्षमूटस्य प्रहस्य चान्तरं शरो प्रहावभिः । भक्षं नेम्यां
पथ रश्च दृष्यते तत्‌ स्थानमप्यङ्क्यम्‌ । अथ मग्रहाङ्क्पोभभ्ये यंऽशान्तेभ्रवो

` युतः छुटग्रहो भवति । यदा महात्‌ पशिमस्थं नक्षत्रम्‌ । यदा पृस्थं नक्षत्रं तदा

= भभ्र्वो हीनः स्फुटग्रहो भवति । अथवाऽलपदरं नक्ष रोहिण्यां ततो दृर्र
पद प्रहस्तदा बावेष विदूष्वा परोकवद्मरङ्गानम्‌ । इति शक्रयन्वम्‌ ॥११।१४॥

| भण्दी°-अय पभसङ्गवुस्मायन्यद्धेन महजञानं चक्रयनतरोपजीवकल्दित्न [न्तरं बवे
चेन्द्रवज्नमभ्योपजातिकाभ्यमाह--येतरक्षुष्यान्तिमवारुणानारिति । वैनक्षं मवं

~ नक्षनस्म तदुन्यतरनक्षत्रस्य वा योगतारां मुख्यतारामक्षगत्‌

क्गोतिमालना ।

तारानक्षजे । पुष्यः योगतारनक्षजम्‌ । अन्तिषं रेवती योगतारनिक्षजथ्‌ । धरुणं शत =
तारा योगतारानक्षजरम्‌ । परषां चतुर्णा नश्षज्जणां मभ्य । कुक्षब्रयं नङ्ृ््वं
= नेमिगतं स्वसमसूत्रतया चक्रयन्तनेमिस्थितम्‌ । यथा इरेऽन्तरे तजापकऋऋ ॥*4 ~ "५ ओ
जिभाविकं स्याकथा । अञ श्थज्ञद्भखल्ाधरे । यन्त्रं चकृयन्ममरू
गणन प्रकषण धार्यम्‌ । अत्र सुधियत्यनेन प्रकरेण चेदं यन्त्रं तुषा डेन
भव्ति स यत्नो विधेय इति सूचितम । अत्र चतुर्णाीो अया भा नेषि नषस्ब
स्ेऽपि म क्षतिः ॥ क
नरृक्तक्षपोरासन्नत्वेऽथवोक्तक्षण मह्यते वा कथं यन्त्रं; बा्यमित्बत : भाह-
अत्पेषुभलेडराविति । वा प्रकारान्तरे । अल्प इषुशरो ययोस्ादशे मे सतै
बा । भलचरो बा । यथा त्रिभाषिकन्तरो नेम्यौ भवतस्तथा यन्त्र बर्बर ।
अत्र यथा यथा शरत्पलं तथा तथा सूक्तं, यथः शराविकलं तथा स्शडलं
शन्द्रुपरमर्रानभिकत्वपलयत्वं चेति सृचितम्‌ । यथा नोक्तक्षाणमेकनक्षत्रं हवं वथ
: कत्तवुन्यदत्पकशषरं नक्षत्रम्‌ । अल्पशारे ग्रहो वा दुरान्तरेण नेनिगतौ । शक्रो त

मल्पशरो प्रहे वा । उक्क्षणामवशेनेऽल्पशरनक्षतरे दृरानरे नेमिरत्रे तद्धमद्के तादृशौ
बहो षा नक्षतरगरह तद्रो वा यथा मयतस्तथा चक्रयन्त्रं भासमिति भावः `

^ `

ततस्तारश्षस्थिरचक्रयन्त्रनेपिस्यहषट्या = अक्षगतं चकयन्तकेनास्पकीडकदेष

१. ९४ "ज

समभूजतयाऽऽकाशेऽवस्थितं खेटं प्रहनिम्बे प्रपश्येत्‌ । वेषकर्तेति शेषः । चकारा.
- जेभिस्थपहविम्बं चेत्तदेव पश्येदिति रभः । भिष्ण्यस्य नेमिगवनक्षनयाति

. पष्येत॒ । मक्षय॒ओर्नम्मङ्कयोः मशक्षमूरपक्तञेन्दसमसुत्रेण श्क्रनेम्यां ब्रहि

श यम । एषं मेक्षत्रस्यापि नेम्या जिहन कारयन्‌ । तयोरित्पथं
. ~ हृकारादासने । ये यत्संख्याका अंशाः स्थिताः स॒न्तीत्र्वः । ब्द भेष

तमक्षत्रस्य ब्रवत: । *+भयनदृकमारर्कृतो विलोमकम्रसिद्धायुतः । `

प्रहु. प्रहच्छाया. ४, गरा. तुदं १६-७, सि द्धान्तशेशर. महो ब्‌. ४, दषुभाल्कर, | |

जाह्न. ग्रहे. ३, महामास्करीय, भ. & श्लो. १-दे स

॥ गोलाभ्याये- |

पऽसो०-अथर -यदीत्यथः । वेजतगरहादरेषितनक्षतरे परः पभो स्थिते सति । वेवि.
„^^ तन्रक्षत्रस्य श्वः आयनटृष्षमासेस्कृतत्तरन्तरांशैरुनः । खचरंस्य वेभितम्रहस्य . भुकं
-भषदििरार्यादिभोगमाने .. स्यात्‌ . । प्रहविम्बग्रहनेम्यङ्कयेायाम्पेत्तरमन्तंर कीठशर-
अक्रा ` रोः -यम्बाहक्षिणोत्तरस्यग्रहविम्बवक्षादक्षिगोत्तरः । अनोपपत्ति--पुष्यमबारेवती
` नक्षत्राणां शराभावात्कान्तिवषचस्थत्वं शतताराया अपि विशतिकलामितश्रेण स्वल्पान्त.
^ रात्कान्तिव्तस्थत्वमद्गक्ितम । एवं चक्रयन््रस्य दृरान्तेणोक्तनक्षतरयोर्जैतिस्थत्वेन
` क्रोमिवंसस्यत्वेन 'कान्तिवृ्तामकारता संभवति । स्वल्पान्तरेण नेमिस्थत्वे तु तादश.
` श्रदेशंस्य तदनकरितसेऽपि ` तदितस्वृहद्धगस्य तदनुकार्त्वसं शयात्‌ । उक्तनक्षैज्राभा-
` ेऽलपक्षरनक्षत्रयोस्ताटृशगरहयोर्वा ताहशग्रहनक्षतरयोवा दृरान्तरेण नेमिस्थव्वे . -स्ल्पा. .
+ न्तरेण -कन्तिवत्तानुकारताऽङ्गीकृता ` । तादश चक्रेण यरहनक्षजयोदरनिऽस्यां चक्रनेम्यां
, ग्रहनक्ष्रयो रार्यादिभोगस्थाने स्ञति भव्रतस्ततच्र -तयोरन्तरांश्चा पिगणय्य आद्यस्ते
॥ ‹ नश्च्रस्य स्थिरत्वाज्जातैकरूपधरवश यतोनः: । प्रहात्पष्ठाग्रस्थिते नक्षत्रे कान्ति ।
। | मषादिराक्शीनां ` पर्वानुक्रमेण -स्वात्‌ । नक्ष्रस्थाने तद्रधरुषकस्य नियतत्वास्ज अहभोगो
. ज्ञातः. स्यात्‌ । . अक्षमूलस्य.. कान्तिवृत्तसंद्धत्वादमहनिम्बाक्षमृलयोयम्यो चरमम्तरं छर
~“ त्यादि सुगमम्‌ ।। १२॥ १५॥
` :: अय चं त्॑गोटं बाऽऽह-
शीषतं चकम॒रदान्ि चापं कोदण्डखण्डं खट तुयंगोटम्‌ ॥ १५ ॥
., सषम्‌। वि
| . अग्र यन्व्ेषु गोखो. गो एव । नादीवटये विषुवदुवृत्तम्‌ । तयोर्घरिका्तमि
` गोटयुक्िरिव वासना । सम्पर्ध्रुवाभिमृखयषटिके गोले धते यथोक्ताः स्वत एष
षिका ज्ञायन्त इत्यथः } यत्त॒ नादीवख्यं चकं रत्वा ष्टां प्रोतं तत्‌ षदूब~

=. ग्ौना्थमेव । यत्त चक्र तदू ङ्पण्डसम्‌ । तञ नपोनताश्ञानभव गोखयुक्त्या
` भवति । दङ्मण्डठे कषिपिजःदुपरि येमौगे रविभैवति तेरेव पथिमक्षिपिजादधः
कीठकष्डाया ठगतीत्यथः । यहेवेधे यदक्षेपधिषण्यदुयं नेमिस्थं रत्वा पन्वं
धूतं तत्‌ फ़ान्तिवत्ताकारवस्थानाथम्‌ । अतस्ततवापि गोखयुकरिरेव वासना ¡ इति
. षपतय ॥ १५॥ ५ ९ |
म०टी ° अथ चापयन्त्रमाह--दछीकृतमिति । चक्रयन्ब्मर्थितं चक्रयन्तस्यार्षाकारेण
कृतं कारादियन्त्रं॑चापं धनुयन्तरमुशन्ति वदुन्ति । पूर्ोचार्या इति रोषः । अतर

यृङ्गन्तिसवाना। ६७५

भभ्दी०~चापपरिधावरीत्यधिकशतं भागा अङ्खक्याः । अयांमध्यभागे ' सूक्ष्मं सषिरं त्वा
्लछादिराधारः कार्यः ।
सूर्यबिम्बस्य वाऽनरोषेन. समसूजतयाऽथोभगे एका कोटिर्भवति तथाऽऽधरे यन्न
धायम्‌ । तथा चापपरिधो कीटस्छाया -यजर पतति तदृपरकूोस्यन्तराठस्थभागा उन्न
तासाः । चापपरिध्यधंस्थानाद्कितखार्थच्छायान्तररि नतांश्चाः । यद्वा परष्र्ध
आधारं कृत्वा ङकाभिम॒खनेमिकं चापयन्नं धार्यम्‌ । अत्र. चापपरिधौ समसूत्रतया
त्र सूयानचहन तस्मादु्तन्ना कोटिथैरंशेस्ते उन्नतांलाः । अओधारस्थानंः- यरहास्त
नतांश्ाः । उन्नतरोभ्यः काटानयनं प्रागक्तमेव । अनोपपत्तिः स्पष्टा. 1. चक्रयन्त्री. `
क शत्ादिति । ५ : 1 .

` अथ तुर्ययन्नमाह-रोदण्डसलण्डमिति ¦ केद्ण्डस्य धनुषः खण्डमर्धं ` तुयं
गष तुयाखूयं .-यन्नम्‌. । चक्रतु्यीशात्वात्‌ । गोख्पदेन यन्त्रं गोरुबिकृतिरिति सून
तम्‌ । रूढ निश्चयेन । पूर्वाचार्याः वदन्ति । अन परेध। ननेत्यज्ञा. अद्भक्याः।

नि

केन्द्रकोणे कीरुकं निवेदय सूर्थविम्बाभिमखं केन्द्रे यन्त्रे धते कीरस्य ` च्छाया
यत्र परिभौ पतति तत्पू<परदिकस्थपरिधिकोणयोरन्तरमन्नताक्चास्तदपरपरिधिकोणयो-
एन्तरं नर्ताश्राः । यदा--एकामन्‌ परेधेकोणे शङसखादिराधारः कायस्तत्र
सूयभिमुखनेमिकयन्नधरणेन सूर्यविम्बं सममरूजतया यज॒ सपरं .. त्दबःस्थपरिषि-
कृोणयोरन्तरारे उन्नतांश्चाः । तदाधारयाल्तरारे नतांश्चाः । उश्रताशेभ्यः . कारम्‌
साधनं प्राग्वत्‌ । क `

¢

` : स्प्रदायविदस्त॒ केन्द्रकोणे सूक्ष्म चदं कुत्वाऽवैरम्बसंयं `शरुतरामंनि्बथ्यं
न्दधेकोणेकतरपार्व्यासार्धनेमिप्रदेशे चतुरं कीटं सच्छिद्रं रोपयेत्‌ । तदधः परिः
भिकोणे तत्पाश्वं एवान्यं सच्छिद्रं करं. निवेशयेत्‌ । अयं कोणः क्षितिज; ।
एतवुम्बः परिविकोण आकाशसंक्ञः । अत्र सुयतेनः करकदयच्छत्रमार्गेण यथा
निःसरति तथा सयौमिम॒खकेन्द्रकं यन्त्रं धार्यम्‌ । तद्‌ारम्वसूनं परिभौ. यन ठगति
तश्मदेश्ञाकाशप्रदेशयोरन्तरे उन्नतांश; । ततक्षित्िजप्रदेडायोरम्तरे नतांस्ा शत्यः ।

` #" 3; १

अनोपपत्तिः स्पष्टा । चक्राशत्वात्‌ । ` यन््रचिन्तामण। केन्त्रकोगे कीरं

॥ नि वेय ति
शी) # प
५५ ॥

विना गणितश्रमं पद्कीरनिवेश्षाबिना सुलात्साभितं तद्विस्तरमयाश्न प्रतिपादितपित्वु

श 0)
४५ ५0

॥ । ग ५ “ ४ | #..; ५ ४८4 रुः 16) `
$ ५ (5 ^ + वः ध ई |) ५". ~ कै
14 ॥ १ ५५ ॥ 0 , ध + 4
र = ९ 1 ॥ > ॥ ॥ । वि | ५ ; )
च । । ि र „ ५ % , | ¢ ॥ „39 , । § । ॥ 1 | ् र । । , र

द प॒ तत्र पी निवेश्य च कङद्यासन्नयन््भगे व्यासाथरेखारूपे जिङस्समानभो* `
ध | " गानङ्ष्य ग्यासाधरखपार्यन्तसयङ्‌ वरिशाज्जाीया अङ्क्त्वा. ~ सुरथ परहगणि ¦ तजातं ध | ।

ति कर्णि । न्येटहशरीपतयादिभिः पूरवाचय्दमण्डे दरृतानुकत्पचक
। विविवीहत्येतिं विषियसततमी । कवंकरादियन्नेभ्य इत्यर्थः । प्रस्कुटकोः ।
भतिसुक्षदिनिगतकाल्लावयवागमप्रकारः । न स्वग्रन्ये उक्तः । अतः कारणति । इङ
` पन्डेरर्युकारयत्तरास्सुक्ष्मकारशशानसिद्धिनिमित्तं मया भास्कराचार्येण । सलेन । अक्ले
शध । ` हेहयेत्यर्थः । यतितं यत्नविषयीङृतम्‌ । कन्पितमित्यथः । फक ख्यं
अन्म + फरकसंरं यन्त्रं प्रश्रय । प्रकर्वेण पू्वपरतिपादितयन्तरादिक्येन । श्ये
कथयिष्ये । कियाबरावहमित्यभ्याहारः । एतेन फलकयन्तर्य चकरावियम्बव
कृमणडहा नको र्विना निरूपणं संगतमिति पूवितम्‌ । `
अश्या ऽऽविक्यं कुत इत्यतो विरीषणमाह--सगोरयक्तेरितिं । गोर्शंबङिसहि
- 9 । गतस्य गणितव्होषस्य । तविर्ौभिकारोक्तच्छयेषटकालसाषङ्कनितंसं

करोकौ््णितसिदकोटन्छाययोः सृकमतया सिधेः । अतः पूर्षयन्जेभ्योऽस्यारिः
केयमिति भवः । नन्वस्य सारत्वेन बु्बोधात्कदिनतरं भविष्यतीत्यत आश्व
विति. । हेहाबगम्यमित्यथः ॥ १५ ।

श्दानीनभीरेवहानमस्कारपूषंकमाह-
` जिस्य जाडपतंमाहर शुयनसाम॒ह्कासनं सप्रभं
चौके संमयावधोधनबिधो प्ोदोभितश्योतिषभं

4.

कि कनि । किम्‌ । कम्‌ । किव भि
कतं मौस्किरः । कि हंता । नतां प्रणि । कम्‌ । भास्करं सुपेम्‌ 1 र्विः
विशिष्टम्‌ । मण्डखपध्यगं तुरूप बस्यानम्‌ । एनः ििरिटमिति पति
षं तेबष्यते। नित्पममिनारिनम्‌ । तथा भाद्धतमोह्रं केपतमोहर्‌ ।

` प

छङ्मोच्तिवासना 1 == ६७१.

तथा सुमनेत्तां कमदादानामृहासनम्‌ । वथा ¦ सप्रभ सदापिकम्‌ । वथा--अ-

` क्टेदो निरायास्म्‌ । क । समयवनोधनारवेध काटज्ञानविधनि । परोदोधितज्यो
तिषमुह्ठासिततारकम्‌ । यदतत्तारकाणां पेजस्तद्‌वितेजःसजनितमेवेधधथः ।

तथा सेग्यमुपास्यम्‌ । केः । सुरूतिमिः पुण्वरुद्धिः।
, अथेतान्येव विरेषणानि यने व्याख्यायन्ते । किविदिष्टं यन्तम्‌ । जाङच-
तमोहरम्‌ । जाइयं मौढये तदैव तमो हरीति जाइचतमोहरम्‌ । कदा । नित्वं `
प्रत्यहम्‌ । तथा सुमनसा 4द्षामछसिनम्‌ | तथा सत्रम्‌ छकाद्घाहतम्‌ | तथा-
अक्छेशं समयावबोधनविधा । अत्र सुखेन काटक्ञानं मवतीत्यथंः । वथा
प्रोप्तोधितम्योतिषमन्ज्खीरृतन्योतिः शास्म । तथा संछपिभिः सगणङ्कैः
सेव्यम्‌ । तथा मण्डखमध्यगम्‌ । मण्डटं मध्यगं य्रयेवि मण्डदमष्यगमन्तार-
लितवत्तमित्पथंः । तथाऽपखपरेति ॥ १७ ॥ व
मण्टी०- नन मक्ष्पकटसाधङगोटन ई वछ्ययन््रयीः सच्वात्पफटकयन्यकथनपावरयंकं
नेत्यतस्तदतिक्षयत्वेन कल्पितफर्कयन्त्रस्य निरूपणं नवीनल्मन मङ्ग चरणपूर्ैकं सगो
छयुक्तंगणितस्य स।रमिति प्रागुक्तं स्फरटयन्शादुंढवेर्कदितेन शिष्यावणानार्थं पनः
प्रतिजानीते-नित्यं जाड्यतमोहरमिति । अहमेतद्मन्थकता भास्करः । तञ्मामककाचार्यः |
पएवकारोऽन्ययोगव्यवच्छेद्‌ाथंकस्तेन पृवैरनुक्तमिद्पित्यथः । श्रीमास्करं करसैः ज्ञोभा-
यमानं सूर्यम्‌ । नत्वा । नपस्छरत्य । कर्तन्यवेश्षया पूकार्लान्नमस्कारत्य क्लां
विः । यन्त्रं फङ्कयन्त्रम्‌ । वचि (ररूपयाभि । सूरयैतद्धति प्रभाणमाह्-त्कृर्मिति 1
` प्रत्यक्षं प्रमाणमन्यथा दिनानुपपतरिति भवः । [त
ननु पूयस्य ग्रहत्वादुभीष्टसिद्धेयत नमस रानर्दैलमत आह-देवमिति । ब्रह
` त्वाच्छभाश्मकम्‌ चकत्वेपि देवत्वादुमीशफकृत्वेन नमस्कार हत्वमेवेति भावः ।
ननु सूर्यस्य मण्डलात्मकत्वेनाचेतनत्वदिवत्वभनुपपननप्रित्यत आह-मण्डलपभ्यमतिति ।
म्ह निम्बं तन्मध्ये गतीं गिद्यमानः । तथं च नहि मण्डटस्य देज्रलमङ्गी कि
थते येनानुपपततिः । कितु मण्डलाधिषठाहुजवविश्चषस्य देवतात्वमह्भूी क्रियते ! यश्चा
` सिन्मण्डले पुरुष इति श्रतेः । ध्येयः सदा सविवरृमण्डवध्यक्ती नारायण इति
= धराक्या्च । मण्डरस्य तदमिधायकत्वमुपचाराक्रिति भावः । ४
¢ ननु बह्डिनिवसाने तन्नाश्ाभ्पु पगपदेवक्षन्तरेभ्यः . क्रिमस्याऽऽभिवयं, येनस्वैवं
`, नमस्कार हत्यत आहि-नित्यपिति । ध्वसाप्रातियभिनम्‌ । तथा च मण्डटस्व नाक्षेऽधि `
तद्पिष्ठानपरदस्य नारायणत्वेन देवतान्तरेभ्यः स्वतःदिष्धमाभिक्यद्वैति भाषः । .
८ ष 9 +

"+ 4 ५ "४ २ १ 11 , १ न; ४
न. कि
+ १, ,...१४१,

३०८ | गोलाभ्य ये-

मन्दीऽ- ननु मण्डलाश्रितदेवस्य कैरपि नपस्कारा$रणात्वया नम्करि कथं कुतं
इत्यत आह-सेष्यमिति । सुकुर्तिभि पुष्यव द्धि चिना विदेवेरुपास्यम्‌ । एतत्त्यं
पुण्यवतां प्रवृत्तिरिति भावः । ननु पापपुरुषाणां तत्राप्वरत्तिरस्य प।पानासकत्कात्स्त
द्धेति षोऽस्य देदतान्तरेभ्य उत्कर्षे इत्यत आह-अमठमिति । पापनाक्ञकमित्यर्थः ।
पापपरुषाणामेतत्सेवया पापं नश्यतीति तेरूपास्यापिति भवः ॥ अस्य पापनाशकत्वे
प्रमाणमाह-जाड्यतमोहरमिति । जाढ्यं क्षीतम्‌ । तमोऽन्धकारमेते हरतिः वरी
करोति । तथा च यो निरुपाधिपर्वकं जगदन्धकारकषीताविकं नाङयतिप्त सेव
पाजिमा तरु पापमक्श्यं नारायत्येवेति भावः । ` |

।

नन्विन्द्राह्विवानां पापाभावात्तन्ारारूषफटासमकवत्फटान्तराभ्वाश्च कचं तन्नम

स्कर प्रवुक्षिनं हि प्रयोजनशनुिक्य मन्दोऽपि प्रवर्तते हत्यत आह-सुणनसाभिति ।
कमनसश्चिदिवेक्ा इत्यभिधानादैवानामुद्वासनं संतोषकारकमित्य्थः । त्था च
द्ये होमादियज्ञसंमवेन तदंश्भोक्तत्वेन देवताव्प्तौ सूयः कारणमिति स्वत्दिरूपफ-

छाथं तनमस्कारे प्रवृत्तिरिति भावः । 1१
यद्वा--अस्य पापनाशकत्वेऽपि कफङन्तरदानाराक्यत्वात्कथमतन्नमस्करिऽमीष्ट-
सिद्धयथ तव प्रवृत्तिरत भह--सुमनसामिति । सुमनसां पुष्पाणां कमदीनामुष्ठासनं
विकासकारणमित्यथः । तथा च निरुपाबिना फरमचेतने करोति तस्य फठ्दृत
त्वरक्तिः स्वाभाविकाति मद्यं चेतनाय नमस्कारोपाथिना फलं दास्यतीति भावः ।
ननु यन्त्रनिरूपणे सूर्थनमस्कारः किमर्थं संबन्पाभावादत आह--बिकलेश्षमित्ति ।
समयावबाधनविधां । दिनिगतकाटाबयवन्ञानप्रकरे । विव्लेशम्‌ । विगतः बरा `
आयस्ता यस्मादिति विक्छेशषम्‌ । सू्थबिम्बदर्शने दिनिगतकालावयवज्ञानं जनानौ
छकरमिति भावः । अक्लेडामिति पाठस्तु रघुभकारस्य पाद्रान्तस्थं विकल्ेनतयु
केत्वाहरुत्वेन वृत्तदृषाभावेऽपि पठने भङ्गभिवाऽऽवहतीति ध्येयम्‌ । कृत इत्यतो
` विशेषणान्तरं हेतुमाह-सप्रममिति । छयासहितम्‌ । सूयबिम्बतेजःप्ररिरोषाद्‌ाव.
र्णच्छाया भवति । तथा च सूयङ्कतशङ्कुच्छायायाःः प्रत्यक्षसिद्धायाः कारन्ञानं
तिप्रश्रापिकारोक्तमिति च्छायोपजीव्यत्वेन कालन्ञाने सूर्यः कारणमिति भवः ।

ननु रत्रिकालावयवज्ञनेऽको न करणमिति समयावनोषनविधाकिति साधारणं
कथमुक्तमत आह -प्रद्रधितज्योतिषमिति । प्रकर्वेणो्कासितं ज्योतिर्नक्षजरचकः येन ।
व॒नक्षत्रा्णां तजस्तद्रवितेजःसंजनितमेवेत्यर्थः । चन्प्रवंक्षतरगाष्टकानौ अङं
मवत्वन स्वता निभ्व्रमत्वात्‌ । तथा च रात्रौ नक्षजन्ञामात्क ङसप्नसमभवाकक्षजज्ञनं
च तङ्धम्क्द्रनेनेति सू्किरणप्रतिफलनात्तद्धिम्बमिति राजवपि कार्छने सर्वः पर.
भ्परया करणमतः समयावनोधनविधाविति साधारणोक्त तेति भाच; । | भया-

करय ` प्राद्रोधितं नापितं ज्योकिशान्नं येनेति केचित्‌ |

ट्द्गोजतिवासना । ` ३०९

भ०दी०- ननु यन्त्रनिरूपणावरईयक्रतापूत्रपक्षोत्तरं न सिद्धमतो यन्वरविरौषगमाह-रतं

हणमिति । एतत्दूरयसंबद्धं विशेषण जातं युणा यन्तरान्तरेभ्य उतफषंपाद्का यस्येति ।

तथा खस्य निरूपणेन विशेषान्तरस्ान संभवादेतान्नेरूपगमावहयकापेति भावः; । एत.
दुशुणमिति पदद्वयम्‌ । तत्र यन्त्रमित्यत्रेतदन्वयः । पतत्कलङाख्ययन्त्रमित्यर्भः ।
गुणमिति सूर्यविज्ञषणम्‌ । सत््वरजस्तमोलक्षणचिगणात्मकमित्य्थः । यन्त्रस्यापीदं
विशेषणं ज्यादिक तमित्यथकमिति केचित्‌ । अथेतह्भूणे कथमतो नित्यमित्यादि यन

्याख्यायते । नित्यं प्रत्यहम्‌ । जादङ्यमज्ञानं तदवान्धकारस्तं दूरी करोति । एत
घद्धीकतरुचरात्तरमश्ञाननाश्ि भवतीत्यर्थः

नु येषामज्ञानं तेषामेवं येषां त्वज्ञानामावस्तेषमेवं नेति कोऽस्योपयोग इत्यत
आह-समनसामेति ! सुप्रणकानाम्द्ध(सनप्‌ । एतव्रीत्याऽन्य॑यन्त्रकल्पकतेनाधिकनज्ञा-
पघादकमित्यथः । ननु तथाऽपि यन्नान्तेभ्योऽस्यी्कर्षो न सिद्ध इत्यत आह- `
षिक्लेदापिति । समयावबाघनविधो विगताः क्लेशाः श्रमा जनानां यस्मात्‌ । अत्र
स॒सेन. कालन्ञानं भवतीत्य॒त्कषः स्वतःसिद्ध॒ इति भावः । कतो भवतीत्यत `
आह-सुप्रभमिति । यन्त्रमध्यस्थकलिच्छायासहितमित्यर्थः । तथा च च्छाय कील -
भरोतपटटीषंनिवेशेन तत्कारमेव षर्टीजञनं स्यादिति भावः । +
नुः च्छयामानियमरत्पटटीसनिकेराः कथं भवतीत्यत अह
ण्डलं उुत्तं मध्यगतं

-मण्डलभध्यगमिति 1
यस्येति । तथा च तत्र वृत्तेनावधिकरणात्रीलच्छया यत्र
गति तत्न पटषठीसंनिवेश्ञन काटज्ञानं सकर मिति भावरः । नन्वेवं गोरुयकत्यसिद्धत्वेन
सदृषणं भविष्यतीत्यत आह-अमटमिति । निदूषणम्‌ । गेटयक्तिसिद्धत्वातं ।
नन्वेवमपि स्वल्पान्तरेण स्थलज्ञापकं भविष्यतीत्यत आह-स्फटपिति । स्वत्पान्तरा-
भवेनापि सृक््मकाटज्ञापकमित्यथः । अत एव प्रद्रोथितं ज्योतिषमज्ज्वलीकरतं |
न्योतिःशाघ्नं येन । ज्योतिःशाखसारभूतमिति भावः । अत एव च सुङृतिभि

दचगुणकेः सेष्यमद्गीकृततमित्यर्थ

वसत सुमनसौ सुकवीनां गोरमणिताभिन्ञानाम्‌ । उ्ठासकः संतोषकारी । कल्पकत्वात्‌ ।
क्षप्रमः प्रतिभाययु्तः । ब्हमगुप्तोक्तेदृषकत्वात्‌ । कालक्ञानविषये श्रषरहितः । स्वयुक्त्या `
लाषकेन कालटानयनग्रकारकेल्पकत्वात्‌ । परद्धोधितं ज्योतिषं येन तिद्धान्तशिसे-
णिकर्वृकत्वात्‌ । सुकृतिभिः सुगणकेः शिष्यभूतेः सेव्य उपास्यः । अत एव मण्ड-
ङमध्यमः कशिभ्यमण्डलमध्यवर्तीं । अपरो निष्पापः श्रुतिस्पृत्युक्तक्मनुष्ठानात्‌ । प्रत्य.
प्रभूतो देब पवेत्मलं पर्थविस्तरेणं ॥ १७ ॥ म

+ गोलाध्याये- -

ह्दानीं यन्वरक्षेणगह्- ०
कर्तव्यं चतुरश्च सफलकं खाङ्का ९°ङलेर्विस्तरत ` `
विस्तारादृद्िगणा१८०यतं सुगणकेनाऽऽयाममध्ये तथा ।
आधारः भ्टथराश्खलादिषदिकः कायां च रेखा तत- `

स्त्वाधारादवलम्बसूजसदश्ञी सा म्बरेखोच्यते ॥ १८॥
लम्बं नवत्य९०क्लकेोषेभस्य प्रत्यकं वियगतः प्रसाय ।
सराणि तजाऽऽयतसक्ष्मरेखा जीवाभिधानाः सुभिया विधेयाः॥१९॥

आषारतोऽथः सगणा३ ^ङ्न्टेषु ज्याम्बयागे सुषिर च सूक्ष्मम्‌।
इष्टप्रमाणा पपिरे राठाका क्षप्याऽक्षसन्ञा खट्‌ सा प्रकस्प्या ॥२०॥
ब्टयङ्गृलव्याममतश्च रन्धात्‌ छृत्वा सुवृत्तं परिधो तदङ्क्यम्‌ ।
प्या घटानां मगणांज्ञ ३९ ० कैश्च प्रत्यंर्‌कं चाम्बुपलेश्च दिग्भिः

५ | ~ ८
भये सरन्धा तनुपह्िकंका पश््यङ्गुला दीघतया तथाऽङ्क्या ।
अचाऽऽदो धातुमयं भीपण्यादिदारमयं व कटकं चवुरसं श्टक्ष्णं समं कतन्यम्‌।
तश्च नवत्यङ्गृटविस्तारं द्विगुभविस्तारदष्यम्‌ । तत्छमीपे देध्यमभ्ये तस्याऽऽधारः
शिथिरः श॒द्खारिः कायः । अधारि धृतं यन्तरं पथा उम्बमानं स्यत्तथा `
धृते फलक आधाय्द्धः सूत्रमवरम्बरेखा कयां । सा च रन्बरज्ञा | त सम्ब
नवविभागं रष्वा भागे भागे तिथमेखा दीष कार्या । तिर्यक्त्वं त रम्बभवानम-
तस्यात्‌ । सा रेखा ज्यासज्ञा ेया । अप्रारादवरखिशरङ्गुजन्तरे या ग्या
तस्या रम्बस्य च संपाते सुषिरम्‌ । तत्रेष्टपमाणा शाका क्षेप्पा । साऽकषसज्ना ।
तस्माद्रन्धात्‌ त्िशद्ङ्गुटेन ककटकेन वृत्तरेखा कार्यां । सा षा ०वटि-
कःमिर्भगणां शकेः खषडचिरसंख्येः ३६० पत्यं द्दाभिकंशमिः पानीयपठेभा-+
ङ्क्था । अथ वा्नादिमयी वंशरखाकामपी वा पटिका षष्टङ्गुखा ६०
दीषनया तेरेव फठकाङ्गुरेस्तथेवाङ्िता काया । ता पष्िकाऽबाङगठविस्तता ।
पक।स्मनमेऽङ्गृखवि्तृता कृठाराकारा कायां ¦ तवर वित्तारमथ्ये छिन
कायम्‌ | अक्षपरताधाः पष्िकाया रम्बोपरि पृतायां एकं वार्श्वं यथां दम्बर
न जहाति तथा तरन्धरा कयत्यथः ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० |२१॥

४ अ
[

# 1

(^

भ०्टी०~ अथ प्रतिन्ञातयन्नस्वरूपं शादटविक्रीरितनाऽऽह-क्तषध्यं दत्रस्ंक मिति- +
सुगुणकेन । *धातुमय श्रीपण्यादिसुदारूमयं वा। सुफर्कं यन्त्रं श्क्ष्णं समं चतु
शस्रमायतचतरस्रम । फप्रत्ययन सपचतरश्स्य वत्ताकारदेवां निरासः । कतब्यम्‌ ।

आयतचतरञ्चकरणे विस्तारः कियान्‌ कतव्य इत्यत आ!ह-ख।उकाङूगठैरिति .1

नवत्यङ्गरेिस्ततजनित्यर्बः ¦ विस्तारादध्यंश्याऽऽधिक्यऽपि कियन्मितं कार्यत आह-~
विस्तारादिति । विस्तारमानापक्षया द्िगणमायतं दैघ्यं यस्य अश्चीत्यभिकशताल््गः
रमितं दैर्घ्यं दर्यमित्यर्थः । ततोऽनन्तरम । यन्घरविस्तारप्रन्ते । आयाममध्ये ।
यन्व्दैर्घ्यमध्ये ऋछथष्ङ्खलादिना घटितः क्रत आधारस्तथा कार्यः । ` यन्रस्या्भागे

देष्यनेम्यामाधारङङ्कखला योज्या यथा तत्र धृतं यन्तं लम्बमानं स्यादित्यर्थः ।
ततोऽन्तरमाधाराद्धारस्थानात्‌ । अवठम्बसूत्रसहृशी । यथा. ठम्नायमानयन्त्र जषा-

राद्वलम्बसूत्रं पतति तदनुकारा रखा कायां । चकारः समुच्चये । तुकारावाभा-
रातिरिकतस्थला ताशी रखा आधाराद्क्रा रेखा वान कर्येति ठाभः। सां
रेखा अस्मिन्‌ यन्त्रे । ठम्बरखा । गणकेनोच्यत । ठम्बसंज्ञा रखेति तात्र्यम्‌ ॥ १८ ॥

अथात जवाङ्कनामन्द्रवञ्रश्राऽजह-रखम्ब नवत्यङ्गख्कररात । छम्ब रलः

(0
~+
0

शृङ्गो्तिसवाना। {5

त्कम्‌ † नवतिसंख्याभिरङ्गकर्विभज्य भक्त्वा ठम्बरखायां विस्ताराद्वगखमिता

अद्भगखन्तरेण प्रदेशा अद्गकनादिना कार्या इत्यः । अतश्चिह्वभ्यः । प्रत्यद्धः
गरम्‌ । अद्धगररमङ्गं प्रतीति प्रत्यङ्गृकप्‌ । अद्कगृखान्तरेण - सृजाणे ` तियग्‌-

देर्ध्याकाराणि प्रस्ायं॑ विस्तार्य । तच फछकाख्ययन्त्रे । आयतसूष्मा रेखाः

प्रसारितसक्ष्मानरोधन दे्याकारसूक्ष्मर्खा जीवाभिधाना ज्यासंन्नः सुधियां ` गणेन
विषैयाः । मध्य( स्या व्िष्िप्तसूघ्ाष्षिन्ैः कायाः सुत्रियेत्यनेन विस्ताराद्दयुलमिताः

समानान्तरण देष्यर्खाः सरलाः कायां इति तात्पर्यम्‌ ॥ १९ ॥ . .. +
अथ कीटकसंनिवेशमिन्द्रवज्पयाऽऽह-आधारतोऽध इति । अधरस्थानाव्धाममे `

तविंशदगुरेषु ज्याकम्नयेगे । िंशान्जीवरिखाटम्बरेखयोः संपति स॒षिरं छिव सृक्म

वकारात्कायम्‌ । अस्मिन्सुषिरे छिद्र । इष्टाङ्गुरप्रमाणा शका । सूक्ष्मा

क्षेप्या । सा इलाका । अत्र यन्ते । खलु. निश्चयेन । अक्षसंज्ञा प्रकटुप्या ।

यथा िंशदङगछान्न्यना छाया भवाति तथेष्टशखका क्षेप्येति ध्येयम्‌ ॥२०॥

अथ प्रधानभूतं वृत्तमिन्द्रवज्ययाऽऽह-षषटयङ्गखयासमिति । अतः । . अक्षम्‌ |
कभृताच्छिद्रात्‌ । षट्यङ्गरग्यासम्‌ । षष्टयङ्गुरपशिमेतो व्यासो यप्येत्येतादृश्चं

| 0 |

1

५ सिद्धान्तरखरे, गोढवणना, २९
_श्रीपरण्यादिससारदारुधरितैः श्टक्ष्णेः समेभण्टलै; |

क क

गलज्ञो हदसंधिबद्धरुनिरं गोहं विनि्ापियत्‌ ॥ = , : <:

ग्ट >-ञुदृचम्‌ । वकरात्मुधिया गणकेन कृतवा डिद्रे कन्दं प्रकल्प्य तरंश्दद्गुकमित-
श्च इत्वेत्यथः 4 तद्वृत्तम्‌ । परिधेस्थाने + बरीनां ष्ट्या । धि
भेरित्यर्थः । भगणांराकदादह्षराश्चीनामंश्चैः । चः समुच्चये । अङ्क्यम्‌ ।
सद्क नीयम्‌ । नन्वेकं वृत्तं पस्येशाभ्यां कथमु क्यमत आ!ह-प्रत्यंशकमिति 1
अरामश्ं प्रतीति प्रत्यक्कम्‌ । दिग्भिरम्बपठदसभिः पानीयधलः । चकारादङ्क्यम्‌ ।
प्रथमतो वृत्तपरिधौ षष्यधिकशतत्रयभगणां्ञा अद्कक्यास्तत॒ एभिः षष्टिषर्दीपरनि
धटार्टिजश्नच्छतमितानि तदेकेनाश्ेन कानीत्यनुपातेन प्रत्यंशं दश्शपटान्यङ्कक्यानि । चका-
गत्वदशेष्वेका घटिका । अद्रो षष्टिकाः षषटयसुतल्या अङ्कया इति सूचितम्र्‌ ॥ २१ ॥
इदानीं पन्वोषकरममाह-
` यत्‌ खण्डकः स्थलचरं पां तद्रोक्‌१ हत्‌ स्याष्वरशिज्जि-
नीहि ॥२२॥
` यत्प्रण्डकोत्थं वरां पानीयपटातसमकं तस्येकोनविंदाति१९्मागोऽतर
श्प्श्या ज्ेपा । दानि चरण्डानि । दिङ्नागकन्येशगुणे १०।८।३।
क > ० ।
्विनिध्री परपणा स्यशवरषवण्डकानीति । तानि कथा चार्षवतुरङ्गठे ४ । ३५
पप्रभदिकशे ४५। ३६ । १५।
अत्रोपप्रचिः सरण्डकेश्ररसाथने कथितेव । तच्चरं हपतश्वरज्य(कपमेवाऽऽ-
गच्छति. तच्च पानीयपटात्कम्‌ । अतस्तत्‌ षड्गुणितमस्वासकं स्यात्‌ |
( स्वल्पत्वादस्य ञ्षा तावत्येव भवति ) । ततोऽनुपतिः । यदि भिज्या-
बयश्ाधं एताववी चरज्या तदा त्रिणद्भ्यच्ाषं क्रियतीति । अव अिशच्चर-
ण्याय गृणकलिज्या हरः । अवः षडूमिश्लिशता च त्रिज्यापवतने छते जाव
एकीनर्विशदडहिरः (=

रः १९॥ हं 3 गुणः । कमव यन्त्रे चरज्येत्युपपनम्‌ ॥२२॥

भज्टी०- अथात्र पद्ीसंनिवेशं चरज्याप्रतिपादनं चेन्द्रवज्नयाऽऽह-अग्रेसरन्थेति ।
शका । तनपष्टिका । अ्धाद्गखविस्तता । ताम्रादिधातमयी वञशलकामयी
वः पटी 1 अगे एकसिन्परान्ते क्त्यर्थः । सरन्धः । तश्िन्प्रन्तेऽद्भमरुप्रमाण-
विस्तता । कृठासकारा काथं । ततस्तत्र विस्वास्मध्येऽश्चप्रोतनणोग्यं जिद कायम्‌ ।
अक्षप्रोतपटररिकया ऊम्बोपरि धताया एकः पर्वों टम्बरेठां न जहति तथा
सरन्ध। कार्येत्यर्थः । सा पटरूटिका चिद्रमारभ्यापरप्रन्तपर्यन्तम्‌ । द्पिंतया दर्ष्येण
षष्टयङ्कगुखपमाणा । अदूक्य । अक्षप्रोता तथा कायां । अङ्ूगुहछमानं पूर्वाभिजमेव
नेयम्‌ ।

ऊ ज र

वेदा ४ भवाः ११ दोटमृवो १७ धृतिश्च १८ विश्वे १३ ब्ण्राः

टङ्गोन्नतिवा सना ।

| भज्टी०~ अयैतयन्त्रयोग्यां चरज्यामाह-यदिति । खण्डकः । दिदनागसञयंशगुणेवििभ्री
; पंहप्रभा तोयपलात्पकानि । स्थलानि का स्युश्वरखण्डकानीत्युक्तेः । रषज्यंकाव-
` ्विदोच्िभामादित्यनन । स्शचरं परादिकं यत्तत्‌ । एकोन्विंशविभक्छम्‌ । इह

फुड्कयन्तरे करियोषयोगिनी चरज्या स्यात्‌ ॥ २२ ॥

शदानीं य्टिसाधनमाह-

` ५ पकठक्षणानभ्नाः।

अकाद्धृताः स्यः कमराः स्वदेशे रार्यपंलभ्यानि हि शखण्डकानि

#५>३॥

क

षू न्द

तैः ऋान्तिपातादयरवे जन्या पषटयदधताक्षश्रवणेन यक्ता |

^ ‰*„ द्ध.

दिग्धी रताऽऽप्ता भवतीह यष्टिः सा पञिका्यां खषिरात्‌ प्रदेया॥९४॥
४।११।१७। १८। १३।५ एतानि कण्डकानि निरक्षदेशे एक~
शँगुणानि दृदशमकताति स्वदेशे मवन्ति । पद्भिः पशचदरामिागिर्ेकं

` उम्यते । एवं तेः षण्डकः तायनं शाकाद्मृजज्या ताभ्या । ता ष्मा पठ

फणंयुता वतो दशगुणा शपुम॑काऽङ्गृलात्मिका यष्टिमवति । सा यष्टिः पिका

अतरोपप्तिः। अभि ठृषिरोपरि पा भ्परिष्वा ता मध्परखेति जाह्या |

दक्ख दङक्पण्डटाकृरे धृते यतते कीरच्छापा यत्र परिषौ उगनि वन्प्पर
. ` - 94 श्थपोरन्तर प उनत्‌भागास्तेषां ज्योनत्‌ज्या । मभ्पर्‌ खादछापयोमण्ये पवन्द्णु- `
, श्न दावत्युलतग्येत्यथं | सेवे टका रङ्कुः । कं एवं फरक

गगुणो दद

` शद हृष्हतिः स्यात्‌ । ता भिज्यागुणा दुनज्यफा मकतेशान्यका स्थात्‌ । अथ

= च्योत्तरगोडे चर्यया युता दक्षिणे हीना सत्पन्त्या स्यात्‌ । अन्त्वाया इ~ .

स्त्यकोनामा यष्ठेषं ता नतकारस्योत्तम्पा स्याद्‌ । अतस्तस्या उत्करमचपि
हते गदकाणो सायत इवि कि मोड काटङ्ञानवाहका । इदं पटीकं का~
-ददोपरसदु पष्टिः हता तेज कावद मजे युभ्य ३४१८६ । राशे

३५ = गोकाभ्याये-

३३६६ । साये राशो ३२९२ । रादिदरये ६२१८ । साधरारििद्रये ६१६५१।

„ राशिश्रये३१११।यद्‌ किख दइदशाङ्गुखशङ्क(खन्यया गृण्यत =" ज्याभः

: पृथक्‌ पृथग्‌ विभज्यते तावित्‌ सृर्वच ध। रा ङ्गटानि छभ्यन्ते । अधा बदा त्या

दीनि ब्यङ्गखानि । उपरितनान्‌ ददशा परित्यज्येषामवन्यिरनुपातिः । एवाप
स्वदेशे पृठकण॑गणानि इद शहतानि पश्चदशमागरभ्यानि खण्डक कलसतान ।

ते खण्डकः सा थननांशाकस्य भजज्या भ्यङ्गटात्पर्का भवाव | अपः ¶हय~

दता । शयमक्षक्णेऽतो पोज्या । पतो प उपरि त्यक्ता दादश ते यावदृक्षक~

णेन गण्यन्ते ददु रमिर्विमन्यन्ते तावदृक्षकण एव रम्धते | एवं द्रादशाङ्गटस्य

शङ्क [रष्टान्त्या जाता । इय धदीकमापसहाराथ ।जशद्ङ्गृरस्य राङ्क;

परिणामिता । तज्रानपातः | यदि इादशाङ्गरस्येयं तरा जिंशद्ङ्गुरस्य कृति ।
क्त्र गणकभाजकों निभिरषवत्य गृणकस्थने इर १० भगहर चत्वारः ४

क,

हृताः । एवमनुपातेन भि शद्ङ्गर शङ्कोरिष्टान्तया यष्टिसंज्ञा मवतीत्यथः ।
„ यदि र्विंशब्छङ्कोय॑षटिमितेष्टान्त्या तदेष शङ्‌ श; कियततीति । एवामिष्ट शङ्कृय-

टचा गण्य्चिराता माभ्यः । फटमिष्ठा येति स्थितम्‌ । तदर्थं चा मष्ट

ऋष्यः ~; ॐ

क्रः । उक्तकमात्‌ । स्वदेशो ग्रहीतपलकणसंबन्धिदेरे खण्डकानि भवन्ति ! `

नै

' तैः स्वदेशसंबन्धाभरागतखण्डकः षद्भिः । क्रान्तिपातास्यसेः सायनाकाद्ूजज्य।

=, पृषटिकायां दत्ता तदे चिदं च रतम्‌ ॥ २६ ॥ २४॥
` मश्टी०~ भथात्र "यष्टिसापनार्थं खण्डकानयनमिन््रवज्रयाऽऽह-पेद्‌ा भवा इति । चत्वरः
एकादक्ञ । सप्तदश । अष्टादश । अयोदक्ष । पश्च । चकारदरेते षडङ्ः पर-

कणगणाः स्वाभीष्टदेशासंबद्धपरकर्णेन गणिताः । चः क्रमार्थः । द्रादङभक्ताः 1

ननु रघज्याख्लण्डकानि भजांशदशांरारम्यानि तथतानि न षणितितत्वदुन्यथा नवं

कथितानि स्थरत आह~रश्यधंरभ्यानीति । हि निश्चयदरितानि द राशय धय.
देशमागास्तरुभ्यानि मुजशिपनदशांडोनेतानि रभ्यानीत्यथः । षण्मिततयात्‌ ॥ २३ ॥

अथ `यष्टरानयनं तस्या यन्त्रे संनिवेशं चेन््रवजयाऽऽह-तैः कान्तिपातास्थेति ।

1 1

, यथा रधुज्या दरमागेनोक्तलण्डकेस्तथा पचवशशभगेनेभिः खण्डकः सायनसूर्यभजस्य
ज्या काया । सा षष्िमक्ता । अक्षकणैन पूर्वग्रहीतेन यक्ता । ततौ याभि, ,
णिता. चतुर्भिभक्ता फरमिहास्िन्फरकयन्त्रे यष्िमवति । सा षष्टिः पटरिकायं सदधि |

` शत्सूक्ष्षतया देया + . अद्भक्या । यस्मिन्दिने कार्ञानायर्भ देनीयोकप्रकरेण यि

; ग्नेया तत्गल्यान्यद्भगुलानि पदरटिकायां सुषिरद्रणयित्ता य्िचिह्नं कार्यमिस्यधः ॥ २४॥

#

द्वा तद्र विषटनं कायम्‌ । :3:;

यन््राध्यायः। ६८५

इदानीं यष्टिप्रयोजनमाह-
धार्यं तथा फलकथन्ञा्भिदं यथेव

तत्पाश्वयालगति तुल्यमिनस्य तेजः।

छायाऽक्चजा स्पुराति ततरिधो यभ
त्रके मतिमता तरणिः प्रकल्प्यः ॥ २५ ॥

अक्षप्रोतां रषिटवगतां पिका नयस्य तस्माद-
यषटेरमादुपारिं फलकऽपश्च गोलक्रमेण ।

यत्नादेयश्चरदृटगणस्तच या ज्या तयाऽ
च्छिन्ने वत्ते तलगवटिकाः स्युन॑ता लम्बंकान्ताः ॥२६॥
तद्यन्वमाधारस्वठम्यमानं चथा धायं यथा यन्त्रोभयपाग्वैयोस्तुर्पकाखमेवाक-

तेज ठगति । अक्मिमछखनमिक दृडमण्डटाकृ(रपित्पथः। तथा धते सपिरे

परोतस्याक्षस्य च्छाया वृत्तपारधा यस्मिन सगि वत्रशेऽकः करप्यः। अथा-
कप्त पटिका रविं दहूनै स्थाप्या । त्था वताय प्रष्िका्यां यत्‌ पूर्वं छृतं
यष्टिचिहूनं तस्मादुपयु्तपाद | दलप तु वदुधश्वरज्याभिषान्यङ्ख खानि कके
गणयिला तेत्र विहूनं फायम्‌ । वचहनस्थाने था स्यारखा सा वृत्तेयत्र खमा
तस्मादृधो वृत्तं रम्बरखावनेय(वत्यां वटकास्तवित्यस्तत्कि नता ज्ञेयाः
तद्रविचिष्टनं पदि रखभामध्य्‌ स्थितं पदा तेद्नृसाणा तत्रान्या रकां प्रकर्प्य
गाइ ज्ञाः |
अग्रोपपर्िः । अता तरणाल दुपि।दृपरि दक्षिण पदूधन्रर्दामितान्यङ्कठानि
प्र जम्‌ । एव वृत्तस्याधां व्यासाय चर्‌
स्यया युपानं दनं मवति | जः सान्न्त्या। भथ वृत्तपरिधा। पत्र च्छापा उपा

पन्परष्परस्वेमरिन्र कृद सङ्क; । छथ {रि षष्टिका न्यस्तायां -यग्रं यष्टि

विहन त ५५'सेयोर-तरपिष्टान्तया । यदि तिस्यामे शङ्कूतृल्यो विप्रकर्ष-
सवदा यध्यय कियानिवं अनच्क छृतं भवति । सा दुदढस््त्यायाः

श्रोध्या | अन्त्यप्रं तु चर्यया मध्यज्याया उत्तरमोट उपरि दक्षिणिश्बो

धरते । अने यष्टचग्रादुपयधश्चरन्पा इत्ता | तदे य। ज्यरिखा तयाऽच्छिनेऽ-

वुत्खण भाणरपनन्त्यायरा अ५८१ मवति । अतस्वदु्कमज्यायाश्चापं नत~ `
धटिका भवन्ति । तस्या व्पार्खायराः स्काशाहम्बरेखावधि नतषिका वृचे `
` विगणय्य माह्वा इत्यथः ॥ २५ ॥ २६ ।

६,

६ ` . गोलाध्याये-

मन्टी०- *+अथामीटकाटज्ञानथमस्पिन्यन्तरे सूयस्थानना्न वसन्त तिटेकया<ऽहै-धाय
तयेति । मतिषता । सुधिया मणकेन । इदं निर्मितं फककयन्त्म्‌ । तत्पार्श्वयोरस्य यन्त्रस्य
पष्ठाग्रभागयोः । सयस्य तेजः किरणसमृहः । तुल्यं समकालम्‌ । एवकास्न
काले उभयपार््वे किरणपतननिरासः । यद्वा समानतया तेजः । एवकारन्न्यन्‌'
विंकतेनोष्यवच्छेदः । यथा लगति संटग्रं यथा भवति तथा केनापि यत्नैः
नाऽऽबरे धाथम्‌ । सूर्यामिमुखविस्तारनेभिकं धाय॑पिति तात्पर्यम्‌ । तस्मिन्कङे ।
अक्षजा यन्तप्रोतकीलोत्पन्ना छाया । तत्परिधि। । यन्बहिखतवत्तपरिधो 1 स्मह य प्रदे
स्यति दति । तत्र तस्मिन्‌ । अंसके विभागे सू्याचह्न प्रकल्प्यम्‌ । वृत्तं सया

यत्र॒ तत्रा्$चिह्न कार्यमित्यर्थः । छायासूययोविरोध।त्त्राकस्थानासभव इति प्रक
ह्येत्यक्तम्‌ । अत एव मतिमतेत्यनेन तन्न विदनमितरभेदाथं सूर्यसंत्ते कयमिति
सूचितम्‌ ॥ २५ ॥

ये्टकारन्ञानप्रकारं ` मन्दाक्रान्तयाऽऽह-अक्षप्रोटामिति । तस्मात्‌ । सूयचं
हकरणानन्तरमित्यथः । अक्षप्रोतां पट्टिकाम्‌ । एतेन च्छायाग्रहणेऽक्ष पटूटेका नं
प्रोता काय। । अन्यथा छयाप्रतिबन्धसभव इति ध्येयम्‌ । रषिख्वगताम्‌ ॥ अक्ष
इछायावत्तपरिधिसंपातरूपसयचिह्सक्ताम्‌ । न्यस्य । संस्थाप्य । यष्टेः पटूटिकाया-
ष्िद्रमारभ्य य(ष )्यइगकमितप्रदेररूपस्येत्यथः । अग्रात्‌ । कृतयष्टिचिह्नात्स का
क्ाद्रोख्कमेर्णं । उपरि । उर्ध्व॑म्‌ । अधः । चकारः प्रटरीस्थयशिचिह्नप्रदशसक्त-
केठुकप्रदेरास्य यष्यग्रत्वसूचकः । अन्यथा यष्टय(स्तियक्त्वेन तत्स्थयाष्टेसि हावूर््वा
धोभागानुपपत्तेः । व्यधिकरणत्वात्‌ । अत एव॒ फलके इत्युक्तिः । चरदृखगृणः |
खरदरं चरं॑तस्य गणो ज्या चरज्येव्य्ः । यत्नाहेयः । फलके यथ यश्य.
स्थान तस्मास्प्रागानतचरज्याङ्गुखानि गणयित्वा यत्स्थानमवगतं तत्र चिह्नं काय-
भित्यथः ।

यन्नादित्यनेन पदाध्यय्शचप्रचिह्णं कठके अयारेलायां यदि सधं तव्‌
तस्ाननिरवयवानि चरज्याङ्गुलनि ज्यारेखागणनया सुशक्यदेयानि । यवु
तु ज्यग्खान्तयकठे तच्चिह्नं तदा ततस्तदद्कगारानिं तेद्परमाणेन गणयित्वा सावयै,.
वाने सूक्ष्म दुयानातिं सूचितम्‌ । ततस्तत्र चरज्याप्रचिह् । भा
मवत्यम्यतमा ज्वा । ज्यरिखा भवति । तया ज्यरिलया । अत्र फरक । वृत्ते छिन्न
्लप्रपरिधो । तटगषदिकाः । ज्यरिखाब्त्तपरिषिसंपातावृशतेऽः स्थिता अङ्किता बिभाग

` कटका यवित्यस्तावत् नताः नतघटिका भवम्ति । यदि चरञ्या्रचिद्घं ज्यरिश्यो
ह्रे तवा ज्यारिखानुसारिणा ततो रेखां कुयात्सा रेखा वृत्ते यत्र ठ्या तस्मादषः-
स्था दिका वत्ते सवयवा निरयवा वा यथोचितं गण्या, इति ध्येयम्‌ ।

एति |

‰ क

0001
॥ नीतेि॥ नगीम नोपप तथपनीपषः "क्क

सुध, त्र ५०-१, रिष्यधी नि, {३-४, सिदधान्तदेसलर, त्रि २१-२ यह त्रि ५६
ठदुभास्कररीये वि २९ ि

धन्धराध्यायः । ८७

भरन्दी०्- नन वत्तपरिथौ ज्यारेखा्यां स्थानद्रयसंलग्रलत्तदधोवत्तभागध्थषरिकिनां
नतषटिकात्वभट पपन्न प्रत्यक्षविरोवात्‌ । नाईवङयानातनतषटृम्यो .द्विगुणत्वाचेत्यत अ~
रुम्बकान्ता इति । लम्बको ठम्बरेखा । तदुवधिका इत्यथः । वुत्तानोभागस्थषष-
गरिकाविमागानां नःनतघटि कात्वमङ्खी क्रियतेः। यनोक्तदोषः। किंतु जयारेखाव्त्तसंपा-

न्यतरस्थानाह्टम्बरेखावत्तपयन्तं यावन्तो बद्ाषिभागा असन्नाः सावयवा निरवयवा
त्रा ता नतबरिकछा इति भवः ।

अच्रोपपत्तिः-वृत्ताकारयन्वकरणश्रमापेक्षया चतुरलाकारयन्चकरणं स॒गमपिति कर्तन्यं
चतुरस्रकं सफ़टकमित्युक्तम्‌ । एतद्वकष्यमाणयुक्त्या परमान्त्यामितमद्भगुटादि्रमाणेन
वक्ष्यपाणाक्षप्रोतस्थानादधो विस्तृतम्‌ । उर्ध्वं च परभचरज्यायोगमिताइगुखविस्तत-
मिदं कार्यष्‌ । अत आचार्येरतर त्िंशन्मितजिज्यायाः कल्पितत्वाद्गाणिता विदेशे
पटपष्टयक्षंशे परमचरज्यायाघ्चिज्यातुल्यत्वादूगणितविषयरेरोषु ठव देकयन्वरारदधयर्थं
खाङ्ङगुरविस्पृतमित्युक्तम्‌ । ततो वक्ष्यमाणप्रकरिण पदूटिकग्रत्य सूर्यभ्रमणानुरोधेन
अनणा वक्ष्यपाणयक््यानयनात्रणतपरमयषयइगुङापितमक्षस्थानादुभयतो देर्ध्यमावश्यक्र-
मतोऽ त्रयरचिशदक्षकणदेशे वक्ष्वमाणप्रकारेण परमयष्टेनवत्यट्गरलमितत्वात्फलकयन्न
म्षीत्यधिकरताङ्गगुदे्य कायम्‌ । अतः सम्यगुक्तं विस्तारादृद्धिगुणयतमिति।

` यन्त्रस्य हग्वताकारवस्थानात्द्धयथ विस्ताराग्रघ्यमध्यसपाते अधारः श्छ
ह़ाङ्खलादिवरितः कृतो यतस्तत्र धृतमिदं यन्त्रं ठम्बनानं स्वावथवावच्छेदरेन दण्ु-
न्ताकारं स्यात्‌ । ततो यन्चस्य स्वावयवावच्छेदेन देघ्यमध्यज्ञानाथमाधारस्थानाष्ठ-
म्वेरेखा विस्तारकाया कार्या । छम्बरेखा नवत्यङ्गलाङ्छिता शघोष्थित्यथीचिह्व- `
स्थानेऽप्यायतरछा नवतिसंख्याका यन्त्रे सर्वावयवावच्छेदेन वक्ष्यमाणक्रियोपयुक्तवि
स्ताराडगुरन्तानार्थं कार्याः । अथाक्षसंनिवेशार्थमाधाराचिह्नादघे यन्त्रभगे बिज्यामि-
तषटषषयक्षाशदेशीयर्रिशन्भितं परमचरज्याङ्गुस्थ ने ठम्बरेखायतरेखासेपातरूपे सूरं

छिद्रं कार्यम्‌ । तत्र दृग्व॒त्ताकारधरणेम सू्थनिम्बङृताक्षच्छाया चिंशदङ्ूगुरान्यूना यथा

पतति तथे्टङ्गुमितशलाकारूपोऽक्षो निवश्यः । `

अथ सूर्यस्य वृत्ताकरिण अपणाटूततताकारं यन्त्रमावश्यके नतु चतुरस्रम्‌ ।
अन्यथा ष्टिषर्किाङ्ूकनानुपपत्तेः कालन्ञानासंभवाच्चेति फठके चिद्रं केन्द्रं कृत्वा `
विज्याव्यासर्धेन वृत्तं कल्पितत्रिज्यावशात्ष््य इगुरुभ्यासं कृतं तद्धटिकान्ञानाथं षष्टि-
घटीमिस्तुल्यप्रदेरान्तरेणाङ्कितपिष्ठकाठे नतोन्नतांशक्ञानाथं दादृश्चराशिभागङ्ककितं चब्‌-
मन्न तरेराशिकानुरोधेन प्रतिभागं दश पठानि भवन्ति । अवशिष्टफङ्काशस्तु वक्ष्य-
` माणक्रेयोपयक्त इति न व्यथः |

६८८ गोकाभ्यायै-

| भमतटीत्-सथ कलक्नानाथमक्ष पट्टिका प्राता कराया । अक्षस्थानाद्त्र यन्वव्स्तारस्यं
पष्ट्डगकावषत्वाल्षवडगटदीर्था । अथान तिंरान्मितचिज्यानुरोधाचरज्या परि
णामिन साध्या । तत्राऽज्चर्यैः सार्थं भस्पष्टादकारे दिङ्नागस्य गणविनि्व पल
प्रभा तोयपलात्मक्ानि। स्थानि वास्थंश्चरखण्डकानाव्युकतवरलण्डस्यश्वः चरज्या पला
त्म्ठा सा षडगणा ज्याल्मिका । गजाभ्भिवेदाश्चिमितिज्यानुरोभन चरज्या । पूर्व
श्वापरञ्ययोस्तल्यत्वर चापासंमवात्‌ । तत उक्तचंहत्तिज्ययाक्तस्थूलछण्डार्न(तचर घद्गुण
स्थृरचरज्या तदा त्रिंशन्मिततरिज्यया किभित्यलूपतेन गुण & । ३० ॥ घातस्य
१८ ! १० । गरवल्वेन गरुण १८० हरा ३४६८ गुनाप्रवत्य हेरस्थान षट्य-
` बाधिका एकोनवि्षतिः १९ । ६} अनोभयथा स्थरत्वादत्पान्तरत्यख्याषयवस्त्यक्तः ।

॥

अत उपपन्नं यत्खण्डकेः स्थछवरं पष्टाथं तद्रोकुहत्त्याच्वरसिञ्जिनीहेति ।

अश्च कालन्ञानार्थं यिः साधिता । तढपपत्तिः--तत्र हग्वृत्ताक्रेणास्मिन्यन्त्र
9 रते सूयोदियकारे वृत्तेश्चस्तव्न्ध्यायतरेखाकरिण ` च्छाया ततो यथा यथा उपरि
शच्छति तथा तथा यथध्यायतरेखादण्डायामं वृत्तयो भवतीत्यमषिकाटे हग्व॒त्ता-
करयन््रधारेऽश्चच्छयास्पष्वृत्प्देशतदासन्नमध्यायतेरेखास्पषटरत्तप्दे शयोरन्तराे वृत्तच~
तर्थाश्ान्तर्गते वृत्तपरिध्येकदशे यऽ्शास्ते उन्नतास्तेषां ज्यामध्यायतरखातश्छायायावपि
यानि फुठकाङ्कगुलानि तन्मिता(तः) शङ्ककरभीष्टकङे । तत॒ उक्ताक्क्षेत्रानुपातेन
इतिरभीषटेयं वरिज्याप्णितेशन्त्या । इयं मध्यन्त्यायां हीना सेषं नतकालोत्कमस्या
` तदुत्कमधनुनतकाठ इति गोडयुवत्या काटक्ञानम्‌ । तचाप्येनद्वुरुगाणितं व्रिना यन्त्प्रिव
छाववात्तद्वरिकाज्ञानाश् कृष्पितिकनिमितविन्यातस्यक्चङ्को्ियतस्येष्टान्त्या साधिता )
तत्न तस्साधनाथ प्रथमतो नियतद्वादुन्ाङ्गलशङ्धकोरिष्ठान्त्या सापिता ।

क „8

तदयथा । द्वादराट्गरखश्ङ्कानरक्षदेस हतद्रदङामता । फलकर्णस्य तत्त-
न्मितत्वात्‌ । गुज्यप्रमाणेन द्ादृशहतिस्तदः अिच्याप्रमणन केति निरक्चदज्े्-
न्त्या ॥ तत्रापि इज्या नाम नियवद्रगुरक्जियाऽस्याः परिहार लाघात्पयदशाश्षा-
न्तरेण षद्दज्याः । वृहत्निज्याध्माणेनेताः ३५४१८ । ३३६६ । ३२९९ ।
३२१८ । ३१६१ । ३१५१ । स्वल्यान्तरेणावयवत्यागान्निरवयवा अङ्गीकरुत्य
= निरकषदेशे द्वादशाद्रगुलशङ्कोः पचदनशांशान्तरेण षटूतिभमध्ये इषान्त्पा एताः
सवयवाः | १२ | १२ | १२ | १२ | १३ । १३

| % (५. 9 || १; ३. .; ॥

दशि तेत्सधिन ज्याक्ताधनरात्या स्यूलमपरि स्वत्पान्तरष्ठाषवाच्चाङ्गीक्रतम्‌ ।

अभी

ग्रहगाणताध्याये स्पष्टा ५०-१

1,
का १८१५१ ता तोता ५५१४
#, १

भुष्त्राध्यायः |

` ्रन्टी०~ अव्र सहस्थानेषु द्वाद ङग" द्वाचादेन्यत्र तदुधिकत्वाच द्ादराभिन्नं खण्डक
फुतम्‌ । दषं ठु द्िर्तमं ख्ण्डकथु । तत्र प्रथमश्ण्डस्याभिन्नतादृद्वितीयं खण्डं
ज्यासाघनरीच्या सःध्यप्‌ : तय निष्वयशङकसोौकया्थं व्यङ्गगुाल्कं द्वितीयसण्डु
: श्रुतम्‌ ! ४ ¦ ५५ | ६५ । ५० । ६९ } &८ । अब्रापिं लघुज्याखण्र-
कवत्वण्डानि टेषुतदराश् क्तानि ४ । ११ । १७ । १८ । १३ । ५. ॥
तथा च सु्यनानःभजस्ाः पञचृषुमक्ताः | ० | ० | ५ |...
| | ४ | १५ | ३२ । २३८ |
फरापितक्रमखण्ड- सापा५ध्यसण्डकधातप्रज्वदसाशयक्तं निरक्चरेश व्यद्गुटा- |
` त्मकं द्िर्तयखण्डनिदं पषटमक्तं द्वददयमितं प्रथमखण्डे योज्यम्‌ । निरक्षे इष्ठान्त्या
दर 2६प्रटक्रणानसाो इनामध्ानया तन्जप एपलकर्णे केत्यनुपातिन फ१९क्णुगा दद
शभम: स्वाभाघ्रदुरो दद्मादगहशङ्कोरिष्ठन्त्या भवति ५
, तत्र रिश्षद्रशो इष्टन्त्याप्रग्रोजनाभावास्स्वद्ेरे उक्तानुपातेन खण्डद्वयं प्रसाध्य

तथे गोऽभीषटपय इ्न्त्या टावघरात्साधिता । तच स्वदेशे उक्तरीत्या प्रथमणण्डं
प्रछकर्णमितम्‌ । द्वितीयस्याक्तमतया साधनार्थं स्वदेक्ले त्वण्डानि साध्यानि । -तामि
त॒ निरश्चद््रण्डानि प्ठकणगणानि द्दश्भक्तानि भवन्त्यत उपपन्ने वेदा भवा
दयाद्पयोतः, । एभ्य उक्तरीत्या द्ि्तखण्डं सायनाकभजात्छदवेरा व्वह्कगटात्म.
कमतो ऽसगलाद्विकरणाथ पटिभक्तमिद्‌ं प्रटकणंपितप्रथमखण्डे याज्यम्‌ । स्वदेशे इष्न्त्या ।
अत उक्ते तः क्न्तिपाताद्रयदवरित्यायधम |

[भे क

ययुप्रि प्रथखण्डसाधने उक्त्मतिर्टघमूताऽपि दितीयखण्डसाधने लाघवं न ।

प्रत्यत प्रति्रेधं पटरखण्डसःधनेन भारवमतो निरक्षदश .व्यङ्गुलात्मके द्वितीयं. खण्डं
प्रपाध्योकानपातन स्थरो दिर्तसखण्डसाधनं लाघवाय॒क्ततरम्‌ । तथाऽपि निरक्ष

द्ितेयखण्डस्य सावयवत््रन संभवरत्पदरकणगुणने “कचिद्रौमूजिकागुणनप्रयासभयेनोक्तं
. साधनं रघभूतम्वं & 4 क 4 ॥ भ

न च पष्कर्णगणनेन स्वदेशो रूण्डकानां सवयवत्वसंभवाज्ज्यासाधने मोमू-
विष््ाप्रयासदाषतावस्थ्यामति वाच्यम्‌ । अन्न जग्रासाधरनप्रकरारस्य प्रथानतयाऽनुहेश्षा- |
द्विकृतिव्वेनोदहस्षाच्च दृषाभष्वात्‌ । प्रकारद्वयन तुल्यफलत्वात्स्वतन्नच्छल्य नियोगा-
ि नरहत्वाद्रा दा रसा! गट र दक रियंमिष्टान्त्य। तचा चरदङ्गरुरद्‌का कति गण
हरो २० । १२ । चरिभिरपवत्य द्वुग्ह्ना कताप्तत्या्युपपन्नम्‌ । अन माणताक्रः
यागौरवालखड्भिरपववश्चतुरेरचार्येन कतः । एतेन कल्पतरौ पश्चगुणार्धक्रतेत्युक्तं परस्त-
मिति स्थेयम्‌ । अध्य तरिंरादङ्गुटश्ङकोयष्टिमितष्टन्त्या यन्त्रावगतेष्टशङ्कोः `
देत्यनपातसिद्धे्टन्व्यासच्छ्यथं पट्टिकायां इन करतापत्यग्म सुबाधम्‌ ।

(थ न

~ 4 न

~ ~~~ 911

» ब्राह्यस्फटकि दान्ते छायाव्यबहारं ५५

९9 गोलाध्याये-
भन्ठी०~ न च दाद्ाङ्गालशद्कोरिष्टान्त्यासाघनरसीत्या प्रथममेव नियं त्रिश्लदङ्नु"
हशद्धकोर्यष्टिः कथं न साधितेति वाच्यम । प्रथमखण्ड्स्य प्रतकर्णमितत्वादिला्र
षरिद्धिः। [र |
` अथेवं दादशाडगकशङ्कोरिष्ान्त्यासाधने रिंरादद्गुशङ्कारिष्ान्त्यासाधनं
घर्थम्‌ । यन्वावगतेष्ठङ्कोरिष्न्त्यासाघनस्य द्वादशाङ्गरकशकनपतेनापि सिद्धेरिति
वन्न । गणितप्रकरिण .कालसाधने द्वादराद्गार हकोरिान्त्याया युक्तत्वेऽपि वक्ष्य
माणयन्त्प्रकरिण कालसाधने तस्या अनुपयोगात्‌ । काठसाधनार्थ यन्ते त्रिंडव्‌-
इगुरम्यासार्धेन दृत्तो्िखनात्‌ । फक्के व्िंशत्विज्याप्रमाणनाङ्गुखाइकनात्‌ । दवाद्‌-
काङगव्यासार्धैन वृत्तो्धिखनेऽपि काठसाधनानुपयोगाच्च । दवादशनिज्यानुरोषेन
ूर्ोक्तरीत्या यन्त्रकरणे द्वादशञाङ्गरशङ्कोरिष्न्त्यैव युक्तेति ध्येयम्‌ । दादशकोरौ
` पलकर्णः कस्तदा तरिंरानिितशङ्ह्ुकोटो क इत्यनुपातेन विंशदडगलशद्धकोर्दतिः
= सार्घदयगणितपलकर्णतुल्या चुज्याप्रमाणेनेयं तदा जिज्याप्रमाणेन केति विंशदङ्गुल-
` शद्धकोरिटान्त्या यष्िज्ञा दयञ्याराधनप्रयासेन सृक्ष्माऽवधयेति । |

अथ कालक्ञानाथमभीष्टकाल यन्त्रमिदं दङ्मण्डलनुकारेण रम्बमानमाघारे धार्य
तत्र सूयनिम्बकेन्द्राभिमुखक्स्तारदैष्यान्यतरनमिक भवत्यतो हङ्मण्डलानुकारसि-

द्वयर्थ धार्यम्‌ । तयेत्यायधोक्तेस्तदेव पार्वभागयेोस्लुल्यतेजःपतनसंभवात्‌ । तदाऽक्च-
च्छाया वृत्तपरिगौ यत्र ठ्या तत्र सूर्यस्थानं प्रकल्प्य सूर्यानुरोधेन च्छायाचलना-
स्सूरय॑समसूत्रपरिषिप्रेशतदासन्नमष्यायतरेखव्रत्तसंपातरूपक्षितिजप्रदे्षयोरन्तरां शानां पदान्त-
` गतानामुन्नतांत्ववच्छायास्पषटपरिधिग्देरतदासन्नमध्यायतरसखावृत्तसंपातप्रेदशयेरन्तरां शानां
तन्ञव्यानामुन्नतांशत्वेन ज्ञानसंभवात्‌ । सूयनिम्बसमसूत्र पक्षया छयास्पषटप्रदेशस्यासेदि -
` ग्धत्वाच्च । ततश्छायास्पष्टपरोषेप्रदक्षरूपस्‌ यस्थानचह्न्चप्रोतां पटरटिकामानीयाक्षस्था-
` नात्परिषिपर्थन्तं पटूटिकायां शंश्ञदड्गुलानां सच्ान्मध्यायतरेखातः सूर्यचिह्नपर्यन्तम-
` क्गहानामिष्टशङ्कुत्वास्च वृत्तबाह्ये मध्यायतरेखातादशषसन्निविष्ठपररि ङा स्थितयषटिचिद्वस-
` सक्तफरकप्रद्रेशयोरन्तरारास्थित स्गानापि्टशङ्कष्टन्त्यात्वमर्थसि द्धम्‌ ।

यदि त्रंशदङ्गुटरादरकत्रव्ये पटरिकोरध्वापिष्ठङ्कुतल्यो विप्रकरषस्तदा यक्ष्ये
कियान्‌ पट्ूटिकोध्वं॑विप्रकषं इत्यनुपातसिद्धविप्रकरषस्यष्टन्त्यात्वात्‌ । अत एव॒ विना-
युपातमिषठन्त्यासिद्धयर्थ पूर सा ॒पदटिकायां सुषिरात्पदेयेत्युक्तं संगच्छते । इयमि-

य्रच्पिरधिः। ६९१

मंगदी०-ीन्स्यायां शोध्या नोऽन्त्योत्तरगोरे चरज्यायुता चिञ्या दक्षिणगोठे चरज्योना
चिज्येत्यक्षमूलसुषिराढुत्तरगोठे चर्ज्याद्भगुानि यन्तरतिद्धानि छम्बरेखलायां दोव `
चिह्ञं कार्यम्‌ । दक्षिणगेरे छम्बरेखायां सषिरादधस्तानि दत्वा चिह्वं कार्यम्‌ ।
` ततश्िह्नादधो लम्बरेखावृत्तान्तर्गता मध्यान्त्येतिं व॒त्तस्याधो व्यासार्थं॒तिंचलिज्यामितं `
चरज्यायतोनं कतं सिद्धं भवति । अस्यामिष्ठन्त्यापिताङ्गङानि विह्न।दधो दच्वाऽव
` होषटम्बरेखावत्तान्तगंता नतकालोक्रमल्यति क्रियागोपना्थगिष्ठन्त्याया मध्यायतरेला-
रूपायवधिं त्यक्ता <न्व्यावेह्नसमसूत्रायो अिर्गहतस्तद्छध्योरन्तरक्य चरज्णङ्गछपित-
` त्वादिष्ठन्त्याया यष््यग्रचिह्वरूपद्ितीयागं चारितमत्तरदक्षिणगोलक्रमेणोर्ध्वमधस्ततस्तद्‌

गरसमसूनरसाया यत टमा तद्वा वृत्तपरचपयन्त ठइम्बन्८क्‌ रशा नतकाटहक्रमज्या[ _.

तद्त्करमथनः समसुत्रेखावत्तपरिथ। यच लया तद्बधितो ठम्बरेखावधि वत्तपरिध्यधः
खण्डम्‌ । तत्राङ्कितायदयो(धो)नतक रयथ(ध)स्तवरूनं दिनाधमुन्नतकारयद्य(ध) इत्य
पपन्नमक्षप्रे तामित्यादि सवम्‌ । |

नन्वत्र पटस्य यष्िद्‌ानम॒क्त तत्कचिन्न संभवति । पट्‌टेकायाः पष्टरूयङ्ग-
छदीर्घत्वोक्तस्तदन्तगतयष्ठेदौनस्योपपन्नलेऽपि षष्टयपिकथष्टः पद्यां सनिवेरस्य ह्य
णोऽप्यरक्यत्वात्‌ । नहि यष्टेः षष््यधिकतवा(त्व)संभवो -येनादोषः । चतु रश्चत्यधि.
काक्षकण्दरो विषुवत्क्षण एव यष्टेः षष्ठयधकत्वनान्यस्मिन्‌काठे स॒तरामधिकतात्‌-॥
श्वतुतिरातिन्यूनाक्षकणदेशेऽपि क्राचेत्तस्यस्तदधिकताच्च । नच पटुटिकायां यद्धि
दानोक्त्या तस्याः षष्यङ्शुरुदरीघेत्वाङ्गक।रेण षष्ठिमितंपरमयष््यवाधिदेरकिषियमिदं
नान्यविषयामति किचिदनद्वावरात्यक्षकणद्‌श्ञानन्तगतदृश दद्रशप्यदृष्टमन्यथा चरसा*
` श्वनादिगिणितस्य षटषष्ष्याधिकक्षारो दु्टत्येन दुष्त्वापत्तेरित्ि वाच्यम्‌ । प्र्गगित-
विषयस्य षष््यक्षारादेशावधितेनम्युपगमादुपद्‌ शिंतद्‌षदेशप्य तदृन्तगतत्वेन दोषता.
श्रुवस्थ्यात्‌ । अन्यथा . *शद्गोन्नणं ब्रह्मगुप्तस्य षर्षष्ठयक्षां रादेशे दोषोपदरशनमाचा*
भक्त कथं समञ्जस स्यात्‌

११ चोक्तदेराः षटषश्यक्षारदेरानन्तगत इति शाच्थय्‌ । षरटष्षयक्षाशवेो
छम्बस्यायाः परमक्रान्तिज्यामितत्वाह्वम्बज्याकोटो निञ्याकर्णस्तदा दादश्चकोय क

कर्णं इत्यनुषातावगताक्षकणस्य द्ािंद्चद्वयवाधिकेकोनवरिंशान्मितव्वेनोक्तदेद्चस्य तदन-
` न्तै्ग॑तलवासिद्धः । किंचोक्तदेशाविषयत्वे फलकस्य ख।ङ्काङ्गुखविस्तृतता व्यर्था ॥
त -प्रयोजनाभाबात्‌ । तथा हि--दराविरत्यक्षकण।त्पटभा १८ १६ अस्याः परमं
वरं ३९३ एकोन बिरातिभक्तं परमा चरज्या १० । ४१ । तथा चोक्तरीत्या
तेदेशावधियन्त्रकरणे यन्तरं द्विसप्तत्यङ्गुरविप्त॒तमेव प्रयोजकं न त्वधिकम्‌ । एव~
माधारतोऽथ एकविंशव्यद्खगलेष्वक्षो न तु त्रिशदङ्गरेषु । न च संपर्णवत्तनिष्पत्यर्थं
तथां ` कृतमिति वाच्यम्‌ । संपूर्णवत्तस्य।प्रयोजनात्‌ ।

णा नाभा न क ^
॥

" ब्राह्म बुगेन्नत्यु्तरा ७९) प° १०३ सिद्धान्तरेसरे चंद्राध्या ९.४५ अहग चभो ५

। ६ ९ $ | | । । । | | । ध | ॥ |
६९ गोलाभ्याये-

मण्टी०~न च. पटूटिकाभ्रमणावधि यन्त्रस्य द््यमावक््यकमतो द्विगणपट्रिकामितं प्रकृते
विध्यधिकशताङ्गरमितं देध्य न त्वधिकं सप्रयोजकपिति यथा चारुत्वाथं िस्ता-

[म

र! दृद्धिगणायतमक्तं तथा चारुत्वाथ रसंपृणवत्तनिष्पस्यादिपूवक ग्यथमपि कृतमिति .

[०

वाच्यम्‌ । विस्ताराद्‌ द्गणायतामत्यस्साक्षस्थानादृध) ऽवि श्ठतिस्तारासक्ष्यङ्गला"त द

भे

गणे दे्यमिव्यर्थात््‌ । अत एव वत्तमध्यरन्धादुपरि परमचरज्यामिता रेखा अष्ट ।
अधश्चाष्टनिहदेव । षटूचत्वार्शिददहगलानि विस्तारे । परमयषिमितान्यङ्गुखानि दिग
णानि षटसप्ततिर्धये । एतावता कृरक्चेत्रपर्थन्तं यावत्तावत्कारन्ञानं स्यादित्याचायति
भाष्ये युक्ततरम्‌ । व्यर्थस्य चारुत्वस्य रिष्टानङ्धोकरारत्‌ । चर्त्वे प्रपाणा-
भावाच्च |

`न चेवं पदरूटिकाथमणनहिूतस्य यन्त्रमागस्य मध्यायतरेखापरःस्थितस्य व्यर्थतवेनं
तत्कर्षनापत्तिसिति वाच्यम्‌ । चतुरस पारत्वहानिभयाद्धटात्रकर्तनात्‌ । तस्मात्व-
ट्षषटयक्षा सावविदेशविषययन्त्र ऽरिमन्पट्‌2िकायो यष्िदानमव्यम्तं इथं वक्तुमृचितमेषां
सृ्दोष्रासंस्गिणामाचार्याणामितिं चन्न । पट्टिकदिध्यत्य शरषहयक्षा सद सीयपरमयष्टिमा.
मत्वेनाभ्यपममात्‌ । नहि पटटेामान षर्टिमनमङ्ग कियते येन दषः । तथाच
शणित्ताकधिदेरेऽनक्तप्रकारेण सृष्षना परमा यष्टेः षट्‌ नगेनकाशीतिभिता । तन्न स्वस्पात्य.
म्तरादधिकप्रहणे उक्तद्रोषानपपसेश्वैकाशीत्यङगर्दध। पट्टि ध फटकरविस्तारानन्त"ता-
, आ्ाऽभयुपगता । ए्वं॑चाभरसरन्धत्यादिपये तच्च पट्टक्करीत्पङ्गुेति वास्तवरपाठे
. केलचिदस्पनुद्धिनासक्ार्षफटकस्य प्टूधट्गु खविस्तारानेश्च पात्परम चस्ज्याशराक्चिर्यातुल्यत्वेन
' धरमान्त्यायाः ` षहिगतत्वाच्च । दंठात्च पटदक्का ष्टयङ्गृखत पः छता दल्ल-
कदोषादिना बा पतितः । कथमन्यथा व्यथेदाव्दप्रधोगानभ्युपगमाद्र चायुतं प्रथक्त-

` मत्य्ादरयकेः स्यात्‌

न चेषमाचयमष्य--अथ ताभ दमी वरन्चटाक्रामर्या वा पर्येका षछयद्
ठा दीषेतया तेर फरक ङ्गरटेस्तथवाङ्किता कात्रति कथभक्तमितं वाच्यम्‌ ।
तेनवात्पवुद्धिना पदूरतकशात्य्गगटत्यतरकार(सन्दररोपात्‌)ात्यभित्यस्य स्थाने ष्ट्यं
मिध्यस्य ग्रहणाच्च शीधतत्वादन्यथकत्यस्य विषरणानुक्त्यनुपपत्तैः ।
एतेन दीं फलके युतमिति त्रयचिशदक्षकर्णदेशीयपरटिकदरष्थैंदद्विगणै- `
व्यैमुक्तमयुक्तम्‌ । तदेशीयपरमनवतियटिमितपदूटिकाया असिन्यन्त््षे प्रोतत्वानभ्युप-
गमात्‌ । अन्यथा तत्र परमचज्यायाच्चेज्याधेकत्वेन चतु्चिश्षन्नितत्वादषठनवतिमि
प्फएटरटक वस्तारोर्युपममापत्तः | स्‌ चष्िपाचः । ६ एश्च( दय खन तैशादधियन्छ

[|

भज्टी०-करणस्यातिगहितत्वादिति चेन्न । विस्ताराद्द्धिगणायतपितयन्र दकारद्वित्वानम्युपग- ,
मेन समसा-( समस्तं क पदल्वात्फलकविष्तारान्न द्िंगणं फटकरदष्यमित्यथात्किचिदुन. `
द्विगणविस्तारमितदै८ पयंवसितम्‌ । तेन किंचिदित्यत्र पश्चमांङग्रहणेन पमान दिग
णितफरकविर्तारो ` द्िषक्ष्यधिकरातम्‌ । तत्तृल्यायतफटकक्य सिद्धत्वात्‌ ।
"7" यद्रा पद्िकादेष्यस्य यन्त्रविस्तारेकदेले टम्बमानत्वाद्विस्तारशम्देन ग्रहणम्‌ ।
िस्तारातयष्िकिदि्यादिव्यर्थ इातं । आवकदष्य द्‌।षामागस्चेतयल पटवितेन ॥२६&६ ॥ | |

एवं छायाद्रनात्‌ कालन्नानम्‌क्तदानीमेतावत्यमी्े कटे नते करु च्छाया
उिध्यतीत्येतद्थमाह- 1

ठम्बादेया विनतघाट कास्तज्ज्यकातश्चरन्या `
व्यस्ता देया मवति च-तथाया परा त्च मो्वीं।

धायां पट्वी स्पृराति हि यथा तन्ज्यकां यशिचिह

.. ~ पृद्रीस्थाने निपतति तदाऽक्षस्य नूनं प्रमाऽस्य ॥ २७ ॥ . `

अ धसपना छम्बवत्तसंपाताद्ध्वं वृत्ते नतवटिका गण्याः | तदम था भ्परिश्षां
वस्था अध -उत्तरगाले ।.दृकषिणे वु तदुषार्‌ फरके चरन्यामितान्यङ्गृखनि गण
यित्वाऽमे चिहूनं कायम्‌ । तत्र मा ज्यरिला तसां रेखायां पृरीस्थितयाष्टशहूनं
पथाः खगतिः तथास्षपोतेव सा पटरी षायां । पद्रीस्थनि तसन्‌ कालेऽक्षस्य
च्छाया पतिष्यतीति ज्ञेयम्‌ | क ^

अनरोपपत्तिः कथितप्रकावपरील्ेन । यदृध्य पन्नस्य न्यङ्गे
विसतारस्तद्‌ द्विगुणं देष्थमुक्तं तत्सदेदामिपरायेण । अथवा यावदेवं
स्वदेश .उपयागि तवदव बुद्धिमता कायम्‌ । तद्यया-वृत्तमभ्यरूभ्ठ-
परि परमवरन्यामिता रेखाष्टाधश्चाष्टजिंयत्‌ । एवं बटूचत्वारिश४६
दङ्गुखानि विस्तरे । परममरष्िमितान्यङ्गृखानि दिगृणानि बट्तपरिर्
७६। एतावता कुरक्षेत्रपन्तं यावतू्‌कालङ्ञानं स्पात्‌ । इति+-फङ्कपन्वम्‌ ॥२५१॥

मण्टी०~ अभ्रतस्य यन्वस्य हृद्धाञ्ुद्धत्वज्ञानाथ कालच्छायाग्रस्थानक्ञानं मन्दकरुत्हल~
कारणं मन्दूक्रान्तयाऽइ्ह-टम्बदियेति । अस्मिन्यन्त्रे टम्बाह्वम्बरेावृत्तसंपातादषस्तै-
नादित्यर्थः । विनतवरिकाः । स्वाभिमत्कालिकिनः तयदयो( नतादधो )षृत्तपरिधौ छायाः

१ जित मिण भ भ ममननम मानमि मन तिन 1

॥

+ सिद्धान्तशेखरे. यनाध्या. १२ "1
त्वा धुवं फलक हि यस्याः.। चक्राकितैश्वाकितमन्मभ्ये - , `
ठम्बस्तदमाल्सुषिरंण यद्वत्‌ । कन्द्रेकररमिः पतती मध्यात}

३९५ . - गोखाध्यायै-

भन्ठीऽ~-पतनयोग्ये देयाः । धटिका गणयित्वा तदे बते जि्धं कायमित्यथः +-तङ्भ्यन
कातः । तच््णसक्ताद्धकितायतसेलातः. । रेखामाबे, कृल्पिततत्स्थानीयान्तररेशात इति
ध्येयम्‌ । चगज्याऽङ्कगरात्मिका । म्यस्सा । उपरि फलकेऽपश्च गोकक्रमेणेस्युक्ता-
हिपरीता । फलके. उत्तरगोरेऽधो दक्षिणगोले उष्वमित्य्थः । देया । तत्र दद्र
स्थने या अपराः अन्या । अपरति । अरज्यासंभवे । तदभावे सदेति ध्येयम्‌. ॥
मौर्वीं कृरकायतरेखा तथाऽडकिता ।. चक्ारात्कत्पिता वा भवति । ता तक्भि
कमज्यकां रखलामित्यर्थः । पट्वी एकारशीत्यद्धगलदीधौ क्षप्रोता यष्टिके यथा सृशवि
पटठीस्थितयशिबिह्वं तद्रेखायां यथा भवति तथा । हि निश्चयेन ॥ पटठी छस्व
` तनयोग्यफलकभएे धार्या वद्धा दुत्तनतवटिकासंबन्धिस्ताभिमतक ङे अस्य बुरकेन्बत्ोत्त-

र, क, = 9५,

` स्याक्षस्य पदटरटीस्थाने तद्‌प( त्प }रटिसमफटकप्रदेशे प्रभा छाया नुनमसंङयं निपतति
अतीत्य्थः । . .
अत्रोपपात्तिः-नतकाठसंबन्धिवृत्तपरिविच्छेदिन्या आयतरेखाया ज्ञानार्थं इते ठेव
रेखास॑पातान्नतब्रस्यो दत्ताः । अस्य यछ्यप्रादुररदक्षिणगोटखक्रमेणोध्वाधःत्थितत्वाद्‌-
यष्टयग्रसक्तायतरेखाज्ञानार्थं चरज्या भ्यस्ता द॒त्ता । तद्रेखासक्तयश्यग्रसपादनपूर्व म.
` कैप्रोतयदटीधारणेन च्छायाग्रस्थानासशना पट्टी भवतीति पटस्यनुरोचच्छाया वतत्वेकेति पूरो
` क्तवैयरीत्यास्म्रगमतरा श्यं बिलोमक्रिया यन्तशद्धयर्थम्‌ । अहञद्धयन्नेऽभी्टकाङडावयत-
स्छायास्थाने तत्के छायया `अबश्चननिश्चयात्‌ । नन. कारय - शद्धयर्थं यन्शा-
याग्रस्थानादञचद्धकारसिद्धर्तत्काटाद परात्येन तच्छायायाः सिरः काटष्चुष्य(बि)्ा
नसंभवात्‌ । यन्त्रह्ाद्धिरपि साधितकाटस्य ्ुदत्वज्ञानानेश्वयाथमत्याबष्यकति नतका-
च्छायास्थानक्ानप्रतिपावुकपयमेतन्न म्यथमितिं ध्येयम्‌ ॥ २७ ॥` ` `

भथ -+पष्टियन्तमाह-
` जिन्याविष्कम्भार्पं वृत्तं हत्वा दिगह्कितं तश्र ।
| । इत्वाऽभा प्राक्‌ पश्चादृयुन्याङ्त्त च तन्मध्ये + ॥
| -वस्परिधौ पषटवस्क यषटिनंटयतिस्ततः केशे ।
. जिन्याह

इ्शुला निधेया यध्चभ्राऽप्ाम्तरं यावत ॥ ९९ ॥

१ 11 "नो त. ५-५५-9

क |

< नरिभ्यवा, यना. ५८-५५) टणरुमानसे. ग्रहणा १८ सिद्धान्तलेषूरे. तिश्रश्र.११२
अद्धिः समा भूव्ररय प्रयोक्त । भ्यश्रश्च कणश्वतुरश्रयुक्तम्‌ । ` वि
हभ्वीथः ऊर््वाजवषिद्धये स्यात्‌ । विजानिःतेखाम्बुरसास्परूत्राः ॥ ९॥ =. <
शक्राराङ्काः कान्तिवृत्ता विदध्यात्‌ । उषीबलं याम्यत्तं च तदत्‌ । ` |
तडं षद्धबिभायाज्कितं हि । याम्योदुस्या यद्रर्वाजमध्ये ।३॥ सिजजान्तेः ग्रत्राभ्वायै

वैशनाध्यावैः। पर
तादत्या मौभ्यां यद्द्वितीयवत्ते धनभबत्तत्र । `
दिनिगतहेषा नाड्यःप्राक्‌ पश्चात्‌ स्युः कमेणेवप्न ॥३०॥
लाप पमो त्िज्पाभिताङ्गुखेन +ककेटन इतं दिगङ्कितं च एतवा तष
प्रक प्राद्र गोदशादु्तरा दक्षिणा वा ज्यारथवहेया। अग्रा्रयोबदं सू `
दथ श्तसूतर षृ ष्यते । अथ तस्येव बत्तस्य मभ्ये धण्यापितेन ककटेनान्पदृवृत्त
इत्वा नादीषष्ट्याऽङ्कनीयम्‌ । ततस्िग्पामिताङ्गुटाया कशुष््ेषूरं केन्वे खन
हलाऽयमकामिगृलं वथा धायं यथा वहिनिष्टच्छाया स्यात्‌ । ततः पर्थ्या
दिशि द्रिश्याबृत्े बदभमाादहूनं तस्य यष्टसप्रस्य ब मध्यमुजुदाटाकया [तवा
ता शडाका पण्यावते जीवागददायां न ज्यारषैवत्‌ । ततः शखाकाग्रषोमभ्य
धनुषि पावत्यो पटिकाश्तावत्यस्तदा दिनिगता जेयाः । एवं प्थिमाप्राययषटयम्र-
पोगैभ्ये रराकृया . दिनशेषा जेयाः । दिनशेषोनं दिनिमानं दिनगतनाइच्यो
परन्ति । षतत्तदैक्य दिनमानम्‌। ध
: अकोतेपतिर्गोटयुकरयेय । यष्टिखिन्या ।-यद्धवि बं िखितं तत्‌ क्षिपिजम्‌ ।
ते पवेतः ` पथिमतथप्र। अदमाप्योरुपरिगता रेव्वोद्यास्ततुजम्‌ # । अभाग्र

हदि रविधेयं पथाञ्होरत्रबुतगत्योपरि गच्छति तथा तथा केन्र निवेशितम्‌
छामा येमे अम्यपाणे यष्टनंष्टदरतिः स्यात्‌ । यतो यष्ट रविः । अभा

"` पादकं वाबदृहोराश्वुत्ते यावत्यो षटिकास्तावतपो दिनगता मवन्ति। त्ाञऽकशि

द्भ्पादुतं उेखितुं नाऽभ्याति । भगोऽपमा्रयष्टचमरधोरन्त॑रं शाक्या मित्वा
गूहत । ततो भुषि रिते श्यावृतते तया शडाकया ग्याङ्पया भनु
बरिकाज्ञानं युक्तिबुक्षम्‌ ॥ २८ ॥ २९॥३०॥
नम्टीम्-मयावसरसंगत्या यशियन्नत्कालज्ञानमायांत्रयेणाऽऽह-च्रिज्याविष्कम्भार्धमिति ।
समरभूमिभगिऽभीषपतरेे ङन्द्र प्रकल्प्य । त्रिज्याकिण्म्भार्षं जिज्यामितं भ्यासार्घ यस्थै-
लाश । तिज्यामितेन म्यासर्थिनोदिलितमित्यर्थः । बरं दिगद्धकितं विक्साषना-

+ आर्बभर्टीये, गणितपाब्‌ ११. शि
शैमषु, ९, ५२

` "द्रहगणिति, तरिप्रश, २४. सिष्भुन्तरोशषरे. तिप्रश्र. ८७।,,९

ध्यथीः ` यन्त्रा. २, बाह्म. 'यन्तराः ७ महाभास्क-

० यजा २९ सुय. र, ३९,

६९६ = , मौलाध्यायैे- , , :
ज्जर्ढी<~वगतयव दिकिचतष्टयाङ्ाक्तप्‌ | यद्यपि स॒मनन्तयेक्ताम्रादानार्थं र्वापरदि
क्लारङ्कनमावर्यकं न दक्षिणोचरदिक्षोरिति साध)रण्यन दिदामङ्कनमुक्तमयुक्तं तेथाऽपि

“पै प दिवि ख्यानथोः इद्धययवगमाय दक्चिणोन्रदिदोस्प्यङ्कनमावरयङ मिति प्यम्‌ - ।
ध कृत्वा, संपाद्य । तत्र "तस्मिन्‌ व्रतत :। अभ्र वर्तमानदिनजनामद्नाम्‌::। प्क्रप-
अमत्‌ । पर्वस्थानाद्परस्थानाच्च पूर्वापरसूत्रादधज्याकारा व्वा रणो. उतर
दिकचिष्वाभिमुखां दक्षिणग दाक्षणदि क चह्नाभमखा रेखां संपःयेत्यथः । तन्म
| न ध्ये । तस्य व्रिज्याभ्यासार्धोदिहितवृ्तस्य मध्ये 1 अन्तवभाग -ततन्त केर
` -ग्रकतव्येति तात्पयर्थः । युज्योवृत्तं॑वर्तर्मानदिनडज्यामितन व्यासर्धिनि ' संबद्ध

मित्यर्थः ारश्रह्ेर्यम ) -तत्‌ "। -युर्यावुत्तम्‌ 1 परस्वा परिधस्थीने "।; र

` व्युजया्नन्तर्विभागनिरासः सुवितः ¬! .षष्स्यडकं षष्टिविभागेः स घटिकारूयेरदकितं
_ ऋर्यनित्यर्थ त .

ततोऽनन्तरं यष्टिक्रञ्छी शाका जिज्यामताङ्ूगृढपारामता । शति ¦ ।

किनि

छायामावो यथा स्य्तथेव्यर्थः । केन्द्रे निधेया । वुरमध्ये मृरुं इत्वा सूय

भिमरसाग्रा धारयैत्यथः । ततोऽनन्तरम्‌ । यष्ट्यमरग्रान्तस्म्‌ 1 धतथद्रिधिऽ्य्विैव्‌

` त्यम -तयोरन्तरं 'यावत्‌ । कजुसूत्रम्‌ । तदग्रयधरुत पन्मितं ` भव्ति. -कवत्या

~~ तस्जभितया-. मन्दी संपूज्या 4 .- नाधज्यया । दतीयवत्त -गज्य(बरो
इत्यथः |

् एवं . ध्रागपर प्राग्रहवरा्‌ । क्रमण प्राकपश्चाद । पूत्रपिरचिह्वा्वधिकक्रम्वत्तञ्वा-
धि | बैधिनाः दुय पवापरभा्मयारत्यथः । यत॒ वृ्तपरिध्येकयेङ्षरूपे धनः “स्‌ प्‌

` परध्यथीन्तरीतं तदनन्तरम वान त्वर्थं भवेत्‌ । तत्र ताहशधमुषि या नह
दिनस्य गताः रहोषाद्‌पृवापरधनुः । कमण भवन्ति 4

१. अचोपपसिः-चिज्यान्यासार्थेन द्धवि वनं रिखितं .तत्क्षतिजवसातुकल्पप्र ।

ट ` पर्वापरस्थानाद गरा्षान्तरेण गोवरात्खयस्या्दयास्तसमवारहिणद्कितं वृत्तऽ्रा प्वापरसु
-चदिर्घज्याकारा पूर्वापरचिहनाभ्यामुद्यास्तस्थानज्ञानाथ दत्ता । उद्यस्थानाद्‌-
-दःऽहेराजदतते उपरि यथा गच्छति तथाऽ्कादयचिह्वान्तराले भुरत्रिवित्तेः :दिशगत-

स्किः + अक्रर्ताच्चङ्कन्तराढ दनहषधस्काः । मत्तः सूयविम्बस्य 2८

` तत्वाचदनकृत्पेनाभीष्टकले. सयस्थानज्ञानाथं यष्टिः केन्द्रे सुयाभिमखाः धता । सा

तु चिज्यापरिमिता । सूयभूग्रभयरन्तरं चज्यात्वौत््‌ । |

, तस्याः सर्याभिमखत्वसंपादना्थं नष्टच्छ्यात्वमक्तम ।
रैव शुज्यावुच । ठि

यन्राध्यायः। ` ३९३

-पर=दी० ज्यवते संपृणज्यालि सेतयुज्यवृतते ष्टयङ्ककिते देथा । तंद्धनषि पाठका
द्विनगताः. 1 मष्ट्च्यप्रास्तस्थानान्तराटसूत्ररूपसंपृणज्याद्रानात्रगतधनुषि ष्रि -दविनक्षेषाः.
.-तच ज्यारान्तराछेऽत्यत्पं वररखण्डं धनुः । उत्तरगोठे त्रिंरादयिकषरीज्ञानार्चं मह
दृन्र्सण्डं धनुरित्यतछठाभा्च प्राकूपश्चादित्यत्र पूत्रमात्ररया .समयकडयकृतमिति ध्येयम्‌
अथ प्रतिक्षणं य॒रात्वृत्तभद्‌ा(द )यष्स्यग्रसूयोदयस्थानान्तरसू नस्येकडुरात्रते संपूर्णस्य
, त्वासंमवादहिखितद्युरात्रव॒तते तदानेन वर्दीज्ञानमयंक्तपरिति चेन्न । +.
विनिग ` भरपष्ठसूयोदयकार्िकिंशिषा (का) च भपुषठसू्यस्तकालिका ` भम
करान्तिज्यां यज्या प्रसाध्योक्तरीत्या . स्यः साध्यास्ततस्तत्काटिकां य॒ञयमपा परसाभ्य

वै, |

` दुक्तरीस्या धल्यस्ततोऽपि तत्कास्कां युज्यामर््रां प्रसाष्योक्तदिश्ा पर्वयष्टयशिव्
, अस्त्र इत्यसकयवद्रविरोष इत्यवधारणात्छ्रत्पान्तरद्वैक्तस्यं यक्तत्व।त्‌ ॥`३०\॥ ति
अधान्यदाह- ` १
„, यष्टचश्राह्म्बोना ज्ञेया दग्न्या नकेन्द्रयोमष्ये। < ५
नशदतेयषटरयादधौ यवान्‌ उम्बस्वावांस्तसिमन्‌ कालि. रङ्कुः । दङ्कके-

यः, क,
॥ 8

+"उद्येऽस्ते यष््यश्रप्राच्यपरामध्यमथाःस्फात्‌

सं अल्प -स्पात्‌ । एवं
यष्ट्यम्मपाच्यपरयोरन्तरं चज्यावृत्ते ज्याधवत्‌ स्थितम्‌ । सा्माक्तेया । तवः
प्राग््दुङ्यस्तसुवमि्टकारे शङ्कुश्च । . गङ््दयस्तसूत्रयास्नत्र्‌ इष्शगृणं
ब्ाह्ककून। भक्त परमा स्यात्‌ । ..

"वृत्ती भवति ॥ ३१ ॥

>< सूर्य. `चि. २९५ सिद्धान्तश्चेखरे. त्रि. २९, शिथ्यर्धी. तरि. ५, -प्हगणिते. तिः
ल्वाथ. चि. -१

*सिद्धान्तरोखरे यन्त्राध्यवरि रर्‌ ``" ` 42

"तद्ग लम्ब्खिल साक्ररुक्तः । ` त॑न्भृरक्रन्छान्तस्मचह्ण्ज्क्ाः। ` क 1 ` ¦
& (८6 ग क
6 ध पध ८.“ र्‌ भज |

प्ररे भजः स्यात्‌ † शसंक्तग्रमम्तो दयसजमध्यात्‌-॥ २२ ॥
राङ्कग्रमरकः गुणितं विभक्तं । तहम्बकेन स्फुटमक्षमा स्यात्‌ । =
अध्ानुभागाक्नतमागमाव। । कायह्‌ खल्वगुखवचजाता ॥२र॥ `

। १५८ ~ गौकाध्यायै-

बनश०-जयाऽऽनीतबटीनां श्द्धयवगमाय इङ्कग्ज्ययोर्ञानं पटमाया अज्ञनिऽी-
॥ ानामावात्कथमरस्मायन्तात्कालसाधनमित्याशङ्कोत्तररूपमभज्ञानं जाऽऽर्ययाऽ§ह यक्ष्व
पराहम्वोनेति । यश्यग्ात्‌ । नषययतेयष्टेर्ादिस्यथः । म्बौ भरूमिषयन्तं रम्बा -
` थमानमन्तरम्‌ । ना इष्टके शङ्कुः । तथा चास्माक्िचितशढा दपुर ररो्िष-
ऋोक्विषिना बटन स्वल्पान्तरेण पूर्वाबगतवटी तुल्या इतिं इद्धः । तिप्रश्नोर्तपरकारर्ब्‌ |
` ्गर्् सूक्ष्मत्वादिति भावः ।
-भ्रसद्काद्हग्ज्याजानमाह-ज्ञेयेति । नृङन्द्रयोः शङकुमूलब्ररढेन्योर्मध्येऽन्तरलि `
` पजःहण्ज्या ञेया । . पलभां विनाऽग्राज्ञानमाह-- उद्य इति । सूर्याद्या सूर्यास्त.
कषे वा । यषथप्रप्राच्यपरामध्यम्‌ ।. नष्टस्डायायटभरटम्माया अग्रं ्रिज्यावृत्तपरिषिसक्त
प्र्बविरविंङ्‌ चिहनं . तयोर्मध्यमन्तराटं ब्रतान्तरा्ं ज्याकारम्‌। अप्राः स्यत्‌ ।॥

अयमर्थः--सूर्योदु रकारिकनष्टच्छाययस्यगरसक्तपरिपिपरेशपूषचिहनयोरन्तराशा्ना
पर्गाथरमुतरादर्थज्यासूत्रमग्रा तत्के सूर्यास्तकाटिकनषटच्छाययशयग्रसक्तपरिथिपदेशपध्ि-
ज्िहूनयोरन्तरां्ञानां पूर्वापरसृजादधज्थामसूत्रं तत्काङेऽप्रा स्यादिति ।

. . अन्रोपपक्ति-- य््प्र्य सूर्यिम्बानुकल्पत्वेन तस्माहम्बसूत्रं भूषुष्े शाङ्कुः
ंवित्स्शलः । वुत्तरेन्द्रात्तिज्यामितेयश्यप्रकम्बरूपत्वात्‌ । त्रिञ्याया भूप कर्ण-
त्वामाताब्‌ । मगर्मसूजस्याभावाच्च । राङ्कुमूलकेन्द्रयोरन्तरस॒तं हणग्ज्या साऽपि ढिजि
लस्छडा । उव्यास्तकले ` पूर्वापरस्थानाद्रान्तरेण सूर्यसद्धावादुदयास्तकालिकनष्टण्छाया-
अषधम्रेणाम्राभ्ज्ञानान्मृटस्य प्राश्यपरसूत्रे सत्व।ज्चेक्तमगाज्ञानमुपपन्नम्‌ ॥ इ१ ॥

अभधोदन्तमकेमदष्टकाऽपि- ` क (४
भुजयोरेकाम्यदिद्ोरन्तरमेक्यं रतरिश्चण्णम्‌ ॥ ६२ ॥
दाङ्कृन्तरहत्‌ पलभा प्रागपरंज्ञानरान्तरं बाहुः। `

स्पष्टार्थम्‌ । १ ५
अभरोप्पत्िः |. पत्र देश. विषृबती ४ तवोचरगोठे पथमशङ्क्न्नि शदङ्-
शु इटः । तस्य. षाम्पो मृजः प्जादूगुठः । भन्यश्च बटूिंशदृङ्गुलः
वस्व बाम्बो गर्जः स्ङ्गुठः । अत्राय विना किट शङ्कृतखं न शापे ।
. वुः मुजप्मयोयवदन्तरं शङ्कृतरयोरपि तबेदेवान्तरं भवति । व्डङ्कृतठं

क्तितम्‌ २। कस्य । दङ्कूष्छपान्तरतुल्यस्य राङ्कोः ६ । ष्यस्व धक्को-
हिदि शकङ्कृतटः तदा दद्शाङ्गृखस्य किमिति । कटं एकमा ४॥

अथवा परभापमाणे य्‌। १ । यदि दद्‌ शाङगुरुरप -रङ्कोः १उभ7 णड्‌-
ककं तदा अिदादङ्गुखस्य , ष्ट्व ादङ्गुरस्य वा किमिति ११।या १।
३०॥१२। गया १ । ३६) एवं जते ाङ्कूतले एथक्‌ प्रथक्बा १०
# 2 ऋ

ेम््ोध्योयः | ६९

ध एते स्वस्वयाम्पमुभाम्थां रहिते जति रउसरे भे बा१० ह

६० । षा ३६ ह ८४1 अनयोरथ्मोः; सभीकरणे ेद्गमे च क्रियमाषा वं
१२

क्रियोषषदयते ।

` अभ्टी9- अथ ज्ञाताग्रायाः श्युद्धयर्थं पलमाज्ञानं प्रकारान्तरेण पठमाज्ञानं च कक्य
गा प्रतिज्ञां च कशप्यावधाना्थमायद्रयेनाऽऽह--राद्गकूदयस्तेति । .- . ~

अभोष्टकलि यन श्द्धनमूटं पबाक्तप्रकारेण दिनिगतशेषक्रमेण सूर्योद्यका- `

छिकां सूर्यास्तकाटिकां वा क्ाताग्र ` तरिज्यावृत्ते पूर्वापर चहनाभ्यामुक्तरीत्याः द्वा

श

वदग्रयोः सक्तं रेखासूत्रमुदयणस्त सूत्रम्‌ । तयोय)म्योत्तरमङ्गुलात्मकं ` यन्मितमन्तरं
्ादक्षगुणम्‌ । अभीष्टकाटिकावरम्बरूपकशङ्ककुमानेन भक्तं कं तदै पडमा । अस्वा

क कृण ९

अक्षकणं प्रसाध्यनुपातानाताम्रासमत्वन स्तिग्रायाः इुद्धरवधयातं भवः ॥
ननृदुयास्तकले ` भ्यक्धानादिंना बत्तेऽकस्थानज्ञानामावादुक्तसत्या पुनः ` कङ्क,
माधनमरहाकंयभित्यतोऽग्रा्तान पर भान्ञानमाह--भेजयेरिति । : का।स्मश्िहिवसेऽभीष
, कालदयसंबन्धिभुजौ सयौ ॥ तयोरभिन्नदिरयोः कमेणान्तरमेक्यं ` वाः द्रावुञ्चगुनभ्न }-
भुजदयसेबन्धिकालद्यज्ञात।टम्बरूपर ककोरन्तरेण ` भक्तं पमा _ स्याच्या अनुफतेन `

क, (म

क्रान्तिज्यातोऽयान्ञानं स्यदेङति काटलसाधन नाक्चक्यामतेि मावः. । . `

नन्वस्य परमाज्ञानप्रकारस्य भजाधीनस्व भजान्ञानात्कथं संभव . इत्यत आ+ `
्राशपराज्चानरान्तरमिति । पठा परसुजावरम्बरूपशडकोयाम्योत्तर य॒न्मितमन्तरं स भजः ।
तथा ज. बचे विगदकनात्पवी परसुत्रस्तातानष्टच्छायायक््यगावलम्बरूपशङ्रमूलनज्ञानाश्च | `

तयोर्याम्योत्तरान्तर प्रदेशस्य भजःबावगमादुक्तरीत्या कालद्वये भुजं रङ्कु . च ज्वार.
क्तप्रकरिण परभाज्ञानसभव इति भाबः । `

अथ , तथाऽपि. इत्ते दिक्साधनस्य मुजान्ञानदुसंभवाक्न्योन्याश्रयदोषाद्धन्ञि*
भमिति परुभान्ञानस्योक्तप्रकरेणासमव इत्यस्वरसात््रकारन्तरं विवक्षु्तावत्तत्मतिजनीते-
ष्थेति । नश्च्ा[ य या यक्ष्या कतिश्विदिवसे । राङ्ककुतरितयम्‌ । ` भिश्नभिन्ञा, |
` भीषटकाटत्रितयेऽबरम्बरूपं शं दरक प्रत्येकमेव शादधमकुत्रितयमित्यर्थः 1 -एककले तत्त `
तयासंभवात्‌ । ` जातवा । सवम्‌ । उदयास्तसुत्राभरादिकपरमातमकम्‌ ।- वा प्रकाचन्तरेणेः।
पूर्व "तेषां ` मिंहपितत्वत्कथ्यते" मया निरूप्यत. ` इत्यर्थः । ` ५

भश्रोपपत्तिः-शङ्कृपकोवयास्तसृत्रयोरन्तरमिवं शङ्कोः राद ङ्तटमतोऽश्छभ्व. `
९कढ्नेतच्छद्ृकतरुं तदा द वदाडगुटशद्ध कुना किमित्यनुपातेन परभाक्षानभुकनुषध-

। रै 7 . _ 1 गोलदाध्याये-

अर्दी ५-न्नम्‌ (यथ्यपिः प्रतिक्षण युरात्रवुन मेदाधत्कारिकिशाङ्कस्तात्काखिकाग्रचिर्हुनाभ्यां
ृद्यास्तसूतं श्शतटज्ञनार्थमपयक्तम्‌ । नोदयकाटिकमस्तकालिकं वाऽप्राविहनाभ्या-

मर्भमित्यस्ण भूगर्मसंबन्धि गणितं नानुचितमिति ध्येयम्‌ ।

बीजकवणसभीकरणेन द्ितीयानयनोपपत्तिः । पटभामानं या १ अस्पच्छक्ककः
. इद्ध द्व्छद्भगरश्डकाः पटभानतरोङ्क्‌त्ट. तदा टम्वकरह्द्रकाः किमि
त्यनपातन-या० रु १ या० श १ ।. १२। ११ ।. अभ्या स्वस्वभुमसस्क[*

रपरे साध्ये ।

नी १ ॥ १२्‌ १२ | उततरगठट स्मतत्तादृद्क्षणस्य सं

| भुना भजत्न ₹'ङकैतट्यतातच्स्भजाञ्पा य श १ । भे १२ । १२ |
एवं दितीयभेजादष्यग्रा पक्षचयमं यार रो १ दम १२ । १२ । तकभ

जस्त ९ द्कुमूलपाच्यपरस्सूजयायःम्यात्तसन्तर्रूपः प्राच्यपरसूत्रायाम्य उत्तसो घा शड्कू"

ह इवपरग्ा्र मतेन बन्धातवत्पान्तरस्येपिक्षया तिपश्चःकभाद्रयस्येरयादिपयेपपतौ
१. दिस समस्वश्राहप दनद - ट स्याम त २छद्‌.र्म्‌ ङो ना पएक्रयो ६द्भदेन न्यासः |
दक्षिणगे १ यान्थ<-रा १ प्रन्डन्य १२ > [- याश्प्रन्ड १ द्‌० प्रभ १२ 3 |
„ . - याष्दिश्शे१ द्े°उण्मष्य या०्द्िण्डी १द० द्विभ०१२
या० शो १ ग्रदुभ॒ १२। भिन्नगोठे देक्षिणभृजयोः प्‌ | 'परं १ प्रवम्‌ श) |
भये द ऽन्त्यपक्षः अ भृजयोरेकान्यद्रिश्लोरि
प्वाद्क्तपरभामानमुपपपन्नम्‌ । उत्तरगाठे दक्षिणोत्तरयोः & ।
य प्ररं £ प्दभुः १२ |
यार द्िन्र १ हिउभ १२
पंचम

या० प्रण्डश ! प्रन्दु< मऽ १२
यार दन्डश द्विण्उभ १२

` यद्र क्षस्य विशवदिमीयत्वेम -भञे-
` व्कन्तरत्वावन्त्‌ शद्धकोरन्तरेभ भक्तमित्यनेनापि पलमासिद्धिरुपरभ्यते । द
< जेदहरण :निमन्नाषिकारव्याख्यायां _ भाद्रयस्येत्यादिपश्नोपपताकिति

५ यन्व्राध्यायः। ५०१

वानीं दिगेशकाडानामनज्ञाने केवलाकंददनदिव -सरवमाह-
यष्ट्या राङ्कज्रतय ज्ञात्वा वा कथ्यते संवेम्‌ ॥ -३६-॥ `
आयन्तराङ्कुरिरसोस्तियक्‌ स॒जं निबध्य तत्सक्ते ।
मध्यमराङ्कथाददे स॒मे मूमिं पृथङ्नेमे ॥ .३४ ॥
भराचेह्द्धितयोपरं सूच तत्रोदयास्तसं स्यात्‌ ।
तेव्केन्द्रान्तरमधा सजादृ्नान्तरे ततः प्राची ५.३५॥
म्वदताऽक्षच्छाथा तच्छ्तिगेहतयकफकसंगणिता
कान्तिज्पा जिन्याघ्नी जिनभागन्योद्‌धृता =दोभ्यां ॥ ट ॥
ज्रिज्यावत्ते विरिष्य प्रादयष्टया शङ्कजितयमर्मष्टि कडठे ज्ञाता .परथ-
मतृतीयत्सङ्कभ्योरेकं सुतं तियेग्बदृध्वा मध्यस्थशङ्कोरपेऽन्षसुवसेकममं
द्ध्वा तत्‌ स्रं तिथकृसुचर्ये यथा मवति तथा परथमरङ्कमिगुखमधः
कंगत्या भिन्यावृत्तपरिधिं नीत्वा त्र पृ्वभागे विहनं कथम्‌ । “ततोऽन्यत्‌
सूरं पदेव वा तृतीयशङ्कभिमखमनेनैव प्रकारेण नीत्वा वृत्तपृशिममागे बहलं `
कायम्‌ । तयोश्रिहूनयोरुपरि गतं सूनमुदयास्तसबं स्यात्‌" । सुषकेन्दरयोरन्तर- `
म्रा | उद्यास्तसूचदमातुल्येऽन्तरे केल्द्रौपरि `पाच्यपरा श्वा-काषा।-कदः =
शङ्कूद्यास्तसूबान्तरमित्यादिना परमाज्ञानम्‌ । रेष स्पष्टम्‌ ।
अन गोटेऽहोतत्वृतते यथोक्तं क्षितिजसंपातयाश्दयास्तसभं बद्ध्वा पलि -
-केवाहोरत्वृत्ते विहन रत्वा तानि रङ्कुरिरांसि पकरप्याऽऽन्तद्हूनषो-
सतिवक्सूतरे जच निनध्य मध्यसूत्रात्‌ ततियक्‌ ूरसक्तमधःतूत नायान्ति
सूत्र एव उरगतीष्युपपात्तेदरनीया । तताऽमादक्‌परमाज्ञान युकिचुक्तम्‌. | इद
भाक्ताने वष्राज्ञानम्‌ ॥ ३६ ॥ ३४ ॥ ३५।।३६॥.

कीनि १५५५

0 ५५०८०. 4२) "जोम जो सत ५.०१७४११ 1 8 1

~ सिद्धान्तशेखर मि ६३ गह स्प ४७ सूर्यं स्प ९८ रुषवा्ःस्पदेश्बा
` ५५ ` किष्वधी स्प १७.महभास्कर्रीये जि--६ ।

४०२ . गौलाध्याये-

मण्टीऽ-अन्ये त्वेकगेरीयमजाभयोर्यावद्न्तरं तावदेव शङ्कु प्ररयोरन्तरामिति शङ्क
न्तररूपङ्चङ्गकोरिकान्यदिककरमसिद्धभृजान्तरयोगरूपकटडकु तं तदा द्वादशाद्गखस्ब किमि-
` स्यनृपाते भजयोसत्यादक्तं पटभानयनसुपपन्नमित्याहुः ॥ ३३ ॥ _
अथ प्रतिज्ञातं विवक्ुः प्रथमं तद्री्ुयास्तसूत्रामरादिक्ञां स्ञानमायामीतिभ्यामाह-
मायन्त्यश्दधकृक्िरसीरिति । ` _
समभमिभगे विज्याव्यासार्भेन व्रततं कत्वा तत्कैन्दे `जिज्यामितां शटा.
। नष्टच्छायो सृयोभिमुखीं त्वा यष्टयग्रटम्बस्थाने तन्मितग्ज॒काष्टश ट्‌ कूमभीष्टकाटे स्थाप-
येत्‌ । एवं तदु रान्यकालयोव्यवहितयोः ` शङ्क्‌ रवस्थने धायं । तत आयन्त.
डकशिरसोः प्रथमट्तीयश्ङ्धक्षमयोरेकं सूत्रं तियकशिथेलं निचध्य । मध्यमश्‌.
द्द्गात्‌ । प्रथमत्रतीयमण्यस्यद्वितीयसषङ्कोरयात्न्‌ । द्व सूत्र निबध्य | तत्सक्ते ।
` तियंकसूत्रसंट्मे । भूमिं मृस्थनिज्यातृत्तपरि्धेम्‌ । पथाभिन्नमाभ्ण । पथपरत्तीय-
. ाङकमिमसक्रमेण । कणगत्या नेयं । नीत्वा व्रत्तपरिधां स्थानद्वये चिह्नं काय-
न्त्यिथः । | | |
भचिह्ठनद्धितयेर्पीर्‌ तस्स्विहन द्वितयोपरि तच्विहनद्याव्धीत्य्थः । तन । वृत्ते।
` सूनं रेखाकारम्‌ । उदयास्तू्॑ भवति । तककेद्रान्तरम्‌ । उरदयास्तसू्रदत्तकेन्त्र-
योरन्तरं यम्योतररूपम्‌ । केन्ध्रा्याम्यात्तराऽा स्यात्‌ । ततः रःडदयास्तसुतरात्‌ ।
अग्रान्तरे प्राची स्यात्‌ । पृ्विभागस्थपरिधेसूसेपते ज्या ५५ भवति तथा
. ब्ततेऽगरामर्षज्यारूपां दा तुक्रमन्यासूत्रसक्तपरिधिप्रदरो पूरवेत्यथः । उपरक्षणात्प-
शिमभागस्थपरिधिसूत्रसंप।तादुक्तदिश्चा वृत्तपरिविष्थानं पल्विमा । पुद्परायदूनवधिरेखा
घृसे पूर्वापरसूतरमित्युक्तप्रायम्‌ ।
` अग्रोपपत्ति-शङ्कयेऽहोराजवत्तसंबन्यासथमततीयशङकगरयीदधमेकं सूत्रं संपा- `
तादुक्तदिन्नाऽ्ोरात्रवरततप्रदेरस्य तच्छङ्गकद्रयाग्रान्तरटास्थतपूप चापस्य सुपूणैज्या 1 मध्य
~ मरङधकगरात्सतरद्यमुभयत--;सूतस्पन्च॑संपादनेन भलि खितवुत्तपरिधों स्वमारगानुरोधेन नेयमू ।
. ब्त्तपरिधा पूर्वापरमाग्य > सूं ठं त्त ग्रहोदुास्तसंभवाच्छङ्कग्रयोस्तात्कालिकयो- `
भृ॑टग्रतथा , तदहोरा्व पस्बन्धात्तद्िहरनावधिरेखेद्या' तसूत्रम्‌ । सूत्रदयस्याहराजवेत्तः
` स्थितसपूणज्यकरिणोदेयस्ताचदहूनमागपरिध्यथमेव प्रथमत॒तीयशद्धकथबद्धतिर्यवसूत्रसंस्प-
रकोऽप्यावरयकोऽन्यथा तदसिद्धेः ।
यद्यप्यहोरतवृचभेदा दिद. संगतम्‌ , तथारप्येकस्िनुदिमे श्वश्पान्तरत्वावेकथरा-
रधृत्ताभ्युपगमादयुक्तमत एव दिनान्तरसंबद्धन्ञङकभ्य उक्तप्रकारेण नोदयास्ससूजि
्त्तकेन्द्रस्थ पूापरसूजमष्यत्वेनवगमादुदयस्तस्ूचकेन्द्रयोयाम्योत्तरमग्रा । पृहं
दुयास्तप््रयोरन्तराठेऽगरात्वात्‌ । अत एवोदयास्तसुतायन्तप्देदाभ्यामग्ान्तरेण प्राश्यपर्‌
हित्यादि सुगमतरम्‌ ॥ ६४ ॥ ३4 ॥ |

यस्त्राध्यायुः | ४०३

भ०दी ०-अथाऽ्यया पटमान्ञनं तच्छदयथ कन्तिजुयानेयनं च परसङ्धात्तच्छु्धच्थवो
छ्यौनयनं चाऽऽह-ग्राग्वदत इति ।

अतः । उवयास्तसुत्रज्ञानान्‌ । प्राथ्यपरसूरन्ञानद्रा ¦ प्राग्वत्‌ । क्रमेण शङ्क
दयास्तसूच्रान्तरमक्गणमित्यादिना प्रागपराङ्नार्शन्तरं ` बराहुरन्यनन भजदुयज्ञानादृभुज
योरेकान्यदिशोस्त्यदिना वा पभा स्यतु । ध 1
ययप्यप्याः श्ुद्धि्ादशकोटावक्षकणंः कर्णस्तद्‌ा कान्तिज्यकांटो कः कष
इत्यनपातानीताग्रायाः पूर्वाविगतायरासमत्वन. तथाऽपि पठभायास्तदग्रानुरोधेन साधेत-
त्वा्षस्याः सेव सिध्यतीति शद्धा स्यसभवात्पलमाजुद्धयेवगमार्थ) कान्तिज्या-
नमनमाह-तच्छरातिदतेति । पूवागगताग्रः द्वादशगुणिता । पठभावर्भवदेन्रयुतिमूट-
कूपपलकणेन भक्ता फर कऋान्तिज्याः । तथा च ` ्ुज्यावृत्तनिमित्तं पुर्व करन्ति-
याया आनीः7-'चत्समेतत्रान्तिज्याव्ेन प्रभायाः द्धिरवधेयेति भावः । `
ननु पूषाधग्तेक्रान्तस्याञ्चुद्धानणयेऽस्याः श्यद्धिरिति पूव क्ान्तिज्याङ्कद्धिनिणयः
कथमवगत इत्यतः कान्तिज्यायाः सायनाकभजन्यानयनमाह-तिल्याघीति । कान्तिज्या
चरिज्यया गणिता बतविशत्यशज्यया मक्ता पटं सायनाकमजेज्या | तथा च साय-
नाकंभुजज्यायाः करान्तिज्यासाघनानत्कान्तिञ्याया वेपर्सत्येन सायनाकभजज्यासंव दिन
शद्धिनिणयोरस्त्येवेति भवः । | =|
अबोपपत्तिः-शङ्ककुतलन्ञामाद्धुजयोनज्ञानाद्वा प्रागुक्तप्रकारण पटमा सिभ्यत्यवति `
क चित्रम्‌ । पलकर्णे द्रादशकोरिस्तदातग्राकर्णे का कोरिरित्यनुपातेन क्रान्तिज्या ।
परमक्रान्तिञ्यया जतिज्यातुल्या दोज्या तद्‌ा<मीष्टकान्तिज्यया केत्यनुपतेनाभीष्साय.
नाकरदोर्ज्येति ॥ ३६ ॥ ।

अथ काटनज्ञानमा€~

तद्धनुरा्ये चरणे वषस्याकः प्रजायतेऽन्येषु |
मा्धाच्च्य॒तः सर भाधों भगणात्‌ पतितोऽब्दचरणानाम्‌ ॥३.१॥
ऋतुचिद्रनेरज्ञानं > स्याहतुचिहनन्यथतस्ततो वक्ष्ये । `
भाजितयाद्भाभ्रमणं* न सदस्माददिक्पलाथं च ॥३८॥

क्म

> सिद्धान्तशेखर चिप्रश्र ७०-७१ सिद्धान्ततत्वविवेके त्रिप्रश्र १९२-९४५ : - `
भङ्िष्यधी अि २ २ ४४-६ सिद्धान्तशेखर तरि ४-६९ना विप्रश्रोत्तरा २
ठषुभास्करीये वचेद्रग्र २५-६ सूर्यं ३० महाभास्करपये चि दे ग्रहणा ५०-३ १७४. .

छ

४०४ गोष्याय |

छाथातोऽथातो वा" मानु; सक्ान्तिपात एव स्यात्‌ ।

पातोनः स्फुटभानुः स्फुटमानूनो भवेत्‌ पातः ॥ ३९ ॥
भक्तस्तं कंसगुणितेत्फदिकिल्ोमविधिनाः पा स्फृटाक-
शोश्पांऽऽनीता स्पा पद्धमुः स रविर्मवति । एवं वस्य प्रथमचरणे । द्विषीये
भा स्तृतीये तमावश्वतुथ मगणतू पतित इति व्यस्तविषिः ।

थः वक्ष्यमाणमहापक्नमङ्खार्थं यत्‌ रतं तदसत्‌ । कृतः । यद्धा-

त्रितयाद्ध थाद्धा प्रमणं तदपि ताव अन्यन्यभाय्रहणादन्यथान्यथा भान्रमरखा

स्यादिति निपुणेरवरोक्यम्‌ । माभमनारे दिकृषटारिकमपि न षठते । अतो
यष शट्कूत्रितयः ्ातवेत्यादिना. मह्मप्रधभङ्को युक्तः ।

अत्र किराग्रातो रविक्गतः। योऽरामतग्छायातो बा रविश्वायते स सकरा
न्तिः एव स्थातं । अत्तः पातोनो रविमकतिं । रव्यूनश्चः पातो भवतीति युक्ति-
येकम्‌ एवै स्फुटरेमेध्यमो मध्यमाद्हगंणो ऽहगणात्‌ = कत्पगतमिति
काटज्ञोनम्‌ । इति य्टियन््रम्‌ ॥३५॥ ३८ ॥ ३९ |
मश्दी०-अथ प्रसङ्ाहक्तदिशा यष्ियन्तराद्रभीषदिने सिद्धसायनाकदोज्यायाः सर्यन्ञानम
न्धद्प्यायाभ्यामाह-तद्खनुराथ इति ।
तस्या दोरज्याया भसुभद्यम्‌ । बर्षस्य । कत्प्यमेषादिङ्कदङराक्षिभोग-
काटकपः प्रथेः चतुरि सूर्यो भवति । अन्यः ज्वितीयदृती यन्तुर्थेषुः बरभेषु कमेण

= प्रथमचरणाकंः ।. मार्पात्षटद्धतस्य॒तः इद्धः. । समाः: षद्धमञतः । भगणात्‌ ।
इद््राशिभ्यः पतितः शद्धः सूयो भवति ।

* िंदान्तशेखर ति ४-९ ८२ शिष्यधी तं २ ५५४-६ ब्रा्सफुट.तिप्रशरोत्तरा
र पर्तिभिस्करीये ति चद्र २५-६ सूर्य॑ ३५ `

यभ्काध्ययःः।

भेछदठी०.न्यतभससताज्ञान्म्‌ ॥ ऋत चिषनेरवसन्तािषिडकत्‌नां सापकविहनदहेभव्रलि। ; अलः
। कल््पमेषादिसशिद ्भानुभोगक्रमेण न तु मीनादिक्र्मणः 1" अन्यथा. कतः
न्तेत्यादविश्वरणसबन्धात्सूयनिणयासंभवात्‌ ।

लन-खरणस्य र द्िच्रयमोगकारालकरवारतूना च तद्रद््यमेगातमकत्वादतज्रिद्णः दर्शः
तज्ज्ञानं संभवति । नह्यतवश्चत्वारो नवा अरठाद्धिहनानि येनेदं सुस्थमिति खन्न. ।
पदडयसंबन्ध्यतुकारुस्य पूर्वापरविभागाभ्यां पदरनिणयस्तम्वात्‌ पूर्वापरनिभागज्ञानं स
विहनारम्भावििशत्तेरान्तगेतानन्तमतामीषटदिसक्रमेण ।

न ओव मीनादिकरमेऽप्यक्षतिः । अतः एबनमुगाद्प्रारदयन्न इभोमःत्दकत
सजुः । शिशिरो वसन्त ` इत्याद्यक्तनुराकत्तःरवभवदक्ह कस्य यर्दश्षवुन्व, सड |
नस्य. । तद्र रशिद्रयभागतष्ट ठन्ध वरसन्तद्चतवा भवन्तीति भिवाहवृन्वावनकारोक्ति;
स॑गच्छत इति वाच्यम्‌ । मधुश्च माधवश्च वासन्तिकाबतः इत्यादिश्चत्या चंनधविकम-
यान्द्रबसन्तादिषङ्कतत प्रतिपादिकया सौरवसन्तादचतृनां कतप्यमेवायारम्भक्ानां ` व्यज्जिम-
(ग्यावर्तित ) त्वात्‌ । कथमन्यथा मेषादिराश्यादिपरदेशसंचरुणसंजन्भेगः खाः द्रनासामां ` रेभा
दिसक्षारथं संगच्छत. इत दक्‌ । > 1.
: नन्बुतुचिहनन्ञानाभावि दमीषदिमे कथमतक्ञानं कथः ऋच्दचरमस्मः यक्त
तर्बहदित्यस आह~-कताच्छहन्नानाति । ऋतुचिदसाद्वषबपरजञन दित्यः,
कताजिहनानि वसन्तादषद्धकतुनां ज्ञापकबस्तूनि.। ` अग्रतः. 1, यत््ान्य्रसनव
हितानन्तरम्‌ । वश्ये । कथयिष्ये । अत्रवहुवणने यन्त्रपरतिपद्निमध्य कन्व
्रक्षाचतामुन्भत्तप्रलपितो गतीति पृथद्कतद्वणनाध्यायः कत इति भावः । `
, अन्नोपपा्तः-- -प्रथमचरणं मेक्षदि्यान्रगतत्वेन दोज्याधनुरेवाकंः । दीय देः
बदरमाच्लुद्धेन भुजसंभवादोज्खधिनुभवयिं भजः षटमाच्छष्छो ऽको! भवतिं, । ` ततीथदे
मेरुनेन ' भजसंभेवाद्धनः ` षड्भयुतो ऽर्को भवतिं चतर्थपदेः इद्क्तभ्यः शद्धे
मकान द्वादशभ्यः शुद्धो भवति ॥` कचरभानां परथङ्चितष
इदहविहनेभो तिभ्यः सनं यातम्‌ 1. मूस कमक्तमा विरक्तः, स्वस्वमा्ग
अलशऽपि; जिभितीति विबाहव्रनदावनोक्तरिति (अ. २ इहो ०४ )संशचेपः1. ननु--
0 क्ायाकयामोद्धवमरस्यमध्यरपुकपूतरयोर्॑. युतिः प्रदेशे 7

याम्योत्तरा शड्कुतरात्ककुदभ्यां कमण सौम्यःतरगोटयोः स्यात्‌ ॥

1. + मह्प्येददयमसूततेश्चः तस्या, भवनय ति. यद्धव्रतीहः बन्नम्र. ।
५: क्न तत्परिभिसज्छति. मध्यशद्धश्चर्मध्यस्बभारमिच. साधुमतिः. कंचित्‌:
शङ्धकपमा्रमणमण्डलयोस्त्‌ मध्यं मध्यप्रभरा भवात दक्षिणमुचरं चेति ।

लुप सम मो तन यस दवन

प्श्नीक्रराः २ महप्षा त्रि ३

४० गोलाष्यपरि-

अ०ठी०-द्ादशङ्गटसङ्कारमीष्टकारये छायामचिहनानि अणि ज्ञत्वाऽभम्यवाहतिवि-
हनाभ्यां प्रव्यकमत्स्यमत्पायेवं छायाग्रतितयेभ्यः सिद्धमत्स्यहूयमखपुच्छोदरस्पकसूञ्जयोः
स्वसपमागानुसरिण प्रसार्तियोयंत्र प्रदेशे वृत्तान्ते तदनन्तर्भेते वा॒योगः स्यात्तत्री-
सरदक्षिणगोरक्रमेण वत्तकेन्व्रप्रदेशस्य दक्षिणोत्तरा । सच्छायाश्णन्तरमितेन व्यासार्धेन
सूत्रसंपातबुत्तं छायागरनितयस्पक्परिधिकं भाभवृत्चं भवति ।

` पूर्ववृत्तकेन्द्रायस्मिन्भागे द्वितीयवृत्तकेन्द्रं तत्मतिस्पर्थिभगि तावतंवान्तरेण पुव
शततकेन्दराजिहनमुत्तरदक्षिणा = उत्तरदक्षिणावधिरेा दक्षिणोत्तरे । तद्गराभ्यां
मर्ध्यसत्पाब पूवापरा रेखा तन्मुखपुच्छावधिरेखा । ततो याम्योत्तररेखायां पषंके-
नद्रायावताऽन्तेरण भा्चमवु्परिधिर्हग्स्तावन्मितमन्तरं मध्याहनच्छायाया अभीष्टच्छा"
भारपपूरवापरसूत्रयोर्याम्योच्रान्तरस्य भजत्वेनामीष्टच्छायादयसेचन्धेन ज्ञातमुजाभ्यां भाद्‌-
थस्य भजयोरित्यादिना पमा । मध्याहनच्छायायास्तत्काठे भजत्वाडुक्त दिशा
` चटमाभुजसंस्कारेण कर्णवृत्तागा । ततोऽस्या मध्याहनच्छाया वगविदेन्रयुति-
भरटरूपंकणीनरोधाल्तिज्यावृत्तेऽ्रा । अस्या उक्तदिशा ऋान्तिज्या । अस्या उक्त
दि रविः । कान्त्यशनतांशसंस्करेणाक्षंशचाः । छायाकर्णे छायाभजस्तदा त्रिज्या-
कर्णे को भज इत्यनपातानीतह््याया धनुनतांसाः ।

हि एवं मध्याहूनच्छायातो मप्याहूने इत्यनेन सखन जानसभवद्रायन्तश्शद्कु
रिरसारित्यादि गरुभतमग्रादिज्ञानार्थं कथं वक्तमचितमित्यत आह-भा्सितयादिति ।
-छायाग्तितयद्धाभ्रमणं छायाग्रभमणमार्गः साधितो वृत्तपररिष्येकदेशरूपः सन्समीव्वीनो
न ॒साथितोऽस्मात्कारणात्‌ । दिगक्षारो । आघकन्द्रात्कान्तिज्यास्यादिरषाघनम्‌ ।
-ष्ठकारान्न सद्धवत्यत एव तदुपेक्ष्य मया भिन्नमर्गिणाग्रादिज्ञानमुपकल्प्योक्तम्‌ ।
दिने छायाग्राणां बहुत्वसंभवाद्धित्नमिन्नभातरितयेन प्रत्येकं शछायाभ्रमवुत्तं भिर
भवतीति दक्षिणोत्तररेलाया अपि भिन्नत्वम्‌ । न बा सर्वेच्छायाभरमणवृत्तानां याभ्यो
चररेखायपमिकन्न संपातो येन मध्याहनच्छायानिश्वयन्ञानादुक्तं पलादिसाधनं संगतं
स्थात्‌ । ^ न [व
अस्मन्मते तु. स्वल्पान्तरदिकदिने हकरातव॒त्ताभ्यपममेन च्छयाग्रभदेषद्धेदासं-
भवात्सर्वङ्ककृत्रितयेभ्य एकमुदयास्तसू्रं॑सिध्याति । अत. एव च्छायाभेदेन कर्ण.
भेदादेकदिने एव ॒जिज्यावृत्ताग्राणामल्पान्तरण तुल्यत्वेऽपि कर्णवृत्ता्राणां बहवन्तरेण
भिश्नत्वसंभवः । कर्णानां बहूषन्तरेण मेदसंभवादिति `भावः ॥ ३८ ॥
नन्वभीष्टदिने यष्टियन््रसाधितसूर्यस्याहर्गणादिद्वारा साधितसूर्येण बहुवन्तरेण विसं.
यादुनिश्चयात्करथं यष्ियन्त्ात्सूयसाधनमक्तमत आर्ययाऽऽह-छायातोऽग्रातो वेति

यश््रोध्योरथः । ४०७.

भर ऽदी०-छायातः। मध्याहनच्छायातः । अग्रातो वा । परभ्परयां करन्तिज्यादारौ
. क्तवैपरीत्यप्रकारेण यः सर्मा ज्ञतः स सक्रान्तिपातः सायनः स्याः । तथा» च युक्त

£

` यनाँराद्पम इत्यनेन क्रान्तिज्यायाः सायनानुरोधादपरीत्येन सायनाकः सिध्यति ।
जहर्गणाढिना स्पष्टोऽर्को निरयन एवेति तयोरयनांरातल्यमन्तरं सवतः सिद्धमिति
, य॒क्ततरो विसंवाद्‌ इति भावः । एवकारात्‌--अपमधनुषी म्या श्चुण्णा गह.
, यशिञ्जिनी । जिनङ्वभवाशिज्जिन्याऽऽप्ता भवेदिनक्ृदृगरणः । कृतधनुरसां ताहग्मा-
द्धच्य॒तोऽथ सषडगृहो । भगणयपतितः स्ष्टोऽकंः स्यत्पदेषु चतुष्वेपि । इति
><श्रीपत्यक्तनिरयनाकनिरासः ॥ ` र

नन्वेवं निरथनाकंज्ञानं कथं. स्यादत आह--पातोन इति । क्रान्तिञ्खानी-
तसायनाकं; पातोनक्रान्हिमगणानीतग्रहेणायनसंज्ञेन हीनः । स्फुटभानुरह्गणादिसाधितः
स्फुट।कः; स्यात्‌ । नन्वथनग्रहभगणविसंादात्कतमपक्षायनग्रहेण ` हीनः कायं इत्यतो

(कु

` निणयमाह-स्फुटमानून इति । स्वपत्ताकाेऽभीष्टदिने उक्तरीत्या सायनार्क. प्रसाध्या
हगणादिना स्फुटाक च प्रसाध्य तयोरन्तरमयनग्रहे यत्पक्षेण स संवदति तत्पक्षेण
स ग्रह्म इति मक्षः ॥ २९ ॥ |

इदानीं धीयन्तरं विवक्षराद्‌ वत्शेसामाह~

अथ किम पृथतन्मे धीमतो मर्थिनः `
स्वकरकखितियष्ेदत्तमलाग्रहष्टेः।
नं तद॑विदितमानं वस्तु यद्दर्यमानं
दिवि भुवि च जटस्थ प्रोच्यतेऽथ स्थलस्थप्‌ ॥ ४*॥.
अत्र प्रभ्र
वैङास्य मल प्रविलोकय चाय तत्स्वान्तर तस्य समच्छरयच।
यो वेत्ति यष्टयेव करस्थयाऽसो धीयन्जवेदी वदं किं न वेत्ति।४१॥
सखष्टा्थम्‌ ॥४०॥ ४१॥ [|
अथ यष्टया ररववेपेन पठभामाह-
यमष्ट्ययभूलसंस्थं विहृष्वा ध्स्वमभ्मूलयोलम्बो ।
बाटुलछम्बान्तरमभूम्बोच्छायान्तरं कोटिः ॥ ४२ ॥
कोटिद्धाद्रगणिता बाह्ाषभक्ता परप्रभा जेया ।

मोको निन तन मितेन तिन, "वेक

*# ग्रह स्प ४७

> सिद्धन्तसरे त्रि ६३ गोटा यचा २६ अह स्प -४७ पूर्वं स्य २८ ठणीरयं
प्प ११ ब्राह्म स्प ५५ शिष्यधी स्प १७ महभास्करीये विप्रश्न & |

यशे मठे चैकहेटय। यथा चरवः सरसो दृश्पते तथा यष्टिौय । ततस्त
-अनमुसच रम्बनेपतत। काय। । मुवि उम्बनिपतयोरन्तरे याबन्त्यङ्कन्छा

यै

जः । "एवं ठम्बोच्च्ययोरन्तरे यावन्ति तावती-कोटिः । यष्टिपमाणे
सकेधेषप्ययमेव विधिरेयः । ततो ऽनुरतः । -यद्यनेन बाहूनेताचती
कोटिस्तद्‌ा दद्शाङ्गन्ेन किमिति फं `पठमा स्यात्‌ ॥४२॥

कश्टी०-सथावशिषटः च।यन्वरे पूरवेक्तयन्वान्यथासि द्िकतृत्वेनभ्यहितमाङिन्या प्रतिजान॑ति~

ूरवोक्तयन्त्ग्रतिपादनश्रमानुभवानन्तरम्‌ । धीमतो.जुद्धिः ` स्वतो यन्त्रम्‌ ।

शद्वतो ` णकस्य । -भृस्यस्तररवहमिः प्रागृषपादितेरयन्यः प्रतिपादनेन संजाता मह्म्रन्थ।
गवेवीं ` तेरित्थिथेः ।* किम "किं श्योजनमपि `तु नेव प्रयोननमित्यथः । -कुतोऽतः केर
णमाह-नेति । दिबि । आकशे । भमा । चः -समस्चये । भ॒वो भेब्रह्यमाह-
जरस्थमिति । स्थकस्थम्‌ । निर्जल्प्रदेक्षस्थम्‌ । यस्त॒ दश्यमामम्‌ । नयनो

अरम्‌ । तत्‌ तस्य॒ धौयन्त्रदतः पुरुषस्य । अविदितमानम्‌ । अज्ञातं प्रमाणं

यस्य तदृङ न स्यात्‌ । ज्ञातेमान्‌ ` भवादत्य 0 क

| ननु केवरु्षीयन्त्राज्ज्ेतिमान ` बस्तु कथं ' स्याक्षहि निना किचिदृश्रयं बुद्धया

ज्ञातं शाक्यते इत्यत आह--स्वकरकारितियष्टरिति । निजहस्ते गहीता यष्टिः शलाका
स्वानिमतप्रमाणा येनैतादषस्य धीयन्त्रवतः पुरुषस्य । तथाच राङाक्ाश्रयमात्रेण धीम- `
` तस्सज्जतानं शाक्यमेवेति भावः । ननु गहीतय्या कथं वा तस्य तज्ज्ञानं संब-

न्ामाबादत आह~-दत्तमलाग्रदृ्रिति । दत्ता गृहीतय्टिमूलाग्रयोर्ह्ष्त्का येनैताद-

शस्य । तथान्कमूरग्रिकसन्रसृत्रनस्तुद श॑नरूपवेधसंबस्धा दीमतस्तज्जानं भवेदेव । निर
र्त -ताहरवेषसद्धामेऽपि तन्मानज्तपप्रकासेपकल्पनत्तामस्याभाकन्न -तज्क्ञानमिति
माषैः । एवे अ रष्युमानवस्तुप्रमाणन्ञानं धीयन्वाद्धवतीत्यन्येषामुपयोगामाब

इति भाबः ।

शति । 4 मथ लिः -कात्णरदल्यथः । ` यतः -पाड्न्ित्साश्चुः 1 : प्रकर्षेण : तस्त्रविचारेण तन्मा-
ज्ञातां 'धीन्नसंबन्ध्युपकत्पितपरक्यरो . निरूप्यते प्रकारस्यं बुद्धय्यपजीग्यत्वाद्धीय. `
पजस्वपिति ॥ ४० ॥ ।

नम्‌ पर्वप्रतिषादितयम्ाणां दिमगतादिसाधने प्रयोजनं वीय्त्रेण दशया

वस्छममसषनात्तदूसाधनादित्यतो -भीयन््निरूपमं विमा विषयश्रयमरशक्यमित्याशद्भू-
{निबारकततपश्चकथनपुजक पवुत्तरमिन्द्रवजंथाऽऽह्वंशस्ये. भूमिति ।

५

यस्त्राध्यायः | ६,

मन्दी०- यों गणकः }. ` करस्य. - हस्ते धतया ! यक्ष्या ।
अभिमतक्ञलाकया । वंङस्योपलक्षणादृध्वधिरस्थितवस्त॒नः । मूलं भृमि
क्ततद्ठस्तग्रदेहाषू्‌ । प्रविलोकय प्रकर्षेण ष्ट्व । यष्ठिमूलाग्रगतदहक्सूत्रेण मूलं. विद्व
` त्यथः ।. अग्रं वस्तुन ऊध्वस्थितसमरभागस्‌ । चकाराच्छररस्थया यष्ट्या विद्ध्वेत्यथः । |
तत्स्वन्तरम्‌; । व॑शमूकरवाश्रयमभूष्ेश्चयेोरन्परं मूक( म्‌ )प्रदेशचसूचमानमित्यर्थः । तस्य
वास्य वस्तुन इत्यर्थः । समुच्छ्रय उौच्वपानम्‌ 1, चक्रारो मुल्रवेधक्रमेणानयोः
कम इत्यर्थकः । वेचि जानाति । असौ गणकः । एकरोऽन्ययोगन्यवच्छेडार्भकः ।
घीयन्त्रवेदी घीयन्बरज्ञः कि कतमं वस्तु न वेत्ति न जानाति । इति बद्‌ ।..
कथय ` ।. अपि तु सर्व. वेत्तीत्यर्थः ; तथा च सुयवेधेनाग्रवेधादुन्नरताशत्ञानादुन्नतघर्यज्ञानं
पूर्ववद्धवत्येवेति. पू्यन्त्राणां व्यर्थेति मावः ॥ ४१ ॥ `
, -अथः पीयन्तराद्धोलसंचन्धिपदाथनज्ञानं मपतीति स्पष्टयितुं पलमाज्ञानं प्रश्नोत्तरं
अाऽऽयाभ्यामद्रीत्याऽऽयपृवार्धन चाऽऽह--यष््यभमृरेति । `
य््यमररसेस्थम्‌ । अभिमतयषट्युगपन्मूाभ्रयोः समसूत्रेण स्थितम्‌ । धवय
सरधर॑वनक्षत्रम्‌ । विद्ष्वा एकस्या दृष्टवा । अग्रे मूठे चकहक्या यथाः सवः
संरप्नो हश्यते तथा यटि प्रत्वेतयर्थः । ` यषटेखमूहयोः संबद्धो ठम्बौ भूपर्यन्तं `
निपाध्यः ! तता रसम्बान्तरभ्‌ः । टम्बरनिपारूप्रदहययोरन्तरभुरिप्र श सूत्रम बःह-
क्षियः । टम्बीच्छाव्रान्तरम्‌ । ठछम्बसूत्रयोरन्तरसघ्चमानं रम्बाकारं कोर्र्ञेया । ततः
कोटिरस्वश्यन्तरमानम्‌ । द्वादुशभिरगुणिता बाहु्िभक्ता ठम्बनिपातभूप्रदेश्चयोरन्तरसत्रेण
भजने भक्त फलं परमा ज्ञेया |
अयोपातः-- निरक्षरो भूगभक्षितजधृत्तस्थत्वेन यष्ट्या ध्स्ववधे यष्कषुकामे
भसं" इतिः श्ितल्यं . ` लम्बनिपातान्तरं टम्बाभावाच्च. छम्बान्तसाभ्रावः । ततो
` ल्यत्र पसव श्वि तिजादुन्नतत्देन तद्ध्रुववेधे य्टिस्तिर्वीना भवतति रम्बानपातन्तिरं
एम्बयोष्व्यस्वाभावाश्ठेरत्पं भवति । ठम्बौच्च्यन्तरं च तत एव भवति। `
~ ` तथा अ ठम्बोचचधान्तरवरन प्रमीचच्यभ्‌ £ त एवाक्चांराः । ऊध्वाधर्यं
्ोटित्वन ठम्बोच्छायाम्तरं कोटियंष्ठिमूत्सूत्रेण यक््यथ्रठम्बसत्रे गल्श्थानं ` तयो-
शन्तर्‌. सूज्रं कम्बनिपातान्त्रभृजतुल्यं भजो . याम्योत्तररूपान्तरत्वात्‌ । यष्टिः कर्णः ।

अन्रोस्स्यबशेनाक्षाकशसद्दधावादश्चश्चम्रेऽश्चस्याया भजत्वदुप्यतलक्षेञनरोधात्काोरित्वम्‌ । छम्ब ` `

-- ज्याया मृजत्वेः कल्पितम्‌ ॥ ` तेनाक्षज्यस्थानापन्नपटमायाः . कोटित्वम्‌ । ददक्षु,
गृलश्द्धक्रोंजत्वमिति । टम्बनिपानान्तरभूमानमृने ` ठम्बीच्च्यान्तर्‌ कोटिस्तद्‌ा दाद्‌
शाङ्गटशद्वकूभजे कैत्यनुपातेन पभा । अन्यथा तदसिद्धं

0 तीन

पति पैन ७5-0१-१५ ७१9०. (५०१४७ कन्णमनमनननयभे १४७४१

| सूय९ 9 १२. व्रह्य० रिण ७, छष्वं ० धि० ` ) शिष्य रि 4 ध
रह्म विं ७५; सिद्धन्तशेखरे चि० ९५ ` =.

, 9

यखयोबंदं सृज कणः । एवषदस्लानुसारमेव य
` छभ्वान्वरभभजः । उम्बोश्ष्यान्तरं कोटिः । यष्टि
पतिः. । यद्नश कोट्ाऽयं :

४११ . गोलाभ्यये-

अज्टी°- न चैतक्छषतर एड मुजकेस्योग्यत्यासादुक्तं संगच्छते इति काश्यम्‌ 1 ऊर्व
धरकटेरषडपिन बक्ष्यमःणानुपपत्तेः । पलभारसिष्धितत्पर्येण कोरितवेन तत्सिद्धावश्च-
तेश्च । एवं शपवेधादषिकर्णं ठभ्बोच्छायान्तरं कोरिर्टम्बनिपाताम्तरं भजस्तदा तिल्या-

कर्णे क इत्यनपतेन राद्क्दःज्ये भवतः । आभ्यां जिप्रश्रोक्त विधिना . कड इसि
भीयन्त्रस्य गोलसंबन्धो ऽस्त्येवेति भवः ॥ ४२॥ |
इदानी वशादिवेषमाह- `
बिदष्वेवं वेहातटं दष्टयच्छायाहतादहोः ॥ ४३.॥ `
कोट्या लम्ध ज्ञेय स्ववरामध्ये यहीमानम्‌ ।
विदृष्वाऽथो वशां मृमानं कोटिगुणं मक्तय्‌ ॥४४।
दोभ्णा वेरोच्छरायो दृष्ट्च्छ्ायेण संयतो ज्ञेयः । `
उदाहर्णम्‌- ।
पञथचराक्र।ङ्गुला १४५ यषिरष्टषष्डिरगच्छायः

द्‌ करास्तल्वेधो दोः कोटिः सप्तदञाङ्गुढा ॥.
अग्वेधे रसेशा ११६ दोः कोटिस्तरगकृञराः ८७.।

वास्य यस्य तन्मानं चाऽऽत्मवदहान्तरं वद्‌ ।

यष्टिः १४५ । दुच्छाषः ६८ । तखेषे बाहुः १४४ । कोरिः १७। `
अभेषे बाहुः १३६। कोटि: ७। अभ तख्वेषेऽयमेषे ब। प्टृववशष्टथम्रयखड-

म्बयोरन्तरभृभूजः । एवं षथोककरणेन उ्धमाधर्वशान्तरम्‌ ५७६ । ंस्ौ-
` शड्युच्‌ ५९९ | | |

अवोप्पततिः । आत्यवंशान्वरभूमिर्भृनः । दष्टचच्छरायः कोटिः । शण्ठिदंश-
श्चा बेषेने . उपलभ्यते । त्वं
कर्णः । अकोजेनानु-
मजो उभ्यते वदा इ भ््ायकोटधा क हवि । `

` कुखमासबंशम्तरमूमिः । एवमश्रवेधेऽपि । एवं वशमृखादुपरि इष्ट

श्त विहन कर्यम्‌ । वदूद्टथोरन्तर रखा परमानामिदा ह भूजः । विनो

^~ प्राध्यायः। ४१३.

१९स्यं दंरालण्टं कोटिः । इष्टिवंदामयोकद्ं सूं कर्णः । एतल्यन्चानारेद
वेषत्पल्ञं मदपतोऽनुपातिः । यदि वेधभजेन टिदभ्यते तदा भमिं
भुजेन केति । फलं चिषटनोपरितनदं खण्डम्‌ । तद्दष्टच॒च्छयिण युतं सकट
बेशुपरमाणन्‌ ॥ ४\॥४४॥ ।
े०ठी०-मथ तत्स्वान्तरमिति प्र्षस्याचरमाह-वित्रष्वेति ¦ एवं यष्यग्रमूकसंस्थमिति
त्रकरिण बहाल वस्तुना मूढं विदरूध्वा । अग्रमृढयाम्बावित्यादिनां व्रगुक्तेन बहु `
कोठी केये इति शैबः । ततो इषट्न्ट्रायाहतात्‌ । त्रेबमये यो हर्योः
बिमकसंबन्बिकम्बतत्यस्तेन गृणितात्‌ । भृजालम्भनिपातान्परात्‌ । ङन्बोस्छायान्तरङू-
पकोस्या । भणिन ककम्‌ । स्बवशपध्ये | आव्मवप्तुनीगन्तरङे । भूप्रषणे
सेयम्‌ । ि [व
अथ तस्य समृच्छयं चेति प्रश्रस्योत्तरमाह---विवर्वेति । अभो
तत्स्वान्तरज्ञामरपादनोत्तरम्‌ । दितीयग्रश्ोत्तरं पवप्रश्रो्रज्ञानं विना न संभ
अतीति सूष्ना्थमिद्रूमक्तम्‌ । बंशाग्रम्‌ । ऊर््वाभरबस्त॒न ऊर्ध्वमग्रम्‌ । प्रागुक्तरीत्या
बिवृष्वा । प्रागुक्तविधिना भजकोटौ ज्ञेय । ततो भूमानम्‌ । प्रागातीतात्मबस्त्व-
स्तरमष्टीमानम्‌ । कोरिगुणितम्र । भजन . भक्तम्‌ । फट वंरोच्छायः । ऊर्ण्वाध्‌*
प्वस्तुन अश्थ्यम्‌ ।
ननु प्रत्यक्षबिरुद्धमेतदत अह--षटष्ट्यचछछयेणति । : अगप्रतेधकाटिक्यषिपृटलम्ब-
परमाणेनेत्यर्थः । संञ्जतः प्रागानीतवंश्च्छायो युतः । वंशः । शशस्य वस्तुनो मानं
महि पुर्वानीतो बंशेच्छरायो बंहामानं येन नाषः, ति हरेर्वंसमसूत्रेण वंश
„~ ज्डमत एव हष्ट्युष्छ़ययोगत्संपर्ण वेरमानामिति भावः ।
अघ्रोपपत्तिः-भातः वस्तुनोरन्तराले भृप्देशसमसू्ं भुजः । दष्टयुच्छरायः कोरि
प्ठस्तमरलयोसन्त सुतर क्रणं इति महत्षेच्रान्तर्गतमेब मरवेधजनितटघक्षेचम्‌ । अतो
म्बोच्छायान्तररूपया लक्॒भूजेा ठम्बनिपातान्तरभूपितुल्यस्त्दा दष्टयुच्छरा-
िमट्लम्बहुल्यया क इतिं भुजमानमासवस्तन्तराले भूमिप्रमाणमर । एषं
पचङ्कायमितेऽन्तरे ब्रश जिहूनं कल्प्यम्‌ ¦ तदृद्रध्योरन्तररे-
बिहून व॑क्षखण्डं कोटि ्ेदहाग्रयोः सूज कणं इति
मतो छशमजेन रषुडोरिस्तकाऽऽत्मवंशचान्तरभूरिति- `
शकायदुप चरि वंश्शखण् वंशखण्डम्‌ । ४४ 1 २० |` ॑

४१९ ग्रौलाध्ययि=

मज्दी०- अथ श्लोकद्वयेन प्रतिन्ञातमाह-पयश क १४५दगरेति । ` यद्धि
पञ्चचत्वारिशदधिकश्चताङ्गगुरदीा ¦ हष्टयुचल्योऽ्रषष्ठिमिताङ्गुटः । वक्ष्यमाणमूहा- -
म्रभृजकास्योः रद्धं यष्टिमानकशनं ने मलामवेधयोस्त॒स्ययछ्यपक्चाथामिति

५५

न

ध्येयम्‌ । यस्य॒ वंशस्य मूहेधे दौः । . कम्बनिपातान्तरभूमिः षटरहस्ता ।

सर्व्राङ्गलानां सखाय्चतुश्वत्वारिश्दधिकष्ताङ्गरो भज इत्यर्थः । कोटिरदम्बौ
नुन्वयान्तरं सप्तदशाङ्गहप्रमणा । तस्यव वंशप्यायवेभे भजः पोटशाधिकशताङ्गडानि

कोटिः पप्ताशीत्यद्रगुलानि ! एषं भृजादिकज्ञानाततन्मानं तंद्धंजादिसंकवान्धिनो वंशस्य
प्रमाणैः कथय । `

भथ केवटायवेधनाऽऽह-- =
अग्रं विद्ष्वोध्वस्थः पुनरूपविष्टश्च तद्विध्येत्‌ ॥ ४५
निजभुजभक्ते कोटी तदन्तरहतो रगोच्च्यविश्छेषः ।
भपिवचास्च्वपतः प्यक पथक्र पव्रबवन्ज्ञयप्‌ ॥ ४
अघर प्रश्नः
ऊ््वस्थस्य गहादिभिर्न्थवहितस्याप्यगरमान्रं सखे
वरास्य प्रगुणस्य यस्य सुसमे देशे समालोक्य ।
अत्रैव त्वमवस्थितो यदि वदस्यस्यान्तरं चोच्छ्रयं
= भन्ये यन््रविदां वरिषटपदवीं यातोऽसि धीयन््वित्‌ ॥४७.) ,
उदाहरणम्‌-- ५ . |
इष्टयष्टयोरध्वसंस्थेन वंशाग्रं विध्यताभजः। |
. हृष्टश्चतुष्करोऽथान्ययष्टया खाङ्कङ्कलःसखे। `
- भिविष्टेन तथा कोटिरष्रभ्ठ वेधयोरपि । ॥ ४
आ्म्वेशान्तरं ब्रहि वशोच्छरायं च वेधवित्‌ । ` ० `

ऊर्वैवेधे भूजः ९६ । कोटिः $: । उपविष्टे भज; ९० । कोटिः 9.
अतरष्टो दृगुच्छायो कितौ ५२। २४॥ यश्रोक्तकरणेने

हस्ताः २८८० । व॑कौच्च्ये च हस्ताः ३३ । = ५

पन््राध्यायः।

भपरोपपतिरव्यकतकलनया । ताऽलवेशान्तरभ्‌ः था ` १ चष्टपुेवपनिने
९६ -अनेनेयं कोरिटम्यते तदा यावत्तावता "किमिति । करं पृवचददगुच्छ

९.५ एवमुरविभ्टेेन च धैशमनम्‌ । प + ह

धुतं जतं वैरमानम्‌ या १

९५१६० एग समादिति सभच्छेदीरत्य छिद्गमे रीना
९९
ह ६२२.०८ क
। सर्मीकरणेन छ्य भमानाङ्गृराति ॐ । वशा
छ २०.०१६ #\. ।
र्ोत्थापरितयोरुभयन्ापि वैरमाने सममेवाङ्गुटानि ७९२ । ततश्वेवं कयोप:
परयत इत्यर्थः ॥ ४५ ॥ ४६॥ ‰७॥ `

मश्टी०- नन्वव ऽऽचवशान्तरोदेशाभवात्कथं व॑दीमानिद्धिरत आाद-आत्मवरीन्तरपिति ।

मात्मवंशान्तरं नोदषटम्‌ । अन्यथा पस्करा इष्यायर्थोहिष्टस्य म्यथतापत्तेरिति भवः

१
॥,

यथा मूल्वेधे भजः १५५ । टष्टयुच्छरायः €< गणितः <७ सर्‌ शटवेधकोटश

पटिभोरवशान्तराङ्गारामि ५१७६ । अग्वेधकीश्यी <

११२ 1 अग्रवेधभुजेनं १६ भेक्नि । फंटं वरीः ४;

य॒तो वंशमानभङ्गङातसकं ५०० + ४६ । २० ॥९३॥५४॥ `

नन्‌ व्यवधानान्मूलवधासंभवेना.ऽ<त्मवंशाम्तरा(र `ज्ञान(ना)संभवात्कथमप्रमात्रदरनेन
व॑शमानज्ञानं स्यादित्यत आर्योत्तरार्धनाऽऽ्यया चा$ऽह-अगरं चिव्रूध्वेति
वेदध्वा भजकाटी 'एकञ्च श्थापयेत्‌ धम्ितीय

४१६. गोकाष्यषे=

भ गदी ०-अतस्तृत्ययोः पक्षयोः शोधनार्थं न्यासः । य० फ १ इह १{ । अर
धवैस्थटगोश्व्यादुपषिष्टटगौच्च्यस्य न्युूनत्वनिर्णयादूर््व-या० फ १ ह १ । स्थक-
लादुपविष्फलपमधिकमेवान्यधा स्था( सा )प्यासंभव इति ध्येयम्‌ । एकान्यक्तमित्यादिना
तृवन्तरदतो हदगोच्च्यविश्टेषो भूमानमुपपन्नमन । अस्मादग्रबेषकोटिभुजाभ्यां वंक्ोर्च्यज्ानं
| ्रागुक्तमेब । भूमानं कोटिगुणं भक्तम्‌ । दोष्णा वशोचक्राय इत्यनेन स्वस्वभुन-
भक्तकादी भूमनगुणिते वंशोच्छरयो । तयोरन्तरं वंशोचल्वायान्तरम्‌ । तत्र काच्रषाः ,.
सस्बभुजभक्तस्वकोध्योरन्तरमेब भुमानगणितं छतं समत्वात्‌ । `
-तथा च भूमानगुणितं स्वभृजभक्तस्वकोस्यीरन्तर वशोच्ायान्तररूपमितभमान सिद्धम्‌ ।
कथमन्यथा ममानगणितं तद्वकलोचक्ायान्तरं संगच्छत इति । अतो वंशोष्व्यमेदेऽपि
शूमानभेदाभावद्धंशाच्च्यान्तरतुल्यवेऽपि भूमानं तदेव । तथा दृष््युच्ायभदेऽपि भूमानाः
मेदा्ष्च्यान्तरतल्यदक्यच्ाय भमान तदवति रूपमितमभूमानसंबधिवंशोचछ्ायान्तरेग
स्वभरजभक्तस्वकोस्योरन्तरमितेन स्वरूपं भूमानमालवहान्तरास्थतं ठभ्यते तदा दध्यु-
श्वयान्तरेण . किंमित्यनुपातेन तदुन्तरहतो हगोचस्यविश्टेषो भूमिरित्युपपन्नम्‌ ।
वंस॒भरवेधसंबन्प्रेन भजकोस्योरज्ञानादग्रवेधसंबद्ध भजकीरिभ्यां संबन्धाभवेन र.
ष्व्लायाहताद्ाहाः कोस्या टन्धमिति पृवाक्तंन भृभाना(न)सिद्धिरितिं केचित्‌ । तन्न ।
वशो चछायटष्यचल़्ायाभ्यां प्रत्येकं संबन्धस्यतत्ुल्यत्वादुक्तसत्या भूमानसेद्धयापत्तः ।
अन्तरानुपातासाधारणसंबन्धानुक्तश्च । | ।
*लक्ष्मीदासास्त॒ स्यवधानाभवेन समग्रवंशदरशनेन पूर्वोक्तप्रकारविषयेऽपि वंशा-
म्रतदासम्नापःपदेशवधाभ्यां ज्ञातभजकोरिभ्यां वेधावभिवंरोच्च्ययोरेकवंदो ज्ञान्रकारा-
स्तरबोधकमिदं पयं पाठन्तरभिननम तयथा- | । |
अरं विदरष्वोध्वस्थः पुनरपि तष्टधस्तथा किदिध्यत ।
मिजभुजभक्ते कोटी तदरन्तरहते हगोस्प्याषिश्टेषः ॥
भिर्विश्टषहता श्थक्प्थक्पववज्ज्ञय्िप्ति । | ।
ुरवब्रशतटमप्रं च विदृष्याऽसत्मवान्तरभूमानं भुजकोटी विजा पनरव
तदधो वा रम्विनिधाय व्श्ाग्रं विध्येत्‌ । तत्रापि भेजकारा ज्ञात्वा भनयोरम्तरण
कोरी गुणनीय । श्वस्वभजाभ्यां . भाज्य । ऊम्धं रगास्य्यविश्छषः स्थात । निनर्बसा-
न्तरभर्हगास्च्यक्ण्लेषेण गणनीया ततः प्रथः पथकः पूषवज्ज्यम्‌ । |
एतदुक्तं. भवति । वि्छेषहता भृभुजान्तरेण भक्ता वश्चोचलायः पृथकपथक््‌
भवतीत्यर्थः । यथा-अम्रवेष मुजः ४ कोटिः ६ । ५५ । मृल्वेधसिद्धम्‌-५
जफोटि- भ्या टृष्टयचछ्ायाद १०० मानं १२५ अनेनाग्रवेषकोरि-२ । ५५ ।
गणिता ८६४ । ३५ भुजन ४ भक्ताऽप्तं २१६. । ८ । वैशौचद्खायः। अया.

त 1 1 1 7 ॥ ॥ 78 प

* अग्रं विद्रोद्धस्यं ष॒नरपि विद्धंच तद्विधेन निज ।
भक्तौ कोटितवेतरहते हगोच्य रिन्ेषः । भूमिर्विश्टेषहत। परथकूषथक्‌ सर्व विज्ञेयम्‌ ॥
` मास्कसवायङतभोराध्यायोपरि र्ष्मीदासेन गणिततस्वंचिन्तामाभि नाम्नी टीका
{ श्च० १४२२ ) मध्ये प्रणीताऽस्ति ) तत्रतयश्छोकस्योपरिनिर्दिष्टा वणोनुपूवीं इष्यते ।

1 ति 1

भ<
0/4

यभ्जाल्यायः |

अश्टी०-याधोमगे विद्धं भन: ४।३० ।कोटिः। ६ । ३७। तवुगाणं मां
<२७ । ५ । भुजेनाऽऽ ४ । ३० । पं १८३ । ५८ क्यः

दगुछ्येण. १०० युतो वंश्लमानवेधावध्येकर्वरो ३१६ । ९ । २८६ । ८ :।
अथाग्रतदासन्नाषःपरदेरवेषसिद्धभुजयो ४ । ४ । ३० । रन्तरेण०। ३०4 हते
कोटी । तजाऽध्या ३ । २८ । अपरा इ |` १९ | सखमजाभ्यां ५.।५।
४* । करमेण भक्तं हगोच्च्चान्तरे + । प । ° । ४४ । आभ्यां भृमाने
१९१ गुणिते १०८ । ८२ । भजन्तेदेण = । ३० । भक्ते । स्वङीधौ
बशाचद्रायो । २२९५ । १८५! टष्ययचकःययुतो पूर्वत्‌ । तेनाऽऽथवेधे' ३१ ९ ।
अन्तगबेधे २८४ वंशदेष्य वेधवधि 1 = ` नि

अत्रोपपत्तिः-यदेताभ्यां भृजाभ्यामेते टम्बोचक्ायान्तरशूपे कठी तदा भनान्त-
रूपेण भजेन किमिति । फरं हगोच्च्यविग्टेषालिका कोरि; हिती.
योऽनुपातः । यदि भृजान्तररूपेण भ॒जेन हगौच्च्यविश्छेष कोरिस्तवा स्वं-
शान्तरभेजेन किमिति । फलं वंशोचक्तायरूपा कोरिरिति स्वमा(म)नवि(व)यमित्याहु
त्वन्न । ग्रन्थकद्धाप्यविरोधात्‌ ॥ च 2
किख । अग्रतदुधःप्रेरवेधसनान्धट्यचलछाययोरन्तरस्येकत्वेन निणेयात्स्वभें
जकोरटिभ्यामानीतयोरहयचल्र^यान्तरयेद्वधानुपपत्तिः । ` = ` ~: ....

| न अ पुटवेध्िद्धरष्यच्छरयिण ततल््रयाणां सभवान्पृटरश्थवेयत्पत्येकं तथी- `
ह्खन्रययोरन्तरयादधसंभव इति वाञ्यम्‌ । वंशोरच्यानयने मूरदटचसकतायस्य संब,
अभे कृ ॥ "4 ॥ शच | 4 ^; ५ |

ह श शते मिज । अनेन सुहद्धावेन पुज्यते ने््यया । अन्यथोवक्षया तङ्ुसरदा-

नाधरसङ्ग र ६ इति सूचितम्‌ । ससम देशे । समानभुपदेदान्तरेऽक्ञातमनि समहोक्ष्यते `

` ननु सेपणाक््ने -किंबाधकमेत ओह-गृहाविभिरि
पव दवुक्षादि । रेमिरम्यवधानं ` वुेनप्रातिवन्धः संजातो यस्येश्य्थ
तिबन्धबाहुस्या्दथादनसंभवेऽग्रवशोनं चित्रफरामिति सृजित ।

+ 9.9 ~
(त । न ॥ ।
[ ^) € ॥ ग्र स्वि ध # ५
४ म, ति + । व) ~ , । ५ । ५. ४
- ॥ . + ग
र्‌ त । । । | । † त ४ ।
॥ ^ # "विः ९. ५ $
५५१ ॥ ति
अपि प
रशब्बु्पि

"क, क 11 कयम, आह-प्रगुणक्येति- । दोकप्रकिद्ध्यकषय भय श्रः
| ति । ; र ट अद्नशेनस्थाने-। एवकरात्संुषदशनस्थानगमननिरस् ‡ । त्वमवास्थितः । ऊभ्बुय
ए + श काः. अस्य वंशस्य, । अन्तरं मूहपदेश्चादग्रदसनस्थानपरन्त भून्‌ ।
ऊन अग्र वद्य. । चः समुश्चथः। मूलाद्रराने 9. । वेनाऽन्तरभमानमंच्च्यज्ञानं न
भबति. २ सूचनाधंमन्तरं चेोषव्रथापिति प्रश्रक्मः ! यद; चद्‌।६ अनियनप्रकपरेण

~ ना पाहः 1. असि । इति अहं मन्ये । क्त इत्यत आह-धीयन्त्रविदिति ।

एत्रसानः *वरिना धीयन्तं न भवतति . । ५।यन्त्रस्य सर्वयन्त्रभ्यहितत्ेन तज्ज्ञात-

या(नेन) स्वतः सिद्धेवेयं पदवी त्वयीति भावः ॥
` अथात्पबद्धीनामेतज्ज्ञानदाम्यार्थमुदाहरणप्रयोजकप्र्रं श्टोकद्रयेने संमति प्रदुकषं

उद्भहरणनिभिन्त
। इया । : जभिमतप्रम्णशलाच्छया । ` ऊध्वंस्थितेन गणक्रन । वंश
कित, 1, वेगविष् कुवा, । भुजः. समबतिपततान्तरभूतिमानरूपश्चतुष्कर; षण्न
सगो हषो गणनया ज्ञातः । अथानन्तरम्‌ । अन्यम । पुञ्चिि मणम
पण. यक्ष्या, । निरिष्त्रः । उप्रव्रह्टल. । वदपर विध्यता भजा नवत्य गलं
ज्ञातः । अन्थयहियव्यनेन वेधद्रये एकशलाद्ानियमो निरस्तः 1 वेध्रयारभय); कादि;
छम्ब चच्ायान्तरमद्गछम्‌ । एकाङ्गुटमितम्‌ । तथा वंसाग्र विध्यता ज्ञातम्‌ । अपि-
शान्दादे शय्या. वेधः क्रेरितल्यत्वासमवेऽपि र छ्यन्तरण नितिषटध्वस्थतधस्थय। कषय);
कोष्ितुल्म्रत्वंः नासंभावीति सूषितम्‌ । एवं सति । हे वेधवित्‌ । पेधज्ञ । अने
भोदिष्शद्धाङद्धिनिणयस्त्वमेब क्विति: भावः । अत्मवश्ञान्तरम्‌ । भमिमान व्ह
„ मठ, 1. चरे सद्गन्नये। कथग्म. | अत्र टृषट्वद्ाययीरनुदेडास्तत्कत्पनेन बशमान-
„, आद्क्रशामेलरं ऋनेकृधा भवतीति योषयितुपिति ध्येयद््‌ ।

नकथश्नस्मोदय्हरण्मेपनज्ीव्यत्वाददाहरणत्यं व्यवहित , इत्यथः । ` हे

यथोध्वस्थनिविष्ैवेषयीः कत्वित। दगुच॒द्भाचा , दिसाकिचदुर्विशत्यङ्कः ,७२ ।
९५. निक्शरुजे ९६ । <९.। भक्तं १ । १ कोठी । अनयोः समश्ठेदुपु्वक
भन्श्थ्‌ः £ । अनेन स्छेवुरुवं १६।५४० च परिकैतयैत्यद्विना हीर.
` विषलेषो <६४० ४८ । भक्तः । फठं भूमानाङ्गुलानि ६९११० । एभ्यो

वशमानाद्कगुानि ` ७९२ 1 एवं ` दृष्टयुचष्कायकल्पनाभ्यामनेकधा ॥ ४७ ॥ `

दिता

† । # 1. < ५ ॥ रि स्र ॥ {9 ९ 9 छ, 1 ८
५" ~ 3 ५ १६६; 5 ४ ह च ॥ ४ ५ ४ ^
। ४ ;२“ [त सि | £ {^
५.4 ४ ॥
. त्र पस्िच्छिदति षधि. विधातु य
» ह, श य्‌ (भ... १ च्छ 41 द्‌ १७.) धि क
। १ 1 त `
त , छ
त धां क `. 1 । {
+ न मौ ॥ +
५ "नि ^. ५ क (9) + ॥ प" (५ (4

धल्नोध्यायः | ९१ `
अथ जखान्तर्वैधमाह
एव तायरप्याच्च्य तत्र इगोख्ख्यानितं भबति |
किंवा यष्ट्या कोटी दृष्ट्ुच्छरायौ जलान्तरे बाहर ॥ ४८ ।
अत्र प्रश्नः
इूरस्थस्यन दुरगस्य याद्‌ वाटस्य र्ष्स्यबा
वरास्य प्रतिपिम्बितस्य सठिटे रष्ट्बाऽग्रमाचं सखे ।
अन्नैवे त्वमवास्थतो यदि वदस्यस्यान्तर चोच्छ्रयं
त्वा स्वञ्ञमतान्द्रयज्गमनुजन्याजेन मम्ये सविं ॥४९॥
उदाहरणम्‌-
टष्टा चत्‌ ञथङ्खलछा कोटिबाहुश्च चतरङ्गन्छः।
ऊध्वेस्थनापविष्टेन बाहुर्‌कादु्ाङ्कषटः 1
काटिरष्टाङ्गला तोये वह्ञाग्रं विध्यता सं ।
त्येकदस्तो टगच्छायो बज्ञार्स्य चान्तर्‌ वद्‌ ॥
ऊष्यवयधं काटः ३ | मजः ४ । उपाव्टवध काटः € । न्‌; ११।
टृ्टद्मच्छायौ क्रमेण । ७२ । ४ रउन्धमालवं्चान्तरं हस्वाः ८८ । व ौ्च्यं
हस्ताः ६३ । अ्रोष्यवधेऽन्योपविष्टदैये चान्य यष्टिरिति।
शरोप्रपत्तिः । अचर मिनः सुः पर्य तिय॑यैखा दीवा कायां ।सारङ्िडि
जटसमा भः | ततेकःमन्नकान्तपदेरा ऊष्वरेषा काया । स किड वशः।
बेरामरादधोगामिनी वैदापरमणिवान्या रखा काया । तत्‌ किल वंश्रतिनिभ्बम्‌।
अथ भूरेखामा उपन्यपरान्ते द्गृच्छिताऽन्या रखा कावा । द्गुच्छरायात्‌
प्रतिनिम्बवंर।ग्रगामिनी कणरखा काया । सा कणरेखा मूरेखायां यत्र ख्पघ्रा
त्रस्य जठे वराम दृष्टा पश्यति । जखादुमयतो द्वै च्यस्े मवतः । तत्र ज
वेशमृरयोरन्तरं बाहुः । प्रतिविम्ब्शः काटि; । अधः कणखण्डं कणः ।
अन्यद्‌ात्जछान्तः दृष्टयच्छयः कोटिः । ऊध्वकणचण्ड कर्णः ।
एते उयसे प्रस्परानमते । य्टिविधेन ये भृजकाटी तै अप्यतद्नसार्‌ अष
उक्तं एवं तोयेऽपीति । कितव पद च्च्यमागच्छांति तदुहग।च्च्येन हनि कयन्‌ |
पतिबिम्बितस्याधोमखत्वादृदगोच्च्येन पहाऽऽगच्छति । अतस्तदूनं कतभि
सुषेम॒पपन्तम्‌ । ॥ ॥.

४१८ मोलाध्याये-

कवा यष्टचेत्यस्योद्‌हरणम्‌-
षदङ्केरमरेस्तुल्यान्यङ्लान्यथवा कमात्‌ ।
आत्मतोयान्तरं ष्ट्वा वेदाोच्च्यं चान्तरं वद्‌ ॥
उष्वस्थस्य जलान्तरम्‌ ९६ । उपविष्टस्य जरान्तरम्‌ ३३। इष्टथ॒च्छूापौ
७२। २४ । रन्धं तदेव भूमानं हस्ताः ८८ । वंदोस्च्यं हराः ६३ ।
इति धीयन्वम्‌ ॥४८॥४९॥ ।
भन्टी०- अथ जल्स्थप्रातानम्बादुषस्तुरचघ्यमानज्ञानसद्रात्याऽऽ्ह-एवं तोयेऽ्पीति । तोये
छठे । अपिङ्न्दु्पतिविम्बितागरात्प्रतिविम्नितस्य । ओच्च्यं वंहोच्छरायो नतु वराम
नम्‌ । एवम विदध्वोध्बस्य इत्यादिना ज्ञेयम्‌ । |
नन्वत्राऽधरतो बेशोच्छ्रयो टष्यच्छरयय॒तो वंशमानमिदं प्रतयक्षविरुद्धमत आह
तदिति । जलपरतिनिम्बितागतवंशौच्छरयमानं प्रतिनिम्बितागवेधसंबन्धिदष्डच्छरायमानिनोनम्‌ ।
तुकाराद्वशमानं स्यात्‌ । तथा च दृषटद्च्छ्ायदय॒त) सहजारि द्धाऽविसवादः } हमौच्ध्यव-
जिंतस्याज विशेषत्वात्तथा करणे संवाद्‌ इति भावः । >.
उरप्रतिविम्बितायद्रस्तुदघ्यमणनं यषिनिरपक्षेण लाघव।दाह-िंचेति । जङप्रति-
+बिम्बिता्रदसनादरतुदे््यमानज्ञानार्थं य्या किं कार्य यटरण्यावहयकता न स्तीति भावः ।
तहिं तन्मानज्ञान कथ स्यादत आह-्वेति । तन्निरपक्षप्रकारान्तरेण तञ्ज्ञानसंभ-
वादिति भव ध |
ननु यष्टेः साण्कक्ेत्राथमव प्रयोजनमिति साथकक्े्रामावात्पकारान्तरेण कथं

तत्सिद्धिरत आह~कोठी इति । इष्युच्छ्रायो । जरस्थप्रतिधिम्बितायस्योध्वंस्थोपनि.
शम्यां दन्यो. दध्युन्छवायौ तौ क्षेत्रयोः कोटी भवत इत्यर्थः । जसान्तरे ।
उध्वस्थेनोपविष्टिन च यत्र प्रतिबिम्बे जटस्थाने दष्टं तत्स्थानाम्यां स्वाबस्थितिभध.
द शपयन्तमन्तरसूत्र क्रमेण केत्रयोभ्ुजावित्यथः । तथाच प्रतिचिम्बितायदर्नाभ्यां
स्वतः सिद्धसाधकक्े्ाभ्यां निजभुजभक्तं कोटी इत्यादिना वंशमानज्ञानमनिवारि
तमिति भावः । ८५४ ति
` अत्रोपप्तिः-जले उपरिस्थतवस्पुस्थितेः प्रतिबिम्बाद्रशमृलादधो व॑शान्तरेणा्ं प्रतिर
बिम्बितं भवति । तबरहवसभ्रं जले यन्न लगति तत्र द्रष्टा प्रतिनिम्बं ` पश्यत्िः।
वैथाश्चः प्रतिनिम्बदहानस्थानस्वस्थानयोरन्तरं भजो टदृष््चच्छरायः तम्ब
्षमस्थानपर्यन्तं ह्षसृत्रेकदेशः कणं इति कतरे यष्िवेधितजलप्रतिभ्नितायजनितहम्बो
हायाम्तरटम्बनिपात।न्तरकाटिभ्चेजसंबद्ध्ित्रवत्सपृणप्रतिनिम्बस्य वंशमूलाधः स्थित्वा

दर्रा यमितर्वृपदेशुयुतप्रतिजिम्बमानं कोटिज॑ट्प्रतिविम्विताग्रहवसूं संपूणैकर्णो वंश

पन्नाध्यायः। ४१९

भरतदी०-पूहस्स्थानान्तरमित्‌ दश्यच्छमयमितवशप्देशदृशोः समपूजान्तरं भुज शति
महतकषतरानैरुद्धमतो उषुभजे टघुकोटिस्तदा यावत्तावन्मितमहत्सत्रभुजे कति. इगु ययुत्"
बंरामिताः । एवमूर्वस्थोपविष्टाभ्यां स्वस्वहगष्ठाययुतवंश पनि कोटी स्वस्व्हगुच्छायोने
वंश प्रतिबिम्बमानतृल्यो वंशो भवतः ।

तथा खच प्रतिविम्बितागप्रय्टिवेधाभ्यां तददीनाभ्यां वा सिद्धक्षे्रयोः केटी
स्वस्वभृजभक्ते फठे । यावत्तवद्गुणे स्वस्वहश्ट्रच्छरयोने वंशौ जातौ

म व या फण १६१ ~, श
, त ह्य र्‌] ध्‌ 2) ध ४4 ) ॥ । धट । ह ड्द य तु रपा प, द
तुल्यो । शोधनार्थमनयोन्यसिः ) या ० ६१२ अतरो वस्यहगेोच्च्यादु पि

हगोच्यस्योनलनिर्णयादष्वस्थकलादपविषटफटं नयनमेव । कथमन्यथा हगौश्योनतया
पक्षक्षाम्यसिद्धिः | भचर समरशाणनन तदन्तरदहता हदमदस्स्यिक्वश्टष इति वराम्रस्वग
स्णानान्तरभ मिमान सद्धम्‌ |

अस्माद्भूभाने कोटिलगुणमित्यादिना क्षेजयोरषीमुलत्वेन वराच्च्यं दषटयच्छ्रायमितवङपर

देशषावधः प्रतिजिम्बिताग्रपर्यन्तमतो हष्टद्यच्छरायवर्जितं वंशोंच्ज्यं वंशप्रतिबिम्बमानं तत्तल्य
एव वेक इत्युपपश्नमेतर तोयेऽपीत्यादि । प्रतिचिम्ब्यथोमुखत्वाद्टगाच्च्येन सहाऽऽगच्छती-
त्यतस्तदूनं कृतमित्यन्ये । भटक्मीदातेन सेपूणीवंशपतिमिम्बवरने मूखवेषादात्मवंहान्तरं
ज्ञात्वा प्रतिनिम्बिताग्रवेधजनितकोटिभजाभ्यां मूपरानं काटिसगुणं भक्तं दोष्णेत्यादिना
बोध्यं टगोच्च्योनं वमानं भवतीति एतदर्थकमेतदुदगीत्य्धमुक्तम्‌ ।

अपरार्धे यष्टिः कोटिष्टगाश्य्य विश्लेषे भुजं प्रकल्प्य ॒पुववह्शोच्छरायः साध्यत
इत्यथ उक्तस्तत्र दृ्य््रायान्तरस्य चिन्त्यत्वेनापराधस्यायुक्तत्व प्रतिभाति ॥४८॥

ननु तोयप्रतिबिम्तियदररेनेऽश्यं भूम्यूष्वस्यतबप्र( तद्ग्र )दशनं भवत्येवा-
स्यथा प्रतिदिम्बानुपपत्तेरिति वस्तुमताग्रदरानादेवाभे विद्ध्वोध्वस्थ. इत्यादिना तन्मान-
सिद्धेरवं तेये इत्यस्यानवकाकच इत्यतः जादृविक्रोडितेन प्रश्रमाह--दृरस्थस्येति

दूरस्थस्य । स्यवधानतया स्थितस्य । यवि वा । अथा । न वृर
गस्य । अम्यदधानतया स्थितस्य । निकटस्थस्येत्र्थः । नातिविस्तारमितिंभकन
दूरगस्येति संगच्छते । अहष्टस्य । नयनागाचरस्य । इष्टस्य नयनगाचरस्व बा ।

कथमन

करेन ५२०४१)
ता

# सं एव गणिततत्वज्िन्तामणो वक्ष्यति च ।
पषवदकातलमग्रं च विधात्मवशान्तरभूमान भजकोरि विज्ञाय पनरूर्ष्वमंधोवहदिष्ि निधाय
दशाप्रविद्धेत्‌ । तत्रापि भुजशोदीज्ञात्वा भृजगरोरन्तरण कोरिगुणाणि या स्वीयभजंन्त्या
भाज्य ठन्धं हृगौच्य विन्टषात्‌ । निजवंशान्तर भूदगों अविश्टक्ष गुणनीया ततः प्रथ `
यक्‌ सर्व शेयं भवति । विन्टेष हता भू्ंणान्तरेण भक्ता वशोच्छयः पथक्‌ पृथक
मृकरतीत्यथः । |

४२५ ` गौलाध्यथे-

भण्ठीण्-दूरनिकटकरमा्े । गशस्य सहिषे शरे अ्रतिविभ्वितस्य। प्रतििश्मे
परतिजिग्धितम्‌ । स्वार्थ इतश्च । ताहशवेशासंबस्पिभरिनिम्बभाब( ग॒) च्थिव्यर्थ
जन्बथा बिभ्बात्मकवका( शा )सिदढभ्या प्रतिविन्बासिद्धेः । अग्रतात्रम्‌ । अग्रमित्यथः
अन्यपदेशदकषनस्माप्रथोजकत्वान्पत्रेति । । ।
है सखे मरिच । अनिन ममा सहृद्धविन पच्छचते कोपानिभदिनेदेक्षणीः
नेति भावः । सतीजचरणस्तु पतै स्वाए्यात एव तहिं त्वामत्तरदातारम्‌ ¦ स
ज्ञीभ्बरम्‌ । अहम्‌ । मन्य । ननु तर्हिं मम मूनिस्थत्वासेभबः । ईश्वरः
सर्त्रागरथानादत आह-अतीन्द्रियमनुजन्याजनति । भूमौ । अतीन्दियम्‌ । इन्दि
अमतिक्रान्तम । बाह्ेन्द्रियागे-मरम्‌ । भानाति स श्ाततौ मनुष्यः । त
च्छरेनतीरद्रयन्ञमनुष्यत्मेन स्वखमगतीणिं इति भूमावदस्थाने बाधकाभाब इति भावः
` | अवतीन्द्रियन्ञत्वं अ प्रतिजिम्नश्यावास्ततत्वात्तदृश्चननः बास्तमवरामानज्ञाननें
ध्येयम्‌ । तथाच हृष्टवर्तुन एन प्रतिबिम्बदरनमिति नियमामागादृरध्॑स्थवस्त॒नोऽ
प्रस्य स दगाभमखत्बन क रणान्तस्ण ज दहन भिदञजपः अट तत्प्रातानम्ध हयः
एषेति प्रत्यक्षासुभमाञ्ज्ररपरातिनिम्ामष्टव्यतिरकण काबवरात्तस्सिद्धमा रूतस्म्राननरक श
नैति तात्प्थम्‌ ॥
` अथात्पबद्धीनमेतज्ज्ञानदाढबार्थमदाहरणप्रनोजकप्रश्चं बिवश्चः संगािपरदर्ीन3
तल्परिजानीरे--उदाहर्णमिति । प्रागक्तललप्रतिमिम्बानश्नसयस्य निदर्शनार्थं प्र
` उच्यत इस्यर्थः । तच प्र रणप्रश्चं ऋहोकद्रयेनाऽह--हष्टा चल्यङ्गठेति
प्रक्षऽह्पनुद्धीनामपे कोपसंभनस्तदपनोदा्यं सखा इति संनेःबनम्‌ । अन्यथ
` तदुत्तरषटाभ इति भावः । शे । बंसाय्रम्‌ । प्रतिविभ्बवशषाग्रम्‌ । यष्ट्या विध्य
गण्केनोर््थस्धन । कोटिहिमब ङ्कायान्तररूपा । अयट्गृा न्यद्ालमिता । दृष्ट ज्ञाता
भजा ठम्बनिपातान्तरम्‌ । बतुरद्रगुरः । चकाराञज्ञातः उपविषटेन । प्रतिबिम्बा
यष्ट्या जिध्यता गणकेन । भज एकादशाङ्गृलो सातः । अष्टाद्गुला कोरि

शीता । उभच्च कमेण । चयेकहर्तो । द्विरपत्यङ्गुखचतुरित्यद्गगुलमिताति
व्यधः । दध्यां ज्ञातो चत्‌ । एवं संति । ्वहोच्च्यम्‌ । वशमानम्‌

नतु भूमानं कोरिसंगणमित्यश्रततं वहोद्कायम्‌ । वेधद्रयेन तदृद्रयादेकबनानपप
. पत्तेः । पूर्बासंपूर्णेोदाहरणासिद्धेश्च |

, ननुं बरश्षमृस्वस्थानान्तरक्ञानादरामान कथे स्यादत आह--चान्तरमिति
अन्तरम्‌ । तद्रूपम्‌ । अः समुद्य । कथय । अन्तरमानीय बंशमानमानीर्ये
भाबः )। बेरोर्भिचा सिद्धा य्िरिव्यद्‌ाहरणानपपार्नेति ध्ययम्‌ । यथा । निश
` मक्तभक्तन्नस्या । रन्तरेण १ | हगास्व्यान्तरं ४८ भक्तमङ्गगृटात्मकं भूमाः
२११२ | भतः परथक्पथकृवशौच्यं १५८४.
` १५३६ । स्वस्बहगी च्च्येन्‌ ७२ । २४ । हीनं बहामानं १५११२ । ५५

4 | जेत पिय मा

१
ये

यन्नाध्यायः। ` ४२१

` अण्टी०~ अथानुष्ठमोत्तरार्पौदाहरणप्रभ्रपाह-षडङ्कैरमैररिति । |
अथवेत्यनेन किं वा यष्टयेत्यत्तरर्धस्येद मुदाहरण्मिति स्पषीकृतम्‌ । कमात्‌ ।
व्येकहस्तदगृह्ठःयक्रमात्‌ । आत्मतोयान्तरम्‌ । प्रतिबिम्बदनस्थानाभ्यामा्स्थानस्या- `
न्तरद्यमित्यथः । षण्णवत्या चयच्चिराता समान्यड्गठानि । तदन्तरेतदङ्गल-
मितं ज्ञात्वेत्यर्थः । अन्तिमचरणस्त व्याख्यात एव । ` क

यथा निजमजभक्तकोस्यो । ५८२ २४ | रन्तरेण | ७२ | हगौच्च्या-
` न्तर ४८ भक्तं मूमान २११२९ | ९५७६ | ३३२ | ` | ३१६८ | मस्माद्ून- `

कोटिभ्यां ९९ । ७२ । ३३ । २४ । प॒थक्बवरोच्च्य १५८४ ॥ २५३६ ।
टृश््यछठ।योनं वंशमानतुल्य ॒प्राकसिद्धमेव १५ । १२ ॥ ४९ ॥
अथ, यन्त्रादि अ( म योच्यते इत्यदेशे आदिपद्‌ग्राह्यं स्वर्यवहयन्त्र॑ निरु
रूपायषुः सगतिप्रदन्‌ा५ तवमतिजानीते--अथ स्वयवहमिति ।
रवोर्द्चथन्ानिरूपणानन्तरम्‌ । स्वयै वहति भ्रनति निरपेक्षतयेत्येतादृ
यन्त्रं निरूप्यते इत्यथः; । अच जात्यभिप्रायेणेकवचनस्‌ । तेन स्वयैवहयंप्रतिपा-
द्‌नमविरुद्धमिति ध्येयम्‌ ॥ हे 0
अथ स्वयेवहमाह-

लघुदारूजसमचफे समसुषिराराः समान्तरा नेम्याम्‌ ।
किंचिद्रका योन्याः स॒षिरिस्याधः पथक्‌ ताक्ताम्‌ ॥५०॥
रसपुण तच्चक्रं द्रयाधाराक्षस्थितं स्वयं भ्रमति ।
गरन्थिकेररहिषे खपुदार्मये भरपलिदधि इक्र अराः । किंविशिष्टाः । सम~
प्रमाणाः समसुषिराः समतोत्याः समान्तरा नेम्थां योग्याः । ताश्च नघावर्तवद-
कत एष सवाः किचिद्का योज्याः । हतस्तासामाराणां सुषिरेषु पारदस्तथा
कषप्यो यथा सुषिरमेव पृण भवति । तवो मृद्धिवाराग्रं तञ्चक्रमयस्कारशाणव-
दद घाधारस्थं स्वयं भ्रमति । अत्र युक्तिः । यन्वेकमागे रसी ्यारामूं प्रवि-
दाति । अन्यमागे त्वाराम्रं धावति । तेनाऽऽृष्ट तत्‌ स्वयं भ्रमतीति ॥५०॥
मन्दी ०-अथाऽधर्याषड्भिरुद्रीत्या च प्रतिज्ञातस्वयवहयन््ाण्याह-लबुद्‌।रजसमवक्र इति । `
ठचद्‌रुजसमचक्रे । मन्थिकालस्फारनादिदोषरहितस्य टघमभतष्ाषटस्य निर्मितं
समपाश्वभागनेमिकं अगासेद्धं मण्डलम्‌ । नत्वाकारा्रकारासाहितं वृत्तामित्यथः ।
समसषिराराः. । तुल्यच्छिद्रा आराः का्टादिषरिताश्चक्रमानानुरुद्धकीट्काः । सर्वेषं

कीटकानां तुल्यतोल्यानां तुल्यप्रमाणानां चमूलाग्रावकारूपच्छिद्राणि तुल्यानि
कायाणीत्यथः ।

# आयं० गो० २२, सू्य० ज्योतिषो ० १६-७, हिष्यधीर यंत्ा९ १८-९

मि ।

पवन गोलाभ्याये-

मर्दी किचिद्रकाः कीलका कजवो न कार्याः सितनतिवकराः । नेभ्याम्‌ ।बक्ररं
धारायाम्‌ । समन्परास्तुल्यान्तराढा योज्याः । एकतरनेमिपरिषौ प्रोताः कायाः
नतु ्क्रनेमिमध्यपरिधां । ततस्लसामाराणाम॒क्तरूपाणाम्‌ । ` पथक्परतयेकम । सुषि.
रस्य ल्छिञ्रस्य । अर्धे । आरार्घभागत्मके । रसपूर्णै । पारदसंपूरिते । आरभ
मुद्रितच्छिद्रे च कते सति । चस्च्रग्‌ । तादक्षाधारयुक्तचज्रम॒ ।

| | अ्याधाराक्षप्थित म्‌ ॥ गधारटयप्रोतागकीटकमध्यात्थतकन्द्रकं किथिलम |

को

१

श्सक्रकेन्द्रशिथिलप्रोतकीटलकविनिगतोभ्याग्रभागावाधारे हट प्रोतं कार्यौ । तदन्त
| गतव्वक्रमित्यर्थः ॥ स्वयम्‌ । पुरुषयत्नं विनास्प्यचतनं स्वतो अपति । आराग्ररि-
दमार्गक्रमेण स्वानुकारमनवरतं चरतीत्यथः ।
अत्र युक्तिः--रधुकाषचक्रस्य भमणाथ॑मल्पः पारदा लातीति लबुकाहजं
क्रम्‌ । तत्समीक्रणे च सर्वत्रावयवभामाः समताल्या भवन्त्यन्यथा सम्रमणान्‌-
` पप्तः । अचेतनस्य विना यत्नं अपणार्थ॒चक्रनेम्यामेकारिमन्भागे गृरुत्वसंपादन-
मावङहयकम्‌ ।
नन पारदेनेति तत्सनिबेशा्थ सच्छिद्र आरास्ताहशाः ङृताः । अन्यथा
समभ्रमानपपत्तेः । अथा<ऽराः पारदपृश्ति अपि सवच तुल्यभारतया तज्वलना-
| भावास्य तदश्रमासंभव इत्यारा्थे पारदः प्रत्येकं दत्तः । अत्रापि तुल्यभारत्वेऽ्या-
रायामर्धस्थानस्थितपारदस्य गमनमग्रपयन्तं संभवादधोमुलानामारणां पारदेन गुरुतया
क्र नांमितम्‌ । ऊर््वमुलानामाराणां पारदो ऽग्ानरूटं प्रविङति । अनया रीत्या चक्रव
नामननोधमखा अप्याराः ऊमेणाधोम॒खवा मबन्तीति ताभिः परदगुरूतया -क्रनाम-
नमिति परम्परया अक्रञ्रमणं सूपपन्नम्‌ । |
` पारवस्यानिःसरणार्थमाराग्रमुद्रणमन्यथा तन्निःसरणेनोररकाले चकरअमानुपपततेः ॥-
अथैवमपि अक्रस्य नेपिपा्श्वाधारत्वेन स्थापितस्य जमासंभव इत्यन्तरिक्षोध्बाधरने-
म्यवस्यानार्यं _ दवयाघाराक्षस्थितमाराग्रामि मुखं जमत्येव ॥ ५० ॥ |

५ उत्कः) यं नेमिमयवा परितो मदनेन सदग्नम्‌ ॥ ५१५.
तङ्परि ताषटद्लायं त्वा सुषिरं रसं क्षिपत्तावत्‌ ।
याबद्रसेक पाश्वं क्िप्तजटं नान्यतो याति ॥ ५२ ॥
1धीहितिच्छिद्रं तदतश्चक्रं भ्रमति स्वयं जरारृष्टम्‌ ।
य््नेपि भमयन््ेण समन्तादुत्कय दुघ ङृगृरमातिं साष्रस्प देषो वी

यंम्नाध्थायः। ४९१ `

ॐ (1

थथा भवति ततस्तस्य सुषिरस्योपरि वाख्पतराईिकं मदनाईना संरमं कार्यम्‌ |
तदपि चक्रं दयाधाराक्षस्थितं छत्वे षरि नेम्यां वालदरं विद्वा सप्रे रतस्ता-

# |
क [

वत्‌ क्षेप्यो यावत्‌ सुष्रिस्याधोमागो रसेन मुद्रितः । पृनरेकमाश्वं जरं पक्षिषेव्‌ । `
तेन जठेन दृवोऽपि रसो गृरुतात्‌ परतः सारथितृं न शक्यते । अतो मृद्रित-
च्छि त्वक जटेनाऽऽृषटं स्वयं भ्रमतीति ॥ ५१ ॥

म०टी ०-नन्वाराणां सर्वासां तुस्यतोल्यप्रमाणच्छिद्रपारदसंनिवेशानां संपादनपङक्यम्‌ ।
अतिरिल्पकुरटेकसाभ्यत्वात्‌ । गारवाच्चेत्यतः प्रकारान्तरेण रध॒भतेन स्वयहभाह-
इत्कार्यति
अथ. पृतप्रकारङक्यतवं गौरवत्वं चेदाशद्कसे तर्हीत्यर्थः 1 का । प्रकारान्त-
रेणास््यंवहं ज्ञेयम्‌ । तदाह । +उत्दी्येति । नेमिम्‌ । लभुदार्वादिननित चक्रस्य
षिस्तृनां नेमिं धाराम्‌ । परितः समन्तात्‌ । उत्कीर्यं । लोहशख्रादिनोभयतः परे.
धिधारासंपादनप्वकं मध्ये द्यद्धगल्वधविस्तारं अमयन्त्रेण परिषिरूपतया खनित,
त्यर्थः । तदुपरि । परिध्याकारस्थितनच्छिद्रोपरि समन्तात्‌. । ताल्दहद्यम्‌ । `
ताल्पत्रभूर्जपत्रादिकम्‌ । मदनेन । प्धूत्थेन । महाराष्ट्रभाषा ८ मेण › इति
प्रसिद्धं तेनेत्यर्थः । मदननेति सङिक्गणवस्त्‌पदक्षणम्‌ । सलग कृत्वा । खनि
तभागमाकासावकाशं मुद्रयितेत्यर्थः । सुषिरे । नेम्यध्वभागस्थताल्पत्र पुच्य.दि-
बेन संपादितच्छिदे । रसं पारदं क्षिपेत्‌ । तावत्तत्परिमितम्‌ । नेम्यामेकसिन्भगे
ऊर्ध्वाधरे छिद्रेण पारदो देय इत्यथः ॥ ५१॥
तमाणमाह--याददिति । यावत्प्यम्त रमैकपाशवै पारददत्तनेभिभागावि-
तलिभ्यभ्ववरभगे । क्षिप्तजरं तच्छिद्रमार्गेण दृत्तजहम्‌ । अन्यतः पारद्सनन्ध्य-
श्वाधिरनेमिभागे न याति । न गर्च्छति । ताबत्पयन्तं पारदो देय इत्यर्थः ।
नेभ्यर्थाधिकजल्ग्क्षेपे पारदशिखद्रमार्गेण निःसरेत । अन्तर्जले . पारदस्यानवस्था-
मात्‌ । यत्र च्छिद्र तत्रोध्वाधररेखाग्रावधित्वेन नेम्य्धमुभये पारद्‌जलाभ्यां पूर्ण
कार्यमिति तात्पयाथः । .
तत्‌ । स्थप्रोतर्कालकोभयग्रप्रोताधारदयमध्यस्थम्‌ । चक्रम्‌ । पिहितच्छिद्रम्‌ |
, अद्रितसृषिरम्‌ । जलङृष्टम्‌ । जलस्य निम्नगत्वेनाधोभागे भरधिक्यस्चक्र नामि
म॒ । तेन मामनेन पाणौ निःसरदिति पुश्ितच्छिद्रमावर्यकम्‌ । ततः पारु.

४ मानन ५ ०

त ता) 9 ति्‌, मा सोनो १०५७ मा भान ज १५१११. ७१५५०१५ ०४०१ न लको कात १४७४००७ ७०१ न

% शशिष्यथी यन्ना ३१ सिद्ान्तशेखरे 9 यत्रषिधि* १८
भ्मविरत्रितुतस्तु्यमुष्टा्रभाको दिर्द्रदनजम्मा सारकरुद्धाकोः का ।
गर्कञ्मदवरभ्वाद्णः षदकवुत्तः समतटदाशस्तश्रष्ुर्क गलः स्याघरू॥

४२; भाध्याये-

मन्दी०-स्याघोममनेन भाराधिक्याकं परिवर्ता्थाीधिकं चालितम्‌ । तेन -परदजवाविक्येन `

जलमाप स्वस्थानं स्थातुमराक्तमूष्वमागण चरितम्‌ । ततो जलस्याधोगमनवे गत्पारद-
` ऊध्वेपगण चढत. | । परद्जटयारक्यासमवात्‌ । `

नं च प्रथम परद्स्यान चक्र कृतां न नामतामात काच्यम्‌ । पतप

दस्य . वेगाधिक्याभावाज्जटप्रतिबन्धेन तच्चढनासंभवात्‌ । अतः पारदजल्योरनवरतं

नेम्यां अमणात्तदाघतिन चक्रं स्वथं पुरुषयत्ने विनाऽपि भ्रमति । जहूदिदपाभैः

` णानवस्तं चठतीत्यथः ॥ ५२ ॥
` अथन्द्ह~ | ` ~. [र
*ता्नादिमयस्याङ्कुशरूपनलस्याम्बुपृणस्य ॥ ५३ ॥
एकं कुण्डजलान्तद्धितीयमगरं लधोमख च बहिः ।
युगपन्मृक्तं चेत्‌ कं नलेन कुण्डाद्वाहिः पतति ॥ ५४ ॥
नेम्या बद्ध्वा षटिकाश्चरं जलयन््वत्तथा धार्यम्‌ ।
नटकप्रच्युतसलिटे पतति यथा तद्षटीमध्ये ॥ ५५ ॥
भ्रमति ततस्तत्‌ सततं पृणंवशीभिः समाषृष्टसम । `
` शक्रच्य॒तं तददकं कण्डे याति प्रणालिकया ॥ ५६ ॥
तान्नादिधात्मयस्याङ्कृशषूपस्य वकीषतस्य नटस्य जदपृणस्थेकमभ्रं जछ-
माण्डिऽन्यदगे बहिरधोमखं वैकहेखय। यदि विमुच्यते तदा माण्डजलं सकल
मपि नठेन बहिः क्षरति । तद्यथ ~-छिनकमठस्य कमलिनीनटस्य जलमद्धण्डे
क्षिप्रस्य जरूपणसुषिरस्थेकममं भाण्डादबहिरधामुखं दुतं यद्र भियते तदा
भाण्डजटं सकटमपि नटेन बहिर्याति । इदं कुक्कुटनाडीयन्ापति शिल्पिनां
हरमखछिनां र प्रसिद्धम्‌ । अनेन बहवशवमत्काराः सिद्ध्यन्ति । अथ चकर-
नेभ्यां षटीबदध्वा जटयन्ववत्‌ दहयाधाराक्षसंस्थितं तथा निवेशयेचयथा नरक-
1 ` ० २३, रोष्यघां यत्रा ३४-९ सिद्धान्तरोखरे० य॑त्राध्याये

क क

` इुरवबस्य दिगभिविहितं परेयत्‌ षडहगरोच्चे द्वि गुणायतास्यप्‌ ।
तदम्भसा षर्िपकेः प्रपूथं पात्रं घटाधप्रमिते घरीस्यात्‌ ॥ १९ ॥
स्वञ्यंशमाषत्यनिमिता या हेम्नः शलाका चतुरइ्गगटा स्यत्‌ ।
, शद्ध तया षराक्तनमत पां प्रपूयते नाडिकंयाम्बना तत्‌ ॥ २० ॥
` स॑साधिताशदरतचक्रभागं विधायवुत्तं समभूमश्े।

भरिम्याद्गरलाटका सु समच यास्मन्नष्टद्यति तज्जठरं निर्यत्‌ ॥ २१ ॥

यभ्नाध्यायः। ` ४२५

पथ्युतजर. तस्य षटीमृखे पतति । एवे पणवदीभिरार्ष्टं वदप्रमत्‌ | केन `
निवाते । अथ चक्रच्य॒तस्य।द्केस्याधःप्रणादिक्या कण्डममने छते हण्डे `
पुमजंखपक्षेषनेरेक्षयम्‌ ॥ ५३ ॥ ५४ ॥ ५५ ॥ ५६ ॥

म००- नन्वदुमाप नम्यवयाः प१ारदजलयारक। च्छत्रेण स॑निवेरस्यातिरित्पकुशर्कसा- .'
ध्यत्वात्साधारणाशक्यततः सवशक्यलघभतप्रक।रेण स्वयवहुमाह-" ताम्तदिधातमयस्यति ।

। ताम्तदिधातुषटितस्य । अङ्ककृरारूपनलस्य चक्र करतनठकस्य जलपिपूरतिस्य `
एकमग्रम । कृण्डजलान्तः । मण्डास्थितजलमध्ये । द्वितीयमथम्‌ । अधःप्रदेशा
भिमुखम्‌ । भाण्डस्थितजलान्तगतनरग्रादधीभंखम्‌ । भण्डाद्रहिः कायम्‌ । तुका-
राथा ` यथाऽधोमृखाधिक्यं तथा तथाञ्त्पकाटेन जहस्वणमिति सूचितम्‌ ।
चेयदि । य॒गपदेकसमयावच्छेदेन । मुक्तम्‌ । नङस्थितजट्याग्रदरयरोघो द्रीकृत
इत्यथः । ताह भाण्डादहिः । कम । भाण्ड(स्थतजटम्‌ । नलेन । नलमाभण पतति ।

अत्र जलान्तगतनङाग्रमेव ` प्रथममुक्ते. तहं जढ्प्रवाहस्य नरिकान्तगतस्या-
चोमसख(ग्रच्छादनावराध।दर्बहिगमनास्घमवान्नलस्थितजटरं माण्डस्थितजलेना ऽऽकषितमित्यन.
न्तरमधोमखाग्रच्छादने बूरीकतेऽपि जलं न निःसरति । अधोमुखाग्रमेव प्रथममुक्तं `
अतह नरस्यजलं केवलं पतति । भाण्डजनठरंबन्धाभाव।द्नन्तर भण्डजला. `
न्तर्मतनङ्किममक्तमपि जरमाण माण्डस्थजलस्थग्रबाहाक्षमव इत्यतो नडस्थितज-~
ठस्योभयतो य॒गपरसतिबन्धनिराकरण। ` यक्तम्‌ । दिन्नकमाङ्नानेठुस्य जर्पूणसुकिरस्य न
जलमतमाण्डाक्िप-स्येकमग्रं भाण्डा द्बहिरधोमसं हदं यदि धियते तदा मण्डजडं
, सक्ृद्धपरपि बहिः पततीति प्रव्यक्षानुभवाच्च ॥ ५३॥ 4४ ॥ नाः - |

नन्वेताबता स्वयंवहयन्च्रस्य न स्िद्धिरत आहु-नैम्यामिति ।
चनेम्याम्‌ । चटिका धरीकाटरबन्विनलकच्युतजरूपसिपूणयोग्यं भषम्‌ । `
ततिं । अभ्यवाहितभम्‌ । बद्ध्वा, । निबध्य । जरयन्त्रवत्‌ । कूपोदकोद्धरणहेः
तकनक वस्थानरीत्या । यथा. नठकामरच्युतजलं तद्धटीमध्ये नेमिस्थवटीभाण्डान्तः
पतति । तथा । क्रियया ।\ दव्याधारक्षभ्थितं चक्रमिदं धार्यम्‌ । ततोऽनन्तरश्‌ ।
= तक्चक्रम्‌ । पूर्णवरीभिः । नरकच्युतजल्पारपूणवर्टीपाजगुरताभिः समाह्घष्टं नामितं _
र तदनबरत अमति ॥ 4.4 ॥ "४२ त

नम्वशल सर तश्रमणपनपपन्नम्‌ । नङकमाग्ण संपूणकृण्डजरनिःसरणेनिन्तरं म्न 1 | भ

पिप जलनिःसरणामावाद्धर्दीपात्राणां जछ्पूणंत्वासंभवेन तद्धारापिक्यमिविन चक्र
लामनासंमभादित्यत अह-- चक्कच्थंतपिंति । | 1 ष च

[1 ॥ 1 । + वि 1 ह 1
1 ॥

१ 9

#* आर्य, गो. २२, शिध्यधी. यंत्र. १८९) सूय. अ्योतिषः; १६५७
५५ `

४२ गोहा गये

०्टी०~ यर्णीवटीपाजाणा चक्रनोमनेनाधोघोगमनानन्तरं तदभवो

रे भयरत्न्तः स्थत जर चक्रनामिमागणाघः पतति तदा पाव्ाामधीममखत्वसत.
भवात्‌ । तज्जलम्‌ । प्रणाछिकिया जलपातस्थानस्थापितकाषटनिनितप्रणारिका कृण्डा- -
विका । तयेत्यथः } स्वयमयत्ननेव .। कुण प्रति याति । गच्छति

` तेंथाच ण्डंस्य कदाऽपि निर्जर्त्वासंमवाद्नवरतम्रेबणमनुपपन्नं नेति भवः |
अचं ` स्वर्यवहयन्ताणां अम णं काटानस।रं बद्व विधातव्यमिति ध्येयम्‌ \॥ ५६ ॥

इदानीमन्येषां स्वयंवहमपहसनाह-

यद्धारन्धनर तत्‌ सापक्षत्वात्‌ स्वववह्‌ ग्राम्यम्‌ ।
चत॒रचमत्कारकरा यक्तयन्ने नहि रराभ्यस्‌ ॥ ५ॐ॥
भ०छी०~ नन्‌ कण्डचकनलकश्रणालिकादिक्रियया गरुमूतमिदं स्वय॑वहमुपेक्ष्य लाषवाह- `
नङ जलपरिपर्ण केनचिदृाधरेणान्तर्कषि स्थिरं कत्वाऽवष्छिद्रं सृक्मं कारयेत्‌ ॥
तदधः स्थितं धटीपात्रसाहतं चकं दयाधारक्षप्थितम्‌ । ऊध्वाधरज्ञनलकाधणश्छिव्र-
सवञ्जदपयिपु्णध्ीपात्रगुरुताभिन।मितं स्वयमेव भ्रमत्येताहरं यन्वरं कृत नोक्तमित्यत
ओर्ययाऽद्-~यदधोरन्धनलनेति । |
` अथोरन्धरनटम्न । अधोमागे च्रं सूक्ष्मं यस्थेतादशो नलो यस्यैतद सवथः
वेह ` चक्रम्‌ । यत्पृवं त्वयोपपा।द्‌त तदद्‌ यन्न म्राम्यम्‌ । नं चभत्कारकेरम्‌ 4
कत इत्यतः कारणमाह~-सापेक्षत्वादिति । नरकस्थसंपूणजलक्लवानन्तरं नल्को जखन _ |
पुनः पूरणः कयेशक्रभमाथमन्यथा तदसंभव इत्यपेक्षया तदूसहितं सपक्षम्‌ । तस्य
भृतिः सापेश्च्वं तस्माादुत्यथः ॥ प ध्य मध्य जटप्रक्षपण नहक आवश्यकमिति
. परषद्कत्यपेक्षतवाच्चमत्कारं॑नोत्पादयत्यतो रधभ्रुतं भवत्कल्पितमुपेक्ष्य स्वकल्पितमन-
. ` तिगुरुभृतमुनपमति भावः । ` | । |
। ननु ग्ाम्यग्राम्यतवाभ्यामुपेकषपक्षतरषयेनत्वे( यतेन )कल्ितयन््रे कतः ते
इत्यते आह-- चतुरचमत्कारकराति । ध
हि । यतः । चतुराणाम्‌ । सुुद्धानाम्‌ । धमत्कारः संमौचीनथकत्येदं भाविः
` ततिति मनस्यानन्दविरेधस्तं करोति । एताषृशी य॒क्तिः वयथन्ते भवेति । ` मभ्येति
न्धना चपत्कारत्पच्श्चतुरत्युक्तम्‌ । भ्राम्याचतुर्चमत्कारकर्‌। यक्तिरयन्त्रं न भेवत्थन्थ-
धाऽतिपरसङ्कापत्तिरतो यन्त्राध्याये. त्वत्कल्पितमुपक्ष्य॒ स्वक्पितं .निरूपिहमित्ति
क्रः ॥ ५८ ॥

पाध्यायः। ४२५.

एवै बहधा+यन्तरं स्वयवहं कृहकवियथा भवि ।
नेदं गोलाभरेतया पूर्वोक्तत्वास्मथाऽप्युक्तप्‌ ॥ ५८ ॥
स्पष्टाभापरिदम्‌ । अव भ्रमणं काटानुसारं खबृदध्या विधातव्यभियध्याहयम्‌
॥ ५८ ॥ ( ।
दृति श्रीमास्करीये सिद्धान्वश्चिरामणो वासंन(माष्ये मिताक्ष ह
यन्वाध्यायः । अवर म्रन्थसंछ्या ३७५ ॥

गेढे

भग्दी०-ननु-कर्याद्वजोऽपि चेवं षटि जहुर्थथेष्टकाटेन ।
7षादीनां यद्धं सूरे सक्ते भवेदुभयोः ॥ १५ ॥
` परिकिल्पितकालाध्वनि युक्त्या योगो भवेद्रो
घटिकाङ्गुाङ्कितं वा ग्रसति मयूरः क्रमादुस्मम्‌ ॥१६॥

हरि मनुष्यः पर्हं छादयति च्छादकस्तथा छायम्‌ ।

एवंविधानि यन्त्रा( ण्येठमनकानि सिद्धानि ) अनेन मन्थेन * लोक्तानि
` सच्बमत्छृतिस्वय॑वहयन्त्राणि कथं नोक्तानीत्यतन आ्यंयाऽऽह-एवं बहुधा यन्तरिति। `

एदम्‌ । उक्तपारद्जलादिरीत्या । कृहकबिद्या । कपटयुक्त्या ।. बुषा ।
अनेकम्‌ । स्वयवहम्‌ । यन्त्रम्‌ । जात्याभप्रायणेकवचनम्‌ । अनेकानि स्वर्थवहु-
अन््ाणि भवन्तीत्यथः । यन्त्रं स्वयंवहभित्यक्तन स्व्यबहानां कारादिज्ञापकत्देन
यन्नत्धायन्त्रप्रतिज्ञासिंद्धस्वयवहप्ररिज्ञापर्वकमेव तज्निरूपितं नाप्रसक्तमिति स्फुरीङकुतम्‌
तथा ख स्वयवहानामगणितत्वात्सरवेषं निरूपणमशक्यमतो मया रीतिपरदर्धनार्थ रषुभू
्रक्रगत्रयमुक्त्वा लषछछाक्तान्य॒णेक्षितानापत भविः । ४९ भ"

ननु तथाऽपि चमत्कारित्वान्नियतत्वात्तदुपेक्षा न युक्तेत्यत आह~नेति. । इक्‌ ।
स्बयेवहयन्जजञातम्‌ । गोाश्रितय । गोलाश्रितयुक्त्या न भवत्यतो मया गोठसंब-
न्धिना -गोटप्रबन्धारत इत्यनन प्रतिक्ञातत्बादुप्रतिज्ञातमिदमपेक्षितमिति भावः । गोड
त्रितयेत्यमेन यन्त्राध्यायस्य गोराध्यायान्तगतत्वे स्फुटसुक्तम्‌ ।

ननु तर्हिं त्वदुक्तं स्वर्यवहयन्त्रनिरूपणं कथं संगतं स्यादित्यत आह-पर्बो
कल्बाविति । मया । गोठप्रबन्धकर्चा । अप्रसक्तानिरूपकेनेत्यर्थः । अविशिब्दाद्श्र-
सक्तनिरूपणं जानतेत्यथः ॥ उक्तम्‌ । स्वयवहयन्त्ं निरूपितम्‌ 1

पिज ति नेः =

1 ए 1 1 1

ति

~+ सिद्धान्तशेखरे यंचरषिंधिः २७

गोटश्चकः कर्मक कतरी च । कालन्ञाने यंचमन्यत्कपारम्‌ |
पीरं क्कः स्यादरषरी यष्टिसंज्ञे । य॑त्र यंचाप्यत्र दिक्संपितामि ॥

भै दिष्यरववृद्धे य्ाध्यये.¶ष-१७. = : ५

४२ . गोलाभ्यायै-

म०्दी०-कारणपाह-पूर्वाकतत्वादिति । |
वचछ्च्छल्लं बहिश्वापि रोकालोकेन वेष्टितम्‌ ।
-अमरतस्नाबयोगेन काठत्रमणकाधनम्‌ ॥१६॥
तुडगबीजसमायुक्तं गोखयन्तं प्रसाधयेत्‌ )
गोप्यमेतस्मका्ोक्तं सवगम्यं भवेदिह ॥१७॥
तस्मादृगरूपदेरोन र्चयेद्रोटमरमम्‌ ।
युगे खगे समुच्छिन्ना रचनेयं विवस्वतः ॥.१८॥
प्रसादत्कस्यचिद्भृयः प्रादुमवति कामतः ।
कालसंसाधनाथांय तथा यन्नाणि साधयेत्‌ ॥ १९॥
` एकाकी योजयेदरबीजं यन्त्रे विस्मयष्ारिणि । वि
दा ङ्कयशिधनुश्चकरश्छायायन्मरेरनेकधा ॥ २० ॥
गरूपदेशादविज्ेयं काटज्ञानमतन्दितैः ।
तोययन्क पाटाघेमयुरनरवानरः ॥
ससूच्रणगभश्च सम्यक्काठ प्रसाधयत्‌ ॥२१॥
, पारद्‌।र'म्ब्ुसूत्राणि इाल्वतटजलनि च ॥
` भजानि पःसवस्तषु प्रयोगस्तेऽपि दरुभाः ॥२२॥

. ति भूर्यसिद्धान्त रवयंवहरीतिप्रदरनादित्यर्थः। त्था य पर्वोक्तरीतिभिन्नरीत्षा

- निर्भितम्नन्ये. पक्षावत्प्वच्यनुपपत्तिरतस्तद्रतिररक्ष्णाथच यन्त्रस्वयंबहयन्वयोः . काटज्ञा-

कयि" ~--------- ~~

भ

` नरूपेककार्यत्वादककार्यःवसंः त्या प्रसद्धसेगत्या वा संक्षिप्तं तजिरूपणं संगतमेवेति

भाबः ॥ ५८ | | र
अथ प्रारन्धयन्त्रानिरूपणं समाप्तमित्यमिमग्रन्थसं गतिसूवचनार्थं काक्किकबाऽऽह-
इतिं यन्ताध्याय. इति । द्यम्‌ । |
दवन्ञनर्यगणसंततसेव्यपाश्वश्रीरद्गनाथगणकात्मजनिभिंतेऽस्मिन ।
तः ज्चिरोमणिमरीच्यभिधे समाति यन्तराधिकार इति.बद्धिविलासगम्बः ॥

इति श्रीसकरगणकसवभोंमश्रीरङ्कनाथगणकत्मजविण्वरूपापरनामक-
म्मनीश्वरविरविते सिद्धान्तर्िरेमणिमरीचाबुत्तराध्याये
यन्त्राध्यायः संपूर्णः ॥

इति द्रारविंशोऽध्यायः॥ ३२॥

[न ।

१. १६-२२, सिद्धान्तरेखरे, गोट्पश्र.१९-२०.जाअ. गोड २९,

कतुबणनाध्यायः। ` -४२९
` भथ +कतुव्णनमाह- पर
उत्फुट्जलवमद्धिकापरिपमटभ्रान्तश्रमदश्रामरे न
. . रे पान्थाः कथमव्यथानि भवतां चेतांमि चैओोत्सवे ।
मन्दान्दोितचतनतनधनस्फारस्फरत्पहटवे- ५
र्द्रेटन्नववद्टुराष्वति टपन्त्युचेः कट काकटाः ॥१॥
स्वकुसुमेमटिनामिव माती मवहसरन्ति वसनन्तजमद्धिकाः। `
उपवनं विनिवारयतीवि ताः किसलयेमलयानिटकम्पितेः ॥२॥ `
विहाय सोधं तणकण्डयमण्डपे प्रसिच्यमाने सटिलेः समन्ततः
शुचां रमन्ते विरलं पिलासिनः प्ियाजनेः सीक रसे चनोन्मुखाः ॥६॥
निदाघदाहातावेघातहतबे वनाय कामोच्छ्ितचतकेतमें ।
ब्रजन्ति वापीजलकेटिटालसाः उचो रतिस्वेदगटन्नलालसाः ॥४॥
पदनदहनखिन्नामागतेऽप्येत्य काके `
प्रिमटबहलानां मालतीनां नदीनाम्‌ ।
अद्य दयित सिश्चस्याऽऽत्महग्वारिणा कि
प्रिमलबहटानां मा कतीनां न दीनाम्‌ ॥५॥
वर्षाकृठे ददृयस्थमद्यं पिते प्रति विरहिणी किष क्रते । हे दयित नि- `

कर्थमूताम्‌ । मदनदृहनखिनाम्‌ । कामा्िद्‌!हकुटाम्‌ । पुनः किंविशिष्टम्‌ ।
दीनाम्‌ । केन । आलदणारिणा स्दकसटिटेन । कृतां संबन्धिनि के ।
नदीनाम्‌ । कथेमूतानाम्‌ । प्ररिमखबहखानाम्‌ । षरि समन्तात्‌ । मख्बहा-
नाम्‌ | न केवरं तासाम्‌ । माटतीनामपि । परिमखबहृानामामोद्बहडानाम्‌ ।

` न केवट तासामपि । सतीनापिति रतीनाम्‌ । तासां च परिमठबहानाम्‌ ।
तव प्रस्य भावः परिमा ¦ प्रिम्णो खवः पारेमल्वः । - ते हरन्तीति परिमल
वहराः । तासां परिमलवहरणाम्‌ । रटयोबवयोध्ेक्यस्य शेषे तु गृहीत `

त्वात्‌ । मानिनीनां मानिनां वा कामातुराणां मानमङ्कन वुच्छत्वमापाद्यन्तनिां `
: रवीनाप्रव्यर्थः॥१॥२॥३॥ ४॥५॥ ॥ि
४८ अशतबरणनान्पायः |

, मग्ठीग्-यष्टियन्तप्रतिन्तततुचिह्नज्ञामकरणम्‌ । = ॥ि
| , अथर्वुब्णनाध्यायों भिया व्याल्यायते मया ॥ १ ॥ व
| तत्र शछङ््णाराधिदेवतमदुनवयस्यत्वेनधिगतततुराजत्वात्पाधान्येन प्रथमं स्परतं बसन्त `

हार्दकक्रिकीडितेन बणयति--उत्फुष्ठन्नवमाष्ठिकति । छ

१५। 01 ५७७५०४१ ८ ।

` * सिद्धान्ततत्वविविक; विप्रश्नः १९४

४ ५ ति #

६ ` मोराध्यापे-

भ०ठी०-चैत्रोत्सवे वेत्रमासवायकपधुशव्डस्य वसन्ततवाचकत्वाञत्रपदरेन बसन्ततकालः।
यथपि ` वैशाखमासवाचकमाधवशन्दस्य वसन्तु बाकःाद्रशासोत्सवः इत्यपि सुवचम्‌ ,
तथा$ङिः चेचरेश्तदुरम्भक इति ओोतनार्थ॒चेतरेत्युक्तम्‌ । स. चासातृत्सवश्च । उत्सव-
हेतुत्वादायुषतमितिवत्‌ । यतो. वसन्ते काभिनीकाप्मकयोर्मदनप्रकाराधिक्ष्यवकशेनाभराग-
प्राबल्यादुनद्धगलीरारूपः सततमत्सवः प्रवर्तत इति ताभ्यामुत्सवततेनाद्गीङत
इति भवः अ
यद्यपि ववेदुय॑चरणेरितिवेच्चत्रत्य्न वसन्तार्थे नेयार्थत्वं दोषस्तथाऽप्युत्सब-
पदसार्निष्येन चेत्नोत्सवासंभवाद्रसन्त इत्यथर्या ऽधवहयकत्वाद्रसन्तीत्सवस्य छोकप्रासिद्ध्‌
तादद्रोषः । कोकिलाः ¦ कोकिलश्िथः ¦ उचैः प्टतस्वेरण । ननु कोकिटश्नियो
शहीताः. कतः. परिङ्केऽपि कोकिला इत्यस्य बहुवचनान्तत्वादत आहःकलमिति ।
भञ्जल्भ । तथा च प्रषदन्दपिक्षया घ्ीदब्दस्य . मञ्जरत्वात्ता गृहीता
इति भवेः ।. |
यथपि केोकिलत्सामान्यन कटश्ब्देस्चारणान्न सीणामेव सिद्धिस्तथाऽपि
धसुषसलीतारतम्येन शाब्दतारतम्याव्रधारणादाधिककटत्वेन तद्वगमः साक्यः१। अत एवोज्जै-
रित्पभ्ययमयिकयोतकं संनिहितं दत्तमिति व्येयम्‌ । इति । इदं पन्ति वंदुन्ति ।
कोकिठाः कृजनेवं बदन्तीत्बतेक्षार्थारकारः । ठपमित्यच यतिभद्पोऽपि चरणान्त-
त्वामावादद्रोष; ।.

अत्र. श्ुङ्कारविरोधिनां यतीनां भङ्गस्य इङ्कारपोषकगुणत्वाद्रा न दीप्रत्वम्‌ ।
छि तदुहःरे इत्यादि. । पथक विरुर समये पथिकत्वमाठमभ्बितसित्यमुचितयो
तनाः रे इत्यज्ञसंबाधनम्‌ । पान्थाः. प्रियाधिष्ठितप्रदेश्षातिरिक्तप्रदेशेष्धतिकष्टभतमार्ग
` ताभिमानाचत्सबम्धिनः भ्रियाविरहिण इत्यर्थः । अनेन विप्रलम्भाख्यः शङ्काररसो
अ्यज्यते । ` भवतां विराह्णाम्‌ । चतांसि मनांसि । अव्यथानिं । पीडारहितानि।
` कथं. कुतः । अस्मिन्समये विरहिणामतिदुःखं भवति । भवन्तस्तु व्यथारहिताः
: सम्यथत्वेऽत्रावस्थातुमशक्यत्वात्पराव्य गतं स्थादित्याश्र्येण प्रश्न इति मावः ।
| ननु भवतीभिराकाशविहारातपसंतापादिस्वदुःखादेवमस्माकं पृच्छ्यते । इत्यतः `
कटषब्दकारणसयकं तासां यखावस्थानमाह-मन्दान्दोरितेत्यादि । मन्दं .। शनै.
` रान्दोहिताः कम्पिताः । बाय॒नेत्यर्थसिद्धम्‌ । यथपि न्यूनपदुमत्र दोषरतथाऽपि मन्दा.
` न्दोहिततिः उाब्दश्रवणाद्रायपदं विनाऽपि तत्कारमेव वायुकभ्पिता इति गोषसंम-
, कान्म्युपद्पत्राद्वोषः । अथबोधप्रतिनन्धकत्वाभवात्‌ ।

ये ताः । आभ्रवक्षाः । जव्रश्छटं पान्थाधिकबुःखहतुत्षान दोषः । तेषां
नतनाः । अत्पदिनजाः } कोमला इति. यावत्‌ । धनाः परस्परं संलम्माः । स्फारं
बहला: । रफुरन्ता देदाप्यमानाः । अरुणव्रणा इत्यथः । एतादृशः पष्टवंः पतैः ।
उद्व्न्त्यः परिवििताः । या नववष्र्यो नृतनराखामञ्चर्यस्ताम कोकिलाः पतन्ती
त्यर्थः । तथा च वयमाभ्रशासाधिरुढा आतपाटिदुःखाभावात्तन्नवाङ्कृरभक्चणसंजात. `
मधरभाप्यि भवदहिरहदुःखासहिष्णवो य॒ष्मान्ुपया. पृच्छाम इति भावः ।

क्तुवर्णनाध्यायः। ४९४;

नटी ०-ननूत्सवरूपवसन्ते कथमस्माकं युष्मािरदुःखसंभावना कृतेत्यत `आह-उतकुं्
नित्यादि । उत्फन्त्यां विकसन्त्यो या नवमदिका नूतनमष्ठिकापरष्पाणि ) नषे
त्यनेन वसन्ते मह्धिका प्रभवतीति स्पष्टक्तम्‌ । तासां पुरमिलाः ` सुगन्धासतैर्भानः
बिवेकश्षानद्यन्यमुन्मतमिस्यथः । एताहदं अमत्‌ । इतस्ततो गच्छद्रश्रामरं अमस्तमृही `
यत॒ तस्िश्रेनोत्सव इत्यर्थः

अनर पवतर च दींधसमासः प्रसादोद्‌ारताजःसमाधिशृणानां सच्वान्न दोषः ॥ तया
अ चेत्रोत्सषे नूतनभ्ठेकागन्धाहूतथमरान्माह्ठिकाप्रियतमासंयोगयुलानुभवीन्दषा -स्वग.
हस्थितरमणीसंस्मरणेन मवतां पियोगिनामत्यन्तदुःखं संभावितम्‌ । संयोग्येत्सवरूपव
सन्तस्य भवल्कृतान्तरूपत्वादिति भावः । व +
ननु कोकिला इत्यत्र कोकििज्नियः कथं गृहीताः । उक्तार्थस्य कोङिर-
पुरुषग्रहणे बाधकाभावात्‌ । प्रस्तुतनवव्रीषु कोकिला इत्यत्र ची पुरुषसंयोगव्यज्ख-
ग्यात्प(ग्यः प)थिकानामत्यन्तं दुःखयोष(ग) इति चेन्न । पान्थकृतविरहानरुग्याकुढानां
पथिकञ्चीणामकिन्तमये संभावितात्यन्तदुःखाभिः सखीत्वसामान्थन कष्ठमाधूर्यतुल्यतया `
बा तददूतीरूपाभिः पथिकपरावर्तनसंजातसंयोगसुलानुभवा्थमिवेते एवं पृच्छ्यन्ते । भवतां
बिदेशषगमेनेऽस्मिन्स्षमये भवस्पियतमानां जीवनसंदेह इति मवच्चेतः कथमव्यथमिति
निर्दयत्वं सूच्यते । |
अतं एव वचेन्रोल्सवविरोषणं भ्रामरे इत्यमद्ण्टं न दोषः । नहि ज्ीभां दताः _
पुरुवा; संभवन्ति । तासाम्~ स
पद्न्यासो गेहादु्बहिरहिफणरोपणक्तमो

वचो छोकारभ्ये कुपणघनतुल्यं मगदश्चः ।
निजावासादन्यद्धवनमपरद्रीपतुहितं
पमानन्यः कान्ताद्विशसिं चतर्थीसमदित
हति सखरूपात्‌ । . अनानुप्रासः रन्दाटंकार इति संक्षेपः ॥ १ ॥
मन्‌. ताहशभरमस्द्ंनेन स्बरमणीसंस्मरणं कृतो भमरस्य रमणत्वसंमवेधपिं मद्वि
काथः कान्तात्वासंभवादित्यतो द्रुतविरुम्बितवृत्तेनोत्फुषठन्नवमहिकामुक्षते-स्वकसमैर्म-

-वेसन्तजेमदिकाः । वसन्तकाले जातां भिकावल्ध्यः । ्धकुसंमोनिनोदटासि
तपष्पेदन्तीपममालत मारुतावष्ठ)म्‌ । अवहत्ान्त । मात्या अवहासं कृ ५,
शवशब्दान्महठिकाः $समविकासे भारतीमवरहसन्तीत्वुयेक्षाठंकारः ध
तो वहेसन्तीत्यतः कारणं माङताविरोषणनाऽ<ह~म्िनामिति । -हेश्क्तौः 1४ रं
7 त्प स्वपुष्पदामारहितामिति यावत्‌ । तथा च [ यथा | श्रीमल्परषवर्थाणा कन्व =

अ, , । गोलाध्याये

मती ०~नवयोवनाः स्वकान्ताधिकग्रीतिं घारयन्त्यो ऽगणितचारभषणभूषिताः रवश्रमाजे : `
आगतां द्रिद्रकान्तामवहसन्ति तथा मद्धिका माठतीमवहसन्तीति, मद्िकानां सिद्धं

क {स्तत्वापतत भवः ।

अत्र बहुवचनेकवचनाभ्यामेकस्या बहूपहासरप्रतिभेत्यत एव मालतीं मलिना
भिवेत्युत्क्षाथोंतनाथमवहसन्तात्यमेऽेक्षितो ऽपीवजब्दो मरिनिभित्यग्रे दत्तः । श्रामत्छ~ ` |
न्तामिः स्वभूषणेभूषिताया अपि इरिदकन्तायाः स्वभूषणाभावजनितमनोमािन्यं तथा `
अदहिकापष्पेभृषिताऽपि मालती मटिनेवेति योतनार्थं॒स्कुसुमेरिति पदं मष्ठिकासनि-
घलिदपक्षितमपि मालतीसंनिधौ दत्तं दृरे । नतु तत्र तानेन मालतीं सवुष्येव-
जितामित्य्थः । मटिनेत्यस्य वर्जितार्यत्वामावात्‌ । म्रत्युत-- `

क । मो वम सण विषमिदमिति सातद्धकं पितामहेनोक्तः । `
` प्रातर्जयाति सलज्जः कज्जलमरिनाधरः शभः ॥

इतिवत्पष्पयतां मङ्ती प्रतीयत । | | |

` नन्ववहासेन तस्याः को वारपकर्षं इत्यत उदीक्षामः रमाह-उपवनपिति । `
उपवनम्‌ । सानिध्यान्म्टिकावहीसमदायः । पष्पवाटिकानां नगरादररबहिर्निकट ` एबो-
त्र्मतः; समवादुपेत्युक्तम्‌ । किसलयः 1 कोमटपन॑ह॑स्तरूपस्तां माटत।म्‌ । बिनिवारयतीति
वि्ेषणेन गच्छेति वारणं तस्याः करोतीत्यर्थः । श्रीमतां मङ्कलकूपा उक्तगुणयताः
` कान्ता अमङ्गग्ां दखिवधूमायान्ती हस्तकम्पनरष्टया निवारयन्ति । तथा महिका `
मारुती. स्दपतरच््ेया निवारयतीति मिकायाः कान्तात्वं हदं सिद्धर्‌ ¦ तस्या `
अपकर्षोऽपि स्पष्ट इति भावः |: [1
केचित्त तामित्यत्र बहुवचनान्तं पाठं कृत्वा ॥ उपवनम्‌ । ताः । माह्त्य-

क

` दहरनकारिका महिका विनिवारयति । मालत्या अवहासो न विधेय इत्येवंरूपं

५

॥ निवारण महकन करातात्यथ इत्वहिस्तेन्च | दणन।यापकष॑प्रततः ।
पाणां करणत्वे दहेतुमाह~ख्येत्यादि । मरयकृलपवतादागतो वाय॒स्तनाऽजन्दौ-

हवितैरितय्थः । तथा च वायुप्रेरितपत्रकम्पनेन मिका माहतीं निवारयतीत्यच्ेक्षा
तद्स्थेन पद्रेन -योत्ता । अत्र मरुयेत्यनन तत्स्थचन्दनतरसमाटिद्धितभजंगतरू.
भीभिर्भक्तावकिशवायुरत्यत्पत्वेन ` तत्तटादवराहणन श्रान्तं मन्दं मन्दुमायात्यत एव

कम्पितैरिव्यक्तमतो नायोच्िधा वेर्णनमन्रासंभवि नेति सचितम्‌

इदं किसट्यचारनहैतुरूपत्वादिरोषणं समाप्तपुनरात्तता म॒ बिभर्ति इति ध्येयम्‌ |
अश्र प्रबादमाधवादिगुणाः, . अनुप्रासोर्लकरश्च । तथाश् वसुष्स्य चिहतान्याज्न+
नकार नकोकिहकरस्वनमह्िकानयपड्वपुष्प्ंभवा इतति

थेन

कतुवणंनाध्यायः। ४६३६.

मन्टा०-अथ क्रमप्रातं ग्रीष्मं वंशस्थेन वर्णेयति--विहाय सौधमिति ।
इष्वा । आषाटमासस्य तद्राच्यत्वादाषादसंबन्धेन म्रीष्मतुंस्तत्पदेन - रक्ष्यते । `
नच ग्रष्म इति विहाय इचावित्येकदेराग्रहणेन संपूरणतुग्रहणं कुतः कतर्मिं

क) , भ क

वाच्यम्‌ । ग्रीप्मेति भयहेतनामश्रवणात्वजायमानतांपाधिकतापसंभावनया कापिनीकाम्‌-

कयोः सचिन्तयाः सङ्गाभादादिमनस्कता स्यादतस्तदपनोदार्थमेकदेदाकाटवाचकरान्देन

` हढात्तटतुग्रहणाब्रू । तद्पनोदस्त्वाघाटस्य पुवाषाढानक्षत्रसंबन्धेन तच्वात्तेन प्राथमि-
कपुवाषाढानक्ष्रोपस्थितिदारा स्वस्वामिनो जहस्योपस्थित्या संजायमानतापक्षान्तिसंभ.
बाति । एतडतोः सद्प्रतिनन्धकस्त्र तयोः इ्खुचात्रित्थनेन सचिन्तता योतिता 1

विलास्नः । सतत [यतमक्षसाक्ङ्खाक्षणस्तस्णाः । सधा ग्रहम्‌ । वहाय ।

त्यक्त्वा तृणक्रद्यमण्डये उक्लीरतणनिर्मितभित्तिमिनिं्भितावारकस्थटं सूर्यकरागेचरे इत्यर्थः ।
कृद्येति ग्राम्यं पडपपि इकारव्रच्या न दुष्टम्‌ । मरियजनैः स्वमनःप्रियतमाजनैः
सह । अव्र जनपदेन प्रियाः स्टसखीदुतीसमूहसहिता टभ्न्ते ` इतिं ध्येयम्‌ ।
विलासिनः क्षणमपि प्रियतमां विना न गमयन्ति सर्द तदुनुयायिन इति सूच
` नार्थं विलासिनः भरियाजनैरिति पकदयषव्यवहितम॒क्तम्‌ । =

विरढमल्पम्‌ ॥ - रमन्ते । अनङ्कगरीटामस्पां कवन्तीव्यश्चः । प्रियाजनस्त॒
स्वेच्छया विर न रमते । परुषपिक्षयाऽगणमद्नत्वा दिति सूयमार्थं विहरसि `
ह्यस्य . पश्चाद्विररपदं दत्तम्‌ । विटासिनोऽपि स्वेच्छया न रमन्ते । द्वित परिय
तमामनःसंगक्षा्थमिति सूच्नाथ रमन्ते इति भ्यवहितमुक्तम्‌ । श्ुचावित्यस्येभि एत-
हानमस्मिन्नपि ग्रीप्मसमयेऽनङ्गाठीलां कुचन्तीत्यद्धुतव्यञ्जकम्‌ । क

सन गहत्यागप्वकतणनिर्भितगहे रमणं कथं भीष्मजनिततापस्योभयत्र संभ. `
घ्ादन्यथा विरङ्समणानुपपत्तिरत्यतो मण्डपविशेषणमाह~प्रसिच्यमाने इति । समन्ततः
अवारहेतुभृततणनिमिताना परितः । सदिङेरुशीरकपुरैखादिमिभ्नितजलेः । भकर्ेणा-
मुवेर सिच्यघाने । कृतसेचने । एतादृशे तन्मण्डपे इत्यथैः । ।
तथा ग्रप्तेऽरककराणामतितीक्ष्णलात्त्पंघाततापितग्रहाण्मनिकरसंजातमहुष्मभ
एज्यन्तं ावदृगृहे स्थात॒मदक्व्ं कथं वा पुनरनङ्कगविह।र -इति तणमहे तापं
सेक्रादिनाञपरनीयाह्पं विहारं कुवन्ति ।` तद्बहले तच्छरमाधिक्येनोष्मणः पुनः संभ
बादृ्णा सह व्हिरे तु किं विहारसौस्यं कथं वाऽल्दुःलामासासहिष्णुतरूपं विशं.
सित्वमत एव जराहवो मन्मथन।यकस्य निदार्धकालः समया(यो) जगमिति केषांचिदवर्णनं
स्फुटमिति भविः ` |

मने तथम्वे प्रियास्तासंभवादिङासित्वानपपात्तरिस्यतो तिहासिविकेषणप्राह-
क्रस्सेन्रभेन्पुखा इति । सीकर अन्वुकणास्तैः सेचनम्‌ । ताष्रशकरीड्सुं. ५

र: ६५ 3 . ` गोहखाध्याये-

मव्टा-उन्मुलाः । प्रियामेः सह जलठक्रडोष्ता इत्यथः । तथा च प्रियया सार्ध |
जरकीडदिना ` भियासुखसंभवाद्विकासित्वानुपपततनति भावः । अच्र रमन्ते इत्यनेन
` संभोगः ङदधणाररसो व्यज्यते । प्रसादमाधूर्यादयो गुणाः । अनुप्रासः रब्द्‌
ध स, ` ककारः ५२ १

ननु ताहश्चमण्डपे जकरक्रीडायोग्यजलाभावात्कथं जलकरीडोयता इत्यतो वंश-

` स्थेनाऽऽह-निद्‌घदाहार्तीति । ` 4.
इवो । ग्रीष्मर्तौ । आषाढमासे मीघप्रारम्भ इश भ्रमवारणाय । रमष्म-

समात्तियोतनाय चात्र पनः चाविल्युक्तमिति ध्येयम्‌ । वापीजल्केटिलाटसः ॥

वाषीषु सरोवरविशेेषु । जकः केटयस्तास सक्तान्तःकरणा वासिनः । तथा च

तन्मण्डपे जलक्रीडायोग्यजकामावादेव वापीषु जल्कीडोद्यताः । न च निकटस्यन-

दौ जरकीगोयताः किं. नेति वाच्यम्‌ । प्राणाधिकप्रियतमामूल्यभूषणस्य ` प्र `

. हपातन पृनरङभाभाकवत्तिदद्ध।नजानताप्रयतमातनावमह (रूपव्रातबन्यात्‌ । सर विराद्‌।

नियमितजहात्पत्तितभ्रूषणस्यानायसिन ठामानिःरङ्क जक डक्िमवः ॥ तत कम

[नाना तन्मन्द्मकरन्द्ठटलपञ्चमराणा च सत्छक्कमाछनश्चमस्यनायकानायकत्वापादूनन
तदन्या क्ति भरुपहासचहादरङनसमवस्चि ।

कमठः परस्परहननरूपरकन्टकदकडभखानपाप्ताभमवानस्च -वलासलवसरक्षणाथ

तापच्यक्तसम्‌ । वनाय । नगरापवन गन्त ग्राप्त । गत्वथकरमाण द्वरतसाचत्‌थ्य(

नष्ट यापमनन्ननाति स्तण चतुथा । वजन्त गच्छान्त । स्र(बरादकनामुपवन संभ
_ धादुपवन - गच्छन्तात्यथः |

. ननु जठ्केडिलाहृषाः कृतः संजाताः । उदीरवृणमण्डपे तापासंभवेन सख

.स्थानादित्यतो बिलस्विरोषणमाह--रतिस्वेदगरुज्जराटसा इति । रतयः सानुराग
प्रियतमया<नङ्गलटीटास्तामिः श्रमाधिक्यद्रारा संजातो यः स्वेदो वर्मस्तप्य गर

न्जलानि सवदुदकानि तैरक्ताः । व्यापारान्तरं ` करतुमक्षमा इत्यर्थः । तथा च `

` सुरतश्रमेण तनाप्य॒ष्मणः संभवात्तद्पनोदाथ . जलकीडोद्यता इति मावः ।
नस गह एव कमटादृयक्तं सरोवर काथं कायमन्वथा विलासित्वानषयपत्तेः।

माग ग्रीष्मनाधासंमवादतो वनगमनमनुपपन्नभित्यतो वनविशेषणमाह-निदाघदाहा्ति-
` विषःतहेतवे इति । निदषा गीष्पोष्मा तेन दाहुप्तनाऽऽतिः प्रीडा तस्या विघातो `
नाशस्तस्य हेतुः कारणमेताहस्वनायेत्यर्थः । तथा च गृहस्थितताहशसरोजरष्य सू्ं-. `
करसंतापिताश्मनिकरजानतोष्माभिः सुथकिरणेश्च सततमत्य्॒णतात्ताहशजरेन प्रत्यताधि- `

-कृदाही न तापश्ञान्तिः। रवा जटक्ीडासुखमिति वनस्थितसरोवरे जैठस्य सवाकीत.

उ

| । . वि स्ल्बात्तत्र अटक्रडकरणाथ भु. गच्छन्त |. . मागतत्तापप षस्य माविजष्कीड- ध | |

सखात्यन्तपरम्परामटाष्बटखन निकास्तताद्त भवः |

ऋतुवणनाध्याथः। ४६५

भअन्दीऽ~ नन सर्यकराणामनिवासतित्वात्तच् कथं सदा दौत्य येन जल्कीडार्भं वनगमनं
शुक्तं स्यादतो द्वितीयं वनविरोषणमाह-कामीच्छरितच्चतकेतवे इतिं । काभमत्यन्तम॒च्छिता

ष्क

ब्रूष य चता अाभ्रदक्षास्त पव कतवा भ्ठजाश्चहनान यस्यताहङ्वनायत्यथः ।

यद्रा कामस्य मदनस्य उच्छितचता एवे केतव यत्र मदुनाहीपनं वनमित्यर्थः
तथा चोपवने घनतराश्नादितरुभिः सूयकराणां वारणात्तत्सरोवरजलटं सदा सीतं वनस्य
` भदनोहीपनत्वादनद्णविहारोऽधिकं तच्च संभाव्यते चति भवः |.

विलासिनो रमण्यश्च रत्यत्सवे ह्यनन्दनिमद्रतयाऽऽत्मानं विस्सत्योन्मत्तदयाशश्छीषं
प्रङपन्तीति सूचनात्कामाच्छूतच्चतकेतवे इत्यश्छाह न दुषिः । एव सुरतं तरुणवे-
गमसहमाना तरुणी तदानन्दात्यन्ताविभविनापक्षितानवारण तरुण प्रति जटेज्त्यमङ्गः
ठषश्लीहं प्रहपति तदाः भर्तदौसाधमव्वेनाम्युपगमादिति सृचनाज्जकेऽत्य्छीरममङ्गगलं
न वोषः । अव्र संभोगः श्रद्गारो रसः । प्रसाबसमतातधयादयो गुणाः । अनु-
` प्रासचरणेकदरायमकाभ्यां रान्दालकारसमष्टर्त्याद्‌ ध्ययम्र ¦ तथा च म्राष्पार्चहुन
द्वाहः ॥ ४ ॥

अश कपप्राप्तं वषक्राङ माङिन्या वणयति-मद्नदेहनासेन्नामिति |.

| (कि

विदेशस्थं प्रियतमं संस्मतं ` प्रति विरहिणां पदति । नदानां सरिताम्‌ ।
करि .\ समये । आगते आयते । तासां समयो ममान्तकतुल्य इति
सुन्वनार्थं॑काठपदोपादानम्‌ । ननु नदीनां नित्यं स्वस्थाने सच्वात्कथं नदीकाङ
इत्यतो नदीविशेषणपाह-परिपरबहलानामेति । परि समन्तान्मलः परिमिडः । इ
बहल उत्कटौ षयते यासमितादसनदीनागिद्यर्थ `

तथा च नदीप्रसमये नदीजलानामत्यन्तमालिन्याद्रषा विना नदीपरासंभवाद्र्षा
काटे इति फलिताः । विरहिणी नामेतष्टतौ प्रद्ेषादेतत्स्फटनामाग्रहृणामिति ध्येयम्‌ ।
नन प्रियतमाधिषटितदेश्ञे नयभावात्कथं तेन तहत्वागमनमनुमेयम्‌ । नदीपूर-
स्यासंमवादत आह--माठतीनामिति । माठतीवष्ीनां कके आगते । ननूपवने
मारतीवह्ीनां संभवात्कथं तासामयं कालो नियमित इत्यत आह-~परिमटबहराना-
मिति । पग्मिछः सगन्धः स बहर उत्कृष्टो वियते यासामेताहशमाटतीनामित्यथः
न्धो दरं गच्छतीति स॒चनाथ दरविदोषण न दषः । |
तथाच वर्षक्रठे मतीनां पष्पोद्धमात्यष्पमकरन्दसगन्धाघ्राणेन वर्षाकाछोऽनु-
मेयोऽन्यदा तासां पष्पोद्रमाभावादिति भावः । अण्शिब्दादेतावत्काद्पर्येन्तं त्या
नाऽतपित्येवानचित क्रतं त्वय्यत्र स्थिते तद्धयादिवानेन समयेन कृतान्तरूपेण
"नाऽ<गतं स्यादित्यत एवादयेति संबोधनम्‌ । दुयारहितेतिं कटाराक्षरश्रवणेन कपु ` `
` विक्यसंभवात्दाभमनं न स्यादिति निर्दयेत्युेष्यादयेति कोम्हनोक्तिः ।

,

४६६ ` गौलाभ्यायै-

भऽ्दी०~ नन्वदयेस्यक्त्याऽपि स नाऽभयास्यतीत्यतः सैबोघनान्तरमाह-दितति ।
सदया निदयों वा मम हरणं त्वमेवेति भावः 1 आत्महग्वारिणा । स्वस्य हदो
शानन्दहुःखाश्चजलेन । एकर वचनेनाविच्छिन्नाश्चजलधारा सृच्यते। किं कथं न सश्चसि ।
` भां स्वमिति दयित सिशसीच्यनेनाध्याहारः स्फुटः
नन्वहं दुरस्थितस्त्वौं कथं . सिश्वामि कथं चा मम सुलदुःखाश्चनलसंभव
व्यत - आह~एत्येति । म्द्िवसगराहं तत. आगव्येत्यथः । तथा चा<ऽगतस्य तव
पदशनान्मदवस्थाज्ञानञनितदःखाश्चषाः स॑मवात्म्येगहमागतो नो वेदनया मरतं स्थादिं
-व्यादिप्रियतमादरनजसुख जाकिताश्चुणः संभवाच्च तज्जकेसेचनेनतत्कालासतकक्रन्ता मा
सख्येति भवंः ।
नन ` तष्ठस्य सेचवनमचितं न त्वेत्यतः स्वविरहोषणमाह-पदनदहनलिन्नािति ।
~ मद्नरूपाभिना पाडिताम्‌ । तथां चास्िस्तद्रयोगसमयं मदनरूपोअश्ररत्यन्तं मम
दाहं करोतीति यक्तं सेवनमिति भावः । केचिक्वात्महग्वारिणित्यस्य स्वर्दक्षनरूप,
जलनत्यथंमाह्ुस्तच्च । स्यदरानेन तस्या हष्िरस्मिन्पततीति तस्यां सेचनासंभवाति ।
नहि तस्यां तद्वहिः पतर्तीतति यक्तं सेचनमिति वाच्यम्‌ । तदुरनलरसायास्तद्‌-
नेऽपि तष्टषटिपातेन रिरहध्यथापगमापत्तेः । नहि ददाने विना व्यथाषगमः संभ.
घतिं । अतं एव विर्हवाधाय्याङ्ङया मर्छितया च प्रथमं त्वं दषटमरक्य इति
से्यनीततरं मथा त्वं द्धव्यः सं्चनन मृहछापगमदारा प्रबोधसंभवादिति सूचितम्‌ ।
अद्धानि मे दहत कान्तवियोगत्रह्धिः संरश्ष्यतां "प्रियतमो हदि वतत यः
इत्याहयथा हाशिश्रखा गर्दश्चवारसिधाराभिरुष्णमभिसिश्वैति शत्पदेषम्‌ ॥ `
दाति प्रसिद्धवणन्देश्चणा सचनमावरुद्धम्‌ । नन त्वया स्वतापस्तत्काटज्दी-
तटमारृतीपष्परपनेयस्तान्नेमिन्ते ममोऽऽगमनासंमवादित्यतः स्वविरषणमाह--माट्तीना-
मिति । मारती इनः सूयां यस्याः सा माटततीना । तां माक्तीनाम्‌ । यमे
निषता्थो स दोषः) तथा च पष्पमकरन्दगन्धाहूत्रमरभुक्तां मारतीं दष्ट्वाङहं तवा-
` छाभात्तपामीति मारती मम दाहिका सूर्यतल्येति भवः ।
केचिन्न मातीनामित्य्न मा ठतीनामिति पदद्वयं मेत्यस्य मामित्वर्थ
टतीनामित्यस्य रतीनां परिमलबहलानामिति विशेषणे -परिमरबहराणाम्‌ । बवयोर्टरयोः
श्टेषे एेक्यात्‌ । अपचर्तीनां सुरतोत्सवानां काटे आगतेऽपि कथं भृतानां परिमद्ह-
णाम्‌ । परस्य भःवः परिमा परिम्णा छवः परिमटरवस्तं हरतीति परिमलवहरारतासाम्‌ ।
उत्कर्टंशहराणाम्‌ । मानिनां मनस्विनीनां वा कामातुराणां मानभङ्न तच्छवुयि.
तानामित्यर्थः ।
तथाच मम मान॑माशदङुफप्य न यास्यसि चत्तहिं अस्मिन्पमये ममं मानोऽपि
नास्ति। सखेन श्रतं कैविति भाव इत्याहस्तन्ने । यमेकभङुगापत्तेः । तवे क्यस्य
ऋटेषेऽभ्युपगमाश्च । रतीनां. समय)ऽस्ति मानवत्यहं न सूखेन - स्रंतं कृर्वित्यादि्नी-
वने - रसमङ्गापत्तेश्व । रिव तदशने महदुयासं मन्यमाना कथं सुरताभिा्ं
कुर्यादिति | [र

। कतुवर्णनाध्यायंः। ध ् । ` ४९७ ।

भन्ही°् ननु लीतरन्तरोपथारास्स्वतापोऽपनेय इत्यत आह-दीनाभिति + तां विना
, यक्किचित्सुखदं रतु तन्मम संताषहुःखदुमिति मामनन्यरूरणामेतषटतुकालान्तकाज्ञा-
न्तामङ्गी कृवितिभावः।

द्वितीयपादे माठतीनां नदीनाभेत्याहत्य मेति माम्‌ । इनात्पूर्यात्‌ । अति ।

समर्थायमनि । सूर्याद्प्यधिकसंतायके । इति कारविरेषणम्‌ । तर्यपदे माठती-
पष्पाणाम्‌ । परिमलं गन्धम्‌ । बवयोरेक्योत्‌ं † वहतीति परिथटबहमे वायुस्तस्य

अ विप्रलम्भः इङ्गारः । प्रस्ादुमाधयादिगुणाः । अनुप्रासचरणयमकाभ्यां शब्दा
छंकारसंसष्िः ॥ ५ ॥ श.

=

उच्चविरात एह पयुूरकुृट यदम्ब |
मन्दं कद्म्बमंकेरन्दविमिधितश्च ।.

(कक

.वात्तः प्रवाति पतिरेतिन तेन मन्ये
नि्रणनिघणविकर्णविहेत्वमस्य ॥ ६॥
एवंविधं विरहिणी विरहेण खिन्ना
न भिन्नाञ्जनच्छ विघने गगने घनर्तौ
भत्वा रियं तमद्य हृदयं प्रविष्
ब्रते सपेशलपलटं परिहासामिश्रम्‌ ॥ ७ ॥
स्वतनुजवनरान्या पुष्पवत्यान्छिषन्त्या `
ह्यनुचितरृतसङ्गोऽस्मीति रौलोऽनतम्तः।
निरी हारिकरचज्रने्षरेरश्रकस्पेः ` `
. हारदि हदिजखेदस्वेदवान्‌ रोदितीव ॥ ८ ॥
सहस्यकालटे बहुरास्यराणिनीं चितामवर्यायकमोक्तिकोक्करेः ।
प्रहष्टपुष्टाक्चेलगोकुटलामिलां विलोक्य हष्यन्त्यधिकं छषीवलाः॥९॥
अरूणनीलनिमीटितपह्टुवं प्रचुरफष्समुह्टुसनेः भियम्‌ ।
वहति कांचन काञ्चनकामनं नवतरां नितरां रििरागमे॥१०॥ `
` अपंहतिग्ममरीचिमरीचिभिनाहे तथा शिरे शिरिरक्षतिः।
मिशषि यथोष्मरपीनपनेर्तनीभज निपीडनतः स्वपतां नणाम्‌॥११॥
ऊतुग्धावर्णनमग्थाजादीषदेषा प्रद्हिता ॥ 1 अ
कृ विता तदिदं प्रीतये रसिकानां मनोहरा ।॥ १२॥

भथ कविवर्णनम्‌ । का सत्कवीनां विदग्धा भारती वाणी कस्य -द्दयं नं

` हरति । अपि त॒ सर्वाऽपि सस्य । अनवरतरमणीया । सततं रम्या । फं

कुवैती । अभिटपन्ती । कम्‌ । अमितार्थम्‌ । अरसंख्यमरथम्‌ । किंविशिष्टम्‌ ।

सरसम्‌ । साच कस्य न हरति। किम्‌ । अर्थं हदये वा।या। का। नवरतर-

. मणी । अपूैसुरता युवती । किंविदिष्टा । भारती भरतसंबन्धिनी नतकी ।

कथभ॒ता सती । कामिता । पुनः किविरिषश्टा। सानुरागा । फं कुवती ।
` सरसमभिखपन्ती । विदग्धा | ध;

मल ठी०~-अथ विरहव्यथासंजातोन्मत्ततया पर्वाक्तं वारं वारं छपन्तां विरहिणी . किम
_र्शमेवं पक्षि । गद्येतावता स आयाति । भय धेहीति प्रत्युत्तरं ददतीं मातरं प्रतिं
त्रसन्ततिरकेया वदति--उ्विरा्तीति । व ` :

हे अम्ब । मातः । अनेन मनुष्या अतिव्यथायां मातुः स्मरणं कृवन्ति
तञ्नाम च प्रपन्तीति सूचितम्‌ । यप्पू्वं निःरन्दं स्थितं तदेतन्मयुरकुलं मयू.
ए्पक्षिसम॒दायः । कुलमित्यनेन पतिक ठत्रपुत्रपदेसंबन्धिकमयुराः सूत्रिताः । उच्चः
प्टुतस्वरेण विरोति ।. मदनोत्सवानन्देन शब्दं केरोति । हि निश्चयेनान्यदा तेता-
हशकशब्दाकरणदेतत्काटस्य मदनोत्छवयोग्यत्वाच्च । विरोतीत्यनेन ते त्वानन्दिताः श्दुं
कर्वन्त्यपि मम रोदनतल्यमतिगाहतं टगति । इःसिते मनि स्वमसद्यमिति सूचितम्‌ ।
` वातः । वायुः । गन्द दानैः प्रवाति । म्रकर्षगातिमन्दं संचरतीत्यथः ।
ननु मन्दवायुरथं तेव तापं हरिभ्यतीत्यत आह-- कंद्म्बमकरन्वुकरम्बित
इति । कदम्बपष्परसापिभ्नित इत्यर्थः । कदुम्नानामस्मिसवषाकाठे प्रफुनाद्र्षाका-
हजमेषमक्तसीरवहनमपि वयोः स्वतःसिद्धमिति तरिधा बर्णनानुपपततिर्नोति ध्येयम्‌ ।
तथा च अमरोपभुक्तकदम्बकलिकाया;ः पतिस्मारकत्वात्तदलाभात्तव्वा(न्महाहिकया
रसगन्धानयपानयतीत्यधिकं मम दाहक इति भावः। चः समुस्यये । एवमस्मिन्समये
पत्युरपि मदनोहीपनसभवीदधिकविरहपीडया विदेशो स्थाठमशक्यत्वादागमनं संभाति.
तमित्यस्मिन्नपि समये पतिर्भर्ता एति आगच्छति न । यद्मायात्तः स्यारहिं प्राण-
` संभरणेन प्राणिश्वरः स्यादित्यनागमनेन ममान॒रोधाभावात्केचरं पतिर्न प्रियतम इति
सूचनार्थं॒पतिरित्धक्तम्‌ । तेन कारणेनास्य -पत्युनिश्राणनिणाविक्णंविदचखम्‌ । नि््राणो
-गन्धग्माहकेन्द्ियेण रहितः । निर्घंणो दयारहितः । ` परहिसकः । विकृणः राब्द्‌-
्राहृढेन्द्रियरहितः । वित्‌ । इदयद्यून्यः । एषां भावस्तत्त्वम्‌ । निर््नाणत्वनिर्घ
णत्वविकर्णत्वहवुयद्यून्यत्वमित्यरथः । अहं मन्ये |

ऋतंवणना्यायः। ४६१

म०टी०-अत्र तादृशवायुगतफुह्वकदम्बरसगन्धात्राणेन वर्षाकाल विरहिणीक्ृतान्तरूपं ज्ञात्वा
मत्सरक्षणाथमागतः स्यात्‌ । यतो नाऽऽगतीजतस्तस्य इणेन्द्रियामावस्तद्वन्धान्ञानेऽना,
गमनस्य य॒क्तत्वात्‌ । अथान्यपदूर्थगन्धानुमवान्न निग्रौणत्वमिति वेत्ति निर्दयः । `
मरन्मय(मन्मत्य)करकालन्ञानाद्पि मत्सरक्षणार्थमनागमनात्‌ । अथायं , वायुस्तत्र न गत
` इतिं निघ्रांणनिर्घणत्वासभवः । काठाज्ञनिऽनागमनादिति चेत्तहिं मयुराणामुस्चतरवि
रावश्रवणेनाऽऽगतं स्यादतो विकर्णैत्वम्‌ । बधिरतया तद्श्रवणेन युक्तमनागमनम्‌ ¦

अथ मयुररन्दृश्रबणेऽपि व्यासङ्खगान्तरवश्षान्नाऽऽगत इति चत्तहिं सिद्धं विह
दुयत्वम्‌ । सदहृद्यत्वे विरहष्यथासहत्वाक्षमतया महत्कायसुपेक्ष्यापि रीघं धावि-
त्वेवाऽऽगतं स्यात्‌ । अत्र विरहिण्या; कोधाविमाबच्छरतिकंटुपदगुम्फनागुणो न दोष
इति ध्येयम्‌ । | ।

अनेन तयाहमस्म' सम्यक्परीक्ष् न दत्तेति तव दोषो मम विरहभ्यथाल्वेन
फटिति इति व्यञ्चितम्‌ । अत्र विप्रछम्भः सद्धाररसः पतिरेति नेत्यनेन व्यञ्धितः

क क

प्रसाद्माघस्द्‌ारता गणाः । मयुरामत्याद्‌ा चद्‌भ। रातः । अनप्रासाञछकारः॥ ६ ॥
अथाक्त हद्‌ गतन प्रयतनं दत भाक्घ्यत्यत पव तद्गमनर्विहम्ब इत.

ती [५

भयादिव हृदि स्थितं परियतमं प्रति पुनर्बसन्ततिलकया वदृति-एवविधं दिरहिशीति । `

वर्षाणां र्ना मेषागमनास्तभवादषनते। वर्षकटे इत्यर्थः. । ननु मेषनाम.

ऽपि दशनाद्धनत।विति कथमुक्तमत . आह--भिन्नाज्ञनच्छविघने गगने इति ।
आकाषे भेदं प्राप्ते यत्कज्जद्ं तस्य कान्तियषामेताहकशमेषा यकिस्तस्मिन्‌ सतीत्यर्थः ।
तथा चान्यदा मेघा विरलाः श्वेताः कदाचिदायान्त्यस्िन्कषे तु नित्यं _
जरपणतया श्यामा मेघनिकरा आकारो तिष्ठन्तीति भावः ।. विरहिणी । प्रोषि.
तभर्तका युवती । मत्वा । उत्कण्डाहषंशोकदेरुन्माद्‌श्चित्तविष्ट्व इत्यन्मत्तीभयेत्यर्थः ।
िचिद्रक्ति करोति हासमसष्कन्नियाति संतिषते बाष्पं म॒च्चति किंच रोषकरितां `
हरोणां विधत्ते हदम्‌ । ` ५
मग्धाक्चीति " नमत्यकाण्डकृपितेत्याभाषते निष्वरेव्याटिद्धत्यद्मा स मन्मथक्रेरनीतः
परां दर्दशामित्यादि तद्रव्यञ्जकम्‌ । |

नन्वकस्मादुन्पत्तता कथ संजतत्यतो विरहिणीविरशेषणमाह-विरहैण किन्नेति { = `
विरहेण प्रियतमवियोगेन । एवं विषम्‌ ।

प

हष्ठििम पुरा अरभोऽ मनसि प्रोक्तोऽथ संकल्पको निद्रोच्छित्तिरतः हारीरतनैतां

रज्जाविनान्चस्ततः । ५ "0. 9
्राग्यं विषयेश्वथो निगदिते उन्पद्धमृषे ततो प्रत्युः स्यादिति पण्डितः स्मरदश्षा

छक्ता दोष कमादिति । न श

दहाषस्थाः क्रमेणेत्यर्थः । सिक्ना उन्मादावयि दुःसितेत्यथः । अत एव-~ -

यित परदेरासंस्थिते दाशपङ्करुहचन्दनाद्‌ाभः व
परितिप्यत ` एव यद्रपः कथिता सा कविभिक्तिथागिनी ॥

४४१ गोलाष्यये-

५

[ +

` भर ठी०~-इति रक्षणाद्विरहिणीत्यनेन पिरहासिन्नत्वसिद्धापि विरहेण पनरुपादानं
मर्छान्तरितमरणावस्था निकटाऽस्तीति- सूचनायेति ष्ययम्‌ । तथा च कमेणेवोन्मत्तता
संजातेति भावः । तं पतिं प्रतीत्यथः। प्रियं मनोहरं च्रूते वाक्यं वदतीत्यर्थः ।
नन देक्लान्तरस्थं प्रति कथं ब्रूते इत्यत जाह-हृदयमिति । स्वमानसं प्रति प्रविष्टमामतं
संस्मतमित्यर्थः । नन मनस्यणरूपे महाकायप्रवेद्ोऽत्यन्तमस्या दुःखं संभावितम्‌ ।
निविरते यदि द्युकारिसला पदु सजति सा कक्रयतमपि न व्यथाम्‌ ।
(^ मृदुतनोवितनोतु कथं न तामबनिभरत्त॒ निविश्य हदि स्थितः ॥
` हति श्रीहषेक्तिश्च । तत्कथमस्याः मसन्नमरणाया निकटे लोक्िकमर्गिंण नातः
पतिस््यित अआह-अदयमिति। दयारहितम्‌ । निदुयस्य कठिनलन प्रवेशो बहद्ःखसंभ्दस्प-

ह, क,

एःखावगमार्थमदयपितिं मदक्तिः । तथा च दुयारहितस्य परदःखे इष्टापत्तिरिति भाषः । .
नन्वेताहष्ं षिरोधिनं प्रति किमथ व्रते फटरस्द्धयभावादत आह-प्ियामति।

परम मनसि दिरहानलाकान्तेऽयमयापि मद्वेद्नाभिज्ञतया महंकामः स्थित इति
` प्रियतमल्वेनाभिमतमिस्यर्थः । तथा च प्रियं प्रति परियं वचनमुक्तं सफटमेवेति भावः । `
| ननु स्वविरहवेद्नयेयं कषिनमेव वदिष्यति प्रियं वचनं कथमत आह--
सपे्षटमितिं । हदि स्थितं प्रियमुन्मचया व्वद््रमाम्यासेन वा। वस्तुतो विदेश.
दागतं जानतीति पुनः परावृच्य गच्छत।त्यारद्धकया कठिनं न वदति, कितु
स्येश्रम्‌ । मधररर्सहितं अम्रतादप्यधिकतरम्‌ । तेनेव तद्व चनश्रवणसक्तान्तःकर-
! णतयाऽ्र स्थिरो भवतीति भवः । |
नन्वेतादशमप्यत्पार्थ॑वदिष्यत्यन्तः प्रहा दिति मनोह कथमत आह-~अङ-

क क क

पिति । अच्यर्थं सव्यद्कग्यमित्यथः | तेथा च मनीहरत्वे न क्षतिरिति भावः ।

ननु तथाऽपि। प्रा्रनदुःखसस्परणाद्द्‌ मनोहरमपि कपष्टवचनं भविष्यत्यम्त,
्र्धसभवादित्यत-आह~-पर्हिासमिभ्रमिति । अनङ्ग्छायाम्‌- `
नरणकमलमेकरेनाद्धषिणाऽऽकरम्य भतुरपरपद सरोजेनाऽऽभ्रयन्ती तद्रुर(रू) ।
तमि भजवल्ल्याऽऽपीडय चम्बेन्नताङ् क यिताभिह म॒नान्दरेस्तद्धि बक्षाषिरूढम्‌ ।
जधनपरिसरस्थ श्रोणिदिर। स्वभतुनिंजञनरतिकाम्बां गादमा छिदम्य रागात्‌ ।
एृितवसनकेशञा चम्बनं यत्र कुयात्स्फुटमिह परिरम्भं जाघनं ते बदम्ति ॥
स्थितं पति मीलितनेत्रुमं पश्रात्मनिध्यद्मिता कुचम्यिम्र्‌ । `
गहणात्यसो तामपि विद्धकास्यमालिक्कगनं तन्पानिभिः प्रदिष्टम्‌ ॥
` अङ्के ष्व( स्व त्ये पतिसंमुखस्था कान्ता समालिष्कति यत्र गाम्‌ |
मिथः प्रवेशं कुरुतो निजाङ्खः स्यातक्षारनीरं परिरम्भणं तत्‌ ॥
बरहवीव वक्षं सरलाङ्गयष्टिं पतिं समारिद्धति यत्र कान्ता ।
` शवुमबेच्ध रागाल्छृतमन्दुसीत्छा भोक्त बुधे्वहठरिविशचितं तत्‌ ॥ `

ऋत्वरणनाध्यायः ४४१

भग्दी०-1त्याहि पररिरि्भणे । नारीमुखन्ते वद्नं स्वकीयं समानयेयन्र बेन कन्तः ¦ `
सा नैष. शरम्द॑टतिश्टोपयक्ता स्याञ्चम्बनं तभ्मिहिताभिधानम्‌ ॥ ४
दयितस्य निवेश्य वयच्रके निजवक्चं परिचम्विदाधरम्‌ ।

न पिबेदुबटा तदाननं स्फरिताख्यं किङ चम्बनं तद्‌। ॥

[कः क (०

` रेण न्त्य निमील्य नेत्रे जिहवां मखान्तविनिधाय बक्षप्र ।
` अभ्मेद्रलोह्ला परिमीङिताक्षी तदघारितास्यं कवयो उद्न्ति ॥
दन्तगृहीत्वा मदनातिलोलाऽधरं विचम्न्याऽऽछ् वरेत्वभतुः
कन्सस्तदीयं कथितं मनीन्द्ैरिव्यत्तय्ं प्रिचम्बनं हि ॥
आ्ाय बुन्तच्छवमाशु प्रतयः कर ङ्गछीसपुरकेन नरी । =
` ज्िद्रू्ाग्द्चन (पु)2 दरीच्येत्स्धम्बनं प।डेतसंक्ञक ध्यात्‌ ॥

अधरो्युभन कामिनां पतितनकत्ष्ठयग स्व्रजिषहवया ।
परिपीड्य विह्ुम्य तरत्मति कथितं तद्धि समषटसंलकमित्या द्वि खम्बने !
निधाग्र दौ रमणासयेश्नृततानसष्ता समते पुरी । =
प्रतिपरह्म्धं समपाद्वसंज्ञे परोञ्स्तदा भोगविधानदरक्षाः ॥ `
उत्तानिताश्राः स्फम्रन्दिरोपस्थितस्तदृरुद्यमद्वशर्हित्रा 1

संस्थाप्य ब्राह्यं कटितो रमेत कान्तस्तदा स्यात्किट नागरारू्यः ॥
ज्नियोऽङ्कनिमके विनेवाय भूतातन स्ववा निजपामियुग्पम्‌ ।
पृथ््यां समाधाय रमेत भता तरक्क्रिमाख्यं करण तद्रा स्यात्‌ ॥

स्पप्रसप्ता निजवादयगपमाप्तं पिधत्ते रमणी कराभ्याम्‌ |

स्तनो गहीः्ाऽध भजेत छान्त) चन्धस्तदा ध्यापपद्‌ास्य उरः ॥
क न्तोरुय॒ग्मान्तरणः रध्या भिधाय मुभा रमते पतिश्चेत्‌ ।
भन्धस्तथोक्तः स्मरबक्नःसा प्रेष्ठः सदा कामिजनस्य दक्र ॥
भारी स्वादो दयितस्य < त्ःस्थिता समादिद्ग्य करद्रमरेन ।
द्विविश्षतोरू रणतेतगामर; प्रोक्तो मनीन्छेरविदरसिताख्यः॥
अन्तमो र्डयमभ्यगाः, ददं समारिद्धम्य भजत "यत्न ।

मेत भतो .यदि वेह्ितास्यं तदति बन्धं मन्न) बदन्ति ॥
५४.

५४२

गोकाध्यापे- `

अण्दी०~ स्कन्धप्रदेरो विनिधाय जद्धघपिकां श्ियोऽन्यामथ सविदायं।

हस्थपेिष्टवन्धे । सवेष

अधो निनीय प्रजं रमेत भता यदा रे(वे)एविदास्तिं तत्‌ ॥

` बिलािनीं संहतमृस्यग्मां कत्वोध्वमाटिद्ग्य भजेत भर्ता
उद्ध्रकः स्यास्ममदाङ्चियुग्भे कान्तोरसिस्थे स्फुटता(मा.न्पदिष्टः ॥
इत्यतच्ताननन्पे । कान्ताङ्मिमेकं हदये स्वकीये निधाय भत। शयने दितीयम्‌ ।

कयाद्रतिं चेडितिं बाणकाख्यः प्रादाङ्खनाया परर्कल्पनायः ॥

पाश्चप्रसप्तप्रपद्‌ापरिस्थः कान्तः समाह्द्ुग्य रति करति)

यत्र प्रदिष्टो म॒निभिः पुराणेर्बन्धस्तदा संपुटनामधेयः ॥
यद्ङ्कनाकुचितपादय॒ग्मं स्वनाभिदेके परिकिल्प्य भता ।
रतिं प्रकुयादिति करक॑टास्यं तदा कवीन्द्रैः करणं प्रदिष्टमिति तियंग्बन्धे ॥

४६

प्रङसाविलासं प्रपमं वहन्त्या विपर्थयाज्जङ्घयुगस्य नायाः ।

` पद्मासनं स्यादथ चकजङ्गघाविपययातूपपदं वदन्ति ॥

स्वजानुयुग्पान्तरनिर्गतो चेद्धजो स्वकण्ठे विनयेन्म्रगाक्षी ।

कन्तोऽपि कृत्वेति विधिं प्रगच्छेत्तदा अुधेर्न्धुरिता ख्यंमक्तम्‌ ॥
उक्तप्रकरिर्यडि दम्पती स्वभन त॒ कृत्वा सणिकर्परस्थौ ।

स्वरं रभेते करणं प्रदिष्टं तदा कवीन्द्रः फणिपाक्ञसंज्ञम्‌ ॥

विधाय जद्धघाय॒गलं य॒बत्याः स्वकीययोः कृर्परयोरधास्थाः (धास्याः) ।

कण्ट स्ववद्‌ प्रणा ग्च्छतपातस्तदा सयमनस्यमतत्‌ ॥

, म्रसे मस बाहयगे स्वमाह जङ्घाद्रये जङ्कघयगं निवेशय ।

॥ भकः ५
[ (७, क

भच्छत्पातश्चद्रिति कामक स्यादूष्व।रयुग्मात्पारवाततास्यम्‌ ॥

(क क कि,
|

कृश्वितपादयग्मां तथैव भर्ता कृततिर्यगङ्कगः

भजेत चेत्कामकटाविद्ग्धां बन्धं तदा युगपद वदृन्ति।
विलाकिनाक्ूपरमधघ्यवत। कटिं स्वकया भरभयन्मुहृश्ेत्‌ ।
भजत भपति दि(वितदितं स्यात्तन्माकटं संमुखसंगमेन ॥

यिव निजकूपरण जान(न्वङ्)गनाया. अवकहम्भ्य कण्टम्‌ ।

९) +~ (^ ईः

राते प्रकयाद्ति कूपराख्यो बन्धः प्रदिष्टः ख च जानपर्वः ॥

उक्तप्रकारे करणे यदेकः पादौ भवेदर्वगतोऽङ्कनायाः ।

क

तदा प्रद्ष्ठं हारसिक्रमार्या बन्धः प्रियोऽयं तरणाजनानाम्‌ ॥
कण्ठ भजाभ्यामवलृम्न्यःभतंः श्राणां निोरूयगडने गाहम्‌ ।
तवष्टय कुयाद्रतमङ्कना चदुक्तः कर्वान्द्रेरितिं फीतिनन्धेः ॥

हत्युत्थि्नन्धादो ।

कतुवणनाध्यायः । ४४३
भन्दी*= आत्रं वीक्ष्य पतिं पुरन्भी स्वेच्छत एवाथ रतेष्वतप्ता ।
कंदपवेगाकुरता नितान्तं कुर्वीत त॒ष्षये परुषायित सा ॥ ` .
उत्तानसुप्तं दयिते मुजाभ्यामािद्् हिङ्गः विनिवेद्य योनौ ।
= -भ्जेन्नितम्बं परिचारयन्ती नारी तदा स्याद्िपरीतवन्धः ॥
` -सुप्तस्य पुंसां जधनापतिस्थता संञ्जमयन्त्यङ्-धियुगं वेकुञ्जितम्‌ ।
` :-चक्राकृतिः खी नरवद्धियेष्टते तद्भ्रामरासख्यं करणं सपीतिम्‌ ॥
्रड्खवपिश्नमवती स्मरयन्ते भर्तलिङ्कमपधाय परन्धी
आमयेत्कटिमनङ्घाविरोला स्यात्तदा करणमुत्कहिताढ्य(ख्य)म्‌ ॥
बिषरीतरते ससील्छरता दुरहासा<तिमनोरमानना ।
` क्रि तवाऽऽय वक्षं गलोऽमि पे स्मरय॒द्धे विजितोऽसि चाप्लप्‌ ॥
इति मञ्जु रटन्त्यथाऽऽकुहा सकचाकरषणन्वम्बिताधरया । `
श्रमनिमीछितचारुलोचना द्रवता याति तदा विहासिनी
` श्छधदेहलतां समूर्ठेनां दरस मीखितलेचनेत्पलम्‌ ) `
` समवेक्ष्य नितान्तनिःसहामवाच्छेदबलां द्रतामिति
विपरीतरते यदाऽद्धगना हदि म्या परिताडयत्पतिम्‌ ।
करषातनकं तदा बरधेरिति संतानितसंञ्ञम॒च्यते ॥
नभिप्तीर्णहस्तेन रतौ यदा खी हन्यात्पतिं स्यात्सपताकमंज्ञः) `
अद्धगष्ठश्नैव कृतप्रहार विज्ञः स उक्तः किट चिन्दुमाटः ॥
साङ्भगष्ठमध्याङ्भगरिकाप्रहारं शनेः परन्ी करतेऽतिरागात्‌ ।
यग्ेष उक्तः कविभिः प्ररणेरानन्दङ्कत्कण्डलनामधेयः ॥ इति ।
पुरुषायितताडनयोश्च मया ` व्ववृपदुतस्तत्नासादिव शीग्रं नाऽभतोऽसीत्य,
पहातैरपहासान्तरेवा संयुक्तमित्यथः -। तथा चेपहासानां निष्कपटवोतकत्वाहस्ततः
गरियतमसमागम इव विरहदुःखं विस्मत्य स्वानन्देन ठपतीतिं भावः । अचर. विर
हास्यः शृङ्गारो रसः । प्रसादमाघुग्रादिगुणाः । अनुप्रासोऽलेकारः । तथा च नदी-
परमाठतप्रिफहनमयरशग्द्‌कम्बप्रफृष्टनमबागमाद्‌क वषकलाचहनम्‌ ॥ ७ ॥ ५५
अथ क्रमप्राप्तां शरदं माछिन्या वर्णयति-स्वतनुजवनराज्येति । रशरहतौ शदः
` पर्वत इत्येवमन्तप्तः पश्चात्तापं प्राप्तः सूर्थकिरणतप्त हत्यर्थः । निशि रानौ । `
दिनि निक्षरणां सर्याकररणः शधप्तभवाच्छाराकरचन्वाक्षञ्लः | । शखन्द्रकिरणप्रति- `
फठनदिदीप्यमाना ये निर्घराः स्वाक्गन्चवदुदकधारारूपास्तेरशरुकल्यर्ननो दवोदकतुत्यै-
रित्यर्थः ।॥ कत्येत्यनेन निरा उप्रमेया उपमानाश्चमिरुपमिता इत्युपमाटंकारः
रिति रोदनं करोति । इवकषब्दादेते परव॑तनिङ्षराः पर्वतरोद्नञाश्रूणीत्युप्रक्षाटंकारः

†

६४ भैिधवविन

्रऽदी ० नन्धनतप्तोऽपि सेनं कृतः करोति वैर्यभरणेन तदसंमवांदित्यतः शैटदविः
होधणामाह-हदिअसखेदसखेरवानिति । हदि. अन्तःकरणे जही यः सेदुः सहनायारग्व
यद््कःखं तस्माज्जाता ये स्वेदा पदिकानिं तयक्तं इत्ययः । तथा चैत्यम्तङ्खला
येन भर्यापाकरणोद्नोदसं संभवतीति मेः । अनिन पर्वतनिरहधः पर्वतषमदिको-
छरेक्षिताः । अत एव भर्मोदकस्यश्चेतवासंभवातद्मेदैऽपि तदधिकं सनिवमश्चक्पेरिति
थरु मिति ध्येयम्‌ ।
इति दिमदस्तमनतापमाह-तमजवनराज्यति । सह्यं पर्वतर॑ध तनुः सरीरं
तस्माज्जाता या व॑नराजिठंतापङ्कक्तिस्तयेव्यः । अनुदितंदतसंगः । ` अघ्रबितो
निन्बितिः हतः संणदितः सङः समारिङ्नादिषःं येनासौ । पुतं प्रति गत इत्यरथः ।
एताटशोऽहमस्मि तिष्ठामि । अस्मीप्यनेनेताष्रशं पपं कत्वाऽपि जीरदीमि लोकानां
मुखं च प्रदरयामीत्यतिनिरन्जत्ं शष्ट सूचितम्‌ । __ |
नन प्रथमं सद्धः स्मरथ तदनु पश्चत्तापश्च किमथमित्यतो वनसजिग्दि-
षणप।द्-आश्छिषन्व्येति । अशेषं सदाहिद्भुनं कुवत्या । तथा च मया स्वेच्छया शद्धो
न तः किंत तदिच्छया बहात्कारण संजात इतिं पश्छात्तापः प्रायश्ित्ताबिकार-
द्नाथं युक्त इति भावः । अप्डिब्दात्‌-- |
ठङ्केम्बरो जनकंजाहरणेन काली तारापहारङतयाऽ्यथ क्ीजकास्यः ।
` पओाहिकाग्रहणतो निधनं जगाम तद्धेटसाऽपि परदाग्तिं न कादधक्चत्‌ ॥

आयुः क्षितिविकहता<व्यपहस्यता च निन्दाऽथहानिटते तिगितिः प्रर ।

९1

५

स्यादेष यद्यपिं रतन परङ्नायाः प्राहस्तथा <प्यनबपित्यपि कारणेन ॥
उषं्तीसरतविन्तया यया संक्षयं किट पृरूरवरा नपः
रक्षणाय निजमीवितस्य तत्संभदेत्परवधं न कामतः ॥
ना चोन्नतेयौवनाऽभिरषितं कान्तं न चैदाघ्नुया-
दुन्मादं मरणं च विन्दति तदा कैदर्संमोहतः
संजिन्त्येति समागतां परवधं रत्यर्थिनीं स्वेच्छया `
गन्छेत्कापि न रवद सुपति्मानित्यीह वालयायनः +
अपि द्िजश्रोत्रियमित्रभूपसंबन्धिभार्यः यदि पञ्च सक्ताः! *
सयस्ताश्च दोषाय न चतप्गच्छेदधेतुं विना कामत एव भवद्‌ ॥ शतकेन
दिच्छङतसगद्ेषाभषिऽप्यह-- _ |
- कन्याः प्रघ्रजिता सती रिपुषूपिघ्ाङ्घना रोगिणी
रिष्या बाह्मणव्ह्भाऽथ पतितोन्मत्ता च संषन्धिनी ।
वुद्धाऽत्वार्यवधृश्च गर्भसहिता ज्ञाता महापापिनी

पिम कृष्णतमा सद्‌ वृधजनस्त्याज्या इमा योषितः

मा सव॑ दहिन वी तेरशध्यासनो भैषिः
| बेटकानमिन्दरिययापो बिदाभपि करति । इतिं ईर्मशीं
=, मेहति मन्यमानोऽचिकमनुतपामीति सूचितम्‌ ।

तथां योवनमद्रामितया मा वित्िनाज्ञानन्त्यी पुरै नतरमीवि नियौ ईत
ति भवेः । पुष्पव्येत्यनेनं रजदर्यनरतमयैं संजविसङगीदपिं द: पं क ध
, अन्रोतक्षया पवतेस्य॑तरामहापातकिन उपेमा यज्यते । अतं हगार

ज,
९
९.५

` रीवैनसुचितंकरभारसपै

` वौ स्॑स्य आत्मनः पर्वत स धं तनुना दरीरोत्पी यौ तपदं
पूपवत्या अग्छिविन्त्योऽपि ददः न वन्हदिंजौ मदेनसा कता ` । अ
` देठैःसौनि तैः. स्व धर

4",

सङ्काः । अमरभिंतो निन्दितः कतः "संपादितः सकोपो जनास

यन्ति । रजोदेश्चनक्षमये ओआसद्धकि&स्यन्तं - निङ्‌ इति
= विरणतप्तरेप॑तया सती प्रोप्ण रि 8 क थीः मव्य ।
यपितुः संतापक।रकमेवेतिपह्स्य पुनरा््था । इति र्वह्पं तिंहि ईीशिकिरीर्यी

, कृढमरनमिपतार्गी मां प्रति नाऽऽगतेति यंक्तमाहु क वमारुयगुणा ।
दभ्दहंकारः । तथा चं पर्वतलर्तप्रकु्ठनं चैन ह + ला णा शतु
र्मम 1.&॥ ` ˆ (क भ

भभ्टी०- जेथ क्रमप्राप्तं हेमन्तं वश्ेन वर्णयति--सहस्यकार इति । `
फूषीवराः - कर्षकाः । सहस्यकषटे । हेमन्तेक्देरापोषमासम्रहणत्संप्णो हेन. `
-न्ततगद्यते । .ऊतुप्रक्रमात्‌ । नच हिमस्य कष्टे इति मिं नोक्तमिति गाश्यम्‌ ।

श ट

कुबेर णाथ गहनाह्यस्याना कषकाणां प्रा्रणाल्पक््या हिपतनामश्रदणादतन्याङ्-

।

ठतापत्तः । नच तथाञष मागक्ञाबनोमग्रहठन कथ सं नक्तं ईति अच्खमर्‌ ।

कातिंकान्तशरत्कारद्भिममासग्रहणेन दहिमरतेरिकमासपितत्वभरमसंभबात्‌ |. न्तिमपीौ
बरमसग्रहणे त॒ पवमाप्तस्य परवमनागतत्वाद्रणना स्वतःसिद्धेति हिमतोद्विमासत्बनाव-
„गमा । हकारकोपेन सस्यकालप्रतीत्या कषकाणां स्वव्यापारप्रवत्तिसंभवास्म ।
ननु मा्ेञ्लीषवाचकसहःरन्दुरप्तम्याऽपि पदच्छेदसंभवाद्काले इव्यत्रास्च
2 बिष्णोः कालो मासानां माग्ीर्षोऽहमित्यक्तरित्यथसंभवाद्रस्य तद्िेषणत्वाञ्ज कथं
परोषमासम्रहणेऽभिनिवेश इति चेन्न । अका इत्यस्य भ्यर्थविोष्णत्वात्‌ । करष्या- `
ममद्रगटर्थप्रतीतिकारकत्वाच्च । दमां( टां ) छषिभ॒मिं विलोक्य सादरं दृष्ट्वा अ्थिः
-कमत्यन्तं . तुष्यन्ति । अग्मिन्वर्षेऽस्माकं बहुदव्यलाभो भवितेति त॒ष्यन्तीत्यथः
` ननु केवलतद्धृदरनेन ` द्रव्यहाभामावत्तोषः कथं संभवत्यन्यथारन्यदाऽपि तद्‌-
निवारणात्सहस्यकारे इत्यस्य वेयर्थ्यापात्तिरत इटाविकेषणमाह-- प्रहष्पष्टाखिलगोकल,
भिति । प्रकर्षेण दष्ट! पष्टमभिमट्भक्षणाच्छरीरारोग्यधारि । ` एताहशमसखिटं समम
` गोकुलं ` गोबहीववस्मुदायो यस्याम्‌ । अत्र॒ कुढराब्दस्यानेकरूपसमुदायव।चकष्वाद्‌-
लिरक्ान्वस्य . तत्समुदायवाचकताद्धेदोऽवधेयः । यद्वा--अलिररग्वोऽदृ्टबाचकः ।
नत प्रहृ्टमिहानां : कृषीवलानां गोकृरमिति । क्रषीवलानामरपक्रमात्तस्य वैर्थ्योत्‌ । `
तधा. तदिक्रयादद्रन्यलाभ इति भावः .
नन॒तत्कलि प्रहषटपुष्टं गोकृटं कृत शत्यतो दिती विशेषणमाह-जहस
६ स्यमा[ल्लाहिनीमिति । बहुविधसस्यनबाहुल्यन शोभायमानाम्‌ ।. तथा अ कषिभूमावं-
ख्यसस्यसंमवाततद्धक्षणनास्मिन्काले प्रदषटपुष्टं गोकु जातमिति भावः । अनेन भान्याद्पि
विक्रयेण . द्रन्यलाभादधिकं सुखं युक्तमित्यपि सूचितम्‌ । `
ननु वषाकारे सस्यबीजरोपणादनन्तरं शरदि संजाताल्पपृद्धीनां सस्यानां हेमन्ते
वर्बाभावात्कथं संरक्षणं ब्रद्धिवा भवति । प्रत्युतातिमदरूनां रूर्यकिरणतापाष्ग्धत्वाप-
त्तिरतस्तृतीयं षिशेषणमाह--चितामिति । अवरयायकमोक्तिकोत्केरैः । अवटयाथस्त
नीहारं हत्यमिधानादवक्यायो हिमं तस्य कानि जलानि सीकररूपाणि तान्येव
मोक्तिकानि मुक्ताफलानि तेषामुत्कराः समूह्ा्तैसियर्थः । तथा च हेमन्ते हिभक- `
, णपातात्तज्जलैः सस्योनां वृद्धिः कोमटसूरयकिरणदाहानिवारणे च भवतीति भावः ।
न :- अन्र चितामित्यमङगलं शर्णनविषयपापस्य देह न्तप्रायध्ित्तसूचनान्न दोषः ।
ताष्शपापामानि कृषिः सम्यकूससस्या भवत्यन्यथा नेति सूचनार्थमन्र तदुपा[दा कन हठा- `

1.

करतवणनाध्याषः "^.

भऽटठीऽ-दिति ध्येयम्‌ । अत्र मौक्तिकेत्यनेन कृषिभमौ हिमजल्कणा मोक्तिकानीत्युसेश्षा-
ठंकारः । अव्रानावर्यकोल्क्षया भूम। , नायिकेपमा ग्यज्यत इतादं पयं श्ेषार्थेन
नायिकाप्क्षेऽपि । तथा हि--

हेमन्ततां कषीबलाः षी बरं येषां ते करष्यत्पन्ना्भक्षणाद्वबटं जीवनं भव.
तीति पुरुषा इत्यथः । इम्‌ । इकारः रोकरः प्रोक्त इत्यभिधानात्‌ । ई रोकं
सुखकारकपुरषं रत्यनुगह्म तीतीकम्‌ । सखकारकपुरुषनुराणिणीं तरुणीमि््वर्थः
विलोक्य साद्रं स्फारस्फु्र त्ेतराभ्यामाषीयेत्यर्थः । अत्यन्तं तुष्यन्ति । एतां
रात्राचाहिङ्गय हिममपनेष्यामः । अत ए- ˆ `
| हसन्तीं वा हसन्तीं वा हसन्तीं बापरकचनाम्‌ ।

हेमन्ते ये न सेवन्ते ते नरा दैववञ्धिताः ॥ क 4.

| इन्यक्तरिति भाबः ¦ नन्वस्या आहिदगनन ह्िमापगमः कथमित्यत अह
प्रह्ेत्यादि । प्रकरेण इष्टा संत॒ष्टाया पृष्ठा पर्पष्टा । नमिकदेश्े नामदहणात्‌ ।
मिहिरस्तदेक इत्यत्र षराहमिहिरवत्‌ । अथा प्रश्न पृष्ट संत॒षठेनेवान्यपोषणं क्रियते
न वःचितेनेति प्रह्ेन ककरन पृष्ट कोकिलत्यर्भः । तस्वा अलिरमवष्टं डाभ-
= मित्यर्थः । गोकरं बाक्समृहो यस्याम्‌ । तथा चैतस्या वचनानां परष्ठवचनत-
ल्यतयाऽस्या दश्चेनादौ कोकिटोपध्थित्या तत्समयनबसन्तस्सरणेन तत्र हिमस्याभवत्तन

दुभ्यासक्तन्तःकरण।नामस्माक हिमं न ठगतौति भवः ।

नन॒सा मब्रद्धिरप्रप्येत्यत आह-बहुसस्येव्यादि । बहु सस्यं यस्य तस्मि
परुषे मा[ शा |छिनीं सोभायमानाम्‌ । अत्र सस्योपलक्षणाद्धनादिकिं बोध्यम्‌ |
तथा चास्माकं द्रभ्येण स्वे वरा इतीयमपि धनस्पृहया स॒लमेति भावः ।

नन्मेनं धनस्पहया स्वयमेव सा यास्यति किमर्थं दर्घनेन स्वानुरागप्रकटनमस्या.
भित्यत्त आह~-चितामिति । अवश्यायकमक्तिकोत्करः । अवश्यो वश्य इच्छानिः
षयस्तद्धिन्तोऽनिच्छातिषय रत्यर्थः । स आय एवाऽभ्यको राभोऽमल्यमोक्तिकानी-
. ` व्यर्थः । तेषामुत्करैश्चितां तद्धारादिभूषणेः संयुक्तामित्यथः । तथा साऽपि धन.
जरती । तथास्पहाभावा्नाऽस्मदनुरागप्रकटनमायातुमदक्येति रामुरागप्रगटनमावर्य,

कभतस्तदर्मीनमचितपेवेति भावः ।

एतेन सङ्खगारिणामस्मिन्पथे शरुद्गाशमावान्नासिकासंकौचोऽपास्तः । प्रसादा,

द्विगुणाः । अनुप्रासोऽरकारः । तथा च सस्यनिध्यत्तितुषारपातों हिमतुचिहवे ॥ ९ ॥

अथं क्रमप्राप्तं शिरिर्तं द्रतविटलस्षितवृत्तेन. बर्णयति-अरुणनीहिति |
शिर्िशममे रिक्षिरर्तपरारम्भे आते सति । काचनकीननम्‌ । कचना;
कावनारास्यधृक्षाः । नामिक नामग्रहणात्‌ । अत एव तत्वचया इवर्णस्य भस्म

चमन,

मर्दी ऽ-भवतीति. प्रसिद्धम्‌ । तेङ्गं काननं बनं समुदाय इत्ययः । अश्णनीडित-
गीद्धितगक्कवचरकृङ्कतमङ्गसमैः । अरुणनीलयोभागोऽरुणिमा नीलिमा । भाभ्यां महिता

५

1 ये पङ्कका आर्तनीङतन्मिश्पत्ाणीत्यर्थं

्र्राण्यत्ु्ानि यानि कृह्वानि पुष्पाणि तेषां समहसनं विकासनं तैरि

त्रषुन्ययोवहत्यःयदव्न नत्त ` तृतनामष््वमित्पर्थः । नितराम
। श्रियं शोभं श्रह्वति आह्वति ।
रः । अन्वशर्ुपास्महकारः । तकत क

प्याद्रमः द्ूरिरतुचि १५
` ननु गृहे छआायाविति आनीतसायनाङ्गञ्चजात्सायनष्कराना्
नश्रमेणातिगोरबाह्वाचवाद्रयह एव्र पदज्तानार्यं शिशिर एका
बणयति-अपटुतिग्ममरीखति । [र |
कषित । अपटुतिग्ममरीखिभरीञ्जिभिः । अपटः शघपानल्याब्रसमश्रः
न वन्ते पटक येभ्व्र्तऽप्णवः । ये तिग्ममरीज्जः सूयस्य रीष: डिरणास्तः

क

ध्विह्किरश्चतिः । हिमस्छ नाशः । हि निश्चयेन । तथा तह्ृश्ञो न ब्रत ।
यथा व्रहृशः । निशि रत्र । दिमोप्रचयाथिङ्कयेऽपीत्यर्थः । तृणां पुराणाम्‌ ।
उष्पहुत्रीनजनस्तनीभजनिपीट्नतः । उष्मटदुष्णताय॒क्तौ पीनौ मस्ट पश्च षन

निबिडो कष्धिलावित्यर्थः 1 इभक्रुम्भरूपाबिति श्रष्टितम्‌ । स्तनौ वक्षोजौ यस्याः सा।
तस्मा अवत्या भुजाभ्यां नितरा पड़त हढश्छेषस्तनं स्वपतां निद्रादिजनितं सक्ष

मिन्द्रिवाणां निमीटनमित्यक्तरूपं स्वापं कुवताम्‌ । हिपनशो भवति ।

अनेन मत्तेभङृम्भवरिणाहिनि कम्टमाकते कान्तापयोधरयुगे रिह्द्रसिन्नः
वक्षो निधाय भुजयपञरमष्युबत्‌। घल्यः. क्षपां क्षपयति श्चणटब्वमिद्रः ॥

१.६

दति बर्णितं केयम्‌ । प्रसद्रदिगणाः । पूर्वि यमकांकारः । तथा श:
कशीपताकिक्यं किरिरतुञ्न तज्ज्ञाने गहेऽपि मेबतीति भारः ॥ ११ ॥ |

जड पश्िनपतनिद्रनाममावयक्नत्वसान्यदरङ्रोदयानि,! तर्त. तस्मूञ् मून

# 1 4 > ।

भास्वर त । नेश्ययं -कष्गरो येन वशनं जारलप्रवुरीकमावर्ख्कमित्यतं सती ं नमाह ॥ि
कतव्ववर्णनेति । ~ ४

बसन्ताविषिक्रत्‌नां भ्याप्रणैनं स्वरूधवर्णनं तस्थ ग्याजान्छङत्‌ । शवा एक
दुकवजास्मिका कषिता ।

तीति पकदैणोत्तमतथा मद्या दुरिता । तथा ऋ कःत्रताप्रहक्न दिना वी र्त्‌,
ते भसङ्धिक्ुवर्णमं तमिति भावः । `

५४५

म‹ टी ०-नन्षेकादशबृतैः कशं ६ भवतां शनिर्थारणीयेल्यत आ दिति । अल्पा
तथा चास्पकरिताप्रवरानं परीक्षा यकतमेवेति भावः । यथपि सव॑देशाघच्छेदेना-

१५८४

जिहनज्ञानामबेस्बेति तत्पयुक्तं तथानं च सतरामथक्तं तथाऽपि च्यराजादित्यु्त्या
मय। स्यकधिताप्रद्रानथं हदत्पून =^ भिसंमतदरेशिषयर्तुभिह्टनादसन्ताथ्तो बर्णिता
इति छामः । कथमन्यधा व्याजावन्यकतस्याविर्थ्यप्‌ । :

न श्राक्त(चह्टनानां सवदि त्वमदङऽऽप्तापिति बाच्यम्‌ | शरौ नत्तवेर्कीपततिनब-
कनचारखद्धामणिश्रेणीप्रभासंभारार्त्वेतवत्याम्बजेन वश्यभरामागामलकककेोशिनकेतनेन
स्वयशःधताप्याकुतरिजराजप्रलरकः "ण्न प्रचण्डक् २ण्डछसिंतभंनदण्डप्रताप-
तापितारातिभूपाटनिषहेनानवरताथेजनपनोस्थपृरणसभावितरत्नस वितरणश्चङ्कछा।कृली ॐ
तपूरदुरण कूपदपानितकवर्पेण श्री दाहजद्यंर्बमोनेन । स्वमिलिलानु यरः स सश
रमतलोकिततयुषुम काभ्पीरमण्डले के किटरसाम्हिकरानां सद्र ठा(तप्राचह्याभ्ेदाच-
थह |घ्य चासंभवात्‌ । सद्या पर्षणात्परिच्छिसयर्षणमाःः न्बमयुराणाममावाच् ।
खदा वर्बतमिश्वराद्वीनां सत्त्वात्परिच्छिन्ननिक्वराभ.वात्‌ शचा ऽबहयायपाताद्धेमन्ते सस्य
षप्रल्यमनिाच्च कै शवनाचविक्षामाबत्सद्‌ा रीतप्राबत्थास्सक्तचिहनामावात्‌ १! ज ऋ
चिह्रननम्यत्यारतच तदनपलम्भादहत्वमावर इति बाच्यम्‌ । `

हिरा रिनाथा ऋतवस्ततेऽपि शिशिरादयः
इति -शूर्यसिद्धान्त देकनियमानुकतेद्विराशिमोगकालत्य सर्वत्र सरधान्च । अन्वथा
मासनामप्ववपततः । तथा च स्वसवाभिमतदेशे ष्कतून(मनुगतविहनानि मृषः संद

छमिरनिधिव्यं तश्ले तानि तेषां विहनान्यवप्रयामि ।

| केचित्त समल्टरशच पू परमतापरभवा्ततान्प्रन तर््पकषादभ) यथ ट :
दर गच्छति तथा त हिमोपचय शतिं चायनधसन्ते नरददशाडतरभागस्दरिताः
नामस्माकं हिमपरमत्वा* + वेरो दरो भिजग्यवस्याद्टगीक्ित्य ठङ्कायां ग्रीष्मदधः
शिशिरषसम्ताष्यत्ारः साधमासमिता क्रतवो मीनस्नाधसततशेभ्वः क्रमेण बरदय
धर्वै मवन्ति [त ५०
बद्कषेतवरतु ` मध्थदेहो सन्त्य येवादिद्धिपादतीगक्रपेण न सर्वे न्म,

- देशेऽपि वेशमेदेनतग्यदस्धा ` भिन्नाऽपि पूक्षषमेदसौपः रते तथा च तहूक्य्‌ू--

0 1 ~ क

५४५०० ॥ 1111 न
॥

धप्रतीकिः वु श्वरेण स्वक्रुत ^ ्वनौम ' ( शा- १५७२९ )

नाभ्नि अन्ये मोगलपातश्ाहुः राह अं.नौऽ्यं ८ अमाद्विहःखर' हिजरौ १०३२७ अर्थाव्‌
शके १५४६ , माच्ञद्ववहाम्वामिस्दुवासः गाञया>प$। एद भूदिति हिखितमस्ति ।
तक्ष दिनाङ्ृः ४ केवर १६२८ पुव मिष्या ! , , |
~+ सूर्यं मान। १०; सिद्धान््देखर साधना ५१ = -" `

५५१

४९५० | मोलाध्ययि-

मभ्टा९~ सार्धद्वाविंशतिमनिस्यान्त्याश्ा आदिगास्तशथा ।
तावन्त एव मेषस्य अआष्पाजक, संनिधौ यतः ॥

तदारभ्याथ वधाः स्य्यावन्पिथनभागकाः
सार्थसप्त ततः शीते यावत्ककंटभागकाः ॥

रा व्रिङ्तिस्तस्मश्रवित्साधा नग्नकाः ।
कन्यायाः स वसन्त, स्याततो . यावच्चलाख्वा |

साघद्ाविरातिराष्पः पुनः स्यात्तद्‌नम्तरम्‌ ।
धनुषः साधसप्ताशपयन्त प्रावृडेव हि ॥

ततो यावन्ुगस्य स्युः साधद्राविरातिह= ।
सीतं ततोऽनमीनस्य साधसरप्ताककनिध ॥
बसन्तः स्यात्‌-- _

इतीत्याहस्तन्न । देशमेदेनतमेदं भुनिवरचनाभा्वत्‌ । 4 च निदाखदाहमेदाद्रीध्मभे
देनान्येषामपि मदसंमव इति वाच्य्‌ । तापर तयोरुपपत्या सर्बत्र भेदेऽपि जीष्मस्य
तापम्याप्यत्बाभावात्‌ । किच भवदमभितलङ्कावसन्तबष।क। रवाः सूर्यस्य सरमध्वास्च-
ल्यान्तसेण तदन्यतरत्वाङ्गीकारापत्तिः ॥ वधात्पत्त। युक्त्यभर्ताजि ।

नख मध्थेष्े तापाधिक्यानन्तरं तापापचयं बघा; । 1हंमाधक्धानन्तर्‌ तद्‌

पचे वसन्त इति दर्धनान्तथोक्तमिति वाच्यम्‌ । तहिं माक्षभानन बद्रकतूना
वारद्वयं अर्चे संमवाप्या चतुर्णामनुपपर्तेरिति दक्र ।

न कविताप्रदहनमेव व्यर्थं यनेतत्यदशन यक्तं स्यादत आह--तद्रषिद-
मिति । काव्यतचज्ञानां संतोष्रभित्यथः । ननु काव्यज्ञानां पूत्रकभ्येनैव संतो-
घरसद्ध वात्वत्छतकाव्येन तेषां तोषरसेभवे मानं किमतः कवितविशेषणमाह--रसिं ४“
कानामिति । काव्यरसाभमिनिविष्ठानां तेषां मनोहरणं कूतत्मश्ः । तश्चा च मनो-
हरवस्तनि प्रीतिः सहजेति. भावः ॥ १२ ॥

सरसमभिटपन्ती सव्कबीनां विदग्धा

नवरतरमणीया भारती कामेताथम्‌ ।
भ्‌. हूराति हदये गा कस्यसा सानुरागा

_ नबरतरमणी या भारती कामिताऽथम्‌ ।॥ १६॥

ने भरति हृताचेत्तो बा्माकण्य रम्यां
प्रभतसरसां ना कोऽमण्ां सव्छरीनाभ् ।

स्ततथपगतानां साम्बजेवा पयोभिः
परभरतसरसां नाकोमलां सत्कषीनाभरू ॥ १४ ॥

्तुवर्णनाध्यायेः। ४५)

जिदविभधरयन्तस्तीरपद्ेन नाना-
` खचिरसिकतया बाऽऽश्टेषिताङ्गः सबत्तेः।
छर{तन इहं रमन्ते रम्यसारस्बताषै
रुचिरसिकतया बा इ्ठेषिताङ्गः सवत्तेः ॥ १५॥
कः ना नरः संत्कवानां बाचमाकृण्यं हृतचित्तो न भवति । किविरिषटम्‌।
भमा निदृषणाम्‌ । एनः कथेमूताम्‌ । सततं रम्भाम्‌ । किंविशिष्टम्‌ । प्रमृतस-
रताम्‌ । परमुतस्व कोफिटस्येव सरसां रसवतीम्‌ । अथ द्विषीयोऽथः । के
ङद्के बयः पक्षिणः सन्तश्च ते कवयश्च सत्छवयो हंसाद्या जटपक्षिणः । तेषां
वाचं सततं रम्थामाकण्यं कः न। हतचित्तोन भवति । किंविरिष्टाम्‌ | न
अकैमराम्‌ । कोमाम्‌ । कथंमूतानां तेषाम्‌ । उपगतानां तीरविद्यतिनामि-
त्यथः । केषाम्‌ । प्रमतसरसाम्‌ । पराणि च तानि मृतानि पूर्णानि सरासि।
तेषां परभतसरसाम्‌ । कः । पयोभिः । कथमः । साम्बुजैः। अथवा ।
उपगतानां नगरनिकटवर्तिनां सरसां सकर्संबन्धिनो वयः सत्कवयस्तेषाम्‌ ।
अथ किमिर्वविधयाऽ यन्थ प्रारूतिकानां गणकानामित्या शङ्क्यो च्यंते ।
नहि मन्दाभेमेव न्थ आरभ्यत इत्याह । इह कवीनां द गती । इयमियं वा
एतत्परोऽयं छोकः । रमन्ते । के । रृतिनो विद्वांसः । कर । रम्यसारस्वतोषे ।
सरस्वतीनङ्गीपवाहे । सरस्वत्याः सवंगतत्वाद्गङ्काद्या अपि सरस्वत्य उच्यन्ते |
अनर किंविशिष्टा उपटक्षिताः । कैः सुवतेः रम्याचरेः । पनः. केः । अश्चे-
बिताङ्केः । अलिपष्किः । केन । नदीतीरपङ्केन । न केषं तेन । नानारु-
बिरसिकतया वा | किं कृन्तः । तथा रमन्ते । अधरयन्वः । अधरीकूुवन्तः
किम्‌ । विदिवम्‌ । अस्मादप्यफीरतनं स्थानं वाञ्छन्तः । अथ द्वि्तीयोऽथः
नानारुच्या रिकतं रसिकता तयेह रम्थसारस्वतोधे वाक्यसमृहे चतूरवचननि-
अये हृतिनो रमन्ते । कैः छता । सवतः शक्ष्णेः खाकेः । माटिनीपरभ्‌-
तिभिः ) किंविषिैः । शखछेवितङ्खेः । शषोक्तियुक्तचरणेः । परद्ावृत्तिपम-
तिभिः । कि कृषैन्तः । िदिविमघरयन्तः । त्रिदिविसृखादपि काव्परतिसुखमधिक्‌
, बलित्य्धः । रोव स्म्‌ ॥ १३॥ १४॥१५॥
इति श्रीभारकरीये सिद्धान्तश्चिरोमणिवासनामाष्य गालाध्यापे मिताक्षरं
कबबणन समाप्तम्‌ । अत प्रन्धस्ख्षा &°।

[री

त | त ‰

५.२

पिण्टीऽ~नैमु कयिताया पने्ठ्वं कथमिेयतो ` माङिन्थे भ्तीति
सत्कीमां छक्षणरािः व्यनिमापकानौ भारती ` कन्थसंदन्विनी बाणी का
-कत्तना कस्य कतमस्य हदय मनः . कापिताश्च सद्रशवणासीपित्तं-न दरति ।
` कफछ्थतंकारा्तेषां सथा अयि ` वण्यः स्वेषां सनो. हरन्तीतमश्चः । नम इता
हिरतीत्पत भाह~-अनबरतश्ध्पीयत्ति । नित्यं सुन्दरीत्यपर्थः । तथा अ मनोहरं
दु्दरवस्तनः स्वतः सिद्गमिति भाषः । नन्वनदश्तसमणीयेव कृत इत्यत जहि-~
विदगशरेति । तुरा । त्था च अतुराथास्तथाल्वं सष्जिकमिति भाषः । ॐ
तनं वचतरःत्वमपि कृत इत्यत जई--अमिता्थं दपन्तीति +` अभिताक्षदं \
वाचस्यलक्ष्पध्यङ्ायभ्देन । शक्षणाया = अन्यद्ग्यसम्यद्यभेवात्वभ्यद्धग्याया अशनि
शुद्धागीणीभ्यां मेद्रच्छरचायाश्चाजहरत्वाथालहत्स्वाथासरेपासाघ्यवसनीत ज्तुर्भ्ः
द्णाप्या्वः सारोपासाध्यावसानाभ्मा भेदास्च सुप्र भेदाः । ध्वनेग्यविवाक्षितवरास्यवि्रन्चिः
तान्यपरवाच्यरूपलक्षणायलाभिषागरछाम्यां इ मेदौ छक्षणामृलो<प्यर्थान्तरसंकमितबाय्‌(-
त्यन्ततिरस्डृतघ)स्याभ्यां हिधा | अभिघामुही ्यसंछक्ष्यक्रमव्यङ्कयटक्ष्यग्यद्भन्यकमाभ्यां

हिथेति च्य सदाः । एवपसंटक्ष्यकरमो रसभावादिभिदेन संटक्ष्यक्रमो<प्पदरंकारवेस्तमेषे-
नानन्तः । एषं शक्षणदृष्हरणानि काव्यधकशो । विस्तसमोत्याऽच नोकषानि |
एवमतेख्यमर्थमित्यर्थः । अङिद्धपन्ती सतः प्रतिपदं बहरन्तीव्यर्थः । तथा अ चतुरात्छं
सिद्धमिति भाषः ।

वमितार्थहपनेऽपिं चवत्फाराभागाल चतरास्वपित्यतोऽ्थविशेषणमाह~--सस्व-
मिति । बासनाबिशेषवतां साप्राभिक्ानां वासमन््प्या स्थितः चासी रत्याधिकरो
भायः पौनःपन्येन रत्यारिभिः समे रृष्ीतकासल द दभावसंबन्वेदिभावारिमिः पशि
षिहोषैः संषन्धविशोषस्वीकारपरिहारनियमावसा्च ` -श्ारण्येन प्रतीतनिंयतप्रमाक्ततत
स्थितोऽपि साधरण यबलात्माषारव्ययपगच्छ ` , दलन साहाभिग्यकेस्तल्छाकछह्ृश-
स्व माणानिकमणो हिभावाद्विजीवितनभिः ए =दरसन्यायेन , च्यपाणः पर इव
परिस्फरतहदयगिव पविन्सषादगीणमिवारिड. ^ "यल्सबमेव तिरोदषदरशरह्मानन्दसक-
द्रोऽलौकिकवचमत्छारकारी छ््कगारदिको रस्त इति छ्ान्यप्रकाशनिरुक्तः, } ` पैन.
खहिवमिध्यर्थः । तथा अ परसार्थछछपने शमत्छःरः स्वतः सिज्ऽत एव `
| र्सोऽभिमानोऽहकारटः अङ्कगार दत गीयते

योऽथस्तस्यान्बयात्काव्यं कमनीयत्वमश्चते

इत्थक्तमिति भावः । ष

नन रसिकानां विना कान्तामन्यन्मनोहरं न भषेतीत्यतः संशायिकार्ोतक
पक्षान्तरमाह-बेति । अथवा सा कण्टा भारती भरतसंबन्धिनी ` नर्तकल्ली कापितार्थ
` सरतोतसवनिमित्तं कस्य इदयं नं इ.-यपि तु सकधुरुषाणां मनो हरति ।

9 1 ॥॥ ॥ ; |
नणि 9 (4 दहः अ ४. | (६: 0 धि न ॥ ग „0.1 पिक +
001 / ६ 4 1.9.111 (4 न 0 . 9 -
!५॥| {द १ < ध. 9 0 ॥ व | त { | 1

1

थ क १ (|
“~ षि. क ‰
४" # ॥)

तुवणनाभ्यायः |

भण्छीत<~ नन तेषां तंदभिङबे. मनोहरणं संभवत्यतस्तर्स्या. तदनभिरूषिं
कथं संमवतीत्यत. -आह~-शानयगे ५ ~ प

च ष

` ~“ . ठंज्जां न: षत्तेऽभिरश्लं च पद्येत्यदेन भतिं विहिसेस्स्थिता-~च ।
ग्यनक्ति गात्रं करते च - हास्यं हृष्टाः कटाक्षं नयने . बिद्या -)
पृष्टाः : सछरुट सस्मितमेब . नाक्थेः रनंत्रजेष्चानु परद्र ्जन्तमू 1
बिरोक्य- सं -ग्यामकथाप्रसद्मादुस्वैर्वदेत्स्वं पर्विर्शयच्ती :॥
. तन्मरणे प्रणयं विदघ्यादित्यारिवाक्तामसक्ररष पच्डेत्‌ ।
कति जजियोऽस्या<ऽदछग्रगाः सुरूपाः कस्यांमयं प्रेमः भशं ` दिथतते ॥
ृ्ा(द्नाफति देद्ुवा स्वक््वं करेण संस्फोटयेदद्भगीलिकाः सज्जम्भम्‌ । `
भूषाविष्टीना- न. काति तस्मे स्बदर्शनं य।वितमप्यलन्नम्‌ः ॥
पष्पादिना . हन्ति तथाऽतित्तारं संकष्यन्पा्ठिं ममं कैरेण्‌ 3;
व्याजेन गच्छेत्सदनं कराङ्निववतरेषु षम॑म्बु .बहेष्िरोष्त ॥ ` ˆ: |
3 ., ~ इत्यागिबिहेरनुरागसक्छा -ज्ञेया ` बिदरधा मुगहादकक्षी क
दबुक्तानुरागयकतेत्यर्थः। तथाच = ˆ: ` >" > |

अभङ्गुतग्रबहुगणद्‌च। स्थ(धप्रदा प्रिबाहष्टिः ॥ | ` ,. न | प ` | | 9.

#

कर्षति ` मनो मदीयं 'इदर्मीनं बडशरज्छरखि । ` ` `.“
क्लेरोयसि किमिति दूति यदशक्यं .सम्रसि तव कटक्षिणं ॥ . |
क्रामोऽपि तत्र सा्थकर्मकीरतिघद्की न संधत्ते र

दति कटाक्षमतरेणेव तद्षटयत्वसभेवातदनरयगेण अ सतरः पर्वणां मनो-
हुर्णं भजतीति भाबः । |
नन॒॒विब्रद्धनरागाद्पि पुरुषाणां तस्या" नानुराग इत्यत आह--नबरतर-
भणीयेति । ` नघरतेन प्रधमसेजातसरतोस्सतेन रम्येत्यर्थः । नर्तय योग्बा बां
तथा अ योवनारम्भादेस्वां परषानुरागः रषते एव तदनुरागाच्छ सतरामिति बः;
अथ रसिकानां दे अपि भर॑ती( वयां ) मनोहरे इत्यक्त्या हइयोभारत्योः संश

याटकारत्साह्यप्रतीतस्तयोः स्वसंबन्धिदिरोषणानि परतपरं : बिरोषणतया म्बार्बा-
यन्ते । बाणी । सानुरागा । |

#ि | , इति ब्ुवन्वेश्मि. वहनिदीपे मिथोऽवुरापरातसिशुनं विपश्‌ ॥न
| इत्याघनरागवर्णनयक्त्या अनुरागे वग्भल्वमप्यदनबितं नेति दूषकं जिंर्णवद-

मघ्रामृङ्करमप्यदष्टसिति . ध्येयम्‌ । -नवरहरमणाया ॥1 र. क

८ "उतिषठन्त्याः रतम्ते भरमरगवतो धाणिनेकेनं कुरव । न

४ धत्व चन्ये" बासो विढुडितकर्ब

५५४ गोलमघ्याषे-

रदी --भयस्तीतक हक न्विदविरोणितसुरतप्ीतिना सौरिणा उ
हाय्थामािद्ययः नीतं वपुरटसटसुद्बाह र्म्यः पुनातु
ननसुरतवष्निन रम्येत्य्थः. । नर्तकी :। जिदग्धा नबरतर्णीम। ।

क्वीन,

कीडासुः सन्रीढमहो विरसान्नीवीनिरोभे निहितं मरगाक्ष्मः ।
कराम्बनं जीकष्य पतिः सरोषाददो ल्लटे सुटसश्चपेटाम्‌ ॥
इति रसमद्गङस्वात्‌ । अन्न हेतगमविरोषणं-- सरसममिता्थं॑लपन्तीति ।
सथां च श्भ्यं कान्तातुल्यतया रसिकानां मनोहरम्‌ । [र
तिषीतवसना प्रियेव द्धेव बाद्मुदे. सरस। ।
सालंङृतिरपि न रोचते शारभञ्गीब ॥ |
इत्सक्तेश्चेति भवेः । अय प्रसादमाशयादिगुणाः ।. इाडारो रसः । पाद्‌.
धमकाटंकारः ॥ १६३ ॥
ननु कविसरस्वत्या जण्डूष्टनतकसखीसाम्यं ब हविस्कुलिद्ग इव भानुरयं अक स्तीतिबद-
यक्तागित्यसबरसात्परकारान्तरेण कविवाण्या मने हरत्वं मालिन्या प्रततिपाद्यति-न भवतीति ।
सत्कवीनां वाचं - कान्यसंबन्धिनीमाकण्यं सादरं श्चा ` सततं नित्यं कः कतमो
ना पुरुबस्तच््ज्ञो इतचिततो इतं दितं यस्थेताटको न भवतीति काक्वा तस्सक्तान्तःकरणा
व्यापारान्तरदन्याः सर्वेऽपि भवन्तीत्यथः । कुत इत्यत आह~रम्बापिति । श्रबणडा-
राऽऽतनः सुखहेतुमताप्‌ । यद्वा ऽककारेभूषि १ तवा रम्बामतो मनोहशापिति भावः

| नन्वरसा सा्टंकृतिरपि न रोचत इत्यतो रम्यत्वे हेतु बाग्िहोषणमाह-
परभतसरसामिति 1 पराभरताः कोकिलास्तवपेक्षया सरसां रसवतीम्‌ । कोङििटबाग-
पेश्चयाऽप्यतिमधुरामित्यर्थः । तथा च माधुर्यादिगुणाश्रयरसवत्तया मनोहरेति भादः ।
भत्र परभतेत्यनेन स्वत उव्रपोषणेऽतिचिन्तयां ` सखाभावः । पिचादिभिः पोषणे
श्र चिन्ताया असंभबात्ल्रधिक्यष्‌ । अत एव-- |

ओीब्सु तातपादेषु नवे वारपरिबरहे ।

न

| मातमिः पल्यमानानां ते हि नो दिबस्ता गताः ॥
त्युक्तिरिति ध्येयम्‌ । [
ननु तथाऽपि वृष्टं पदंःशैतिकटूदित्यादिदूबणः सरसाऽपि न मनो हातत्थित

ए, 4

सत्कदीनामन.। के उदके बधः पक्षिणः. सन्तश्च ते कवयश्च. सत्कबया हशाबा
यधि; । तेषां बाचमाकरण्य्‌, को. नरः सततं प्रत्यहं .. इतजिततोः न भबत्मपि

ॐ
वि,

कऋवृवर्णनाध्यार्थः।

ज्र ०दी०-तु सवं एव भवतीत्यर्थः| पषेक्तिषिरैबणान्यत्रयि तुल्यान्येवेति ध्येयम्‌ । जत
एव नाकोपङम्‌ । न अकोमलां कोमलारिस्यर्थः । इवं विशेषणं श्टोबखतीञुक्त-
मित्यर्थेन रम्यहेतुगर्म कविवशोऽपि ध्येयम्‌ । =

| ननु हंसानां तदृश्छी बाणी कथं संभवति । खतायद्भकुरभक्षणासंभबादि
त्वतस्त्ां विरेोषणमाद--उपगतानामिति । पयोभिः । परभतसरसाम्‌ । पर-
मर्कट भतानि पूर्णानि सरांसि सरोवराणि तेषामुपगतानां तीरनिवासिनाभित्य्षः ।
जरपक्षिलेनैमेतत्सिद्धेरतवुपादाने पुन््य्मपि कर्णावतंसादिपदे कर्णादिष्वानिनिर्मित-

संनिधाना्षबोधाय स्थितेष्मेतत्सर्मथनमिति कवामनोक्तेः । [
त्रोराविलासेष विरक्षीनां कणांवतंसाः कलयन्ति कम्पम्‌ ।
त्यत्र क्णपदवदेषां तीरविच्छेदामावसूचनाथमिति ध्येयम्‌ पुनरुक्तवोषा,

भ्युपगमे त॒पगतानां नगरनिकटवापिनामन । ताहङ्रसरोवराणाम्‌ । सत्काः संबन्धिनो
वथः सत्कवयस्तेषामित्यर्थः । तथा च जहपक्षित्नाज्जरूपानेन तेषां ताहक्षीं
वागिति माबः । |
ननु केवरं जलपानेन ताद्ञवागसिद्धिः प्रत्युत तेषां जीवनस्या ह सवेह
वित्यतः पयोविशेषणमाह-साम्भजैरिति । जलजातकमलरेवार।विसहितैर्जरं र्त्यः
तथा च तेषां पद्मकरन्य्‌ादिभक्षणेन तासी षागिति. भावः । इदं प्चिष्िरोषणमनाथन
काम्यकतुणामप्यनतिग्रयोजकमेति ध्येयम्‌ । |
तथा च पंङञयालंकारयोतकं सादृश्यं सरस्वतीवाहनरूप्टसानां धायोजितम्‌ ।
श्लीवाक्साम्यं तु-- _
सत्क विरस्नाष्ापां निस्तुधतरकभ्दहा छिषाकम ।
तषो दयिताधरमपि नाप््विषते का सुषादुसी ॥ . `
हतयु्त्येव निरस्तमिति भावः । प्रसादुमाशर्माबिगुणाः । अरणयम्‌,
क्रः ॥ १४ ॥ 4
ननु काभ्यज्ञध्ीत्य्थं कविताप्र्ुदौममत्र सिद्धान्तशिरोमणिन्थे भ भुक्तं कम्व-
क्षानामाप्रृततेः । केषरुगणकानां कव्यक्ञतवाभावत्तसपरीत्यमुपपत्तेन कविताप्रदरशनं
धर्थमेनेत्यतों माङिन्याऽऽह-त्रिदि षमिति `

कृतिनः । ज्योतिशाश्षसिद्धान्त काभ्यक्ञाः । दहास्मभरग्रन्ये । रम्यसारस्वतोचे ।
दभ्वा प्रागुरूखवरूपवती वाणी .4 . तस्या ओभः समूहं । एकदेशो -काध्वसेबन्धेन
संणयन्भे तथाल्वामिमानात्‌ । सुकते: । प्राडिनीवसन्तटिख्काशा्धिनीप्भ्रतिभिः । अङ्गो
शब शैरुपपत्तिशोधदेः सनिमितेस्तेषामाभासे सम्यगषेपस्िति

नाभाव्‌ । वा समच्चथा्थकवपरः । रमन्ते कोडन्ते ।

गोलाध्यायेन, .:

म्‌ऽटी--ननु .शृद्छन्दसां सत्वेऽपि गरणिलगाहदा नीरसतवन कथ रमणमित्यत्ैछन्दुः
विदुषणमाह-रदिरसिकतयति । रकिः प्रातुपादितज्ञानच्छा तया ररिकिता, ।
अंभिनिवेदीरूपक्षादक्षमत्वं तेनेत्यर्थः । ` आच्छेविताङः । आन्लेषितान्यङ्गानिं एकवृ-
बाक्यानि एर्णमेताहश्ेरित्यथः. । ` तथा च गोटगणितपदाथष तेषामेबामिरुच्या ततद
भिप्रायनोषरूपरससत्वादस्मिन्प्रकरणे अ व्यक्तमेव रसिकत्वेन श्टेषयुक्तानि पवुनीति

रसणमचितमेवेति भावः 1 अन्न श्छधिताङ्कगरित्यनन श्टेषोपटक्षणाद्रकभत्यनप्रसियम-

कश्षचित्रपुनेरुककद्‌ भासैः यिं ` कान्यिति' भनोहरपिति सूचितम्‌ ।

नन ` मण्डटनिष्पादनासेभवात्छथमपपत्तिगोधकेस्तद्गबत्तं रमणमित्वतो बत्तधिदये-
षणामाह---तारपड्‌कनेत्यादि । तार्‌ सिक्रट यः पकः ` कदुमस्तन- | नानाद्र"
सिक्तया । नाना अनेकविधा स्चिरा चाकचक्याधिक्येन इुन्वर्धं या रिकरता
वालक. तया । वाकारो विकल्प्य । आश्छेषिताद्नरान्हेतरितानि पयुक्तानि अद्कगानि
अ्वयत्ना, यं्ामित्य्थः । तथा मामपि - तद्रसाभाननशातपङ्ककन पिक्तया अ
शत्ताति सुप्रा्च रमन्ते इति भावः । ।

‹ नन्बेताहरारमण व्यसनमत्रं न सुशकारकमित्यतः दतिविरबणपाह--प्रिष्ि
विति । स्वर्गमघरयन्तुसतिरस्कृवतः । स्वगादुप्यतर सखमरषां काग्यज्ञानम्र । कान्य.

.रसाभिनिविष्टतया स्बग।द्प्यधिकं सृं मत्रतात्यनुनबृकधयम्‌ । अत एव यदरसेषनी-

.यमनसत ममतप्रायं सुवर्णविन्यासम्‌ । सुरसार्थमयं काल्यं विवि्टपं वा समं बिन्ग
इति केषाचिद्क्तिः । ज्योतिःशाख्रसिद्धान्तन्ञाः परणाभिमतमत्यस्वाकाश स्थतं स्वर
मेराबेव मानयन्तात्यधरयन्त इत्यथस्त॒ प्रङ्कतानपयक्त इति ध्येयम्‌ ।

त अस्य पद्यस्य श्टषेण द्वितीयोऽथः । कृतिनो. जन्मान्तसाअंतानेष्टपण्यन्ययाः
परुषाः । दहास्मन्म्यस्तारस्वतोघ । रम्यां मनोहरो यः सरस्वत्या नबा ओषः

पाहः ।. सरस्वत्याः पू(सवगत्वा्हूगथाः ससि; सरवत्य उच्यन्त । सूबे

भ

कन्दुकेरूपः । स्ततः सत्कम्वरण्श्च रमन्ते । ननु बषलाः कथं सिद्धा इत्यत

॥९-४
न, भ,

आहः--तीरपङ्केनेति 1 गद्धगातीरम॒क्तिकापद्धकेन । नानारुचिरसिक्तया । : नानामि

धृन्द्रसिकतया वा । आश्लेषिताङ्); । मत्तिकोबाटुकावदितेरिति भावः । ग्वा

- धतः प्रत्येक रमन्ते । तत्र श्लेषिताङ्गेमहयद्धैरिति

` नन: सत्कमाचर्ण तेदद्मानाश्वरणादफटमित्यते ` आह~-सविरसि्तयतति ।
कचिरतत्कमाचरणामिलाषस्तया. रसिकता निराहस्येन ` यायद्धिहितकर्भानि्ातत्ं
न (तिनेत्यर्थः | आन्ाषताङ्गगः । सन्नि अङ्गानि -येषीं तेरित्यर्थ तया चं
शकाङ्खककरमाकृहानमाष्स्याभावात्तत्सक्तान्तःकरणास्च भवत्येवेति माभ; । , ४
म सत्कमा चेरणद्गङगासेवनाच्च फलयोभेदत्कस्य ` कटं भवतीत्यत आहि

भिदिवेमितिं `" ` स्वी तत्फरं तिरस्कुन्तः {-“ ततो अध्युत्कृश्फलपमिच्छम्तः । तथा शर
ह्यानन्दाषापरूपमाक्षः कैहवमयानं तक्तमिक्ति भावं |

ऋ्तुवणनाध्यायः। ४५५

मण्खी०- अत्र श्लेषार्थेन यन्थस्य गङ्गातुल्यतापरतीतेस्तत्पठनं प॒ण्यवतां माक्षहेतकमिति

ध्ययम्‌ । तथा चाज ग्रन्थं कान्यज्योतिः शाच्राभिन्ञस्याधिकारत्वात्तत्परीतिः कविताप्र-
दशेनेन भवत्येव । केबरगणकानां व्युत्पत्यभवेऽप्येतहतवर्णनाध्यायपठनेनापि काव्य-
जतासिद्धिश्चेति भावः । अत्र प्रसादादिगुणाः । पाद्यमकम्ठेषाठंकाराभ्यामढंकारसप््टिः ।

केचिन्न । रम्यपतारस्वतोधे इत्यस्य वाङ्नदीरूपमर्थदयं कूत्वा प्रथमार्थे रचि
रसिकतयत्यायासन्नम्‌ । द्ितीयाथं तीरपङ्केनेत्यादि पूर्वाधदूरस्थमन्वेतीत्याहुस्तद्सत्‌ ।

प्रथमाधस्थनानारुचिरसिकःतयेत्यादू श्टेषार्थन वाक्पक्षे ऽ्थ॑संभदाद्‌देतीयार्घस्थसु विरसिकत-

येत्यादेब्यथत्वापत्तः । नहि पूपदये सत्कदीनामितिपद्वद्रम्यसारस्वतोचे इति पद््त्र
स्थानद्वये । येन पृपयरात्या भमवदुक्ताथन तस्या, वेयथ्यमितिं ।
अन्ये तु इहेत्यस्यास्मिन्‌कतुवणनप्रकरणे इत्यर्थं रम्यसःरस्वतोे इत्यस्य नदी-
प्रवाहे इत्येकमेवार्थं रत्वा रचिरेत्याद्चितुथचरणः प्ररूरणपक्ष । तीरपङ्नेत्यादि
ुवार्धस्थं नरदीप्रवाहपक्षे । तत्र प्रकरणे सुवरचैरृछन्दोभिः । प्रवाहे सुवकतैः कन्डकैः ।
ङविरसिक तयेत्यत्रार्थभेदः प्रा्रीत्थेवेत्याहुः ॥ १५ ॥
. अथ यष्टियन्तप्रातिपादुनप्रतिज्ञानं फद्किकया निरूपितमित्याह-इत्यूतवर्णनाध्याय
इति । ऋतुचिहननिरूपणाध्याय इत्यर्थः । अस्याध्यायस्य गोढान्तर्मतयन्तनिरूप-
णप्रसङगेनोककरन्त्राध्यायत्वेन गो लाध्यायान्तर्गतत्वं न रवतन्त्रत्वमिति ध्येयम्‌ ।
ऋतुन्याचणनव्याख्यां सठंकारगुणां प्रियाम्‌ ।
सरसाममलां दृष्ट त॒ष्यन्तु रसिकोत्तमाः ॥
देवन्ञवर्यगणसंततसेव्यपश्वे श्रीरङ्गनाथगणकात्मजनिर्भितेऽस्मिनं ।
यातत: शिते रणिमरीच्थभिये समाप्तिमध्यायं एष ऋतवणननामंधेयः ॥
हति श्रीस्‌ कल्गणक साकमोमश्रीरङ्गनाथगणकात्मजविश्वहूपापरनापक-
मनीश्वरगणकविरिचिते सिद्धान्तशिरोमणिमराचाबत्तराध्याय
ऋतुवणीनाध्यायः संपृणः

इति चयच्चिरोऽध्यायः ॥ ३ ॥

शरदो अकरि

तस्याखवकगवंपवताररग्राह्याऽयरूढऽज यः॥ 2 ॥
पाध्या च बाजिन च कटुटरकन्‌ वगप्ररत्या च तथबज्तराण ।
गोटेन यन्ेः कथितानि तेषां बारखावबोधं कतिाचच्च वास्म ॥२॥
स्पशथम्‌ ॥१॥॥
मर्दी - अथोदिष्टसिद्धान्तपद्ाथावक्िषप्रश्नाध्याय आरन्धो व्याख्यायते ) तत तदा-
रम्भं सप्रयोजनं शाद॑कविक्रीडतेन प्रतिजानीदे-प्रोहिं प्राढे्तभास्विति ।
अतोऽस्मात्छारणात्‌ । तान्‌ प्रश्नान ६ वच्मीति क्रियाबलादृहं मन्थकता
कथयामि । |
नन्वेतेषां कथनं व्यथं प्रयोजनामावादत आह-विचित्रभाद्धचतुरपातिप्रदा-
नायेति । नानाविधा भङ्ग्यश्चातुयकटा येषानताहश्षः ये चतुराः पूव,क्तमन्थपरटं-
वस्तेभ्यः प्रीतिः प्रशनार्थश्रवणजनितसंतोषरूपा तस्याः प्रकर्षेण दनं तस्म । तथाच
र्वोक्तमन्थन्ञसंतोषप्रयोजनादेषां कथनमव्यथसिति भावः ।
^सिद्धान्तरेखरे प्रश्राध्याये ि
` प्रणभ्य देवं गमणं ग्रहे्षं । निरशेषिताङ्ेषतमस्समूहं
प्रश्रान्प्रवक्षये धिविधान्‌ हिताथीन्‌ । वर्तः विचिः गणकोत्तमानाम्‌ ॥ १ ॥
अप्र्ञेचरप्थतताडता गणको य॒ चरम्मतमानयेत्‌ ।
अभिमतैः गणकैः उत ताडितात्‌ । भवतिं तच्रविदां स रिरोमणिः॥ २॥
विनाधिपासेरपमेरहगणं विना रारि च शारिप्रभाकरो |
विना च ताभ्यां तिथियोगभादिकं प्रवक्ति यस्सोऽत्र सुतंत्रकिचिमः॥ ३॥
एवं विलेक्यापमरोषमेव समानयत्यकमहग्णं वा ।
सौद्धान्तिकानां गणकैकवन्यों गर्वं स खर्वो कुरुतेऽखसिरानाम्‌ ॥ ४ ॥
` अयामिर्विनैव भुजकोरिगुणो प्रवक्ति स्पष्टं च खो दिनिगणात्‌ स्थितिमिष्ठलेचरात्‌ ।
= तिगमा्चना तंहिनदीधितिना विना वा सिद्धान्तविन्निमदितस्स महीतङेऽस्मिन्‌ ५ ५॥
भादौरी घ्रतरान्तरश्चवफानरैसर्गिक्ौ चक्रमात्‌ मन्द्‌मन्द्‌तरासि वेद्पतियो द्रकेन्वम-
ध्येबुधः ।
वक्रां वक्तरा तथां च करटिलामत्य 1हं गत्यष्टक तस्य ईमातहवाकपतनं कुरते कूपा.
दयान नतम्‌ ॥ ९

्श्रात्यायः । ४५९.

भटी ०~-ननु पूर्वोकगन्धन्ञसंतोषः परभ्रनिरूपणात्कुतो भवत्यतो ऽतःषदसरूचितकारणमाह-- ~
प्रोढिमिति । प्रौढसमासु गेकगणिततच्छज्ञज्योतिर्विंदां समाजेषु । गणकः पवक्त-
गन्थज्ञः । प्रश्रः स्वकल्पनाविशेषजनितैः परामागतोत्तराभासैः । विना व्यति.
रेपरेण ' । प्रायः । उत्सर्गतः । परौहि त्दुक्कृष्ट्वम्‌ । नैति न प्रभोति । पूरवो.
क्तग्रन्थज्ञानस्य सर्वेषां स्वात्‌ । प्राय इत्यनेन कपित्समासदां पूरवोक्तमन्थ एव
दोषवशादुद्धिमलिन्ये तदाऽयं तत्र स्वबुद्धि वेमपरनापि बिना प्रश्रं तदुत्कर्ष वहति ।
तेषां च क्रचित्कल्पनादक्चतया स्लरिति तत्प्रश्रोत्तरकथनाद्यं स्वप्रशनेरपि ` तदुत्कर्षं
वहतीति ` च सूचितम्‌ । तथा च पूर्वक्तयन्धज्ञानां परशरकल्पनया तदुत्कषसेभवातपश्रनिः
रूपणं ॥ ततप्ीत्यथमावश्यक मिति मक्षः । व त त
ननु प्रशरैः कृतः प्रोिर्मवतीत्यतस्तानित्यस्यापेक्षितमाह-यानिति । प्रश्नान्‌ ।
आकण्यै सादरं श्रत्वा । `तस्य प्रश्रार्थश्रोतुः सुवर्णवर्णवद्नम्‌ । सवर्ण,
कन्तिरूपं प्रफुषटितं मुखम्‌ ¦: क्षणत्पश्रश्रवणक्षणान्यवःहेतक्षणे इत्यर्थः ।
वेवण्यं तदुत्तरादानासामर्थ्येन माछिन्यम्‌ । अगप्रभत्वम्‌ । एति प्राप्रोति । अपि
राब्दौत्काप्यायर्भश्रवणेन सुखानुभवादधिकं प्रकुषठितं मुखं भवत्यत्र तु विपसतमि-
त्याश्र्यं सूचितम्‌ । तथा च प्रश्श्रवणेनान्येषामप्रतिभात्वसभवादर्थासिद्ा खयप्रौटि-
रिति भावः । ॥ि
ननु प्शरश्रोतुः प्ोक्तज्ञानाभावाद्धवेदेवापरतिभत्म मिति नेतावता परौदिसिद्धि.
तस्तस्येत्यस्यापेक्षि माह-अख्वेत्याटि । यः श्रोता । अन ुर्वोक्त्रन्थे । अख

वकृर्वपर्वतशिरः । प्रौढ्या । अस्वो दीर्घो यः कुपः कृस्तितगर्वैः । महा"
सिकत्वात्‌ । स एव पर्वतस्तस्य शिरस्युपरि प्रकर्षणे टिररोहणं तया । अधिरूढः ।

अधिकमत्यन्तं प्रसिद्धः । तथा च परः पर्वोक्तय्रन्थतच्वज्ञने<प्यप्रतिभः प्रश्नश्रवणाद्ध.
वतीति स्वपरोहिः सिद्धेति भावः \॥ १ ॥
ननु पूरव प्रश्नलखया( श्रस्तथा )सौत्तरा इति वििषटोदेशात्केवं प्श्रकथनमन-
वितमित्यतस्तदुत्तपरतिज्ञाखरेनोदेशषक्रमेण प्रश्चप्रतिपादनक्ारणमिन्द्रवज्रयाऽऽह-पटमा च
बीजेनेति । | | ।
तेषां प्रश्रानाम्‌ । उत्तराणि । वच्मि । कथयामि । चकारः पू्परश्रप्रति

्ै

चयार्थसस्तेन सोत्तरन्परश्नान्कथयामीति तात्पर्यपयवसानत्केवटं प्रश्रकथनं

९६१ गशोलाध्याये-

भन्दी०- ननु प्रशररेवं पराप्रतिभतयाऽस्यो्कर्षसि द्धस्तदुत्तरकथनं व्यर्थमित्यत अं?
बालाब्चोधे इति । अत्र निमित्तसत्तणी । तेन बालानां प्रशरोत्तराज्ञानामवबोघस्तदु- `

सरज्ञानं तत्सिद्धयथमित्यथः । करस्यचिरीक्ष्णबुद्धेः पूर्व्रन्थावगमेनैव तङ़त्तरकल्पना-
सामथ्यसिरबलिव्यक्तम्‌ । तथा च यं प्रति प्रश्नः क्रतस्तेनायमसंगतोऽनुत्तरवान्यं

सुगतश्चेखमुत्तरं ब्रहीति चोचरिते प्रश्रकत॒रपि तदत्तरान्ञानादप्रतिमत्वान्नोत्कषत्तिद्धर-
तस्तदत्तगज्ञनेनोत्कषार्धयथमत्तयाण्यच्यन्ते इति भावः ।

नन ट्थाऽपि प्रश्रानामानन्त्यात्सकटपश्चनामत्तरफथनभशक मिति कृतचिद्‌प्रति-

त्वसंभवान्नोत्कर्षसिद्धेरत आह-कतिचिदिति । संक्षेपेण कटपयान्धुत्तराणि कथ-
यामि सकटठानामानन्त्यादक्तमराक्यत्ात्‌ । इदं पृवपये सकटठप्रश्रनाभानन्त्यादक्त"
महाक्यत्वात्चानीत्यचाप्यन्वेतीति ध्येयम्‌ । तथा चात्र कतिपयप्रश्रोचचरभ्रदशेनेन तद्री

कि क = क

त्प्राङन्येषां प्रश्रानामत्तराणां च कल्पकत्वसंभवादुत्कषसद्धिरिति भावः ।
ननृत्तराणामुक्तानामेकानुगतरीत्यदृशनात्कथं कत्पकत्वं संभवतीत्यत उत्तरविरे-
धणमाह--गपाटयेत्यादि । पार्या संकरनादिना | यावत्तावदादिवणंनिरपेक्षेण यदुक्तं
पर््र गणितं तत्पाटी तयेत्यर्थः । >नीजन यावत्तावदादिसपिक्षं यदुक्तं पाठ्चनन्तर
रष गणितं तेनेत्यर्थः । चकारः प्रश्ेषु योग्यार्थकः । न तु सर्वत्र तयोर्युगपननिे-
शनियमः` । ि .
कहकेण । कटको नाम गुणकः । हिंसवाचकशब्दैगुणनाम्युपगमात्‌ । योग.
शुदरयां गुणकविकषेषश्चायम्‌ । कश्चि द्राशि्येन गुणित्त उदिष्ट्षेपय॒तोन उद्षटहारेण
भक्तः सन्निःरोषो भवेत्स गुणकः कुटटटक इति पूर्वेषां भ्यपदेद्ात्‌ । तत््रकरि- `
नेत्वर्थः । चः पूर्वर्थपरः ¦ यथपि पाटीबीजयोः कुटटकनिरूपणात्कुटटकेनेति शगु

[क्वाोकर

हशोऽनपपन्नस्तथाऽपि तन्निरपेक्षणापि कुट्टकस्य प्रधानतया प्रश्नोत्तरसाधकत्नालृथ- `

गुदेशः ।

भोगानि मीुोखितन नानाते मनिभमोनज २

सिद्धान्ताशेखरे अव्यक्तगणिताध्याये २२३५
>सिद्धानारेखरे व्यकरुगणिताद्धाये
जानामि विरातिमिमां परिकनिणा यत्‌ ।
छायाष्टमिव्यवहतीरपि भिन्निताभ्याम्‌ ॥
व्यक्तं स वेत्ति गणितं गणितप्रवीण ।
गोष्ठीषु वेषभजते गणकाग्रणीत्वम्‌ ॥ ९ ॥
` +सिद्धान्तरेखेर अन्यक्तगणिताध्यायः ।
बस्वणकुट्टकङति प्रकृति प्रमेदानस्यक्तवर्णस हसीकरणे च बीजे ।
ते मध्यमहरणभावित ते च बुध्न निःसंशयं भवति दवविदूं सुरत्वम्‌ ॥१॥

भ्राष्यायः। ४६१

भर्टी०- वगपकत्या । वर्म्कृतिप्रकरिणेव्यर्थः । चः पूरवार्थपरः । अस्या अपि पृथ .

२.४ ५२४

गदरशः प्रधानतया प्रश्नोत्तरसाधकव्वात्‌ । पूर्वैराचार्थैः । आर्य्रह्मगप्तादिभिः । कथि-
तानि । गोलेन । गोरध्थितिज्ञानेन । यन्तः प्रागक्तैः । तथा कथितानीत्यर्थं

१ क क |

तथाच प्रश्नत्तराणाम्रक्तषटरप्रकारान्यतमरत्या समवात्कल्पक्तव समवत्यगाते मावः ।
गठन यन्नरत्वननद्वरक्रमण प्रन्नत्तरकयन गटयन्तराभ्यासुत्तरदानमशचक्यम्‌ ॥

पूर्वं तदज्ञानादिति यन्तरनिरूपणानन्तरं प्रश्राध्यायकथनं युक्ततरमिति सुवितम्‌ ।

एतेन प्रश्राध्यायः पूर्वगन्थसिद्धो न मत्कस्पित इत्यपि स॒चितम्‌ । अव्राध्यये उत्त
रकथनेऽपि न सोत्तरप्रश्रध्यायत्वं कितृत्तराणामपि प्रक्नसपिश्चत्वत्परश्नाध्यायत्वं प्राधन्या-
दिति ध्येयम्‌ ॥ २ ॥

अथ बृद्धिमतः प्रशसामाह-
अस्ति जेरारिकं पाटी बीजं च विमला मतिः।
किमज्ञातं सबद्धीनामतो मन्दार्थमुच्यते ॥ ३॥
बर्गे बर्गपदं घनं घनपद्‌ं संत्यज्य यद्रण्यत. .
तत्त्रेराशिकमव भेदबहलं नान्यत्ततो बिद्यते । `
` एतयद्रहधाऽस्मदांदिजडधी धीवृद्धिबुद्धया बुधै-
िंद्क्रचकोरचारूमतिमिः पाटीति तज्नापितम ॥ ४ ॥
नेव बणात्कं बीजं न बीजानि पृथक्‌ पथक्‌ ।
शकमेव मतिर्बीजमनस्पा कल्पना यतः ॥ ५॥
पार्थम्‌ ॥ ३॥ ४॥ ५॥

भ०टी०- ननु सुबुद्धीनामपि प्रश्नोत्तररीत्यवगमं विनोत्तरकल्पकलत्वं न संभवतीति पर्व

नाठेति किमर्भमुक्तपित्यतोऽनृष्मा पूतप्रतिज्ञां समथयति-अस्ति तराशिकमिति ।
अतः कारणात्‌ । मन्दार्थं॑प्रशरोत्तराज्ञनिपित्तम॒त्तरं मयोच्यते । कथ्यते ।

जतः कत इत्यत आह-किमिति । सुव्द्धीनामज्ञातं ज्ञानाविषयं किमत्ति येन
तदर्थमपि कथनमावश्यकं स्यात्‌ । अपितु तेषां ज्ञानाविषयं न किमप्यस्ति ।

तेषां सवज्ञानविषयकल्पकत्वात्‌ । अतस्तेषां स्वत एव प्र्ोत्तरज्ञानसेभवातन्िमिच- `

मु्रकथनं व्य्थमेवेति भावः ।
नन सबदद्धीनामचरज्ञानं स्वतः कुतः संभवतीत्यतः पाटीबीजयोरत्तरस।धकयो

0),

अस्तीति । राशिकम्‌ । प्रमाण्मिच्छा च समानज।तीत्याद्यक्तं'. तैरा- `

णितरम्‌ । ` पाठी । अस्ति । वर्तते । मतिबुद्धिनीजम्‌ । चकाराद््तीत्यर्थः 4:

४&९ गोदाष्ययि-

भ्रज्टी०- ननु दोषाश्चयुक्तया बुद्धा कार्य न निर्वहतीति साधारण्येन बद्धः
कथं बीजमुक्तमिव्यतो मतिविंरोषणमाह-विमरेति । विगतो मलो दोषांो यस्याः
सा . शद्धा बद्धिरित्यर्थः । एतेन कृटटकाडीनामपि बीजत्वेन यहस्तेषामपि बुद्धिग-
म्यत्वादिति स॒चितम्‌ । ।

तथा च सन्दधाना स्वता वमटब॒द्धन्या कल्पनासामथ्यात्नराशकावगमच्च गण.
तकल्पनासमवासश्चात्तरन्ञान समवतात भवः । अता बालावबाधं काताचच्च
बच्मराति प्राक्प्रातज्ञात नसमग्तामात सिद्धम्‌ ।

केचित्न “ ननु सूर्यादिप्रणीतशाच्रेष॒ कथं पाठीनीजगणिते नेक्ते । मनुष्य-
कतो कथं तत्प्रतिपादनमित्यत आह-किमज्ञातापित्यादि । मयासुरप्रभतीनां सब्रद्धीनां

कि नामाज्ञातमस्ति ! पाटीकुटरकवर्गपरकृतिबीजप्रतिपायविषयेषु । अतस्तवार्यसिद्धान्तषु
तानि न प्रतिपादितानि । तन्मृढात्तरपरश्राप्रतिपादनं च । मरसष्यास्तदपेक्षया मन्द्‌-
बुद्धयोऽतस्तदबद्धि विवृद्धये पाटीबीजगणिताधमुच्यते ` इत्याहः ।
तदसत्‌ । सर्यायाषसिद्धान्तप्रसङ्कस्याप्रकरतत्वात्परातन्ञातयोरचाप्राततपादनाच्च ।
मनष्याणां मन्दत्वेनाभ्यपगमात्तदर्थं तत्कथकस्याऽर्षकथकं विनाऽप्रसिद्धेश्च । पर्वा
घन स्वरूपयोः पाटीकीजयाः सयसिद्धान्तादां सच्वनोत्तराधाभासस्यासंगतत्वास्वति ॥ ३॥
नन परणिमविंशतिं यः संकटहितायां पएथाग्वजानाति ।
अष्टो च व्यवहाराञ्चकछायान्तान्‌भवति गणकः सः ॥
इति "बह्यगपाक्तपःटालक्षणादस्ति चरारिक पटीति रक्षणमयक्तं विरुद्धत्वात्‌ ।
अन्यथोक्तकारेण पाटश्ध्यायनिरूपणानुपएपत्तारत्यतः शादृलविकरीडितवत्तेनाऽऽह-वर्
बर्गपदमिति । हि [र [र
वशम्‌ । समदिघातरूपं गुणनम्‌ । वर्गपदम्‌ । कस्यायं समद्विषात इति
बर्गमूकं गृह्यते । घनम्‌ । समानां त्रयाणां गुणनम्‌ । धनपदं कस्यायं समधि.
धात इति घनमूरं गृह्यते । इदं चतुष्टयं सत्यस्य सम्यवप्रकरेण त्यक्त्वा ।
यक्किचिद्यद्रण्यते गणितं क्रियते तद्रणित राशिकम्‌ । अरारिकात्मकं यद्गणितं
बरगादिचतष्टयान्यतमासंबद्धं॑तत््रेराशिकात्मकं भवतीत्यर्थः । एवकाराल्नैराशिकानन्त-
ततया भासमानमपि तत्तदतिर्किं नेत्यर्थः ।
ननु -परमाणमिच्छेत्यादयुक्तनराशिकष्वरूपाद्शनन कथं ताहक्षं गणितं तेराि-

# ब्राह्मस्फटसिद्धान्ते गणिताध्यायः १
केचित्त । अरालिकफटराशिं तमथेच्छाराशिना हतं कृत्वा ।
ठन्धं प्रमाणभजितु तस्मादिच्छाफलमिद्‌ं स्यात्‌
अस्यार्थ गोविन्दस्वामिना ( प्रायः शा० १३०० ) महाभास्करीयभाष्ये प्रदुर्ि्तः लैः

# व कनि,

आर्यमर्टीय गणितपाद्‌ ( नीरकष्ट्टका ) प° २२ महामास्करीय प° १८१ रदः.

प्रश्राध्यायः।

०दी= ~ मित्यतस्ेरािकविरेषणमाह-मेदबहुलमिति । मेदः स्वस्वरूपेः। बहुम्‌ । अने-
कविधपर्‌ । तथा चष्टकमप्रकीणमिश्रन्यवहारच्छायाग्यवहारादिक जराशिकसंबद्धमेषेति भावः।
ननु व्गादिसंबदद्धं गणितमपि जेरारिकनिबद्धमास्तामित्यत अःह-नेत्यादि ।
अन्यत्‌ । वग।दिचत॒ष्टयान्यतमसंबद्धं गणित विलोमक्रियादि । ततस्चैररिके ।
सर्वविभक्तिकस्तिस्यिके ) न विदयते नास्तीत्यर्थः । बदिः पारिभार्कितेन
यक्त्यभावाद्भुणनमभे जनादितिरारिकद्वगादुं तरेराशिक्य(का)संभव इति भावः ।
यद्यपि व्गादिचतुष्टयान्यतमासबद्ध उद्राहरण रार्यसबद्धाङ्कयोजनवियोज-
नाभ्यां तेराशिकासंभवादिष्ठकमाप्रसङ्कस्तच विदोमकर्मणेव राशिसिद्धेरतस्ताहशं गणितं
त्रराशिकं नेत्यपि वक्तव्यम । तथाऽपि उदेशकारावयवदिराक्षिः भषण्णो इतोऽशै-
सत्यनेन तादशणणिते निरपेक्षाङ्कयोजनवियोजनात्तरराशिकाप्रसङ्गस्योक्तेवेगादिचत्‌.

[भ

हटयान्यतमाव।च्छ्न नरादिकसिभववत्सकछनन्यतक ठ्नट विच्छ तदसमव।मावात्‌

9

अमटकमटरान्ञेसियादौ त्रैराशिकेनेव सिद्धेश्च तदनक्तेपि
परि्मणां गगितकर्वम्यत।हेतुत्वेनोकतेस्तडितरताहश्णणितं तरया
=, णपिति भावः ।
> ` नन्वेवं चरेराशिकमातं वक्तभ्य किमयं तद्भेदाः । तस्यानेकल्वेनः तद्धेदानां
सकठानां वक्त -शाक्यत्वादित्यत आह--एतदित्यादि । एतत्तरैराशिकं बहा बहुभ
कारेण प्रकीर्णादिना यद्बपेनित्सरत्वादिमद्धर्ह्यगर्तदिभिनि्मितं कृतं तत्फटीगपि

क क

तमिति । एवमुक्तप्षकछना वचुमराक्यत्वेऽप्पल्पा एवे तददद उक्ता इति भावः ।

~

ध्येयम्‌ । तथा च॑
राकमित्यविरुद्धं पाटी-

„ 2“

अन्र `देतमाह-अस्मदादिजडघीघीवद्धिवुद्रध्येति । वयमादिर्येषां तेऽस्मद्‌दयस्ते
च्चै ते जदयियश्च मन्दबद्धवस्तेषां धीर्द्धिस्तस्या बद्धिर्वर्धनं तद्विषये बुद्धिस्तया ।
अस्मदादिजढवियां धीवृद्धिभूयादिति वबुद्धयत्य्थः । तथा च तदल्पमेददरशनेन तद्री-
त्या<न्येषामपि मेदानां स्वत एव ज्ञानसंभवादूतो नानाविधत्रेराक्षिकन्ञानार्थं पाटी-
निरूपणमिति भावः । [व
नन बैधेरपि तद्धेशः कथं ज्ञीताः । येनं तच्चिबन्धनेन पाटी निर्भितेव्यतौं
धधावरोषणमाह-विद्घस्वक्र चकोस्चारुमतिभिरिति । विदुर्षा ` पण्डितानां चक्रं समूह-
स्तस्मिन्‌ । चकरा इव चकाराः । अतसुज्ञाः पाण्डता इत्यथः ॥ पश्चिजातिषै
चकोराणामतिसन्ञत्ववर्णनप्रसिद्धेः । तेभ्यश्रारः सन्दर मतिबुद्धिर्यषां ते तदवुदध्य.
धिकबद्धयः । अतिसन्ञाधिकश्ेष्ठाः पण्डिता ईत्यथः ।

चक्तेत्यत्र चन्द्रेति क्रचित्पाठे दविद्रसः सू्या्याषस्ति च ते चन्द्रास्तेषां
चकीराश्चासमतयो येषां ते । यथा चकोरे द्रकिरणाः पीयन्ते तंथा ब्रहमगुपतादि,
,„. श्द्धिभिः. सूर्याया्ज्ञ वाराः पीयन्ते इत्यथः । तथा च बुधराष्रन्यषु तद्धदमिप्रायं

ज्ञात्वा मन्डवुदध्यर्थ तेद्विवा पर्प करुतामात्रि भाक ॥ ४ ॥

५६४ गोटाध्याये-

म०्दी०्-ननु बुद्धिर्बलं तहिं वर्णात्मक चतभदै कथं बज भनिर तमित्यतोऽनु.
छभा<ऽह-नव वणात्मकमिति । |

वणात्मकं यावत्तावत्काठकनीरिक।दिवर्णाभिन्नमेकं बीजं नास्ति । एवकारा-
णत्वेन प्रतिपादितमपि तच्वतया न ज्ञेयमित्यर्थः । अथ तद्धेदानपि खण्डयत्ति-
नेत्यादि : पथकवपरथग्भिन्नं भिन्नं बीजानि । एकवर्णनिकवर्णतन्मध्यमाहरणभाविता-
त्मकानि चत्वारि न सन्ति । तहिं बीजे किमित्यत आह-एकपिति । मतिः
हुड बच्धिर्बाजम्‌ । एकं मख्यम्‌ । एकसंख्याकं च । एवकारादवीजस्य चातुरविध्यप्रतिषा.
दनेऽपि तच्चतया तन्नावधेयापित्यर्थः । `
अत्र हेतुमाह-अनल्पेति । यतो हेतोः कल्पना बुद्धिकल्पन। । अनल्पा ।
अनन्ता । तथा च तच्चातुरविंध्यप्रतिपादनं बुद्धिकल्पनया कृतमेवं बुद्ध्या तदुक्ता-
तिस्किकल्पनाऽपि संभवतीत्यनेकबीजोपाधितमवाजिरूपितं बीजं कल्पना प्रकारसेतिः
योतकं न तद्रूपमिति मावः ॥ प ॥
अथ प्रश्नानाह ५५
अहगेणस्याऽऽनयनेऽकंमासाश्रेना दिचान्दरगणकान्विताः किम्‌
कुताअधमास्विमराषकं च त्यक्तं यतः सावयवाऽनपातः ॥६॥
अयमस्य भङ्कश्च पृषं व्याख्यात एव ॥६॥
भर्टी०-अथ प्रश्चस्वरूपरीतिप्रदशनाथं मध्यवासनाध्यायान्तगगतमहर्गणानयनोपस्थितपूर्वप-
्षरूपप्रश्रमुक्तमनुबदति-अहगणस्याऽऽनयन इति ।

, अस्योत्तरं तत्रैव प्रतिपादितम्‌ । मध्याधिकारोक्तो यत्रोक्तं फलङीर्वनयेत्या-
दिप्रश्रस्त्वहगणानयनेऽन्तभरूतत्वात्क।दाचित्कत्वाच्चात्र नोक्तः । गोलग्रश्नास्तु न यकत्येतिं
पेषामनवादोऽ न कृत इतिं ध्येयम्‌ ॥ & ॥

भंयान्पमाई- `
शन्द्रश्चन्द्रगणो रवी रविगणश्चाङ्गारकोऽङ्गाहत-
स्तदयोागो गणसंगणात्स॒रगरो राश्यादिकासातितंः।
शेषं चापरप्ययोत्थखचरेणोन यतं वा दानिः `
स्याक्केऽन्ये भगणा वदेति तव चेदस्ति श्रमो भिश्रकै॥ ८॥
॥७॥
मन्टी०-अथ पारं

य तरसबन्धिभ्रश्रं शादुलविकर डितेनाऽऽह-चन्द्रश्वन्द्रगीणं इति ।
चन्द्रशवन्द्रगणः । एकेन गणितः । अविकरतः केवल इति यावत्‌ । सूर्यो

# | मं क काकानातका

~~~ ~~~ यारे ६ 4 ४ 1

* बीजगणिते अनेकवणमभ्यमाहरणमभेदाः २

प्श्चाष्यार्थः। | ४६

अद्कर ने मोम ऽङ्काहतः शदधगणः । अकारो गरहकमगुणकरसा-
क्कः । तेन दशगुणो भोमश्च तथोगोङ्गाहत इत्यर्थो निरस्तः । बक्यमाणे तरेणेतदूर्
बरशोत्तरासभवात्‌ । संभवेऽपि मृरुङद्धाध्यतयथोदाहरणानुकतेश्च ।

तथोगः । तेषां
{हश , न र्‌ ष्क, ५ ® ५५, # + च -
ताृरचन्दरषु्थभामानां योग देस्वम्‌ ।

। नमु च ) चन्दरगुण इति म्यथमिति वाच्यम्‌ । तदनुक्तौ जन्दरेतरहाणां
शणदज्ञनेन । चन्द्रस्य को गुणः कथं वा नेक्ति इति शृद्कया म दश्रातृणां
स्याङ्कतापत्तेः । गुणसंगुणत्‌ । त्रिगुणात्‌ । सुरयुरोहस्यतेः । राह्यार कात ।
रशिभागकलाषिकलाल्मकात्‌ अनेनात्र गहाणाभिश्मगणा म॒ गहीतः योगश्च
यथास्थानं स्वस्वहरभा।फटेनाध्वध्व योज्यः । राश्चिघ्यने द्ाद्चतष्ट इत्या केव्‌ ।
प्राततितः । हनः कयः । रो रार्याओत्मकम्‌ ¦ चस्त्वर्थे ¦! तनमे श्रा
न्वयः स्पष्टः ।

अपरपययत्य्चरवा । कालतमगणलयन्ब्रहकल्पभगणे तदुमरहेण राङ्यद्धिना ।
ऊनं शनी रष्ट्यायत्मरः स्यात्‌ । वा । अश्रा । युते शानिः स्यात्‌ ।

| उद्ग्रह्‌ न्यद्रहस्बन्धना मणः कल्क सबसिनः

के भवन्ति ।
। त्यप्ुत्तरमित्यध्याहृरो
बदेत्यनेन सुटः । रोषं कल्पितभगणोतवभगरहेणानं यतं वा शनि; स्याचदथहं के
्रश्नतात्पर्थं कल्परभगणा्ञानहेत॒क पयवसन्नप्‌ ।

ननु तव्प्रहमश्याद्वभोगज्ञानाः+ भःणपरश्नः । शानिज्ञानेनैव शेन्युनशेषस्य शेषो-

नशेर्वा तदुरहभोगव्वसभप्रात्पश्चषय्यथ्थापत्तः भगणज्ञानं .प्यह"गाज्ञनातुतद्धोगक्ञानान्‌-
पपत्तेश्च । |

-सामान्यतस्तस्सनजप विशरषप्रश्च इत । पएतववेप्रश्रप्येल्यथ

म

नन्‌ प्रश्नोत्तरदानास्तमथमां ब्रते व्रश्चा<-{चत हत्यत आह-तवेति । प्रश्चश्रतश्च.
अ दितिश्रकं मिश्रय8र श्रमाऽभ्यासऽस्ति । त्या च भिश्रऽपवहाररीत्येतद्त्तः तज्शषस्तं
ॐ तुं शक्तोऽसीति भावः । यद्यपि भिश्रम्यबहार्रीत्यैतप्य बक्यमाणमु्तरं न । श्लि-
एक्मणेति गिश्रके हत्यक्मनयितम्‌ । तथाऽपि यदवे्टक्मा र्यिवेशु मृष भिभ्र-
मप्यक्तं तच्च कलान्तरं स्यादित्यनेन मिश्रग्यवहरिऽषी्टकर्मशनिषेशस्योकेस्तदकतिना.
मुचि । यद्वा भिश्रो मिश्रव्यच्हारः के किरसि मुख्यभगे यस्य ताहे पटी
। गणिते इत्यर्थः । पास्यां स्यवहारनिरूपणोपक्रमे प्रथम मिश्चव्यवहारमिरूप्णात ।
पाश्योत्तरस्य पव प्रतिनज्ञातत्वाच्च ॥ ७ ॥

=

४६६ मोलाध्याये-

अनज्ञातखटः स्वग्रण छकृतर्चेदृज्ञातचक्राण भवान्त तान ।
कटाः प्रद्या अकेरद्धरद्ध कहश्च तक्ष्य कुद्नाार्धषक चेत्‌ ॥९॥
उदाहरणे ग्रहणां यथा यथा यागोऽन्तर वराभहिति त्था तथा अहय॒गभग-
गानामपि कायैम्‌ । यदि साध्य न ुच्यत्त। कृद्नाने द्वा शचाधयेत्‌ । तथा
गणङ्ैगणने योगे च छप यद राशः कि नाधिको भवति तदा कृदिनिस्तक्ष्यः।
एवै योगान्तरादि यद्धवाति तन दृषव्रहस्य युगमगण [ एकबोनाः कायाः ।
। अन्त्र तेभगेणस्तद्नं कायम्‌ । एव॒ छते प्रथमस्थाने यद्वशे तरन्यभगणा

भवन्ति । यचन्यमगणा उदाहरणे धनं रताः । यदि करणे छतास्तदा द्वितीय -

क # क, | (१
स्थानि यदवदेषं तेऽन्यभगणा इ।त ।
मजठी०-अथ सूचितम॒ततरमिन्दरवजोपजतिंकाम्यामाह-उदशचकाेति ।
उदेश्षकारापवत्‌ । मरश्कर्ुः कथनरीत्या । एवकरस्ताद्धन्नर)तिम्यद्‌सय; ।
ग्रहपययाणाम्‌ । उदेशकानुरोधेन तत्संबन्धिकल्पकारुजतद्वागानाम्‌ । ब्रहपय॑यथोर-
` पलक्षणत्वारदत्यथः । यीगान्तरायम्‌ । सकटनव्यवकटनम्‌ । अपद्‌ापादृनात््‌ यण

नमजने च कासम्‌ । यथा च॒ प्रक्कुतप्रश्चं चन्द्रभगणा यथया स्थता. । दूयभगणला

्वाद्षगमाः । मोभभगणाः वटरगुणाः । एषां यागष्चगुणगुरमगणभ्यः शोध्यः

लेषमदेशकालापवल्कृते सिद्धम्‌ ।
अथ प्रश्रोररसिद्छ्यर्थं विलोमविधिमाह-इष्टस्यत्यादि । इष्टस्य प्रभ्रालापक( फ़ }
छितपदार्थस्य । चक्राणि । कल्पतद्धागमानम्‌ । परक्रते च रनः कल्पभगणा
इत्वर्थः । परश्ेऽज्ञातखेटः । अनज्ञातनामग्रहभोगः । स्वं युतः । ऋणं हनः । कृतः
्चच्द । क्रमशः । य॒तदहीनक्रमेण । तदूनितान तेनोदशकाठापषत्करतसिद्धेन हीनानि
कार्याणि । तैः प्रश्रारापफलितपदाश्छस्पपययः । प्रकृते च रानिमगणस्त्यथः ।

तत्‌ । उद्ेशकालापवल्छृतासेद्धम । ऊनिते हीनं विधेयं कायम्‌ । शेषोनक-
(्पितमहस्ये्टम्रहत्वे उदष्टे सति, आटापवदानीतषेणेगहमगणा यताः कल्पितयह-

भगणाः स्यरिति व्येयम्‌ । एतस्य विलोमविध्यपरक्षणत्वादज्ञातग्रह दुगुणनं जङ्ग
पथत्कुतसिद्धेन मक्त इष्टस्य पययाः । अज्ञातभञने । आलापवकत्कृतसिद्धमिष्टस्य `

पर्ययै्मक्तमित्यायवघेयम्‌ । तानि । विकोमविध्यवगतानि । अज्ञातनामपद्थंस्य कल्पे

ध्यया भवन्ति ।
ननु प्रशरोत्तरगणितकतन्यता्यां कचिच्छोध्य न शुध्यत्तद्‌ा कथ कै! यपमित्यतं
क्नाह-कहा इति । अष्षिद्धरद्धा । यत यत्र( ) विध्यति तदृविशुद्धम्‌ ।

्रभ्रान्यायः | | | ४६७

॥,

भर्टां०-तस्य शोधनाय तत्रेत्यथः ¦ कहाः । कल्पकादनानि । प्रदयाः ¦ संयोल्यानि।
प्रकषस्त॒ यावत्पयन्त अद्धिमवति तावत्छदिनयोजनं नत्वेकदेवेति नियमः । ततः
होधनानपपतिर्नेति भावः ।

ननूष्शकालापवत्छृतसि द्धस्य तैरूनितमित्यादिकरणेऽपि कविच्छेषं कृदिनाचिक्रन्‌ । .
नहि तस्य रहभगणत्वाुपपत्तिः ! नहि भगणः: कृदिनाधिकाः संभवन्ति । चन्छ-
भगणानामपि तेभ्यो कल्प( न्यून )त्वादित्यत अह--कहैरिति । भगणविषयं घदि `
कल्पकुदिनाधिके तदा कल्पकुदिनः । चकारस्तद्धिन्नव्यदासार्थः । तक्ष्यं तष्टं कार्यम्‌ ।
तथा च ग्रहभगणत्वान॒पपात्तर्नेति भावः । |
अ्रोपपत्तिः । यदृथ्रहणां योगवियोगा्कं तत्‌ तद्यगमगणानां छतम्‌ ।
तथाविषधेभग५रहगणादृ्रहुवत्‌ फट आनीते तद्योगवियोगादिकमतद्यते । यत्र
दध्यं न दध्यति ततर यत्‌ कुदिनानि दत्तानि तरवे युक्तिः येर्भगणे्यादशो
ग्रहो राश्यादिको भवति तैरेव कृदिनाधिस्ताद्रश एव राश्यादिकः स्थात्‌ |
भगणदेषयोस्तस्यत्वात्‌ । करित तदद्धगणा अधिका आगच्छन्ति ते परित्यक्ताः ।
पयोजनाभावात्‌ । उद्रणं हि रश्यदियहाणमिव । अनयेव युक्त्या यव
गुणनारिके रते कृदिनाधिकत्वयै दृष्यते तच राशिः कृदिनेसतक्ष्य इत्युक्तम्‌ ।
यवं योगवियोगाद्घके ये भगणा जातस्तेऽन्यभगगेरूनाः सन्तो दृ्टरहभ-
गणा भवन्ति । टृष्टमगणेरूना अन्यभगणा मवन्तीति विखोमषिधिः । यदाऽन्य-
मगणेथक्ताः सन्तो दृष्टमगणा मवन्ति तद्‌! तैरेवोना दृष्टमगणा अन्यभगणा
मवन्तीत्यथोत्‌ सिद्धम्‌ ।
अथ बारावबोधा कसिपतमगणेरुहरणम्‌ । तत्र रवभंगणाखयः ३ ।
चन्द्रस्य चत्वारः ४1 मौपस्य ए ५। गुरोः सप्त ७ । रानेनैव ९ । कदि
नानि षष्टिः ६० । त्रयोविंशतिर्‌ इमहगणं प्रकरप्य साधिता अरहा;
र्‌. च म्‌. भु, र. |
१ ६ ११ ८ ५ । अत्र द्वादरगुणोऽकंः | एकगुणश्न्दः। षड्‌
२४१२ ० ६ १२ वि
मणो भौमः । र ॥ | चं न | प, ।९। एवां योगः 5०। ०।
अयु विगुणाद्गुरोर्धिशोभध्य २४। १८ रेषम्‌ २। १८ । अथाज्ञातभगण-

@

्ानारथं मरहयुगभगणानां यथोक्ते योगे वियोगे च छी नावम्‌ ११।.०।

एतष्छनिमगणेनेदभिरूनी हषं जतिबन्धमगणो २। यद्यन्यमगणा करणं तद्ग

छद्रयसचमूनो प्रहः ९।६। असन्‌ पृवस्मात २।१८ शोषिते भावः दतिः

५} १२ । यद्यज्ञातः खटः स्व वदू दानिभगणेष्‌ ९ करटिनानि ६० पक्षि
व्येका 3१ विद्ोध्य जाता अन्यभमगभःः < । रम्या जता अहः > |
२४1 अनेन पृषे युते जातः सनिः ५) १३।

म जहीभ्-अन्रोपपात्तः। यद््रहाणा सामा्रम ( यो फगादिक्‌ं तञ्जणादिभिगगानां छतं अत्‌-
स्तथाविभर्मगगेरहमणादग्रहवत्कटे भानत तद्योगद्ियोगादिकमहिषटमत्पबते । अथैवं सोग-
वियोभार्कि कते य भगणा जातस्त भगणेशनाः सन्त इष्गहा भवन्ति । न्यत्य

दिटग्रहभगणेरनास्तेऽन्यभगणा भवन्त्येव ॥ यद्‌ाऽन्यभगण जताः सन्त इषटमगगा
भवन्ति तद्‌ तेरेवोना इष्टमगणा अन्यभगणा भवान्त इत्यथसिद्धम ।
लोध्यदोधनार्थंकषवि्मुद्िनपरदानय्‌ । तत्र सतिततु यैरभगणैय
राष्ट्यादिश्ो भवति तेग्व कदिनार्िकरतादृश एत राश्यादिकः स्या
नानाँ ` हरेन मगणङ्ञेयोस्तुल्पल्ात्‌ । दित त्द्धगणा अह्मणिनाशिका
च्छन्ति ठ क्ताः। प्रयोजनाभावात्‌ ।
| उदाहरणं हि राश्ट्याद्िग्रहाणामहगणात्पन्नानामव । अनयैव अचलया अनं
गणादिके कृत कृदिनाधिकत्वं हदेयत तज राज्ञि: कुदिनस्तक्ष्य हइत्य॒पपक्म्‌ ॥ ९ ॥ |

अथान्यं प्रभ्नपह-

ये याताधिकमासहीनदिषसा ये चापि तश्केषके
तेषमिक्यमवेक्ष्य यो दिनगणान्‌ ज्रतेऽज कल्पे गतान्‌ ।
संम्टिषटस्फटकुट्टकोद्धरटबदुकषद्रेणावद्र
तस्थाग्यक्तविदो विदो विजयते शादृरविकीडितम्‌ ॥ १० ॥
मन्टी०-अथ बीजोत्तर संवन्थिप्रश्चमाह--य याताधिकति )
। | य यत्संख्याकाः ¦ यातार्बिकमासष्टीनदिविसा अहग॑णानयने मताधिमासाः । तत्र च
गतावमद्धिनानि । अत्र च संख्यावृत्तव॑हुत्वादृ वहुवचनम्‌ । ये यत्संस्याकं । तच्डेषक्रे
तयोरधिमासावमयोः रेषे । चः समुच्चय । अपिश्षन्दानमासाद्वनयौवलात्यं परश्च
प्रतिबन्धकं नेत्यर्थः । तेषां चत्णमिक्रयं वियोगरधेक्ष्य ज्ञत्वा । अर यह
= न्धिदिने । कल्पे कल्पादित इत्यर्थः । कल्पादिति पार्शचेत्स्राधुः । गताऩ॒ बिन
गणान । बहुवचनेन सारचान्क्रसावनाता

| काषहर्मणत्रयं सृजतम्‌ । यो गणको ज्र

प्रश्राध्यायः।

भटी °-आाह-- अन्यक्तविद्‌ इति । अभ्यक्त; बीजगणितं वेसीति } नग इद्धः ।
तथा च ' नाजस्य बुद्धरूपत्वात्कत्पकत्वं स्वतःसिद्धमिति भादः ।
अभननास्य नाजगागतप्रकेययोत्तरं सुतितम्‌ ! संग्लिषटस्करक्डेकोः

शसंजको यः स्कटकडकः
एका .हर्यदयुणकरा विभिन्नं तद्‌ गणकयं परिकिल्प्य भाल्बम्‌ |
अग्र्यम कृत उक्तवयः संश्िष्टसरः ^्कटकुटटकों ऽसाविति ॥
कृट्भकाध्याये प्रतिपादितः । अतिकल्यनाख सनो
कस्त एवं क्षद्रणा नाचहारणाः । नाशत्बपल्पज्ञानजनितकुमवाश्रयतम्‌ । तेषां किन्न

मिदारणे । अनेन केवलं स्कुटङ्बुकेन प्रश्नो ्तरदानसमथस्तिबाणपि भमञ्जकोऽयं प्रश्च
उ्तरानुपस्थितेरिति सचितम्‌ ।

रापखछविक्राल्तिम्‌ । श दृश्चतुष्पदेष्वातिकडन्वितो ग्यात्रिशेषः । तस्म
भिक्रीद्धितंः तत्कदनं विजयते सर्वोत्कर्बेणास्ि । एतदत्तरश्रवणेन स्फृटकुटककल्व-
नाभिमानिनां मरणमेव भवतीति भावः । अत्र स्कटक्‌टटकेत्यनेन बिना कृट्षट
सीऽक्रिययाऽस्योत्तरमशक्यमित्यनेकवर्णसमीकरणनीजेनोत्तरं सूचितम्‌ ।

शा दुखविक्राडितं छन्दोऽपि सितम्‌ । विदुः
बीजनणितन्ञातः सकाशात्‌ । विश्टिष्ेत्यादे विङ्धायणनिभित्तम्‌ । तङ्कचरं
हीत्यादि बक्ष्यमाणं तकर्धनित्मर्थः ¦ प्रश्चकः स्ादृलावेकीरितं बिजयते । एतत्प-.
बिणाङ्खन्तरपेन्षा भवतीति भानः ।
तस्य . कस्येत्वपेश्चायामहं-ये इत्वदि । अाताद्िकमासहीनदिवस्ाः । . जवै
तबर्णच्छन्दोगणेष । अधिको म॒ख्यः । पववक्तिः ¦ अिगुुत्वाच्च । एताश ओं
माक्तगणः स सगणः । सगणस्यैतद्‌ रूपत्वात्‌ । अहीना; । जक्ता इत्यः ।
जे दिवसाः । दिवसा इति सगणोपडक्षकाः. । सोऽन्त्थगुरुषत्ुक्तेः । स आर्या
सकर द्वितीयसमणान्ते यतिरिति बतितम्‌ | ि
. त्था अ मससगणा ये स्थरितति फषितम्‌ः । तच्छेषके । तयोः सगश्षयोः
जीरके त्तपणे । . तमणस्य सगणोत्पक्षत्वात्‌ । ये चापि इति

ूरवगणमध्ये गण्यः

४५९ - मोच्या
अथास्य मगः
र छताष्टाहिगोग्ध्यन्धिशेकाभरत-
दिप <६३३७४४९१ ६८४४्ने सरोषाधिमासावमेक्ये
भबेद्रयेक चन्द्राह १६०२९९८९ ९९९०९ भक्त ऽवरोष
गतेन्दु्ुरारिस्ततः सावनादयः ॥ ११ ॥

` ` सिष्टोथम्‌ ॥ ११॥
भण्दी०- अथ सचितम्त्तरं भजेगप्रयातेना<ऽह--ऊुताष्टष्ठीति ।

„.. सेषाधिमासावधेक्ये । स्वस्वरोषाभ्यामधिमासावमरोषाभ्यां सहिते । सस्व) 7
शोषे । ताहशोऽधिंमांसावमे । अहर्गणानयने इष्टाधिमासाः सकोषयक्ताः । इष्टाबमानिं
स्वरोषुक्तानि. । अनयो्योगे । प्रागुक्तचतुर्योग इत्यर्थः । वेदाष्टनुपतान(नागोयगा-
(गद या ५४)द्धिवेद्रसा्टभिगुणिते रेककल्पतचान्द्रदिनर्भक्ते यच्छेषं तयोगसंबन्धिदिने
कृ त्पाद्वतच्द्रदनगणा भर्वत्‌ | | | |

जेन ` प्रश्रे दिनिगणानित्यक्तमतरैकः कथमुक्त इत्यत आह-तत इति । चान्द्र
दिनगणात्साबनायः । प्रथगतः पटठितावमसंगुणादिधदिनाप्तत्याधह्गणानयनेन सावना-
हर्गणः। आयचंपदादृथगथाधिकमाससम।हतादघदिनाप्तगताधिकमाचकैः । कृतदिने रहि-
तोऽकंदिनोच्चयो भवति मासगणः खगुणोद्धतो रविहतः स च कत्पगताः समा
इत्यनेन सोराहर्गणमासवर्षाण्यानेयानीत्य्थः । |

{1 .; अघ्रोपपत्तिः-अनेरूवणबीजप्रक्रियया गतचान्द्रदिनप्रमाणं यावत्तावत्‌ । या १
गतसोरदिनेभ्यों : यावन्तोऽधिमासा यस्च दोषं. गतचान्द्रादिनेभ्योऽपि तावन्त एव
भवन्ति} तावदेव चाधिरोषमतः कल्पाधिमासेरेभिः प्रागुक्तः १५९३३००००० गुणि-
तमिष्टचन्द्वादिनिमानं याबत्तावन्मितं या १५९३ २००००० कल्पचन्द्राहः प्रागुक्तरमिः ।
१६०२९९९०००००० भक्तं फक गताधिमासास्तलपमाणं कलकः १ हरगण कालक

ज्बाद्रपास्य राषमाधदोष या १५९२३००००० का १९०२९९९०००००० एवं

कल्पावमगणेन नीलकलटन्धेनावमशेषं या २५० ८२५५०००० नी १६०२९९९००००००
अनयोर्योगः शषेक्यं या २९६७५८५०००० का १६०२९९९०००००० ददम-
भिमासावमाभ्यां काटकनीलकाभ्यां यतं जातं सरोषाधिमासावमेक्यं या २९६६५७५.
५६००६ का १६०२९९८९९९९९ नी १६०२९२४८९९९९९९ इदमुदिषटय

तिस
& ९९९९१९९ नी १६१२९९४९९२९९९ र ।

मिति ` पक्षयोः सोधनार्थं न्यासः । या २६६७५८५००००. का १९६०२९९

प्रश्राध्ययंः। ७१

भ०ठी°- आं वर्णी रोधयेदन्यपक्षादन्यान्रूपाण्यन्यतश्चाऽऽय *मक्ते।
पक्षे ऽन्यस्मिन्नायवणान्मितिः स्याद्रणस्येकस्योन्मितीनां बहत्वे ।
समीकरतच्छेदगमे त॒ ताभ्य^तदन्यवर्णोन्मितयः प्रसाध्याः ।.
अन्त्योन्मितां कटटविधेगणाप्ती ते भाज्यतद्धाजक वणमाने
अन्येऽपि भाज्ये यदि सन्ति व्णास्तन्मानमिष्ठं परिकतल्पसाध्ये ।

[न्क कवक ५१

इत्यनेना यावच्चावदुत॒मितिरे^्व का । १६०२९९८९९९९९९ नी १६०
२९९८९९९ ९९९ या २६६९ ७५८५०००० अत्र कटटश्करणांथ - ` नीलकमान मिषं

कल्प्यम्‌ । तत्र॒ नीटकस्यावमत्वान्नहीष्टकलिषितं सर्वत्रावमानि संभवन्ति । अन्य

` स्मिन्नदाहरणेऽवमानां भिन्नत्वाद्‌त इष्टकल्पनमपपन्नम्‌ । अद्राधिकस्य वर्णस्य भाज्य
स्थस्येम्सिता मितः । भागलन्धस्य नी कल्प्या क्रिया ठमिचरत्तयेव्यकतेश्च ।

अथ कत्पाधिमासगणकेन यदि काठकस्तहिं कंल्पावमगणने क इति फटेन
भाज्येऽत्य(न्य )बणनिर्‌सात्कथ ताह नक्त(मति चैन । ठन्धाधिमासतानां निःरेधतया
` अटन्धत्वेनानुपातानीतटन्धेरयक्तत्वःद्न्यथा सरेषाधिमासावमेक्यानुपपत्तेः ।
। ॥ि न चैवमधिमासानां सरेषत्वेऽपे रन्ध्यन॒पपातः संमवतीपि वच्यम्‌ । केव.
। , छभाञ्य हरमक्ते यच्छेषं ततगणितगणकादाधेके हर देषोत्था छभ्धिनवे संभवतात्यतो

कभ्ध्यनपातस्य यक्तव्वेऽपि तन्न्यनहरे रेष।त्थछन्धिसंभवादन॒पातेन कभ्ध्य(सेद्धः ।
ररते च गतचान्द्राणां केवट्भाज्यत्वेन तद्गमितावमानां कलत्पचान्द्राधेकत्वसभवा,
दन्‌ूयथा गतावमानुपपत्तेरेति दिक्‌ ।

अत।<न्यथा यतितम्‌ । इष्टचान््र। ह्‌: पृथकेत्पाधिमसाकमाभ्या गानताः . कल्प

चान्द्रभक्ताः `. फले गत।धिमासावमे । रें च तच्छेषे. इति । तेषाभक्य तत्र ठाध
वादिष्ठचान्द्राहाः कल्पाधिमासतवमयोगेन गणिताः कल्पचान्द्रभक्ताः फलं कफठक्य
गताधिमासावमयोगरूपं शेषं तच्छेषेक्यम्‌ । अनयोयीगश्चतुण। योग इति ॥

तथा हि~गतचान्द्रप्रमाणें या १ कत्पापिमास्तावमयेोगेनायुत)हतरराष्टस (क्ष) स
` प्िर्सीत्कृत्या- गणितं कल्पचान्द्राहभक्तं फलं काठ्कों गताधिमा्तावमयोगर्ूपः ६
का १ एतवगणं हरं भास्यादपनीय रेषे तच्छेषेक्यं या २९६६७५८५००००
का १६०२९९९०००० इदं कालकेन फलेन गताधिमासावमयोगरूपेण यतं जातं

सहोषाधिमासावभेक्यम्‌ । या २६९५७५८५०००० का १६०२९९८९९९९९९ इद्‌,
मरहिषटयतिसममिति पक्षयोः ोधनाथं न्यासः । या २६६५५८५०००० का १६१

, ९९९८९९९९९९ रुं* । |
॥ | । | ॐ र न .„॥ 8 श ध ८ म | ` । काण
| नमु कथमेतौ पक्षो समौ । उदिष्ठयतो गताधिमासाव्तच्ठेषाणामन्यक्तपेदे

शव तेषां क्रमेण यतिष्वात्‌यतित्वानियमास्च । तथा हि-यत्र चान्द्रदिकसेभ्यः

| | ॐ
8 1 भ वय रमि प्रो यो गमन्नेकगत्तात न 0

` -* भज्गीजगणित अनेकवर्णसमीकरण १-३ पए. १५१

ल्पा नत्रविनेभ्य अनं यदि

पथगयिमासपक्मतच्छेषे आनीते तत्र लोषयरिकयं कः
स्या्तदो क्तरीत्या चतुर्ण यमो ऽ्यत्तपक्ष सिद्धः स्वात्‌ ।

यदि त॒ रैषयारक्य कल्प्वान्द्रदिनेभ्यां अधक्‌ दोक्तसीत्या गतादधिमास्रिम
शेषाणां युतिरम्यक्तण्कषं कथ यात्‌ । गुणयोगेन गणित हरभक्त धवय इरान्न्यनं
स्यात्‌ । न कल्पचान्द्राधिकम्‌ । फ गतायिमासाबमयोगः सेकः स्यात्‌ । तेद्ध-
` तिरत रिषिकयं हस्त मतापधिमासनिमैवयेन गतपित्येतद्रूपा ; नध (रेतद्रपति

पक्साम्यं न निक्तम्‌ ।

॥ न॒ चख प्रश्रुत्तर ॥
दाज्यप्न । प्ररनप्ये ये चापि तच्छेषके इत्यनेन
त्वाुकेश्च । न अ्यक्तणक्ष न्यक दिनये। जनने दष्ट
य॒तिसम्बार्थं॑तत्करणप्रसङ्कात्‌ । त द यस्यो वि 3 ज्ञापक । भाबर ति

कवप्रमाणनेव कालकः कल्प्यते । तया सति हुरगुष ऽसि नभाज्यादपनीति शेषैः
, सथाश्रस्थित स्यान्न हर्तष्टमिति नास्ति फटे कि
चन्धिनोः फठरोषयोः कचिद्न्यथात्व स्या तस्यानपक्षितत्व
स्ाम्वं युक्तिशकम्‌ विस्तरस्तु

न्‌ भिः सप्तभिः न्चुण्णः के) १ धि क्षि 1711

ॐ प ९ । या २६९५१८१०००० अस्या
. (शीतः; काय ॐ पुर > प

। न यादिति राियुग्ममिस्यनेन जातं राशियुगममिदं ७६ |

ध्यायः । ४५३

हठी ०~एवं तदेवा यदा संमास्ताः स्य॒रन्धयश्चेद्धिषमास्तदार्नाम्‌ ।

“` ` तथागतौ ठबराधेगुणौ विशोध्यो स्वतक्षणच्छेषमितौ तु तौ स्तः ॥
इत्यनेनन्नेकोन विंशतिस्थाने लब्धानां सक्वष्न्िः कालकाङ्कादव्येककल्पचा-
न्दिनादूना रन्धिः कताष्टमृपनन्दा च्च. युग |सप्ताग्र्रसाष्टमिता ८६२२७४४
९१६८४ गुणा यावत्तावदङ्कात्कल्पाधिमासावमयोगावूनो जातो गुणश्नन्द्रा्लसखाभ-
रसादविषडामशक्मितः १४३६५७६०००९ ।

अथेोदिष्टयतिक्षेपे गुणाप्त्योः सिद्धचर्थं रूपषेपे एते गुणप्ती तवो्िषक्षये ॐ

[ (भके ~

इत्यनपातेन एते उषिष्टयतिर्गणें कार्ये । तत्राप्युदिषटखतां गुणने गणाप्ती स्वतक्षणा-
यामधिके भवतः कदाचिदतस्ताभ्यां तष्टे कार्य । अत एव-

क्षेपं विङ्ाद्धिं पर्किल्प्य रूपं पुथकूतयार्ये गणकरङन्धीं ।

अभीम्ितक्षेपविश्ुद्धिनिध्े स्वहरतष्टे भवतस्तयोस्ते ५
इति स्थिरकुटटकसाधनं संगच्छते । तत्राऽऽचानस्ते भाज्यतद्धाजकवममाने इत्यनेन
लन्येर्यावत्तावम्-नव्वाचस्य च गतचान्द्रदिनग्रमाणत्वाह्न्विसाधनेन गतचान्द्रदिनप्रमा-
णत्वाहज्धिसाधनेन गतचान्द्रदिनिगणानयन कृतम्‌ ॥ भ(न)गणसाधनं तस्य काल-
कमानतया गताथिमासावमयोगत्वेनोपिक्षितत्वात्पश्चश्छाक व्तिगणप्रश्नारत्परपाजनः
चान्द्रदिनगणद्रताधिमासावमानयनेन सारसताचनाहगणयाः सिदधु्व ।

नाभावात्‌ 1

यद्यपि गणलब्ध्योः सं ग्राह्यं धीमता तक्षणे फठित्युक्तेस्तक्षणफरतुल्यत्वगरहेण
लन्धिसाघनाशं गुणककथनमप्यावरयकमर, ॥ त्ाजपि कध्ितष्टफटगुणतष्टफलस्या धिकत्वे
बिना गणमपि ठन्धिसाधनसंमवादृगुणतष्टफराह्‌ न्धतष्टफङस्याधकत्वे गणतष्टफर्तुस्पर
न्वितक्षणफलयहा्थं गुणावयकत्वेऽपिः प्रकृते ताशषफलास्तभवात्‌ । अन्यश्चान्द्ाणां
कुल्पचान्द्रायिक्रत्वापततेः । कस्पान्तेऽधिशेषावमरेषाभावदिदधिमासावनयागढुक्तदिसा कल्प-
चान्द्रदिनासिद्िश्वतुर्णाी योगदेतदुत्पततेः । अत एव॒ चहुरन्यतमामाकडपीदमानयनं
न ` मवतीति ध्ययम्‌ ।

अनेकवर्णसमीकरणोपपततिस्तु ` बहूनां वणानां मानान्यभ्यक्तानि सन्ति त्त्रैक-
धणसमाकरणक्त्या एकास्मन्पन्ष य॒देकमेवाग्यक्त स्यदुन्धत्र च रूपाण्य
स्थस्तद्‌ा तस्याव्यक्तस्य मान सबोधमतस्त्था यतितव्यं यथेकस्िन्पक्े एकमेवाग्यक्त
ल्यात्समत्वाविरोधेन तत्रैकतरपक्षे एक वण ॥कहात्र चच कलिष्यते तच्ृल्पं॒चेदुभयोः
पक्षयोः रोध्येत तर्येकस्मिन्पक्षे एकमतान्त स्यात्‌ 1 यं विहायावशि्टं शोध्ये
तस्मिनपक्षे तस्येव वर्णस्य रेषदवात्तचक वण्मपहान च पक्षयोः शोध्यमिति य
नास्ति नियमस्तयाऽपि प्रथमातक्रम कारणाभावास््थमवर्णमषहाय्‌ रेषं पक्षयोः जोध
सिद्धयोः . पक्षथारास्त. च समत्वं समक्षेपसमद्चद्ध।. समत्वाहान- । त्न . च; के व
छाद्यवणेस्य संख्यागुणतस्य यन्नानं तदेवापरपक्ष आचाद्वण्ाना © याण व्क
हमरहछम्‌ । समक्षेपवर्ता याग ईत सिद्धम्‌ ।

६१ `

ॐ गोलीध्ययि-

मत्ठी०~तथा च केबङ्जद्णस्य संख्यागुणितस्य मानं ज तुमितरपक्षायवणस्य सरव

गणितस्य ज्ञानमपेक्षितम्‌ । तत्र यदि स्वमानक्ञान स्वमानज्ञोनपक्षा स्यात्तद्‌1ऽऽत्मा-

श्रयत

तंकल्पकोटिहतैरपि मानज्ञानं न स्यादतः सा यथान भवति तथा यतितंम्बन्‌ ।

॥ +)

इतरपक्चे यः सजातीयप्रथमवण; संस्यागणिस्तनत्तत्प पक्षयांः शध्यम्‌ ॥ ` एव प्रकते
यदेव संस्यागुणितस्य प्रथमवर्णस्य मानं तदेवेतरपक्षेऽन्यवणानां संख्यागुणितानंम-
क्यमानामिति नास्ति स्वमानक्ञानपेक्षा ¡ अत उक्तं । आं वणं रोधयेदुन्यप-
क्षादन्यानि. रूपाण्यन्यतश्रेति । |

, , अथं यदि. संस्यागुणितस्य प्रथमवर्णास्येद्‌ं मानं तदा एकरसरूधागुणितस्य
किमिति त्रैराशिकेन -जातमाखवणोन्मानम्‌ । अत्र हरे प्रथमवणायाक्षरटिखलनमाष
बर्णोन्तानमिदपिति उपस्थित्यर्थं नत संख्यागुणिताववर्णों हरः । प्रमाणेच्छयोः प्रय
मर्णऽपवर्तनात्‌ । अन्यथेच्छया गुणने भावितत्वापत्तेः । अत उक्तमायभक्तं पक्षेऽन्य-
स्मिन्नाबणोन्मितिः स्यादिति । | ह ।
, अथ द्ितीयाहिभाज्यवणानां काछकदुनामिष्टानिं मानानि प्रकस्म्य स्क््वगुः
णकगणितानानेक्यं कत्वा यदि स्हरेण हिते तदा † ्रमभिन्नं वा प्रथमवर्ण॑मानं
स्यात्‌ । इतरेषां त॒कल्पितान्येव । अथ यच्भिन्नमानमेवपक्षितं तिं यं कंचि-
देकं विहाय परेषां मानानीष्टानि कल्प्यानिं । तथा सति भाज्ये एको बण; कानि
चिद्रूपाणे च. स्यः । अथ तस्य बर्णस्य मानं तथेष्टं कल्प्यं यथा तेनेष्टेन
गणितो वर्णाङ्कस्तै रूपेयंतो हरभक्तो निःरेषः स्यात्‌ । एवं करते प्रथमवणंमानम-
भिन्नमेव स्यात्‌ |

. अथ॒ ताहञस्येष्स्य ज्ञानार्थमुपायः । इह हि वणांङ्कः केन॒. गुणितस्तं
रूपेयतः स्वहरहतो निःरेषः स्यादिति विचारः कुट्टक पयवस्यति ` । अथ कुट
विधिना* यो गणः स्यात्तेन गणितो वर्णाद्कस्ते सपै्य॑तः स्वहरभक्तो . निःशेषः
स्यदेवेति भाज्यवर्णस्य गुणतुल्ये माने कल्पिते भाजकवर्णस्य मानं ठन्धितुल्यम्‌-
भिन्नमेव स्यादत उक्तं कुटटरविधेरित्यादि साध्ये इत्यन्तम्‌ । अत्र भाज्यवर्णमानानां
यदि्टकालककत्पनमुक्तं॑तत्तेषां मानेऽनियते सत्येव जेयमूप

यदि, त॒ केनापि प्रकारेण तन्मानं नियतं सिथ्यत्तदा अनियतेष्ठकल्प

क्वमपक्िभ्य आद्यदणमानं. साधितं दथा माज्याघवर्णस्यापि साध्यम्‌ । अत उतत
धर्णस्यकस्योन्मित।नां बहुत्व इत्यादि ताभ्यस्तदन्यव्णोन्मितयः प्रसाध्या इत्यन्तम्‌ ।

र ि अन्त्योन्मितां भाज्यवणमानं नियतं नास्तीति तस्य मानिष्टं कल्पं ( स्म्य )।
तत्रापि कटटकसिद्धगुणतुल्ये इष्टे कल्पिते भाजकवर्णमानमभिन्नमतो गृणतुभ्यं भाज्य.

# ५9 कल्यते । उनेकोन्मितिषु तु भाज्यवर्णमःनानां नियतत्वादिष्टकस्पनमयक्तम॑तं

*िद्धान्तक्ञेदरे अन्यक्तगणिताध्यायः २२.२५

प्र्नाध्यांयं ८५

“" #.-॥ $

भदी°-जथ वुतैपवरणोन्ितिषूतरोततर्णा भाज्यतया तिहन्तीतमु्तरो तरणं मानज्ञान

चना षपूवव्णमानज्ञानं न सिध्येदत ` उक्तं ॑विरोमकोत्थापनतोऽन्यदर्णमाभानीति

उत्थापन त्वकस्तख्यामतवणस्वदुं॑स्वमानं तदा स्वस्वसंरुथामितवर्णंस्य किमित्यनुवातेन

न स्वमानगुणनन्त्कणक्षरानेरसनम्‌ । एवं पर्वोन्मितिष् भाज्यवणानां मनेैद्यज्ञानात्तका

(दधा )जंक्वर्णाङ्कंमक्तं मौनं सम्यक्तम्‌ 29;
+ ह `" ^ {+ म
अथ बिलोमकोत्थापने करियमणे भिन्नमाय।ति तदा अभिन्नत्वार्थं भयः रृय्टक

कायः । उक्तयकतेरविशेषात्‌ । तेन कटटकगुणेन यस्य मानं भिन्नं तद्भिमबणीनां

मानान्ज्गःधाप्यानि । एतक्कटटकप्रमाणेन तन्मानस्यं पु्वमसिद्धेः । यस्य मानं ` भिन्नं ततः

;४ ।

4 | १

कृटटफानयनोपपात्तेस्त॒ तरबोक्ता । तथा हिं । क्षेप( पा )भवे श्यून्येन भाज्जे
. शणितेः ` हरभक्ते शेषं न स्यादिति शन्यमेव गणो रुग्विश्च ! यदि बा हरतल्बे
` गुम युणहस्याष्तुल्यत्वा्नाञ्च भाज्यतुल्बा छखग्धः स्मच्छव च न. स्यात्‌ । एर
चअदिगुणितहरतुल्ये गुणे हरेण गुणहरयोरपवर्तगणस्थाने द््वादयः स्बरिति दयादि-
गभितभाज्यतल्या ठभ्विः स्याच्छेषं अ न स्यात्‌ ।-- तस्मल्कषेपभवि चयुन्यमिश-
हतो बा गुणः । ठमन्धिस्तु इृन्यमिष्टाहतभाज्यो वेति । एवमत्र हरतुल्ये गुगो
पुमे भाज्यतुल्यों न्ध्युपचयः स्त्र । अत एव -- न
इषाहतस्वस्वह्रण अक्त ते वा भवेतां बहधा गणाप्ती `
इति वक्ष्यति । असत्यपि क्षेपे हरतुल्ये द्वयादेगुणितहरतुल्ये ता तस्मिनपूर्बाक्त
एन चन्यादिको गणः स्यात्‌ । सतिं हि रपरवोक्तगुणके रोषबकशषदेव रोषे स्यात्‌ ।
क्षयोऽपि ` यत्रेकादिगणितहरतुल्यः स्याच््हिं शेषं कुतः स्यात्‌ 1 - तस्मादेतादशे . क्षिपे
'""सत्वपिपर्वोक्तः "एवः गणः । लन्धो त॒ हरभक्त-: क्षेपे यह्भ्यते ` ताचदधिक
`“ सबाद्धनक्षेपे कणक्चेप तु ` तबन्न्युन स्यात्‌ †-अत षव बह्कत-- ~
क्षपाभावोऽथना यत क्षेपः शुध्यद्धरोद्धतंः ।
जेयः , शुन्यं गुणस्तत्र क्षेपो हयरहतः फृकमिति ॥
अधांन्यथक्षेपे भाज्यस्रण्डद्रयेनापपत्तिः हरेण याबद्धाज्यं तावदेकं शेष.
मरपरद्‌ । अत्र: पूरवखमण्डस्य हरेण .निःशेषभजनामेनः केनापि गणकन गृणितस्वाषि
:. तस्य तरिशेबभनं स्यादेव । अथोहिष्टः क्षेपः -परखण्डटेन भक्तः सन्यदि . रुध्य
-ध्जा कग्षिः स एव , गुणकः. स्यात्‌ । परम्णक्षेप सखतस्तन गुणकन गर्णितस्ब
: आार्यरीपरसण्डकषेपसमल्ानियमातकेपाखोगे त्राशः स्यादेव । ` . `, -

९७९ ` गोलाध्यि-

भअरन्टी०-अथ यदि न ञध्येत्हाक्यो गुणकावगमः । अतोऽन्यथा -यतितम्यम्‌ ।
माजन भाज्ये भक्ते यदि रूपं शेषं स्यात्तहिं दितीयखण्डमपिं रूपं स्यात्तथा सति
येन केनापि. क्षेपेण तस्य गणने क्षेपसमत्वनियपादुक्कयुकत्या कषेपसम एव गुणः
परभणक्षेये ! धनक्षेपे त क्षिपोनहसे गुणो यतस्तेन गुणितं भाज्यापरलण्दं क्षेपो.
` नहर्सम स्यादस्य चव क्षेपयोमे हस्समता स्यादिति हरेण निःशेषभजनं स्यादेदे ४
छन्धिस्त केवलं भाग्ये हरभक्ते या स्यात्सैव गणगुणिता सती गुणितमाज्यस्य
, स्यात्परमणक्षेपे । धनक्षये तु तादृशी सैका ¦ परखण्डस्यं द्द््यभावाद्धरतुरपः
शिषत्वाच्च । |
अथ यदि भाज्ये हरेण भक्ते रूपं रोषं न स्यात्तहिं गुणकावममों दुगमः
अतो भाज्यकेषेण हरं भजत । अत्र हरो भाज्यः रेषं भाजकः । अत्रापि;
यदि शेषं रूपं स्यात्तहिं क्षेपतुल्यो गुण कणक्षेपे । धनक्षेपे तु क्षेपोनहसे गुणः ॥
` पर्ववधटुन्िश्वोक्तयुक्तेरविरोषात । अघ्रापि रूपं शेषं यदि न स्यात्तर्हि नास्ति
गणकानंगमः सगमः । तस्मादस्यापि शेषेण हरीभूतं शेषं भजेत्तत्र यदि कूपं
` श्लेषं स्यात्तहिं तस्मिनभाज्ये उक्तयक्त्या क्षेपतस्यः क्षेपोनहरतुल्यश्च गुणः स्याह-
णधनक्षिपयोः । अच्ापि रूपाधिके रेष गणो दुगंमः । तस्मात्परस्परं अच्वने
सति .कुनविद्रूपं शषपरपक्षितम्‌ । 9
नन यद्यप्यपान्तिमक्ेषतल्ये भाज्य पर्वरषेण भक्ते रूपं हषं स्यादिति जात.
स्तस्मिन्गुणस्तथासप्युदिष्ठभाज्ये कथं गुणकसिद्धिरिति य्व्यस्ताविपिना तमवगच्छ ।
तथा हि-माज्यभाजकक्षेपाः । भा १७३ क्च ३। ह ७१ अत्रानयोभन्विभाजकयोः
परस्परभजनह्ग्पको षयोवल्ट्या। ठक) इ । २1 २३१ ।२। ९ 1 २३४)
,२। १ | क्रमेण माज्यभाजकाश्च । भा १७३ | भा ७९१ । भा ३१। ह
भार | ह ७१ | ह ३१ । ह ९) ह ४ । अत्रत्यमाज्ये सण्डद्रयं या-
` बदद्धरभक्तं ताकदैकं ेषमपरम्‌ । एवं खण्डे ८ ) १ उक्तयुक्त्या कणक्षेक्षेष-
समो गुणः ३ केवलभाज्यरुन्धिगुणगुणिता सती छग्पिः स्यादिति प्रकतेऽन्त्यभा-
जयलन्धिः २ गुणेनानेन ३ गुणिता ठभग्धिश्च £ । तदिद्मुक्त-

८

मिथो भजेत्ती हदमाज्यहारो यावद्िभाज्ये भवतीह रूपम्‌ ।
फलान्यधाधस्तदधो निवकश्यः क्षपस्तथान्ते खमुपान्तिमेन 2 ॥

-इति फम्‌ । एषमवान्त्यो जातो गुणः । अन्त्ये नहः ब(हरहतः ) स्वोर्धवे
, ठन्धिश्वेति जातं २ २ ३ &। अथासिक्ञेव पक्षेऽस्मात्पुर्वभाज्येऽस्मिन्‌ ; भा
३१ ह ९ । गुणों विचायते । अन्राप्युक्तवत्खण्डे २७ । ४ । अन्न पूर्वखण्डं,
यन केनापि गुणितं हरभक्तं॑निःरोषं स्यादेवातः पररखण्डादेव गणविचासे यक्छोऽतो
जाता भाज्यभाजका । अन्न्त्यभाज्यमाजकृयोर््यत्यासोऽस्तीति गुणलन्ध्योरपि
समात्रम । |

प्रश्चाध्यायः। ‰५३

भ्र ०री०~तत्र युक्तिः । भज्ये ९ गुणेन ३२ गुणिते २७ क्षेपेण ३ विय ९५
हरेण ४ भक्ते सति टरन्धिभवति £ । अतो व्यस्तविधिना रभ्ध्या हरेऽ' ४
स्मिनुगुणिते क्षेप ३ ते २७ मन्ये ९ भक्ते ङ्न्षो गुणः ३ तवेव
पर्यबस्यति । [

अयं भाज्यस्तस्य ठब्ध्या ६ गुणितः २४ तेन केपेण जतः २७ स्वह-
रेणानेन ९ भक्तः सञ्छुध्यतीत्यन्त्याज्यङन्धिरेवा्न गुणकः, ठष्विश्वान्त्यभाज्यगुण
२ एवं बल्ल्यां जतं २।,२।३।गु&। ठ ३। परमं भाज्ये पूर्वखण्डलन्निर्ग
णगुणिता सती स्यात्‌ 1 गुणश्वात्रं वल्ल्यामुपान्तिभः ६ पूर्वखण्डे ठभ्बिश्च
तूर्ध्वं॑ति्ठति ३। अतं उपान्तिमेन स्पोर््वे हते जाता पूर्वखण्डलग्विः १८ ।
द्वितीयखण्डलम्धिश्च वल्स्यामन्त्या ३ । अतस्तया युता पूरवसण्डलम्ि १८
रस्मिनभाज्ये ३१ संकला रन्धिः स्यात्‌ २१ । ` ¦
` एवं जातं बल्ल्यामस्मिन्‌ भाज्ये गुणलन्ध्योः सिद्धन्वादघस्थलब्‌ ३ । -२।
ल २१ | ग द । ठ २३ । घैः प्रयोजनाभावादपण्मे जाता वही २ ॥
२ । २१ । &1 तविदमुक्तमपान्तिमेन स्वोर्ध्वे हते<न्त्येन युते .तवन्त्य त्जेदि-
ति । एवमसिन्भाज्ये ३१ । ९ ¦ स्यस्तविधिना जातौ ठन्धिगुणौ - २१ ।
६ । धनक्षेपे । अथ तदृध्वभाज्येऽक्तिस्तामिन्ेव क्षेपे गणो बिचार्यते । ` अना.
. प्ुक्तखण्डे ६२९ । ९ कत्वा पृैखण्डं प्कसंस्थाप्य जातो भाज्यहरां ९ । ३ । ३१ ॥
`. अननाप्यनुपदं प्दर्ितयोभन्यिभाजकयोग्यत्यासाह्टन्विगुणयोर्व्यत्यासमाजं भ्यस्त-
विचेस्तुल्यत्वात्तथा जातं ब्ल्ल्यां २।.२) ठक २१ 1 गु & । अनाषि पूरब
~. खण्डलन्धिर्गणगुणिता स्याद्रूणोऽत्ाप्युपान्तिमः । पद्व च पूर्वघण्डलान्धिः २ ।
| | अवोपान्तिमेन स्वोरध्वे हते जाता पुखण्डलभ्धिः ४२ । इयं . दितीयख्ण्डटम््ा-
त्मषेनन्त्येन & युता जाता संपृणां रन्धिः ४८ । एवं जातं वल्ल्यां २ ।
५८ छ । २९१ गु! & ठ । अत्राप्यघःस्थलन्प्ेः प्रयोजनाभावावुपगमे जातं
२ ठ. ४८ । श २१ एवमास्मन्भज्ये २१. २९१ व्यस्तविधिना
` जानाव्रणक्पेः ठवृषिगुणो. ४८ । २१ । |
: अथ तदु्वभाज्ये मुख्येऽस्मिनन । १७३ । ७१ । गुणबिचारः ।. .अना-
~ . प्मक्तखण्डे १५४२ । ३१ कत्वा ` आतो भाज्यभाजको २१ । ७२ । अत्राप्य-
नदं सिद्धयोर्माज्यभाजकयोर्म्यत्यासाह्ृन्धिगुणयोः क्षेपस्य च व्यत्यासे ` जाततर नकष
ठभ्धिगण्ौ, २१९ । ४८: । जातं वल्ल्यां 1.२1 ४८ गु ।२१ ठ । अत्रापि
पर्मखण्डलन्ध्यर्थं उपान्तिमेन ४८ 1: ठ ` ११७ । गुः:४८:॥ स्वोध्वे २ हते ९६
सकल्कन्ध्यर्थमन्त्येन २१ य॒ते ११७ -जातं वल्ल्याःठ {१७ + गु ४८।.द८्‌ २११

ष्ःसथङम्बेःप्रयोजनाभावाद्पगमे,. जातम्‌ । तदेवं मुरुयभाञ्येऽस्मि १७३ ।
।-अ्बनक्षिपे,, जात।.ठन्धिगुण। १९७ । ४८. । तदिदमुक्तं मुहः स्थादिति

अत्र षिना<न्त्यभाज्यं सर्वेषु भाज्येष पुचसलण्डलन्जिसधने गुणस्योपान्तिम
$त्बाद्प्रान्तिमेन प्वो्वे . हते , इति सकटलाग्धसाषनाथमतरसण्डटन्ध्यातसकनान्त्मन
. आदते , इति, च..वक्तष्यम्‌ ।. अन्त्यभाज्ये तु गुणस्यान्तिमत्वादु त्रल्रण्डलम्पेरभावास्वान्त्यन
-तेःङधप इतमेव वक्तव्यं, स्थाद्‌त आचार्येण „ तदन्तेऽपि . शरन्यनिवेश्चनमुक्तम्‌ ।
+द्मततथा० ते. सवत्रोपान्तिमेन. स्वोर्वे हते<नयेन युते तदन्त्यं त्यज्येदिति सवं
जानुगमः. च्यव. सिद्धा ;; टभ्धिगुणो ११७ । ४८ । 1
; अच. हरतल्ये गणापबये ,-भाज्यतल्यो , ठमन्पेरुपन्दयो . भवतीत्यक्तं . प्राक्‌ ।
तयेव युक्त्या हरतल्ये गुण्णपचये भाज्प्तुल्यो .लम्ेरुपष्वयः , स्यादतो , „दिके
जगुणे सयथभवमेक्ादिगुणो हस्तस्माद्रपरनेयः । स. लधतरो . गुणः. स्यदिवमेब तह-
ऽन्विश्ष.।: अत.-उक्तमूरध्व, विभाज्येच.ददेन तष्टः फटं . गणः स्यादुपरो हरेशेति ।
` उक्तयकवत्येव .वक्ष्यति. गणडन्ध्योः -समं ग्राह्यं. धौीप्रता , तक्चषणे फटमिति ।
(नहि .ुणस्यकगुणहरतुल्यापचये .. दिगुणभाज्यतुल्यो लम्परेरपचयः . संभवतीत्यादि ।
स्वं सिद्धयोडुल्यमाद्गयस्य , ठष्िगुणयोयोगजव्वं . वियोगत्वं , वां कथमवगन्तम्युमिति

ेद्ुख्यते ॥ .
+.-अन्त्यभाज्ये कषिपतुल्यो विथोगजो गण शत्युक्तमसकृत्‌ । अतो भ्यस्तविषिना
- योग्जो . गणः . स्यादुपान्तिमभाज्ये पुनरसां व्यस्तविधिना त्तीयमाज्ये वियोगजो
गणः, स्यात्‌ । एवं यतर्थै योगजः पञ्चमे नियोगज इत्यादिनाऽन्त्यभाज्यादारभ्ब
समभाज्ये .. योगजो गणः । ` विषमभाज्ये तु वियोगजो गुणः स्यात्‌ । तत्र मरू
भश््यस्य विषमता समता वा परस्परभजनाहन्धीनां विषमतया समतया वा नियता
. भवति । तस्मात्परस्परभजने यदि ठग्धयः समस्तदा योगौ ठन्धिगुणो . यदि
+“ विषमास्तदा ` वियोगनौ ठन्धिगुणो .. मुख्यभाज्ये, स्यातम्‌ ।
` ` तत्र - वियोगजयोर्छन्धिगुणयोर्क््यमाणत्वाद्नः योगजयोरेब -प्रतिपादनं ` यक्तम्‌ ।
अतं उक्तमेवं तदेवात्र यदा समास्ताः स्युलन्धय `इति । विषमलन्धिषुं ` पुनविभो-
` "गजौ ` रुन्धिगुणो सिध्यतोेक्षितो च योंमजो । अतो -हपरेषभाज्ये क्षेपस्य
विधोगे गुणत्वायोगे च ` क्षेपोनहरस्य गुणत्वाच्च वियोगजो गुणो हच्छुद्धोः थोगजो
गणो भवेदनयेव “रीत्या `, वियोगजा,` ठथ्िरभाज्यच्छद्धाःयोगजा,. ठन्िरत उक्तः
॥ि ८ स्युग्धयधवद्विषमाप्तदानीं यथागतो ठन्धिगुणौ विरोध्य. ।
^“ ˆ -्तक्षणाच्छेषमितो तु ती.स्तः?॥ ` क
, इत्यलं. पहवितेन ॥५५११ ॥

तेषीमेकयभवेश्य' जिष्णुजकृतौ च्छा लियैवाऽऽगतिष्‌ ।
भृरोलेन्दसखाभ्रषट्करयगाषटार्ध्यङ्ग-
ठ &‰८‰ २९०००१७१ तल्य यथा
कले. कल्पगतं तदा वदति यः स बघ्लापिद्धान्तरित््‌ ॥ १२ ॥

च्छेषफे तेषामेकं

अहगणानमने ये उन्धा अधिमासः क्षयाहश्च ये च वर
भरवद्कस्युगाहछाभ्व्यङ्क६४८ ४२९० ० ° १७१तुत्य ` छताष्टा्टै-

दिभिःद ६९३०४ ४९१६८ ४ गुर्णतं जतम्‌ ५५९८ ३४.४.६८ २.-
९२.३२६४२२०७७९ ६४. । न्येकचन्दरहि १६०२९९५८ ९९९९ ९९

भक्तं उन्धम्‌ ३४९२४१९३२३३६। जापोऽरेषमिते गवेन्दुदगणः

१.०.३०० ।. अस्मात्‌; पागवद्वमानि १६१ । अवमर्वं चः २६९०४२६.

७०००८०० | साबनाहगणश्च १०१३९ अथ पए्रथगगतेन्दद्युगणाअचबारस्त

गुणिते युगेनदुदिनेभक्तो खन्ध गताधिमासाः१०। अंषिमासशोषं ३८.१० ° ° -
०७००००० ठन्धापमारसाद्नारतं३० ° छन इन्दुदयुगणः १०३००। स्‌।र[-
| तः कर्पगेवम्‌ । सप्तविंशति र७ वंषाणि । नब ९

मीः
` श्च 3
दुगुणक्‌। वं

च, के

भस्प विषय ईते चत्‌ । उच्यत्‌ । गततर।द्नभ्पा यावन्तोप्िमाो चेष्चं
शेषं गरयन्दरदनम्यो ऽपि तोषे एवं मन्ति तदेवं पक्शिषम्‌ः। अवमत्य

० । ह्र ण ८ |
[५ त [५ #। ५ शः दितं कु + । दौ + प । 1, 9
[धं ; १ (0 ॥ वृस 4. । ॥,. [ + १ (1 ‰ 4 &६ + र ५ ८ § व 1, ध
ताव ||. जवि षम्‌ | या ६४६७५८६५ ०९४
ध + म # ध
4 ४ ५ ।
५
» ४

१६०२६९९९०००००० # ~ एवदधिमासावमेशेषङ्यम्‌

६<3. गोलाभ्याये-
वोम: छतो भवति । या २६६७५८५० ०० ०का१६०२९९८.९९९९९९।
अस्य चतुर्णां योगस्योदिष्टयोगेन समीकरणे क्रियमणिऽचिमासावमयोगे भाज्य
केन्ददिनानि इरः । उद्योग ऋणक्षपः । एवं साति उचवाथ रूबरुका-
बाबा स्थिरः कृटटकः छतः । स च रृताष्टष्टीत्यादि । _
इदानीं पहापरश्रमाह- ष
खकाथाणे गहा्रकाणे च ठबाभ्राणि भ्रहाणां परथग्‌
¦ : यानि स्युः कलिकाभ्रकाणे विकलाथ्राणीह धीवृदिदे।
` ` व्वन्द्राकारगुरुज्ञभागंवचलच्छायासुतानां तथा
पर्वं सिद्धमहर्मणागम विधां न्यूनाहशेषं च यत्‌ ॥ १३॥
धटाजरात्साहताने तानि कुदिनेस्तशानै रष्ट्वाऽअरका
याचष्टे स्फटकृटृटके पटमातिः खेटान्‌ दिनोषं च यः ।

: तं भन्ये मणिताटवीविधटनप्रोटिग्रमत्ताखिल- |
ज्योतिर्वित्कारकम्भपीठलटठनप्रोत्कण्टकण्ठीरवम्‌ ॥ १४ ॥
अथास्य मङ्खः-

उदिष्टे कह * १५७७९१७५० ० तष्टमभ्बु-
विहतं ऽध्येन्नं चेत्‌ तत्‌ खिलं ।
लभ्यं रामनखाद्िलोचनरसञ्यङ्दि २९६६२७२० इ निध्नं ततः ।
वथा द्रिनिनवाद्विसागरयगाच्छद्राधिभिः ३५४४७९३७५ सभजे-

-कछ़षं स्यादयगणो हरेण स यतो यावद्धबेदीण्सितः ॥ १५ ॥
अस्थोदाहरणम्‌-

पृश्चाभिंहादहो सखे दिविषदां चकादिरेषाणि या-

-न्येषां सावमरोषमेक्यमपि यद्धीषद्धिदे जायते।

तत्त कृदिनैः खलेषभरविष्छिद्धन््र १४९१२२७५० ° तुल्य गुरो

-रिन्दोर्वा हानि कुजस्य वा बद्‌ यदा कीहग्दयपिण्डस्तदा ॥ १६ ॥
धीवृद्धिदे तन्त्रे अहाणां चकादिरषाणे मिटिवान्यवमशेषयुतानि -च

दिषु
५ (
+

१४९१२२७५ ० ० । एतानि किोदिष्टानि चतुर्भर्विमञ्य उम्षे रामनलाद्वि-

॥ 1 ; णै & .%

* रिष्य्थीवुद्धिदे मध्यमा, <

्रश्राव्याथः। ` ४८१.

चनरसन्यङ्कद्भिभिः २९३६२७२०३ संगुण्य पच्चादचरवाद्विसागरवुग-
च्डिद्राभिभि३९४४७९३७५ विमज्य रेषमहगणो जातः खखात्रदङ्-

\,

भिदः १०००० । अयं जातः कुजदिनिं । द्विगुणे हरे किं जातः सोमवाततर

६ वैन

७८८९६८७५ ० । निगुण तकतप्ते जति। गुरारन ११८ ६४४८१२५ ।

मन्टी०- नन्विद्भानयनं सौरार्थमडादिपक्षरिद्धतद्यतिग्रहः) व्यमिचरत्यतों मन्दावबेधेक-
तददाहरणप्रद्॑नच्छरेन भुजेगप्रयातेन तच्निरस्मति-नगाङ्गाभरेति ।

यदा यस्मिन्कटेऽधिमासादिागुक्तयतु्णयिक्यं सपरसखाअरराःञ्यशाकक्षतत्वा-

कस्म ह्यपक्षे जाथते ¦ तदानीम्‌ । तस्मिन्कङे ह "कुडकञ्ञ । एतेन प्रश्रश्लोके

+ सिद्धान्तशेखरे अग्यक्तगणिताध्यायः

विभाज्य हर च युति निजच्छद सम तथा तावपवर्णसभवे ।
विभाज्यहारा बचभजत्परस्पर तथा यथा शेषकम३े रूपकम्‌ ॥ २२ ॥
फलन्यधोऽधः ` कमो निवेषयेत्‌ भति ततोऽधस्तद्वश्च तत्कठम्‌ ।

हृदं तं मेन युं विवर्भितं हरेण भक्तं सदेहौ निसथकम्‌ ॥ २३
समेष॒ ठ्येष्समेष्वगं धनं स्वनं वृणं क्षिपमुशान्त तरद

प्रति विचिन्त्येति तदुध्यग तथा निहत्य छन्ध च तथा नियाजन्त्‌ ॥ २५ ॥
॥ि पनः; पनः कम यथात्कता [द यदा तु र{शद्रयमव जायते । |
हरण . भक्तः, प्रथमो गुणो भवेत्‌ फ द्वितीयस्तु विभाज्य राशिना ॥ २५॥
वि र १
विभाज्यहत्योरपव्दनं यद॒ भवेद) नव सिरं हि यत्तद्र ।

यतेरमवि गुणतो निगदते हरण तुल्य मणदाथ॑वेदिभिः ॥ २६ ॥
वरस्परं भाजितयेस्तु॒ रेषकं तयेयोरप्यपत्तनं भवेत्‌ ।
तदुद्धतच्छेदविभाज्यक्। कम अभीष्टनिघ्नां गुणकस्तयोः क्षिपेत्‌ ॥ २७ ॥
अल्पामरहव्य बहदगरहार चिच्वाऽवरशेषं विभजन्मिधाऽतः ।

अगान्तरं तत्र युतिः प्रकम्य ्॒रणवदगुणः स्याद्धिकामरहारः ॥ ₹<
` तेनाहतं साग्रय॒तं तद्र छेदषहते स्वाद्धगुण तथा-अन्‌ ।

` "यगान्यर्तीतं मयोः प्रविं ` व्यादिग्रहाणामपि कुटरकन ॥ २९
, बक्रक्चमागकर्िकाऽपि कठादिरोषमग्रस्वहय तकत भगणादि भक्तम्‌ ।॥ `
यिम हि फलं, मगणादिना ऽत . ठन्च भवेद्धिनगणस्त्वपवतिंते स्यात्‌ 1} ३५); :
८: युगायतीतानयनं तथेवेत्यादिग्रहाणामपि कुटट्कन. । ॐ
तेर्गेणो यः. प्रङृतिदिं सक्त ्िपतस्तथवणधनात्मिका स्यात्‌ ॥९१ ५

1 न ६ प 1 # 1 ॥
& व , । ५ ,
† ध 1 । र

। । | ग ९ . , । र
४८२. ग] सद~

अ्रोपपततिरेको हरश्चेदगुणको विमिनावित्यनेनेव । अत्र गुणकाकति हि-
बचनमपलक्षणाथम्‌ । तेन बहुगुणानमिक्यं गुणो मवति । अग्माणामेक्यममम्‌ ।
तद्यथ । रूपमह्मेणं पकरप्य यरहाणां चक्रारिगेषाण्यानीय तेषामेकयं युगा-
वमयतं माज्यः करप्यः । कृ।द्नारनं हरः । उादिष्टषटातशच्छेषाणां पग कण-
क्षिपः । एषां माग्यहरक्ेषाणां वतुरभरपवतः कृतः। ततो उ।ववार्थं रूपशुद्ध,
न्धं रामनखाद्रत्ा द्ीस्थरकृरटकः छतः ।

भन्ठी<-संन्लिष्टस्फरकट्टकादिषिदरणोक्त्यात्तरं केवलाग्यक्तरीत्याऽस्तीति कस्यचित्पातिमननं
निरस्तम्‌ । अन्यथा संन्छिष्टस्कटेत्यस्यानुपपत्तेः । दिनः सारचान्द्रसावनदिवसः । क्रियां
र्यस्य क्रियाम्‌ । गतदिनात्मकसूयक्रियारूपकालापाधिम्‌ । द्निगणानित्ि यावत्‌ ।
प्रचक्ष्व वद्‌ । बह्यपक्ष इत्यनेन स।र।यपक्षसिद्धयतरतदानयननाकिद्धि
ब्रह्मपक्षसिद्धकल्पोक्ताविमासावमचान्द्र नभ्य उपप सिद्धत्वादतो ऽस्मिक्नानयने बह्म
पक्षतरपक्षाणामलक्ष्यत्वान्न व्यभिचारः । तत्पक्षय॒ते। तु तत्तत्पक्ष अनियनं कार्य
मूक्तानयनरीव्येति ध्येयम्‌ । उद्‌।हरणत्तरं च शधुरकम्णा सक्ञेयम्‌ ॥ १२॥
नन्व ब्रह्मपक्ष॒ इत्यनेन शा।कल्य॑स(हतोपस्थित्या तल्सिद्ध्‌यतप्हणं म्यनि.
चारस्तदवस्थः । नहि तदतिरिक्तं बरह्मणा इतः पक्षा छक प्रस्द्ध्‌ क्व
सरशेषापिमासावमेक्यातत्यत्ावमासावमरोषाम्प्यं यतम्ताधिमास्निं
योग॒ इति प्रततेरप्यद्ाहरणं सदिग्धि, दलः प५केय; मित्यादि ख
त्यप्वरसाडदाहरणान्तरं स्फटशादर वि" इह--ये यातापिकमास ते ।

+ | ४२९

५०

रोके प्रसिद्धत्वात्त्पक्षस्यव बह्यपक्षत्बं न श। २५९ ए इति भावः ।

यथा यत्‌ । अहगणानयनेन । आगतं सिद्धम्‌ । एष करात्तदतिरिक्तं चत.
एन्यतमे पक्षान्तरसबन्धि न॒ गृहीतमिति सूचिम्‌ । तत्कियदत आह--भूरैडे-
त्यादि । एतदुङ्कतुल्य तषाभेक्यम्‌ । यदा यस्मिन्‌ समये । अज्ञाति त्ववुज्ञाते
इत्यथः । तद्‌ तक्िन॒काटे यों गणकः कत्पमतं कत्पाद्विते इष्टक दि
दिन.न्तातकं स।रचान्द्रसावनाहगणत्रयम्‌ । सौरदिनिभ्यो वर्ष्ञानं सलभमेदेत्यथः
वदति । अ नयनेन कथयति । उत्तरदौ गणकः । ब्रह्मसिद्धाः तित्‌ |
प्तकुतबह्मस्फटसि द्ान्तज्ञः । भवति ।

एतत्पयद्रनात्पूवाक्तमुदाहरणप्यं क्षेपकमित्यषगम्यते । अन्यधा <ऽबा्ः
ध्यायभाष्यं तदद्‌ाह्रणस्यात्तरगणितमेत दुद्‌ हरणमाणेतसिखमवे [खतं |
7 चुतः । ६४४८४९९०००१७१ कृताष्टाष्टीत्याद्िमिरेमिः

ब्र ह्यफटः,संद्धान्तं गग्रहु यत्याधक्छारः ६५७) ग्रहभ, त्रिपरशन. १. २५३ क
+, ॥ ५९।.०५। ट्‌ [क| ) पण ९५४ अयनतरीये गां 1 ¢ (|

५

प्रश्चाध्यायः ¦ ४८१

भे °दी ०-९१६८५४ गुणितं जातं वेद्ङ्गगोद्रय दिखाङ तिवेदाङ्गदन्तद्चङ्कदयमर- `
गजाङ्मवेदयुगनेद्रामाष्टगोपयदारोमितं ५५१९८३४५४५६९८०२९२६२९४२२०७७९९४ `
ग्येकचन्दराह १६०२९९४९९९९९९ भक्तं फलं रसदेवदन्तनन्देन्डुवेदयगराममितं
२५४१९३२२ देदशेषं चान्द्राहगणः, निरता युतं १०६००। अस्मासप्रागवद्वमानि अनुपा

१६१ अवमरोषं च प्रयुतघ्रात्कुतियुगाचुल्छुतिमितं २६५४२९०००००० सावनाहर्गणस्व
१०१३९ । ~:

अथ चन्द्राहगणाच्यथगथाधिकमाससमाहतादधुदिनाप्तगलाधिक मासक रित्यपिमासा
दश॒ १०। अधिमासरोषं चाजगुणितकृणजापनिमितं ३८१ ०००००००० सौराहर्गणः
१०००० । अतः कल्पगतं सप्तविंशतिवंषाणि नव मासा दक्ष दिनानि ॥ १३ ॥

| २५१ ९ १० ॥

अथ रूटरूटकोत्तरसंजन्धिमहाप्रश्षं शादूलविकीडिताभ्यामाह-चक्रा्राणीति । षद्‌.
तिंश्षदिति च।

तानि अग्रकाणि । शेषाणि षदकरिराल्स्याकानि । एतेन षटूतिरन्न्य॒नाधिक-
दोषाणां योगाद्रक्षयमाणमहर्गणानयनं न॒ संभवतीति सूचितम्‌ । ` सहितानि
-एकीमभूतानि । युक्तानीति याव्रत्‌ । कुदिने रविसावनादिनेर्महायगसंबन्थिभिस्तष्टानि ।
` भजनेनावशिष्टानि दष्ट्वा ज्ञत्वा । तानि षटश्रेशत्कानीत्यपेक्षायामाह-चक्राम्राणी-
त्यादि । यानि । इह प्रसिद्धे लोकते धीवृद्धिदे रिष्य्ीवद्धिदतन्ते(श्ा.९&५७०) । तदुक्तो -
पकरणसामग्म्यां अचर चक्तत्यादिहानयने इत्यर्थः । |

एतेनान्यपक्षाखश्नाहेश्े वक्ष्यमाणमहगणानयनमनुपपनमिति सूचितम्‌ । चन्द्रा-
` करगुरल्ञभार्गवचरच्छायासुतानाम्‌ । आरो मङ्गलः । ब॒धशुक्रयोश्चले शीघ्रोच्वे ।
छायासुतः रानेश्चवरः । दिजपतिराजसेनाधिपगुरुपण्डितकाविमन्द्करमेण ग्रहोदेशः कक्षा-
ननारक्रमापेक्षया प्रभरश्रोतुः कस्यचिदनभिन्ञस्य न्याकुटतःसंभवाथमिति ध्येयम्‌ ।

एषां सप्तानां पथगसंन्लिष्टानि । प्रयेकं समन्वयः । चक्राप्राणि भगणेषु
: छन्येष रेषाणि ग्रहाग्रकाणि । एवं राशिदेषाणि । समुच्चयार्थकश्चः प्रत्यकं
स्यश्चान्वेति । भागक्षेषाणि विकठशेषाण । एवं भगणादिषिकलान्तं पञसंख्या-
त्वात्प््जिङच्छेषाणि यानि भवन्तीति तात्पयथंः । .

अविष्टं शेषमाह-तथेति । अहर्गणानयनप्रकारे यद्व्मरोषं पूर्वं अरहानयना.
त्पर्वेकाठे । ग्रहाणामहर्गणाधीनत्वास्सिद्धं॑संपादितमस्ति । चकारात्तत्तथा । तत्व-
क्तिषु संबन्धाभवेऽपि प्रष्टुरिच्छया सजार्तीयतया ज्ञेयम्‌ । साजात्यं कुदिनहरत्वेन ।
अतोऽहरगणाद्वमानयनानुपाते यद्बमशेषं तत्तत्पङ्क्तिषु ज्ञेयम्‌ । यद्वाऽहणादागमविषो

४ शोलाध्याये-

मरण्टी०-गताब्दसाधने पूर्व प्रथमं यदवमशेषं तच्च द्वितीयज्ेषस्यारथशोषत्वाचत्तथा तत्ङ
क्तिषु संबन्धाभाबेऽपि गण्यम्‌ । अते एव गरहदरानन्तरमेतदुदेशः संगच्छते । 'एषामैवयं -
कुदिनतष्टे दृष्टवेत्यथः ।
थं गणकः। सेट. क्तग्रहान्‌ । नन्वहर्गणाद्हक्ञानं सुटभमेक(मिति)कथमेरषा
योगादग्रहानयनं पषठमत आह-दिनौषमिति । सूर्यसावनाहणय्‌ । चः समुच्चये ।
ञअन्र बहुवचनान्तः पाठः प्रामादिकः । आचष्टे स्वकल्पनजग्रकारण कृथयत्ति ।
तथा चाहर्गणन्ञामावादयहक्ञानमेषां योगात्पष्ठं तत्रापि विनाऽहग्छं अरहक्ञानमस्माद्ा-
कयमतोऽहगणप्रश्च एवर्षा यामात्फाट्त इति भाविः । ५
नन्वतलश्रोत्तरदात्रसं भवाय आचष्टे इति कथं युक्तमतों य इत्यस्य विरो-
` चणमःह--रफुटकृटटङेत्यादि । संश्िषठसंज्ञस्फटकुटटके । प्टुमतिः । तत्छल्पने समर्था
बद्धिर्यस्य । तथा च संश्लषटकुटटकरीत्योत्तरदातुः संभवादुक्त युक्तम॑वतिं भावः ।
ननततरदानं तत्कल्पनश्रमसाध्यपिति स स्वदुःखान्न दुदात्युत्तरमित्यत ह~
मित्यादि । तमत्त्दम्‌ । गणितरूपा या अटवी वनं तस्य विषटनमुन्मूलनं तेन
या प्रौिरमहवं तेन प्रप्ता मदन्धा ये अखिलः समग्रा ज्योतिर्विदो गर्णकस्ति
एव करिणो गजास्तेष्ौ ये कृम्मा गण्डस्थलानि तान्य्व पाठाने आसनपटटारतेष
छण्ठनपितस्ततः सखेन स्वद्धविक्षपस्तच प्रकर्बणात्कण्ठ उत्कण्ठता यः कण्ठीरवः
सिंहस्तमहं मन्ये 1! तथा च सकलज्यातिर्वित्पराजयकारणरूपत्वेन सुखकवस्वधेयं-
तासंपादनादुततरदानेऽ्पदुःखं॑तेनागण्यमित्यत्तरं दीस्यत्यवेतिं भावः ॥ १४ ॥ १५
अथास्य स॒चितसत्तरं शादृंछाककीडतेनः ऽऽह-उदिष्टामेति ।
उदं शेषाणमिक्यं प्रगुदि्टम । कहतष्टम्‌ । य॒गसावनदिने्धाबुद्धिदोक्तेस्तष्म्‌ ।
यद्यपि प्रश्रष्टोके षट॒िहत्सहितानीत्यच कुदिनस्तष्टस्याक्तः पुनरत्र तत्त्टस्योकति-
रसंगता तथाऽपि कदिनतष्टस्याऽऽवक्यकतासूचनार्थं पुनरुक्तिः । अन्यथोत्तरदानाकः
` कयत्वाप्तेः पूर्वोक्तस्य संद्ग्धत्वास्व । |
यदा प्राक्कुदिनतष्टमक्यमुदिषटामति स्वरूपोक्तिः। चतुर्भि्भक्तं चेदि शध्येत्‌ ।
निः्षम । न सकेषमित्यथः । तहिं तदुदिष्टं खिरं दुष्टम्‌ । तत्प्श्रोदाहरणमसंबद्ध-
मित्यर्थः । ततः । विनिःदोषभजनेनाखिलक्ञानानन्तरं ठन्धं चतुर्भक्तोदिष्फडं
त्रेनखभरसाग्न्यङ्क द्विगुणितं पच्चाद्रिव्यङ्क सप्तान्धिय॒ुगनन्द्रामभजेच्छेषमहमणः स्यात्‌ ।
नन्वेवमानीते बारासंवादात्कद्‌ाचिद्व्यमिचरत्थत आह-हृरेणति । सः । अह-
ममः 1 यावयद््वधि । ईप्सितांऽभिमता बारसंवादाद्धवत्तावत्‌ हरेण . पश्च
` उयद्ककसप्तान्धियुगनन्दरामामितेन युतः पुनः पुनस्तदवधि योज्य इत्यर्थः
पिद्रे तथाऽरयोगादिति प्रतिन्ञतमेतदुक्तषिति ध्येयम्‌ ।

0

्रश्राध्यायंः

क्नन्टी -अनोपपतति--बनर्चकहइतो दिनसंचयः कदहतां भगणाद फर मरह इत्य
नेनाहर्गणो भगणशणितः कादुनभक्तः फक गतभगणाः । रष भगृणरार्षष्र , । 3.4
यक्‌ दादशगणं कदिनभक्तं फलं राशयः । शेषं राशिरोषम्‌ । ततपधक िंशदृरुणं
हरभक्तं फं भागः । शधं भागहेषम्‌ । तत्पथकषष्टिगृणं हरभक्त कठाः । राध
कल रीषम्‌ । प्थकृषष्िगणं हरमक्तं फठं विकलाः । शेषं विकृरुशिषम्‌ ।

एवं सप्तानां ग्रहाणां चक्रादिषच शेषाणि पृथक्पथगार्नीय तेषामियं प.
विंशदुग्राणां योगः । हर्गणेऽवमरगणिते कदिनिभक्तं फटपवमानि । रषमवमर-
षमिदं पाक्य युतं ततषट्‌शद्राणां यागो जातोऽस्त(स्त्यु दिष्टः |

त्र प्रत्येकं ग्रहमगणगणितानापद्गणानां कृदिनभक्तानां फलानि भगणास्तदुक्बं
` भगणयोगः । शेषाणि भगणेवाणि तदैक्ये भगणेषेक्यम्‌ । अतो लाचबात्सप्तग्हः
मगणयोगगाणितह्मीनि कृदिनभक्ते फटे सकयहगतभगणयोगः । शेषं भगणशेषैकंयम्‌ । अस्मा-
दक्तसंव्या सरबग्रहगतरं शियोमः फलम्‌ । शेषं सरवग्रहरार्ेरेषेक्यमस्माद्प्युक्तरीत्या भाग-
रोषेकयम्‌ । ततः कलाङेषेक्यं फलानि च क्रमेण भाग्यं कलक्यं विकटेक्यै परयोग-
अहप्रयोजनाभावात्फरेषपेक्षा ।

, अत्रापि ठाववानिरयक्षरश्याविेषयोगज्ञनाधमहगणस्य भगणयोगगणितद्यादश्.
भगणयोगग णितषह्ययिक शतत्रयम्‌ । भगणयोगगुणितस्वषषटिस्ववगः । भगणयोगगुणितखा-
,अषषटिनन्दाकश्चितःस्थानेष गुणका: 1 सवच कुदिनानां तक्षणत्वात्‌ । भगणरेषेनयज्ञानार्थ
तु राक्यादिपङक्तिवत्साजात्यगुणोऽहयणस्येकसंस्यागुणितो भगणयोगः ।

एषामपि परीत्या ठाचवायोगारंद्धयथमतुल्यानां गुणकानामषां ११२९ । ३९० ।
१६०० । १२९६००० योगस्त्यदद्रिन्बधन विश्वामतः १३१.७९.७६ । तेनाहगणस्ये-
तवगणगणितो भगणयोण गुणः कुदिनाि हरः। अत्र रोषं पथरविरच्छषाणां योगः सिद्धः
` अस्यावमगणितो ऽहग्ण कदिनतष्टो ऽवमरेषरूपा (द्र्य) योज्यः । `

. अत्रापि पूषरीत्या लाषिवायागासद्धय्महगणा युगायवमस॒तेन चिसप्तनन्दा दिकुविश्बग्‌-
मितयगादिभगणयोगेन गणितः कुदिनतष्टः शेषं घटत्रिश॒च्छेषाणां यामः स्यादिति सिद्धम्‌ ।
नन परथगानीतषट्‌त्रेश्षच्छेषाणां योगस्य हराधिकत्वसभवन युगपदानतशेषस्य हरादवरयं

-जनतेन तयोर्विसंवादात्कथमक्तरीव्या राधक्यप्रतिपादनम्‌ । परथगानीतानां भगणादि
कलानां योगस्य हरम |्यथागतरषेक्याप्फराधिकयुगपदानातफठे संवादाभावाञ्च ।

न चात एव यथागतशेषैव्याद्धरःष्टफटगुणितकूदिवसा युगपदानीतंयोगात्मकङेवे `
, यज्या यथागतमगक्यं स्यादिति गाच्यम्‌ । आत्माश्रयादिति चे । यथागतङेषाणां ज-
मस्ये कार्यश्चमत्गाभवाद्धरतषटस्य तस्यप्रे उपयोगात्ताटशस्य देषिक्यं . युगपत्-
कारानीतशेषैकयसमत्वादुक्तदिशा तदानयने बाधकाभावात्‌ । फलस्योभयथाः प्रयोज-
नाभावास्च । अत शव हरतष्टाच्छेषेक्यदिव प्रश्नः सूपपश्ः । ` ५ ि

४८६ गोटाध्याये-

भ्°टी०-अस्य दाढ्यार्थमेव सूत्रेऽपि कहतषटं पुनरुक्तं हराधिकशुतिनिरासाथकं संगच्छते ।
तस्मरादरगुणकगुणितताहमणे कुदिनभक्ते यच्छेषं तन्न्यूने तस्मिन्कुदिनिभक्ते कब्धस्य निर
भ्रत्वात्कुटेटके प्रभ्रोत्तर पयवप्त्नम्‌ । |
: तथा हि-गृणकगुणिताहगणे हरभक्ते यच्छेषं तदेव षरटू्िंरच्छेषाणां इदि
नतष्टमेक्यमिति प्रश्रे तज्ज्ञानाच्छेषं ज्ञायत एव गुण्यगणकयोरमेदात्‌ । प्वोक्तगु-
णक पएवाह्गणेन गुण्य इति सिद्धम्‌ ।
पूर्वोक्तो गुणकः केन गुणित उदिषटहरतष्टयोगोनः कृदिनभक्तो निःशेषः स्यादिति
कुटटकप्रकरिण गणकः स एवाह्णः । फठं त भगणादवमान्तानां योगो यच्च भगणादि
- सवशेषैक्ये हरभक्ते फटे तदेक्यरूपम्‌ । तथा च गणेक्थरूपः पूर्वोक्तो गणको भाज्यः। उा््ट-
मग्रक्यं हरतमग्रयोगरूपम्रणक्षेपः। अत एव हराधेकयोगस्याजणक्षेपत्वासंभवत्कवछय॒त्वग्रहणम्‌।
कृदिनानि हर इति सन्लिष्टसंज्ञे स्फटकटृटके साध्यः । अत एव- ।
एको ह्धेद्रुणकौ विभिन्नौ तद गुणक्यै परिकल्प्य भाज्यम्‌ ।
उग्रैक्यम्र कुत उक्तवयः संश्िषटसंन्ञः स्फुटकुटटकोऽसो ।
इत्युक्तमाचारयः()' तताऽऽचयेस्तदानयनं स्वोक्तभगणादिभिनं कृतम्‌ । अङ्ूकानामंति
महक््वततया गणितश्रमाधिग्यसंभवात्‌ । अत्तस्तत्काले प्रपि तररोक्तशिष्यधीवृद्धिद्‌-
भगणादिमिरत्पत्वेन लाषवल्छृतम । अत एव धीवुद्धिवपेक्षतरोद्िष्टयुतेरंनेन प्रकारिणाहर्गणो
न सिध्येदिति स्यमिचारवारणार्थ परश्श्टोके धीविद्धिव^ (शा०९६७०) इत्यक्तम्‌ ।
तथथा---रन्बादिसप्तानां भगणः ¦ र ४३२१०००० चै, ५७७५३३२६ मं
२२९६.८२४ बुीड । १७९३७०२० व॒. २९६४२२४ श्र्शाड ७०२२३८८
ज्ञा १५५१५६४ एषां योगः पद्क्चरागनिखान्ध्यष्टनन्दाष्टमितः ८९८५०२५६
त्रिसप्तनन्दात्यषश्टिविश्वेः १३१५९१२ गुणः ११८४००७१६३५१८३८८ तदुक्तावम
२५०८२५८० यतोऽयं गजरसनवसखषष््यष्टधतिनगसान्धिघतीन्दुभितो भाज्यः
११८९ ०७१८८६० ०९६८ । तदुक्तकृदिनानि खखरारात्यष्गोय्रद्रितिथिमितानि हरः
१५७७९ १७५०० उदिष्टमेवयं हरतषटमणक्षेपः ; तच भाज्यो हरः क्षेपकश्चाषवर्त्
केनाप्यादौ संभवे कृटकार्थमित्यक्तेभांज्यमाजकक्षेपा मप स्याः । अन्यथा-अपवर्तयोग्ये-
वु भाज्यभाजकक्षेपेषु कुडकप्रकारानुपपत्तेः । `
परस्परभजने भाज्यभाजकयो रूपक्षाभावात्परस्परभजनेऽन्त्य शेषस्यवाएवर्ताङ्कत्वात्‌ ।
परस्परं भानजितयोंययायः हाषस्तयोः स्यादपवतन सः । ।
तेनापवर्तेन विभांनितो यो तो भाज्यहारे रदसंन्ञको स्तः। ~+-इत्यक्तेः ॥
अपवर्ते चान्त्यशोषमप्यपवताङ्केनापवर्तितं स्यादिति रूपरषमन्त्य स्यादतो
न॒ द्टटकप्रकारानुपपत्तिः । एतेन यत्र भाज्यभाजकयोः परस्परभक्तयोः
(0बीजगणिते कुदूटकविवरणं प. ९१ *शिष्यधीवृद्धिदे मध्यम, < ` ` (बीजगणिति कुटटकविवरणं पृ. ९१ *शिष्यधीवृद्धिदे मध्यम, ८ +बीजगणिते
कुटटकविवरणं पृ. ५९ ` व

प्रशभा्यायंः। | | (९७५

` भ॑न्टी०~रेषं रूपं स्यात्तनापवर्तनं नाऽअवर्यकमिति परास्तम्‌ । रूपरोषे वतर
नासंभवात्‌ । | [

तथा च भज्यभाजकयोरपवतंज्ञना्थं पस्परमजनं मज्यः ११८४०७१८८
९&७०९६८ । भाजकः १५७७९ १.७५०० । भमक्तफल ७५०४० । भाज्य
२५९ ४००९६८ । अनेन हरे भक्ते फरं ६ । रोषेण २१५११९९१ पृवरो-
घभक्तं फं १२ । रोषेण १२६०६९८ पूवरोषे भक्तं फलं ` १७ । शेषेण
८०४०४ पृवेरोष भक्त फर १} । रोषण 4४९०४ पुवरष भरः फठ्‌ १
` 'दषेण २५८०० पूर्वरोषं भक्तं फलं २। शेषेण ३००४ पूरवशेषं भक्तं फरं १ ।
` रोषेण १७६८ पूर्वशेषं भक्तं फं १. । रोषेण १२३६ पूर्वरोषं भक्तं फलं १।
हषेण ५३२ पूर्वशेषं भक्तं फलं २ । रोषेण १५७२ पूव॑रोषं भक्तं फएठं ३ ।
हषेण . १६ पषशषं भक्तं फरं १ । रेषेण १२ पृरेषं भक्तं फटं १1 शेषं
व्वत्पारोऽयमेव।पवताङ्कः । =

अनेन ४ पूरशेषे भक्ते शेषाभावात्तस्माद्धज्यभाजकक्षेपश्चतुर्भिरपवर्त्याः । त
भूाज्यभाजको नियतत्व(द्षवर्तितौ तौ हढभाज्य २९९०१७९७१५०२४२ भाजकौ
` ३९५४७९३५ । अनयारपवतिततवात्क्षपोऽप्यपवत्यः । क्षेपस्य भाज्यखण्डत्वात्‌ ।
अन्यथा भाज्यभाज्यकयोरषवर्ते कृते क्षेपस्य यथास्थितत्वे उदष्टे कृटटकानुपपत्तेः ।

यदि च कषेपस्यपवरतो न स्यात्तदा तत्‌ कटटकोदाहरणं ~व स्यात्‌ । येन
च्छि भाज्यहरो न तेन क्षिश्रेतदरदषटमुद्धििमेषेत्याचायोक्तिः । अत . उक्तं उद
छहतष्टमम्बुषिहतं सृध्येन्न चेतत्िरुमिपि । लिलोपपतिस्त॒ सन्यरेषे गुणक्े
्षेपाभवि एकादिगगितहरतुल्ये वा क्षेपे श्रन्थ शेषं स्पान्नान्यस्मिन्रेपे । तेन
हरस्यापवतनसंभवें क्षेपस्य सुतरामपवतैनसेभवः । अन्यशेषेधु सकठगुणकेष शेषतुल्ये
आणे . रेषोनहरतुल्ये धनक्षेपे वा एकादिगणितहरयुतयोरुभयोवां डन्यं शेषं
स्याज्नान्यस्मिन्केपे ।

अत्र शेषतव्यस्यं रेोषौनंहरतल्यस्थ वा क्षेपस्यानपवातितमाज्यकशेषे एवबन्तय
भावादपवर्तः स्यदेब । अपवर्तितभाज्यहरयोरनपवतितयोस्तयोर्घा एकफटत्रेऽपि शेष“
योभदावष्यभवेनानपवतितभाज्यशेषस्य(पवता ङ्कशणितापवर्तितभाज्यशेषरूपत्वात्‌ । एं
केबरस्यापवतसमवे हरयत्तस्य क्षेपस्य सुतरामपवतंसंभवः । तदेवं न कमपि वाक्त
क्षिपं “ पर्यामः । यों माञ्यहरापवर्ताङ्केन नापवरतेत । तस्माय कषिषेऽपवर्तो न
, क्यात्ताहशक्षिप्चन्यरोषता कथमपि न स्यात्‌ । चन्यशेषक्षेपाणामूक्षरीत्या नियतत्वादिति
शुरपरपितव्यकृष्णगणक चरणो क्तापवर्ताङ्कक्षानप्फारोप॑पक्तिरपि तैरेोक्तयं । ' `

मणदी9-, तथा हि । अपवर्ताङ्कश्चात्रापवरत केषु मदाञ्ज्ञातम्यो येनापवतितयो्र
उयभाजकयोः पुननापवर्तः स्यादनेनापवतितयोहंदत्वोक्तेः । तज्ज्ञानाथमुपायः । तत्र
भाज्यभाजकयेोस्तुल्यत्वे तन्पित एव महानपवते इति मन्दैरप्यवगम्यते । तयो

५

वेरक्षण्ये त॒यों लघस्ततोऽधिकोऽपवताङ्कफो नैव स्यात्‌ }। तेनाङ्केन तयोरपवर्त-
नस्य बाधितत्वात्‌ । छषुतल्यतुल्या( स्तुल्यत्वात्‌ ) । (४

यदि रुषना ` महतिं भक्तं रोषं न स्यात्तस्य निःशेषभजनरूपत्वा्यादे च
शोषं स्यात्तदा [ न ॥ ठधतुल्योऽपवताङ्कः । कित्वधिकस्य बाधितत्राहणीरपि लघु-
प्हानपवता्भकः स्यात्‌ । ततापि विचार

हि महतो राश्चैः खण्डद्यं यावहघना भक्तं तावदेकं रेधतुस्यमपरम्‌ः।

एवं सति छषुतो न्यूनाङ्केषु मध्ये यः शेषतोऽधिकस्तस्य न्त्यिबापवतंकत्वम्‌ ।
तेन॒ यथाकथ॑चिह्षोरपवततों रघ॒राशिभक्तस्याधिकराशेखण्डस्याप्यपवतंः स्थान्नत॒ रेष-
तुल्यद्विप्तीयखण्डस्य । तथा. च रघ॒तो न्यूनाङ्कषु यदि महानपवतकः; स्याति
होषतल्यः स्यात्‌ । परं शेषेण रघराशौ भक्ते यदि हषं न स्यात्तथा सतिं
शेषु गङ्ककेन कषोरपवर्तनस्य जतत्वाह्वघुनक्त्याधिकरािखण्डस्य रहेषतुल्यद्वितीय-
खण्डस्याप्यपवर्तः स्यात्‌ । `
, यदि त॒ रेष स्यात्तहिं पूर्वदोषतो न्यून एव महानपवर्ताद्कः स्याज्ाधिको
धाधितत्वात्‌ ।

अथ तत्रापि विचारः । ठधरशेहिं खण्डद्वयं यावत्पूवशषेण भक्तं तावदेकं द्विती-
-धरोषतल्यं द्वितीयम्‌ । एं सति पूशेषन्न्युनङ्श्षु यो द्ितीयसेषाद्‌विकः स्यान्न
स्यादयमपवर्ताङ्कः । तेन यथाकथंयित्पुतरोषस्यापव्तशेषेण भक्तं ठघखण्डस्यापवतैः
स्यान्न द्वितीयरेषतुल्यद्वितीयखण्डस्य ।

तथा सति ठघराशेरनपवर्तनाहटघभकूस्यायिकराशिखण्डस्याप्यनपवर्ते कस्या
ध्यपवतों न स्यात्‌ । तस्माप्पुवेषतो | न्यनाङ्केष यदि महानपवताङ्कः
ह्याततं, द्ितीयरेषतुल्य एव स्यात्‌ । परं॑दितीयरेषेणः पूर्शेषे भक्ते यदि रषं
मे स्यात्‌ । यतस्तथा सति पूेषापवर्तनस्य जातत्वात्द्ध्तस्य ठष्रारिखण्ड-
स्या दित खण्डस्याप्यपवतंः ध्यात्‌ 1;

क्तस्पराधिकर्चिशखण्डरस्याप्यपवतः. स्यात्‌ ।

‰ तुल्यदिती यसखण्डस्यापवरतोऽनुपदुमेव पूव, प्रतिपादित इत्यधिकराङ्ोरप्यपतर्त

दिती 1 {4 ५ ग "क
पदुम 1८1. 4 ॥ ^ + ४1
1 |, ) ५ † 1 ध्र "श्ण

यदि च द्ितीयजेषेण पूर्रेषे भक्ते रषं स्याचर््यनयैव युक्त्या ततीयष-

क
{.. + ई श

सनृ इक स्थात एवमनयोपपत्या पूएव्॑चेष उत्तरोत्तरेण येन

रू
¢.
#

्धराध्यायः। ` ४८९ |

मण्टा०~.तथाच प्रकृते इटो भ्यः २९९६० १७९०७१५०२४२ । भाजकः ३९
४४७९२२५ । उदिष्ठं चतुभक्तं फले हदक्षेप इत्यत कुट्टकोदाहस्णे गणः; साध्य
स्तत्रो्ठयोगानां ्च्छकेच्छयाऽनन्तत्वादेताह शजात्युदाहरणेषु प्रत्येकं प्रष्णां प्रशम
ङ्गार्थमनेकगुणाः कायां इत्यनेकगुणसाधनगोखदृरनादाचार्यै रूपमणक्षेपं प्रकल्प `
भाज्यभाजकयोः स्थिरत्वाष्ठाषवाचच क्षेपं॑विश्रद्धिमित्याचुक्त्या गुणसाधनार्थं॒स्थिर-
कुट्टकः कृतः ।
तथा च स्थिरकृटरूटकाथ भाज्यह्रश्चपाणां स्यसंः । भाज्यः २९९० १.७९
९१५०२५४२ क्षेपः १ हरः ३९५५.७९३५५ । ७५०४० । ६१२१७१५१२८९१२३१०
११० । अत्र मिथो मजत्तावित्यादिना वही उगन्तिमेनत्सदिना रारियण्म
७९.७९९ ३१९९६४२३ ॥ १०८५२१४२ इवं स्वस्वतक्षणाभ्यामूनं स्वत एवस्ति ।
छन्धीनां समतदेतावेव इन्धिगण ` रूपधनक्षेपेऽपेक्षितौ रूपर्णक्षेपे इति स्वतक्चषणाभ्यां
शोधितां जातो रून्िगुणां । न्धिः २२० ३३८३३५८३८१९ गुणः २९३६
२७२०३ योगजे तक्षणाच्छद्धे गणप्ती स्ता वियोगजे इत्यक्त | |
अत्र॒ युक्तिविषमसमकन्धवत्‌ । अत्र छन्धेः प्रयोजनाभावाहन्धिनं निबद्धा ॥
गुणस्याह्गणत्वात्तदावरयकता । स तु रमनसाद्िठोचनरसच्यद्कद्िमितः । अभी. `
ह्ेक्षेपे गणसित्ध्य्थमयं चतुर्भक्तोदिष्टेन गण्यः । दढकृदिनेरेभिः ३९४४७९३७
तष्टः कार्यः । अभीम्तितक्षेपविश्रद्धिनित्े इत्याद्क्तेः । अत उक्तं छन्धं रामन-
खःद्रीत्यादि श्रगण इत्यन्तम्‌ ।
अथ रन्ध गोकष्टरामाष्टशरदेवाष्टदेबनस्व( ख `दिघ्नम्‌ दिसिद्धखदिनादिनवकृडि.
तष्टम्‌ । ठन्धिर्भगणादियोगकदिनितष्टशेषेक्यफलथःयाणरूपा कथं न निवत्था। न चं
प्रयोजनाभावादिति प्रागक्तमवे(ते. वाच्यम्‌ । गृणढन्ध्योः सम ग्राह्यं धातत तक्षभे
फृठुमित्यक्तेः । | 1" + +
यद्‌ भाज्यतष्टरन्धिफरद्धाजकतष्टगणस्य फटमधिकं तदा गणे भाज्य॑तष्टछर
न्धिफलतुल्यगुणतक्षणफलगप्रहणार्थं तन्निबन वनस्याऽऽहयकत्वा दिति चेन्न । प्रृते पूर्वमेव
त्रफकाभावादुदष्टतादश्यत्या गणितेऽपि फलसाम्यनिणंय'दुक्तप्रकरेणाहगंणसि दध्नः
= निबन्धनस्य व्यर्थत्वात्‌ । _ ^
नन्वेवं हरेण संयुतो यावद्धेदीप्तित इत्यस्य म्यथंतापत्तिः । उदिषटय॒तेः
` प्रथमाहर्गणतः संवादातपूर्वमेवेम्मितसिद्धेरिति चेन्न । टढकु दिनतेष्टे हर्गणस्यायदहयं पर्न.
मत्वाद्ुगे ततोऽधिकस्थापि संभवाद्भीष्टकङे तन्स्यूनोऽहगण उदिष्टसिद्धर्वपि
धारासंवादादसिद्ध इति तस्मिश्निष्टाहतस्षस्वहरेण ` यक्ते इत्यादि ददकुदिनिर्नि

९० त गोलाष्वाथे-

म०2।०-ताहराहगणस्थापि गुणखास्तत उषिष्टिसिद्धेः। एवं तत्रापि बारासंवदे स्वत.
क्षिणयोजनमुशितमिति हरेण संयतो याब्रद्धनेदीष्डित
संरायेन कदाबिडुणिऽधिककठ्रहेणाहगीणस्याह्मणरूपस्य
डिमानां परमाहमंणत्वादुक्करीत्या तेदन्तवेर्तिनियतोहग
बहणे उद्ष्टासित्ध्यापत्तेः । ` ` `
` म हयगणवुहिष्टासिद्धिः । अत. एव गुणरूपाहगणेभ्य उदिष्टसिद्धाषपि वार
संबाडात्तद्न्यतम एवाभीष्टकलेऽहर्गणः । नान्यो वारासंबाद्‌ादित्यटं प्कवितैन ॥ १६ ॥
जीं निरपबकदवि मरहदृहर्गणमाह-
; ; -शिप्तार्धं दरायुगभवन्ति बिकलास्तासां बियोगश्जियुश.
` भागा भागवृटं गहाभि शशिनः लजीन्दभस्तसमवि
ष्टा चन्द्रदिने कदा वड्‌ व्नस्तादक्‌ च कार्यानि
यक्ताग्यक्तविबिकयकिगाभित रिद्रद्दिजामासि चेच्‌ ॥ १७॥
अस्य भङ्गः (२)
रार्यादेविंकला इृढकृदिनगुणाश्चक्रबिकलिकाभक्ताः
डषत्यागे छग्ं रूपयतं भगणशेषं स्थात्‌ ॥१८॥ `
होषोनइरो विकलाज्ञेषं तम्मिन्कहापिके ज्ञेयः। `
स णिः खेटस्त्वाखेटेविकलाश्चेषाह (१ `चपिण्डि बा १९
इढमगणा येन गणाश्चक्राग्रोना इडः इद्धाः!
द्गणो हढकृदिनिय॒तस्ताबयावदीण्तितो वारः ॥ २० ॥
इद्‌ाहूरणम्‌ । ।
काभ हारिनः खशाश्रगगनप्राणलुभ्राभि १६५०० ० ग्हतं
ध्येन खिट फलं छतगणाषाङ्गाहिनि गा ८८९८ ३४ तज
बिश्वागन्यक्रराराटके ९४६१११६ श्य विभजेत्‌ स्या्ेपमहनां
गणस्तावत्‌ तत्र हर क्षिपेद्भिमते याबद्धबेहसिरे ॥२१॥ `
दिम्ताप दशयुगित्यज्न दिमप्तापमाणं यावत्तावत्‌ १ परल््योकतविपिं कृष्वा-
शर्वाजक्रियया ्वातः दारी ११।२२। ५८ । ३९ अस्य मगणानां
कुदिनानां चर्पिवतः १३५०००० दृढमगणः ३५००२ इका
१९५६३१३ जतोऽहरगेणः २५७१५१ । अयं भतः दानिषासरे । हिगुे
क्षेपे क्षिपे जातः सोपवासंरे २१६९७७७ वहृगुणे क्षिति जातः इुकरवासरे

श्षाघापः। ५

५९९५०२९ सप्तगुमे कशिप्तऽनेकथा सोगदासरे २१६९७७७ भ
८८६३९६८ । बा . १५५५८१५९ ह्याडि । अषगा शक्रकाहरे
५९९५०२९ बा १२६८९२२० वा १९१८३४११ हत्पादि । पवष
न्धं प्रहाणं रिथरकुटरकः काव
अत्र बासना । भगणरोषं चक्रविकखाामियंडि गण्यते कवहैर्विभन्पते वरा

क

विकल त्मको अरहो दभ्यते । शेषं विकृाशेषं स्यात्‌ । अतो विरोमविषिना
भगण रेषानवनम्‌ । राश्यदिविकडाः १२७०७१९ । दृढकुदिन ९५६३१३
` गुणताश्रकवब्कदयाभ १२९६००० कताः | कन्धम्‌ ९३९७६५८ -। रोषम्‌
: ३३ १०४९७ ( १ ) । शेषतया ठम्धः हष्युतधतः तम्‌ । यतोः विकठाशेषं
क्षिप्त्वा चक्रककिङिकामिमाल्याः । तदिकरादक्ेषभन्नातम्‌ । अथ विकठाशेष-
जानम्‌ख्यत । यदूत्रबदाक त्यक्तं वननिक्रकोबकडा चन पयन्तं वस्त क्षष्ला
यदि भागो हियते वदा रन्धिः सरूपा उमभ्बपे । अतस्तदेव विकला रोषम्‌ ।
दिकराशेषेण कदिनेभ्पो न्थूनेन भवितम्पम्‌ । एवं गक्तञातं तत्‌ $िंचिद्रिकमपि
भवति । वद्सत्‌ । उ दष्टग्रहस्य खिखत्रत्‌।
भण्टी०~ अथ मन्दावनोधार्थमस्योदाहरणप्श्ं शःदुटविकरी दितेन ऽऽह-पशर्िशदिति ।
बहस्पतेश्चन्ड्रस्यः बा भद्गठस्य वा दिव्रत्त । यदा अज्ञातक(क)छितसमये ।
अहो इत्याश्चर्ये । अपृवमहःप्रश्रात्‌. । मह्यप्रश्ननेवोत्तसस्फुरणं भविष्यत्यतः संबोधनमाह-
सखे इति । अन्येषमेतदुत्तरास्फरणेऽपि तव मभ्निन(न्मिज)स्य तदुत्तरप्रकारमिनन्ध
नादेतकुचरा्फ्रणं नेति भावः । |
ग्रहाणां प्रश्र्िष्टानां यानि पथश्छपथक्‌ चक्रादिरेषाणि पश्च ।` एषं पञ्च
व्रिच्डेषाभि रिप्यधीनबृद्धिदतन्े तदुक्त ङ्केसुक्तप्रकरिणं भबन्ति । अनेन. तत्पक्षे
तरपक्षसिद्धंबताबुक्तप्रकारेणाहर्गणो न सित्प्येत्कितु पूर्क्रयुक्त्या तत्पक्षजस्थिरकुट्‌ड-
केनेति दृदमुक्तमन्ययेतद्गन्थस्य जद्मगु्तपक्षाभिमतत्बातपश्न्छोके षीवृद्धिदे इत्ययुक्तम्‌ ।
` ठेलकदोषादिनाः परतितमित्याग्रह्ःदिनो निसंसानुपमत्तः । ।
एकमज्ञातानामिक्यमपि सम्डादज्ञातं स्वात्‌ 1. सावमकशेषम्‌ । अवमक्गेयुकं
तरट्‌ त्रिरा च्छेषेकयमन्ञातं कृदिनेस्तदुक्तस्तष्टं सज्छेषं खखेधुभरविच्छितेन्दरसमं मासते
ज्ञायत इत्यर्थः । तद्वा तन्मितकुदिनतष्डशेषैकयततबन्थिकाले । कीषक्‌ रियन्मितो
` घीहृद्धिकहमण इति प्रन्नष्योश्कं कथय 1! =. 4, ल `

४९ मीलाध्यायै-

मण्ठी०्~ यथा कूदनतष्टायुतरुिष्टा १५९१२२५० ०० चतभक्त! ३७५२८०९! ७
` शमनखाद्विटाचनरसञ्यङकद्िगणिता १०९४९६२३९९६५४२०६२
कद्विसागरयुगच्छिदाभिभिर्भक्ता २९९९५४७१ शेषमञुतमरहगंफोः धीवुद्धिः
ताहगणत्वादय मङ्गल्तरारे । एकगुणहरेण. युतः; :- रे ९ ४ ८९३७५ ` दिगणहरेण युतः `
, सोमवरि ७८८९६८७४५० । जिगुणहरेण. खतो गुरा ने १९८३४४८१२५ । अत्र गये

` सत्यनेन श्चकस्यापि दिने प्रश्रसंबन्धो नोध्यः॥ १७ ॥ `

नन्वयं प्रश्नः स ¦ फुटकृषटटकसंबन्धी न केवलकुटटकसंबन्धीति मन्दाराङ्गकेत्यतः कर्व
1 ॥ ककटटकसंबन्धिप्रश्रस्योदाह

हरण स्ावृलविक्राडितेनाऽ<ह-ठप्ताधामेति ।

न्द्रस्य कठानामर्धं॑दंशशभियुतं चन्द्रस्य विकला भवन्ति तातां कठाविकटयो.
` भहुत्वाद्रहुवचनम्‌ । अन्तरं विभि्थक्तं चन्द्रस्य भागा भवन्ति । भागानामधं चन्द्रस्य `
, शश्चयो भवन्ति । तेषां रार्यादिविकठान्तावयवानां युतिरक्यं त्रिंशचदधिकं शतं सोमवारे

[भ @.

~ थद्‌ कट्पगताज्ञाने दृष्टा ज्ञाता । पुनदतीयवारं काव्याहनि श्चक्रषारे । चः समुच्चये -4
तादकपर्वोक्ता य॒तिक्ञाता । हे विदरञ्चत्तरकल्पक त्वमहर्गणे कुथय ।

| ननृत्तरकल्पकयं कुत इत्यत आह -ग्यक्तेतादि । व्यक्तं पाटी । अष्यक्तं बीजम्‌ ।
` आभ्यां विविक्ता स्पष्टा युक्ति्यस्य तादृशं गणितं जानासि चयदि । अ्रोतरं ॒विोभ-

विधेनाऽनुपातस्थानसंभावितिकुटटकेन यति व्यक्तमुक्तम्‌ । अभ्यक्तमितिं नवाहरणस्पष्ठ.
` व्वज्ञानाथप्‌ । नतुत्तरस्ञानार्थं तत्‌ । अन्यथोदाहरणविषयग्रहाञ्गानादुत्तरवानारपपत्तेः
| तथा च राश्यादिविकलावयवान्तात्मकनामपृवकग्रहन्ञनेऽहगणमानयेति प्रश्रफरि
` तार्थः । तज चन्द्रोक्तिः प्रश्नोदाहरणार्थमेतादशभङ्ग्या तदढुक्तिश्चातुरीपरदर्शनार्थ मन्द्‌
` ध्रयजनिकति |

एवमत्र राङ्यादिचन्द्रज्ञानाथं कलाप्रमाणं यावत्तावत्‌ १ १ अस्यार्धं द्षयक्तं विकटाः
या १।२ ङ १० । अनयोरन्तर्‌ या १।२ १०) नियक्तभागाःर२।या १ ङ १४।
, एषामध राशयः ४।या १। रु १४। कलादानामेषां योगः ४।या९।रू२। खन्री-
न्दुसम इति पक्षो समच्छेदीकृत्य ठेद्गमे एकवर्णप्रक्रियया ठन्धं यावत्तावन्मानमिदं ५१८ ।
कटमानम्‌ ।

अनेनोत्थापनादुदाहरणालापाक्रयया ज्ञातश्चन्द्रो राश्यादिकिः ११.। २२ चद ।

३९ । अयं रक््मीदासेनेष्टक्मणा षष्ठिमितेष्टकल्पनादानीतः स्वल्पान्तरात्तदसत्‌ । दराच्या-
दियोजनोक्त्येष्टकर्मासिद्धेः ॥ १८ ॥
` अथोत्तरमार्याभ्यामाह~-राश्यादेरिति ।

ठषिष्टगरहस्योद्ष्टराश्यादेरिकट् स्तस्य र्ायास्वशद्गणे गोर्यक्तास्ते ष्ट्या गुण्याः

प्भ्राध्यायंः।

भ०ठा०~कछायांज्याः। ते षष्ठिगुणे 1: विकटयोज्या इतिं किंथया षिकलाः कार्याः । श्टक-
दिनगुणाः । कल्पसूर्यसावनदिनोदिष्टरहकल्यभगणैः परस्परं भाजितयोर्थवोरित्यायवणतापव. `
ताङ्कनापवतितां हदा स्तः। ताश्चकल्पकुदिनगृण्याः । चक्रविकठाभिद्रशिराशिषिकराभिः

` सखपष्टयद्क्ूकेः । १२९६००० भक्ताः ¦ शेषस्य त्यागे क्रते सति। अत्र त्यामोऽधोषयव-
कृटग्रहरूपा नतु माजनम्‌ । तस्याम प्रयोजनादिति ष्येयम्‌ । ठब्वनिरप्रकटमेकसंख्यया `

` यतं भगणरोषं भवति ।

ननृक्तरीत्य कण्टप्रश्रऽपि भगणशेषन्ञानात्कपटप्रश्रो निष्कपटप्रभ्रो वेति कृथं ज्ञेय.
मत आह~-रोषोनहर इति । पवागतरषण हीनो हरः खषष््यङ्काकमितो विकडा्ेषं
भवात । तास्िन्विकट शेषं । कह।धिक्‌ हृदकुदिनभ्योऽधिकं न्यून सति । स उदो ग्रहः
खिदो इष्टः । य॒चरचक्रहतो दिनसंचय इत्याडिना ऽहर्गणादसिद्ध इति यावत्‌ । ज्ञेयः
तस्मादुहिष्ठाद्रक्ष्यमाणाहगणानयनप्रकारस्तदानीताहगणों वा न संगच्छत्‌ इति तात्पयाथः ।
अखिले उदिष्टगरहेऽहगणोत्पनने । तुकारा्टिकटाकेषे हटकल्पकुदिनेभ्यों न्युने इत्य-
नेन ज्ञाते सतीत्यथः । विकटाक्ञेषात्पवज्ञातात । पिण्डः व क व
कल्प्पाऽथ श्रद्िर्विकलावकेषं षष भाज्यः कुदिनानि हारः । _
तज्यफङं स्यद्धिकढ। गणस्तु तत्परा्रमस्माच्च करारवाग्रम्‌ ॥
एवं तद्व चति कृटटकाध्यायोक्तप्रकारेणाहगणो भगणादिग्रहपूर्वकः स्यात्‌ ॥
यथा हि षष्टिमाज्यो इटकृदिनानि । विकृशेषमणक्षेप इति कुटटके गणषन्धी कलाज्ञ
| परविकले । एव करजेषणक्षपे ठब्धी भागङेषकठे । |
अथ चरद्धाज्यं भागरेषमणक्चेपं च प्रकल्प्य गणल्क्यी ररिष्ेषभागो । एवं
द्वाद भाज्य राशिरेषणक्षेषं प्रकत्प्य गणरुन्धी मगणरोषरश्ञी । एवं हढभगणो भास्यः।
भगण घम्रणक्षेपः । हदढकुदिनानिं हार इति कुट्टक गुणलन्धी अहर्गणगतभगणो । अत्र `
वारासंवादे हदकदिनान्यह्गणे क्षेपः । हटभगणागतभगण पुवकटरूटक च॑तुष्टयेनापवातते त॒ _
गणङन्ध्योः स्षेपादानं रारयादीनां नियतत्वादपव्ते त॒ यत्राग्रे खिटत्वसंभवस्तत्पादहागर्थं
क्षपदानं कूयादिति ध्ययम्‌ । | ¦ क
` नन्वेवं भगणक्षज्ञनि पर्वभगणशेषं व्यर्थमक्तमत आह--पेति । विकठशेषाद्ग्र- |
हन्ञानद्राराऽहर्मणज्ञानेऽ््युदिष्टमहल्लानादत्र ग्रहानयनं गोरवप्न । दलाघवाद्वतभगणाहगेणयो- `
जानाथ विक्लखारष भगणश्षमानात पत तस्माद्रभगणाह्गणयाज्ञानप्ुक्त दिशेति पुवमुक्तं
भगणङ्षमनव्यथमिति भावः 9 क
अनरोपपत्तिः । भगणक्षेषं इ1दशगणं कुदिनभक्तं फठं राश्चयः । रेषं तिंकहुण हर-
भक्तं फूट भागाः । शेषं षष्टिगुणं हरभक्त फर कलाः ! पुनस्तद्ुत्फट तककठा इत्यन

४९४ गोलाध्याये=

वज्ठी ०-राह्यादिविकलासपृहात्मकेकफलार्थ भगणरेषं ददरशशिविकलामिः रबा
काथः १२९६००० गुणितं कुदिनभक्तं फ विक लारको ग्रहो भवतिं ।
: जेष विकलारोषम्‌ । अनर विोमेन हृरगुणितफरे शेषयुते भाज्य; स्यादिति
निकला: कुदिनगुणविकरकिषयुता दादराश्षिविक' भगणशेषकतरूपो भाज्यो भवति ।
स चक्रविकलाभक्तः फलं भगणरेषं स्याद्रव । अतो विकलाङ्ेषज्ञानं रारयादि-
अहादुक्तरीत्या भगणङषन्ञान१्‌ 1 तत्र॒ विकलाशेषज्ञानाभावाद्विकलासमूृहः । कृदिनगुण-
धयक्रविककाभक्तः फठं भगणशोषं किंचिन्न्यूनं भवति ।
तचे तच्छेषविककठारेषयोरयोगि चक्रविकरकाभक्ते फर विकलाेषयोजनेन चक्र-
{उिकहामिरनिःरोषमजनत्तत्र विकलशषस्यानियमेऽपि चक्रविकठानषिकं विकटरेषि ज्ञति
सति शेषस्य विकठारेषयोगेन चक्रविकला भवन्तीति चक्रषिकलाभागे फटं रूपम्‌ ।
अतः प्राङ्सिद्धं मगणङ्ेषं रूपोनमस्त्यतो रूपय॒तं संपृणभगणशेषं स्यात्संपृणभगणरोष-
रूपमोजनेन षते सति चक्रविकलाभागावहिष्टस्य भगणरेष प्रयोजनाभवात््पगः ॥
तजावश्िष्टोनहर एव विकलदिषम्‌ । कथमन्यथा रेषयो्येगि चक्रविकलराभक्ते रूपं फठं
संभवेत्‌ । एवं चक्रविकलाभक्ताषशिष्ठानहरस्येकाद्विगाणतहरयाजनन विकलशेषभस्तीति
साघ।रणज्ञानेऽपि विशेषतो इरगशणस्य ज्ञानादुन्यत्र भगणङ्ञेषावगमो दुर्गमः । अन्यथा
चक्रविकलाभागफटहस्य सेकेन हरगणकेन योजितस्य भगणराषत्वात्तदषगमापत्तेः ।
अथ चक्रविकठाधिकविकष्टाशेष उक्तरीत्या मगणङ्षज्ञानाभावात्संदिगोऽयं प्रकारः।
इत्यनेन भगणङ्ोषक्ञानपयुक्तमतो युचरचक्रहतो दिनश्नंचयः रता भगणादिफटे
ग्रहः । इत्यनेनाहगणत्पठितकल्पकुदिनभगणाभ्यां यथा ब्रहुस्तथैवापदर्तितभगणक्दिन-
भ्यामित्यपवतनेन कुदिनानि अक्रविकटानचिश्टान्यपि भवन्तीति विकलाोषस्य ततो ऽवश्यं
-्यूनत्वेन चक्रविकलाभ्यः सुतरां न्युनत्वसंभवाङ्क्तप्रतियोगिषेशिष्टयभानसे मवादुपकल्पि-
तप्रकारः संगतः 1 अत एव राह्यादेकिकला हदकृदविनगुणा इत्यायुक्तष्‌ ।
अथ दढकुदिनानि चकषिकलाभ्योऽधिकानि तदानयनं संदिग्बमेवेति भौमादीनां
मेतस्मनयनं दृटकुदिनानां तभ्योऽत्यन्तमधिकत्वान्न संभवति परं तेषामपवर्ताङ्कस्तथा
सावयक्तोऽपि कल्प्यो यनापवर्िंतकुदिनानि ताभ्योऽनविक्ानि भवव्रन्तीति ध्येयम्‌ ।
यदातु दृटकुदिनानि ताभ्यो न्यूनानि तद्रा विकलेषस्य ततो न्युनत्वेऽपि
हेषोनदरस्य कदाचित्तदधिकत्वसंमवात्छथामिदं विकलारेषज्ञानमक्तमित्यतोऽहर्मणार्भ

` तार बिकलरोषमुक्तप्रकारेण नाऽऽयात्मेव । त्रिक लाहोषोनचक्र विकारेका तुल्यस्येव चक्र-
विकृलिकाभागावरशिष्टत्वात्‌ ।

प्रश्रयः | ४९५

` भण्टी०-कल्पितम्रहान्तु रोषस्यात्त्वात्कहाधिकविकलाशेषसंभवादिति तादरमुदाहरणं सिड-
मेव । ग्रहस्याहगणेत्पन्नत्वाभावात्‌ । तत्मतीतिस्तु भगणरेषद्रायादिग्रहानयनेनोदिष्टय-
हासिध्या । अखिले ज्ञाते त॒ विकलाशेषात्‌ ॥ कस्प्याऽथ श्रद्धिषिकरवरोषपित्यादिना
अहाहर्गणयोज्लान भवत्येव । तदक्तं तस्मिन्कहाधिके इत्यादि । |
| कल्याऽथ द्युदिस्यादावुपपततस्त॒ कठाशेषं षश्गुणं कुदिनभक्तं फं विकलाः
शेषं विकराशेष मित्यत्र कठशेषं षष्टिगुणं षिकररषोनं कुदिनभक्तं नि्रोषं स्यादिति
षष्टिः केन गुणिता कविकृटकेषोना कूडदिनभक्ता निरभ्रा स्यादिति कृटूटॐेन गणलग्धी
कलारोषविकृठे ।

एवं कठशेषादुक्तरात्या कुट्टेन गुणात भागरेषच्छे । ररिशेषं तिंश्रणं
कु दिनभक्तं फर भागाः शेषभागज्ञेषम्‌ । अत उक्तरात्या अंशकेन गुणा मागकेषोनाः
कृदिनिमक्ता निःरोषाः स्युरिति कृदस्न गणपती राशिङेषभागों भगणशेषं द्वादरगणं
करुदिनमक्त फर राशयः

शेषं राक्िशेषम्‌ । अत उक्तरीत्या द्वदङ्ञकेन गुणा राशिरोषोनाः कुदिनिभक्ता
` निरथाः स्यरिति कदकेन गुणापी भगणशेषराश्ी + ततोऽहगणो भगणगुणितः कुदिनमक्तः
फलं. गतभगणाः । शेषं भगणरोषप्‌ । अतो ग्रहमगणाः केन गुणा भगणशेषोनाः कदि
नभक्ता निरः स्वरिति कटटकेन गुणलग्धी `दिनिगणगतमगणावितिं पितृम्यचरणोक्ता ।

अनानितिमकट्टङेऽपवर्वनस्याऽअवयकत्वेनापवर्तनादृदढभगणा येन मुणाश्चक्रा गोना
हठकहैः श्रद्धाः सर दयुगण इति वक्ष्यमाभमुपपन्नम्‌ । वारासंवादे इ्टहतेत्यादिरीत्या
गणेऽहगणे इढक्दिनानि योज्यानि पुनः पुनर्यावदुभिमतवारसंवाद्‌ः ।

गतभगणे इद भगणा योज्या इति भगणप्रयोजनामःवाश्नोक्तमता हढकुदिनयुतस्ताव-
द्यावदभीप्सितो वार इति वक्ष्यमाणमुपयन्नम्‌ ।
यथोदाहरणं चन्द्रः । १९। २२1 ५८ । ३९ । अस्य विकङः १२७०७१९।
कृत्पोकत चन्रभगणाः ५५५४५३२००००० । रविसवनदिनात १५७७९१९६ ४५१०००० |
अनयोरयताहतपश्चनपैः १६५०००० अपवतनाज्जाताश्चन्द्रहढभगणाः ३५
००२ } टकुदिना+ ९4९३१६३ । इढकृषद्नगुणा विकलाः १२ १२९०१०९९०४७
्क्रप्रिकरमिर्भक्ताः शेषं २३१०५४७ सेकं फठं भगणरोषे ९३२५६५९ रोषोनाश्चकरि-
कलाः ९६५४९५३ एता दढकुरिनिभ्य)ऽभिका -इत्युणपक्षपत्वास्षभवादमभ्यः कल्प्या
श्रद्धिसत्यादिना अहसायनासंभवोऽतः परश्रश्लोके दत्य ` भवेपि गन्नत्यत्र गोज्धीति
त्यत्र क्किति च पड्ेष्वारशोडाहरणाभदुमू ।

४६६ गोलाध्याये-

मण्ठी०~ आचर्य परव्यामोहनाय कृतम्‌ ) खिलादाहरणं प्रमादादसिटत्वेनीदाहतम्‌ ।
नत लसिल्स्वेन । अन्यथा राशयः खं छवा इत्यादयक्तासेखोदाहरणस्य नैय्थ्यापत्तेः
उभयो; सिलत्वाङ्गीसरे त्वसिलोदाहरणानुक्ति सिध्यापत्तेः । तदनुक्तौ कारणाभःवाच्चेति
ध्येयम्‌ ।

तथा चोदाहरणे महः । १९१९।२२।५८ । ४० । अस्य तकल: {२७०
७२० । दृढकृदिनेरविन्व्यद्गशराङ#ः ९५६३६६३ गताः १९५५९०६०५५३६०
चक्रविक स्काभक्ताः फटम्‌ ९२३५६५८ सथः भगणसपं ९३९७६१५ मागत्ररिषं
१ २८७३२९० अनेनोनश्वकर कटा विकरलारषं ८९६४० ।
| अस्य हदकदिनाल्पत्वद्‌सलोद्‌ाहरणमतः कत्प्याऽथ श्िद्धिरत्यादरिना विकला.
। : नयनार्थं न्यासः भा ६० क्षे ८६४० ह ई५६२१२ एत निभिरपतरतताः भा २० स्न

२८८० ह ३१८७०७१ । अत्र गुणात्ती १४४ ! ० द्टाहतत्यादिना दिगणहर ६३
| ७५४२ माज्याभ्यां ४ य॒ते जते गुणकरे ६३७६८ । ५० ।

। अत्र फठमिकटा गुणकलाङूषम्‌ । अस्मद्प्यक्तरीत्या कटाः । ५८ । भागज्ेषे

` ९३२५०६४ । अस्मादपि चिंद्याद्धाज्यं प्रकल्प्य गणाप्ता ९४५२६ । २। अत्र द्विगणत-

क्षणयोजनेन जाता भगाः २२ । रारिरषं ७३२४६ 1 अथ दादर्चमाज्यं प्रकल्प्य
गणपती २००११५७ । ३ ॥द्गगघ्वतक्षणार 1 युतः जतत रियः १ १ भगणष्षेष
९२७६१५९ । [र

अस्मादप्यहगणो धूीकमणा संध्यः । आनायक्तपाठनापि चन्द्रराहयादमग-

श्यासिरत्वसिद्धिः । तथाहि स्तार्घं दयम आमटरटसकतन हश्च तश्च श ताभ्यां

यादिति दुस्याष्टसंख्यात्वात्‌ यावतः श र स्य पथरख्यात्वात्‌ चाध्पनभ्या युक्तकप

ररेफर्त्वकारवद्प्रयोजकः । तत्तेख्याया अग्रहात्‌ । आर्यभटेन स्वग्रन्ये द्रितीयसंयक्त(-
क्रसस्याया निरस्तत्वात्‌ । तया युक्तं भागाः स्युः ।
यद्वा भियुक्‌ तयाणां युग्मे षरसंस्येत्यथः । अन्तरं चोमे मिषता

के भागद्वयाप्रभवात्‌ । भागव रङयः स्युः| ततां रष्यादितरिहटान्तान।
जवो

क

खः पुष्ठिद्धो छृशे दानि वर्मशन्यो रथिं
कृपण निश्चये शान्ते रसे विहगनायके ॥

इति मोधबकोक्षराभिधानात्‌ । वमाग्मस्तत्पस्याःत्रय तेन अरथः ^: -
शुत्िरिति।

म्‌ °्टी०- अतो बीजके वर्णप्रकाराहरेण राश्यादिकश्चन्द्रः ११ । २२ । ५८ । ४२ ।
गह्य दुष्ट. । एतद्धककाना १२७०४२२ हदकुडिनगणिताना १२१५२०७९९.७९.८६
च क्रविकलातश्नां ६०९८६ ‹ चक्रविकलाम्यः श्रुद्धानां शेषस्य €< ८०१४ टस्कृदधिनिभ्यो
९५६२१ ३ भपिकल्याभामत्‌.। |
अता भगण्ेषादस्मात ९२३७६६१ चकराग्रमित्यादवक्ष्यमाणग्रकारेण कतगणा-
छाङ्ाहिनाण ८८८८९८३४. गणता <२१५१५ ९६५१२७६ दिश्वागन्यङ्कश्वाक्च कः
९५६३२१२ तशच्ेषमहर्गणः ११८१९६३ इक्र पारे उयङ्फकश्टमवरमितः । फङ्य प्रयो
जनाभा &&०1 २.५ वः । चनिगणहर २८६८९२९ यांजनात्सोनच्छरेऽहमणः २९८७१३२

अनयोः - सप्तगुणहरयोजनपोनःपुन्येनागेकधा श्चकरसोमवार्योरहर्मप्फे भवीति सर्थमव-
दातम्‌ ॥ २० ॥

अथ वेत्यनेन सूचितं प्रकार गौत्याऽऽह--हदभगणा इति ।

अत्र पूर्व हढकुदिनसंबन्धेन भगणशेषस्योक्तरढभगणा येन गुणकेन गुणा आग-
` तभगणकेषोना हढकदिनभक्ता निरा: स्युः । स कुट्टकप्रकारानीतो रणोऽहर्भणः । वारा.
संवादे यदृवधिं योजनेनाभिमलो वारः स्यात्तदवधि हढक्दिनयुतोऽभीम्ितो ऽहर्भणः ॥
` स्यात्‌ । १
तथा च भगणरेषं ९३७९६५९ । अस्मात्कृटरूट प्रकारेम गुण ` ३५०७१५९ रन्धीं
९४११ । दिनिगणतद्रूमगणों । -अव्राहगंणः शनिवारे षट्रोषत्वत्दढकुदिनानां सप्तषटानां
रूपावदेषतातद्विगणगहटक्दिन १९१२६२६ युतः सोपवरेऽह “णः २१६९७७७ । षद्मु -
मयोजने त श्रक्रवरेऽहर्मणः ५९९५०२९ । अनयोः सत्तगुणदढकदिनियोजत्प्रभ्यामनेकधां
= सोमश्चक्रवाऽहर्मण इति । अन्रोपपत्तिः प्रागुक्ता ॥ २१ ॥

अथ व्िडोदाहरणम्‌ ।
शकयः ख ० ठवाः पञ्च ५ कलाः षड्वगं ३६ संमिताः ।
विकला गोभमवो १९ नेहङ्मध्येन्दुरुदये कचित्‌ ॥ २२-॥

क

च ०।५।३६।१९। अतो र्वादिकडा इत्यादिके कते -शेषु
सप्तविरातिः ९.७ । रेषोनहरो विका गेषमद्म्‌ १२९५९५७३. } "भस्मन्‌
दृढक्हण धिके ज्ञातः खिडः सेटः । ईदृ श्थन्दो मध्यम -ओद्पिको- न्‌ कदाचि-
द्धवतीत्यथः। व ४

एवमनेकधा: किंडणवं दुका वेषयमभिध येद्‌ नाः वमपि 0 हि-

ध्यायस्मिजपिम्पसरोषकङतिर्दिग््ी सर्पा. ङति-
५३

1८

४९ गोलाध्याये-

, र्ग्येका रोषरृतिहंता च दरामिः स्थाम्भूलदा षा यदा
काटे कल्पगतं तदा वदति यस्तत्पादषद्मं बुधाः
सेषन्ते बहुधा प्रमेयवियति भ्रान्ता भ्रमन्तोऽछिवत्‌ ॥ २६ ॥

उष्िषठं कुट॒टके न्जेक्ञेेय निरपवर्तनष्‌ ।
व्यभिचारः कचित्‌ कापि खिठत्वापत्तिरन््रथा ॥ २४॥

स्प्टाथम्‌ । अस्य वर्गप्रकुत्या मङ्कः । तवाधिमासरेषपमाणं यावत्तावत्‌
१॥। अस्य ऊति्दग्व्नी सरूपा जाता | यष १० छ १। इष्टं दस्वभित्या-
दिना नाते इस्मन्येष्ठमटखे ६।१९। वा २२८ | ७२१ । अव हृस्व याव-

® (द, अ

सविन्मान तद्बाधिमाक्षरषम्‌ ६ । वा २२८ । अथ दताबडदहिरम अधमा
दाषेप्रमाण वावचबत्‌ १ । अस्य छरृवन्धकेा) इश्ता च नता याव १।१०

छ १। अस्थ मृष्नमा्णं कटकः १ । अतः काकृव्गंसमीकरमे सोषने

च छेते जातं परथमपश्मूखम्‌ । या १। परपक्षस्यास्थय कबि १० १।

वर्मपरकृत्या मठे जिते एव ६। १९। वा २२८ । ७२१। अत्र कनि
काङ्कमानं ज्येष्ठं यावत्तावन्मानं तदेवापिमासरेषम्‌ । १९ वा ७२१ 1 अतः

कृर्पगतानयनं कृटटफेन । ततराधिमासा मान्यः । रविदिनानि हारः । अधि.
मासरोषं १द्कामेतमृणक्षेपः । ननु कथमयं क्षेपः । अवर मान्यमाजकयोरदक्ष्र-

„ मेणापवतनं तत्त नास्य क्षेपस्पेवि सिरखलापत्तेः । सत्यम्‌ । अत उक्तम

केट्टके चज्जैरित्था दि । अतो रक्षत्रयेणापवतने रतेऽपिमासशेषं षद्ष्टम्‌ |
अतः कटटकन ज्ञवं कल्प गतं चतु भरना जवार्वश्यतरतवषामि २२९६ ।

तथा षण्मासा ६ । षट्‌ तिथयश्च ६।

इदा ना देशा विरेषमुदिश्य पां शप्रश्नानाह- `
प्राच्यामन्जयिनीप्रात्‌ कुपरिषेस्तयऽरोके यतु परं
तस्मात्‌ पश्चिमतोऽपि तावति ततोऽप्यन्यत्‌ परारेदिंशि । `
श्नश्कत्यां यदतोऽपि तेषु नगरेष्वाचक्षव मेऽक्षांराकान्‌
भोटक्षे्रविच्श््णं क्षणमिदं संचिन्त्य चित्ते पृहुः। २५ ॥
भस्य मद्गः--
दिग्न्यापलमाक्षुण्णे चिन्याकंहते च वेाहुकोटिन्ये ।
अषसरतियोजनलवजे तदन्तरं दक्षिणे भगे ॥ २६ ॥
ठेकयं म्ये भूमेव्यस्तं पादाधिकेऽपसरे ।

्वाष्यायः। ४९१

प्र ज्टी०~ नन प्रतिप्रश्च कुट्टक करणन महद्गोखामित्यतः दादृहविक्राडतनाहु5ऽह--~ .

वचक्राग्रपिति ।

भवेत्तहिं तटष्ठं सिटम्‌ ।

चम्द्रसयेत्यननतरग्रहाणां भगणशेषादुक्तप्रकरिणाहर्गणानजनं भवतीति सूचिम्‌ । `
भगणरेषं प्राणाः पच्च । पष्ठयधिकरतायुतः १६५०००० भक्तं षदि न शुध्येन्निश्चेषं न

अखिले त॒ ठन्ं युगरामाष्रसाष्टनागगराणितं रामचन्द्राभिरसेषनन्डेमनेत्फटत्यगनाव. `

शिष्ठमहरग॑णः । वारासंवाद्‌ तत्रानीताहगण यदवधीषटे षरेऽहर्मेणः स्यात्तदवपि हरं षिष्वा-

अन्यङ्गश्नराङ्कमिवं क्षिपेत्‌ । पुनः प॒नर्योजयेत्‌ । |
| यथा भगण्लोषं ९३७९६५९ फुतगणाष्ट इगहनामगा ८८& ८२५ हत ८३१५४५७
८८१९६०६ विश्वाग्न्यङ्कराराङ्केस्तष्टं रेषमहर्गणः शनिवारे १५७९१५१ फृटम्य

८९६९५३५ प्रयोजनाभाषः । अर्भ्टसोपवागथ द्गणहस्यतोऽहर्गणः २१६९७७७ ॥

श्रक्रषाराथं चायमेव चतुगरणहरय॒तोऽहर्गमणः ५९९१५५९ अनयोः सक्तग॒णष्रथोजनपोनः-

पन्येन तयोरनेकधाऽहर्मणः । वाराणां पनः पनः संभवात्‌ ¦ निरमचक्रादपीत्याक्षिहमा-

श्चेत्यन्तन मध्याधिकारे प्रतिज्ञातमेतदुक्तपिति ध्येयम्‌ ।

अन्रोपपात्तिः--प्रतिषश्र कुटटककरणपहदायासगोरवं हृष्रवा ऽर्थः सर्वत्र रीतिप्र-

दशनाथ चन्द्रस्य हरभाणणहदकृद्‌नाभ्या रूपणक्षप स्थरगुणकः साधितः । यथा ह

चम्द्रहदट्भगणाः ३५००९ । भाच्या हरः । हदकुदनान < 1५२९१२६ रुपणक्षपः । `

अत्र वही ०।२७।३।९।५।४।३।१।१। ०) रारिय॒गं २५४३.

१६९५५७९ स्वतक्षणतष्टामिदमेव ठब्धीनां समववेऽप रूपश्चाद्वेत्वात्स्वतक्षणश्चद्धं नातौ
ठब्धिगुणां ३२४५९ ॥ ८८६८ द ॥ अत्र प्रयाजनामावाह्ान्भस्त्यक्ता । गुणस्याहग.

णस्याहर्गणत्वादस्माततस्थिरगुणात्कुतगुणाष्टाङगाहिनागापिताय्रवोक्तरत्योक्तं सर्वमुपपन्नम्‌ ।

ययपि पूर्वभगणकेषध्य ढङदेनेभ्यः साधतत्वेन चन्द्रभगणङेषमपवर्ततमेवास्त्यतः

५ ७१ ६१

पुनरपधर्तनस्यासंभवादयुक्तत्वा च खखाप्रणगनप्राणतुभूमिहतं श्रभ्येचेन खिट फठमिटयक्तं

ग्यर्थं तथाऽप्यक्तमगणकदनरोषभगणक्ञेषस्यानपवर्ति रस्य जञाने कुटटकार्थं भगणक्दिनयो.

भाल्यहरयोरषदयमपवर्तितत्वल्क्षेपो भगणज्ञेषमवर्यमपवर्त्यमन्यथोदाइते 'षुटूटकानुपपत्तेः ।
ताहशं भमणरोषं कोरिस्येमान्यथा कल्पितं तस्य दृष्टत्वज्ञानाय श्रुष्येख्चेश्न

खिलमित्यायुक्तम्‌ । एवं सुधीभिरन्यषां यथासंभवं स्थिरकुटरटे निषभ्य इत्यादि

ध्ययप्र्‌ ॥ २२॥

अथ श्ेषोनहरो षिकलकषं तस्मिनकहाधिके ज्ञेयः । स॒ सिकः खड हृव्यस्योदाह* `

रणमन॒ष्ठमाऽऽह~राश्रय इति ।

= न

५९० गोलाध्याये~

प्पनश्चन्द्रः । ईइटेक्‌ उक्तमितः।9।५ | £ । २९ । दछवित्कस्िन्नपि दिवसे
न स्यात्‌ । | | |
मनिष्टकाङे सावयवाहर्गणात्तत्सिद्धिः स्यादेव } अन्यथा मध्यभमानेन भगणभों
गानपपत्तरित्यत आह--उदये इति । साधिताहर्गणसंबन्धिक षे इत्यर्थः । निरवयवाहरग
णादेतादश््चन्द्रो माऽऽयात्येवेति फषितार्थः । यथा ग्रहुः। ०।१५ । ३६ । १९ ॥.
| अस्य विकलाः २०१५९ । हटकृदन ९५६३१ गुणाः १९२९७४५० ०२७ ! चक्र.
'विकलाभक्ताः फलं १४८९० । कठं तैकं भगणरेषं १४८९१ । रीष २७ चक्रविकरभ्य
ऊनं धिक रिषं १२९५९५७२ । `
अस्य दैकंदिनाधिकत्वादुष्टग्रहोऽहग्णादसिद्ध्‌ इति मध्योदयासन्नरूपादय़लिऽ.
हणणसंबन्धे कदाचिदपि न स्यात्‌ । प्रतातिस्त॒ भगणरोषं १४८९१ ¦ द्रादरगणं
१७८६५९२ } ददढकुदिनभक्त श्रून्य रार्यः । शष चिराद्रगुण ५३९०७६० ¦ भूदिनभक्त
भागाः प्‌ । देष. "५९१९५ । षशिगणं ३५५५ १७०० । हरभक्तं कलाः ३५ । रोषं
३२९६५४२२ ! बष्टिगण १९५९4९२० हरभक्त किक्रिठाः २० । विकृटशेष, च
९३३९९६० ति ग्रह उद्छित॒ल्यो न सिद्धः । एकविकलान्तरत्वात्‌ । अत एवोदिषटमरह
एकंविकरायेक्तो द्धी कथते तहिं सिस्य । |
सिशकेत्यन त टटक दिनौधिकमङ्कचक्रविकलभ्यः पात्य शेषग्रणक्षेप कटटष्-
दिनानि माल्यं चक्रविकलाहारं प्रकल्प्य यो गणस्ता विकलाः फटं भगणङ्ोषं निरेकम्‌ ।
विकलाभ्यो रश्यादिगरहन्ानं सुभम्‌ ।
यथात हढकुदिनाधिकर १२९१५९७२ चक्रविकलाभ्यः १२९६००० श्रद्ध २७
श्रृणक्षेपं प्रकल्प्य करटूटश्ार्थे न्यासः । भाज्यः । ९५६२३१३ । कचि २७ । हरः
१२९९००० अच सप्तविंशत्यपवैर्तितः भा ३५५१९ कचे १ ह ५८००० अचर फट
१४८९० गुणावितिं २८२७९ ॥ २३॥ 1
अथ वगप्रकरृत्युत्तरसंबन्धिप्रश्रं सोदाहरण शादूलविक्रीडितेनाऽऽह--स्याधस्मि-
श्रधिमासेंति। |
यस्िन्नज्ञातकल्पगतस्मये । अधिभासशेषककरतिः । अहर्गणानयनेऽधिमासेषु ठच्येषु
` यद्धाज्यशषं तस्य समद्िषातरूपाङ्कतिदशभिगुण्या । एकयक्ता ति; कस्यवित्समदि-
धातरूपो वग स्यात्‌ 1 मूलेति यवत्‌ । `

8

भन्ठी*~ उद्‌रणोन्तरमुक्तवैपरीत्येनाऽऽह-जव्येकेति । यद्‌] अज्ञातकल्पगतकषे प्ागुक्ता- -
धिंरोषस्य वभा निरेको दराभिर्भक्तो महद्र: । वा पक्षान्तरे । चः समुच्चये । तेनोदाहरणदये
त्का स्वस्वकाले यो गणकः कल्पगतं कल्पगतसबन्धि सारहिगणमित्यथः । ` वेदृतिं ` । .
युक्त्याऽऽनयतीस्यर्थः
तस्थ गणकस्य चरणकमलं बुधाः, एतदुत्तरकत्पनासमथंकत्पका बहब्रः । `अनेक्‌- ¦
प्रक्रारेण वा । प्रमेयवियति । तवुत्तराकिचारणरूपाका ले भ्रन्ताः । तदुत्तरमा्गाज्ञितया भान्ता१
सन्तोऽछिवतभ्रमराः इवेत्यर्थः । सेवन्ते । उपासनया तदुत्तरं समास्वादुयन्तीत्य्ः। `
एतेनास्य प्रश्रस्योत्तरसृचं नकतम्‌ । वगग्रकुतिषिषयत्वेनोत्तरस्य स्वतो ज्ेयतवसं-
भवादिति सूचितम । | ध
तशणहि--इषठं स्वं तस्य वर्गः प्रकरुत्या श्ुष्णो यक्तो वर्जितो षा स येन । मृटु
दयात्क्षंपकं तं धन्ण मलं तत्र ज्यष्मूलं षंदन्तीति वरगप्रकृतिमूलमसूत्रेम प्रथमोदाहरणे इष्टं

अज कृंनि्ठज्येषठपक्षेपे ६ ।.१९ । वन्नभ्यासौ ज्येष्ठरष्वोस्तदेक्यमित्यादिना तव्यस. `
मांसमीविनंया कनिष्ज्ये्ठे २२८ । ७२१ । अतुल्यसमासमावनया पदे ८६८ -। २७
३७९ । तुल्यान्तरभावनया ० । १ । अतुल्यान्तरभावनया पर्वागते एव पद । ईती

शादनेकधा हृं काटानियमादधिमासरेषपन । अधिरेषरवस्य प्रकृतिगुणनोक्तेः । परंतु
भावंनोत्थपदे पर्वपदसंबन्धिकालयागान्तरतल्यकाह यथायोग्यमिति ध्येयम्‌ _

, द्वितीयोदाहरणे तततरमनेकवर्णमध्यामाहरणवीजन । शौ -अविमासरोषधरमाणं याव `
तत्‌ । या १। अस्य कृतिष्यका देहाभक्ता या० व० १ रू १ १० अस्या मृडल-
भात्तलयभाणं कालकः । का १ इत्ययं वर्गः कालकव्गसम ईति पक्षयोः समच्छेदीकरत्य
च्छद्गम समराधनं च कृतेऽथ समयाग्रलग्रहणेअपे समत्वाहानः प्रथपपक्षमूढं या १।
द्वितीयपक्षस्य कालङूवगेदङ्ञकस्य सरूपस्य मृकं॑वगैपरकरत्या कालकवर्गवृशके

कककवर्गस्य दशगुणितत्वेन पर्यवसानात्‌ । अतो यस्य वर्गो दश्शगुणः सरूपो `

वीः स्यात्स एवेषठं हृस्वं काठक्मानम्‌ । सिद्धवर्गस्य मं श्येष्ठं द्वितीयपक्षपदं समेत्वा- `
प्वपकषपदेन । यां १ । सम्‌ । अतः समर्लोधनाद््तं यावत्तावन्मानं तदेवाधिशेषमिति `
ज्येष्ठमधिेषे पदे पर्वागते एष । ि
एवमत्र वर्गपरकृत्याऽधिषेषन्ञानेऽविशेषण्क्षिपेऽधिमाससौरदिनाभ्यां भाज्यहराभ्यां न
कुटृकबिधिनाऽवगतरणस्य सोगहर्गणेतेन सिद्धिः । इष्टमौरदिविसा अविमासगुणाः सौरः
दिरनरभक्ताः फठं गेताषिमासाः ¦ रोषमाधेरोषं तेन हीन भाज्ये _हरमक्ते निःरोषावहर्यमा- =
वाद्धिमासाः केनगणा अधिरेषोनाः सोरदिनभक्ता निःदेषाः स्यरिति कटूटकशषे पर्यव- `
सानेादि्यादिसुगमतरमुत्तरभायं च ॥ २५॥ र

५५२९ ` गोलाभ्यामे=

प्र ०दी०~ नन्वत्र भाज्योऽधिमासाः १५९३६३००००० सौरदिवसा १५५५२०००००००द६ै
हारः । अधिमांसकशेषं षगप्रकतिप्रकारज्ञानम्णक्षेप इत्यत्र भानज्यहरयोरपवतनसंभवे रूपकशे- `
.घाथमपवतनावक्यकत्वाह्टक्षतनरयणापवतनाज्जातो हटढभाज्यहरवेतो ५३१९५१८५४०००
भाज्यहरथोरपवर्तनात्क्षेपो ऽप्यपवर्त्य इति षडादिकनिषठरूपक्चेपाणामपर्तासिंभवेन । येन च्छिन्नो
भाञ्यहारो म तेन क्षपश्वेतद दुष्मुदिश्मवेत्यक्तंः कृटटकप्रकारानभवत्येवत्यतोऽवुष्टभाऽऽह-
ष्िष्टमिति। =
क्चित्कटूटॐे । कृत्राचित्क इटकान्तरेऽपवतनयोग्ये । उदिष्टमधिमापरशेष द्विक्षेपरूपम्‌ ।
तज्जैः । कृटटकतपज्ञेः । निरपवर्तनं भाञ्यहरयोरपवर्तेऽपि क्चपापवतनं न ेयमित्यथः ।

५, क, क,

तथाच कुटरूटकस्तत्र भवत्येवेति भाषः ।
. यथा हटभाञ्यभाजद्धौ कणक्षेपः षट्‌ । अत्र वही ०९७६१ १२.७६० राशियुग
४४६४९५२५०७२५४ इदमणक्षेपत्वाह्स्षतक्चणश्रद्ध फलं ८४८ । गुणा ८२९६७४६ गता" `
धिमाससाराहगणां । साराष्णणधिशब्दक्तः सारमास्राः २७५५८ । राप षटू दनान ।
मासा हादक्षभक्ताः फट वषाणि २२९९६ श्तरूनचयाोविरातिरतं मासाः षटू । एवम्‌-

हिष्ठाधिरोषात्कत्पगतं कटरडकेनान्यत्ापिं जेयम्‌ ।

अजानिष्टापादनरूपहेतमाह-ध्यभिश्ार इति । अन्यथा नरपतवरतनानङ्खाकार । क्षपा.
पवतनाभ्यपगम इत्यथः । क चत्कव्रटकान्तर क्षपापवतनसमे । व्याम गरः । आनष्ट
गणः सिध्यत्‌ । यथाक्तप्रकुतिरात्या मभिरषकरतिरष्टगणा ख्वय॒ता मृषटप्रद्ात वगप्रकर-

तिरीत्याऽधिषेषं षद्रृक्चमदाहतम्‌ । एतत्सवबन्धो साराहगणाऽयं <२६७४६०००००
ज्नातोऽस्ति।

. अथ कुटटके क्षेपस्य ६००००० रक्षत्रयेणापवर्ते कृत. गुणः सोराहणणः १६८
५००२७्‌प्‌८२ न त्वभिमतः । अनपवर्तिते क्षिपे त ॒गणाऽभिमतः । सोराह्मणः पर्वोऽपी
८२९७९९६ ००००० छाहृतत्यादनाऽस्मात्‌ १६८००० सथ्यति > कृटटश्प्रकुरण
३५७९१५८२ । | | |
| ननु न व्यभिष्ारः । उष््ाधिकेषऽमिमतसोरा्णणसंबनम्याभावा दवपातिताषिशेष-
गणसंबन्षेन सिद्धाहर्गणस्य संबन्धाच्च । प्रतीतिस्त सौराहर्गणादाषशेषानयनेन स्प्ठा ।
अन्यथा भाज्यो हरः क्षपकश्चापवत्य इत्यत्र क्षपकश्चत्यस्यानक्तत्वापसेरिस्यत आष्ट--
षीति. । क्षेपापवतनासरंभवे इत्यथः । खिहत्वापिः । कुट्रका[ प [छापिद्धया
` वस्तुतस्त्वसिदेऽपि येनेत्य॒व्त्या खिरत्वं स्यत्‌ । यथा प्रकृते षडादिकनि्ाधरशेमे सोराह-

गणावरयभावा ` त्स्षेपापवर्तनाभ्युपगमे तदसंभवे लिङसाक्त्या सोराहगणश्ानासंभवः ।
अत्र युक्तिः-अषिमान्नानयनाथं ठऊाषवादुक्वाततप्वेमाससौरारनाम्वां ज्ञातम-

प्श्ाध्यथंः। ५६६
श्र © ठ) ०-यिशेषं तस्मादर्गप्रकत्युदाहरणनिवन्धनं वरमध्रषत्याऽविेषं तदेव सिध्येन्न केवडा धि
भाससागक्नाभ्यां सिद्मविरोषं पिध्येदत अचार्यकलिपतवमेपरकरत्यश्हरणे वर्म्रकरत्यान्ञा त-
भ्बराथेरोषमपर्िंतयेव सिद्धमिति पनरपवतनाप्रसङ्गः । अस्यापतितभाज्यहरपरकतस्य-
त्चेनानपवतततमाज्तहरपङ्किस्यतरात्‌ । 6

न च निरपवर्तनकथनानुपपत्तिरेति वाच्यम्‌ । अनपवाति्तमाज्यहरपङ्किस्थत्वा-
ड्डीकरेणास्यापभर्तनामविऽ्यपवर्तनप्रातिे । अत एव पनरपवर्तनासंभमे सिङत्वमपि न । न॑हय-
पचत्तितभाञ्यहस्योरपवतंः पुनः सेभवति ॥ येनाध्यािशलेषस्यापवतनासंमव।प्विरत्व

द्धयक्तब्‌ ॥ षनरपवर्तने कते चापव।ततभाज्वह्प ङक्त।वपवातितक्षेपपद्धवडश्ढाकि दः ।
तैर व रापवाततक्षपस्यामावा[द।त ॥

` चन्र तु यथागतापिरेषमुदिष्ट र्मभङत्य दिना तज तद्पव्नीयमेवान्यथे दिष्टसिद्धिः
1 खटत्वापचिर्वा । न चात्र कल्पप्।ररनिभ्यः शेषस्य न्य॒नत्वनिश्चयात्तस्यानियतत्वास्च

स्च भाज्यहरापतनाङ्कक्न नपवतः स्य।त्तन सिहत्वनिर।पः सवथाऽप्यश्क्य इति
खाच्यम्‌ । `

अनपव!ततरोषस्यक्रादम(णतापवताङ्‌ः क तल्यत्व नश्चयदिपवतनाकरयभवति । यन्य

| (^

वि द वृतनास्तभवस्तत् तच्छष कृद्ाप न स्यादब्लं ।सल्ततनश्यदस्चि । तत्सत शि बम.

ष्च करत्यादिना ज्ञातं भाज्यहरापकर्तनाङ्केन नापवतेत तश्चपवातितमेवो दिष्टम्‌ । एकोपयन
च्छषसद्धावात्‌ । यच्च शेषभपवरतिं ¦ तेन स्यात्तद्धिद्येषमनपवपितमेवोदिष्टम्‌ । अत उदि
व्र इत्यायक्तम्‌ । स्वाभिमतशेषस्यापवतितत्छन्ञानाथनिति दिक्‌ ।
केचित्त क्षेपाभवे भाल्यहरयोरपवर्तनसंभवेऽपव्तेनं न कार्थम्‌ । अन्यथोदाहरणा,
सिद्ध्या लिरत्वापत्तिः । तत्स्थलं तु बीजानेककरण( वर्मं )तमापिभूतोदाहरणम्‌ ।
खटषरातकाः कत्वा समार्धेण दुठानि ये । विक्रीय च पुनः ` रेषभेकैकं पच्भिः पणेः ५
खजःताः समपणास्तेषां कः क्रयो विक्रयश्च कः । इति ! तथा सर्वगणापिक इष्टविक्रथो
राधिकशततुल्यः कल्ितः। क्रयप्रमाणमम्यक्तं प्रकल््य बीजे यावत्तावदुन्मितिरन्त्थ,
गरड्धकाः। ५4४९ या २० अन्त्यान्नते। कृष्रटावधगुणत्ता ते मज्येत्यत्र क्षेपाभावास्क्षे-
-पा -वोऽथवेत्यादिना श्रन्य गुणों छब्िश्च । ~
अत्रष्टाहतेत्यादिना स्वतक्षणयके गणरुन्यीं ६० । ५४९ कारुकयावत्तावन्मनि 1
९० भाज्यभाजकयोच्िभिरपवते गण १० ठन्धी ८२ प्रथमर्ढव्योदाहरमसिद्धिर्दितीयः
छन्ध्योद्‌हरणासिद्धिश्चेति प्िपाभावेऽपवतेनं न कायमित्यथकमशिं कटटके तज्ज
सत्यादि सूम्‌ ।

न्‌ च भाज्यहरे क्षिप द्वी्ं मिथो भ॑जेत्ताविति सूत्रविषयं परिदित्य क्षेपाभावोऽचवेर

भण्टी०-त्यादि सूनं प्रवुत्तमित्थपवर्तनाप्राततरपवर्तनानिषेधस्स्वयुक्तः । निषेधस्य प्रातिपूर्वक

अपचतंनस्य मथा भजत्तावति स्नङ्कन्त्वात्‌ । अत एव भाज्य हारः प्षेपकश्चापरवेत्य

` इत्युक्तम्‌ । अतः फर्तिमुदिषं कुट्टक इति सू जवेयथ्यमिंति वाच्यम्‌ ।

योगजे तक्षणच्छ्द्धे गुणत स्तो वियोगजे इति सूत्रेणेव धनभाज्यो भवेत्तदद्धवे-

ताभ्रुबभाज्यजे इत्य॑सिद्धेस्तदुपावानं मन्दावनोधाथमेवोदिष्टं कुट्टक ` इति सूत्रमन्दा-

चबोध्ृत्वा दित्यःहुस्तन् ।

तदुदाहरणप्रसङ्खे तत्रवेतत्सूत्रस्य कथन।पत्तेः । अत्र ताश्स्थलाप्रसङ्कात्‌ । तत्रापि
हेषमेकैकमित्यादिना यधास्थितशेषोपयोगाद्नपवतनम्र । अपततं सेषाणामप्यपवातितत्वात्‌ ।
न त॒ क्षेपाभावेऽपवर्तनरसंमवेऽपवतनाभावः । अपवतऽपि शरन्यक्षेपात॒पवगुण तद्धि;

अतएापिम।सान्तेऽधिरोषभावात्तत्संबन्विन इष्टसोरा अनेक; सन्ति नहि तेषा-

मनपक्ते सिद्धिः । अपवर्त त' हठस्य एककादिगमितास्ते इत्यपवतनं क्षेपामवेऽप्याव-
ष यकम्‌ । वगप्रक्रतिसतिावद्यषस्य दपह्पस्यनपचवतन [लटृत्वावमतत्क वटक प्रत्या

` कृत्पगतज्ञानानतत्तेरिति निरपव्नकथनमावर्‌ धकम्‌ । = ^

५

नचेवं भवद्पि्रष्यचरणेन।जटीकृ।यां तदवद्‌,ह.णनिवरणन्ते स्नीक्तार्थं उदिदं कृटटके

` इत्यादिपक्षतधतमतिः कथमुक्त विषयक्यामाचाद्‌।तं वाच्यम ।

` यथा तन क्षेपस्य निरपवर्वनमक्तं तथाऽत्र भाज्यहरयोर्गिरपवर्वनमिति निरपवर्त-

नतेन -सुमत्यपरिव्यट दोषगवेषणया ॥ २५ ॥ `

अथ गाटोत्तरप्वात्वभश्न साहं रा'दछविडितनाऽऽह-प्रच्यामज्जथेन। ति ।
उज्जयिनी नगरात्सापद्वानचत्थक्षांरा्वद्धात्‌ । पतद्‌ कले भपरि(पय।जनानां चत-

धनागयोजनान्तरे। यदक्ञत्षांशकं नगर तस्मात्पत्पन्विमतः पश्चिमा ॥ तावति

भूषातित्चतर्थासयोजनन्तरे । अपिरैन्रादे र परमज्ञताक्षाशम्‌ । ततस्तस्मप्पुर।द्पिशन्द-
. दभृपरिपिचतुथान्तर । पररमहदेवस्य दसि धशान्यां दिङ्गि । अन्यत्‌-अज्ञाताक्षांश

[र

पररमात्ति । अताऽसात्परादपिदिभ्दा दभपसिभिचतथ। रा न्तरे ॥ नकत्यदलि यदु्ञाताक्षा्च

५५ `= ` <+

, पमास्त्‌ ५ एवं तषु चतुषु पुरेषु अक्षा्ान्मे मपर आचश्चाऽऽनयनेन कथय ।!

ननु कत्पनासामर्थ्यामावाततदरत्तरं दात्मशक्यमित्यतः संबोधनमाह~गेटक्षविर्च॑श्च-

४ णेति ॥ मेरुकषेचरल्पक्र । तथा च गेठक्षे्रकल्पनयेतदुत्तरं तव नाङ्क्यपिति भाषः ॥

नैनु. तयाऽप्यस्योत्तरकल्पनमङ्ञकयमितत्यत आ1ह-क्षणमिति ॥ इवं प्रशरस्वरूपतखं

चित्ते क्षमं-मृह्ः, संचित्य विचार्य ॥ तथाच. प्रश्रस्वरूपविचारणयेदो त्रस्य स्फुरणं तवं

भवतीति मावः ॥ एवं च ज्ञाताक्षशिपुरादभीषपुरयोजनान्परज्ञने । ज्ञताक्षा्पुराटङ्भ-
ग्डटन्विदाकिाऽनीटपुरकषाशज्ञानं प्रशा ॥ एतदुत्तर गोुकतयेति सूचित१्‌ ५९६

प्रश्रयः = पण्धू

रविगणमक्षश्रवसा मक्त तच्चापमरक्षाशाः ॥ २७ ॥
अप्र पहेरवरेन दिशो ज्ञेणाः । न स्वदेरावदोन । अत्र परथमे प्रशनेऽपत्ता-
रयोजनख्वा नवतिः ९० । वदोन्यां तिज्या ३४३८ । कोटिज्या पूर्णम्‌ ०॥ `
दिग्ज्पादोज्ययोष।तः पृणम्‌ ० । कोटिज्यापरमयोवतिश्च पृणम्‌ ० | एते ति
उ्थयारेश्च यथाक्रमं इते तथापि हन्ये एव ०।०। तयोर्योगि विोमेवा
रान्यमेव ० । एतद्वाव गणमक्षभ्रवणहपं शल्यमेव ; अपो यमकोयित्तने शन्प
पलांशाः °।
अथ द्वेतीयप्रनेऽप्येवं न्धं परटां शः । अतो यमकेटेः प्रतीच्यां लङ्खेष ।
अथ तृतीयपरशने दिग्ज्या २४३१ । इयमपपततारदोज्यया तरिन्यामितया
गण्या तिज्यया च भाज्या | अत इयमेव २८४३१। ठङ्कायां परमा पूर्णम्‌ _
० । तद्गुणाकंहता च केोरिज्या पूरणम्‌ । तयोयोगस्ताहश एव २४३१ ॥ `
इयमर्कगुणा ङ्काक्षकणं १२ हताविषपैव २४३१ रोया । अस्थाश्चापं
पछांणः ४५। यत्रैते पटांरास्तत्र पटमा १२ । परकणेश्च १६।५८।१४। `
अथ चतुथप्रने सेव दिग्ज्या २४३१ । तथेवोक्त्िधो छतेऽविष्तैव । `
तु इयमक<णाक्षकण १६ । ५८ । १४ हता । अस्याश्च पदां शाः ३०।.
अथान्यदुद्‌।हरणम्‌ ।
क्िविपरिधिषडरो प्राचि धारानगया-
शिनयनदहिरि यद्वा पत्तने चाभिभागे।
कथय गणक्‌ तत्र क्षिप्रमक्षारकान्‌ मे
क्षितिपरिधितृतीयभथांङके तन्न तचरं ॥ २८ ॥
धारायाम्षपरमा ५ 1 पचकणः १३। अतापृसतरयाजनरछकेः ष्टिः ६०
द,ज्या २९७७ । कारज्या १७१९ । (दग्न्याषाः प्राच्याममाषः।
दैस्मादृभुजज्या पएृणेमेव । अतः कोटिन्या पमा ५ गुणा । अक्षका १३
क्षा । फटस्य चपमक्षांशाः। एवं प्राच्यां गतस्पाक्षांगाः ११।५। ० इशा- `
नदिं गतस्य दिग्न्या २४३१। दोर्ज्या दिग्न्पागुणा बिभ्यामक्ता कार्था।
कोटिग्या तु परलमा ५ गुणा ददरभक्ता काथा । तयोषेगि द्रादशगुणः पड

कृण १३ हः फरस्य चापमक्षांशः ४९। १८ । २४ । ईशान्यां गतस ।
एवमाग्नय्यां च २१ । ५४ । ३४ । अथ उरयशेऽपसरि चवाः १२० | एषा
दीभ्याकाषन्ये एते एव २९७७ । १७३९ । पमाक्तकरणन जताः पच्छ

२४

ध ४
५०६ गोलाध्याये- 2
अ नेय म्‌

प्ठाशः ११ । ५।०। रञ्चन्याप्र्‌ २१। ५४ ।६१।
५९।१८।२४॥ ।
. अग्रोपपत्तिः । गारे खखस्तिकादिच्छदिक्‌ विह्लोपरि इङ्ग ण्डलं तिषे-
म्‌ । पतर खस्वस्तिक स्वस्थानं कस्प्यम्‌ । ततो ऽपत्ारद्वमरे दङ्गण्डके पर- `
चिह्न कामम्‌ । च्स्वत्‌ परचहूनोपरि नीयमानं वृत्ताकारं सूं यत्र दिषुषनम-
ण्डट्े गति ततुरविहूनमोरन्तरं वसिन्पुरे ¶टांशाः। अथ तज्ज्ञानार्थमुपायः ।
अपृत्तारपोजनटवानां दोःकोटिग्ये छृते दिग्डवानां च दिग््या । ततोऽनषातः |
याद बिज्यापरितयाः दोज्यया दिग्ग्याम॒जो रम्यते वदाऽपस्तास्टवन्यया किमिवि।
फृटं परसममरण्डङयीरन्तर याम्याततरं ज्याषृपम्‌ । सत मृजः । पूरदिषुकद्वृत्तयो-
यावद्न्तर्‌ तावतेवान्तरेण सर्वेत िषषदव्तदुत्तरतोऽन्थत्‌ स्वाहोराजवत्तं निके
शनीयम्‌ । तस्य क्षिप्रिजेन सह यव संपातस्ततपाच्यपरयीट्वरमय्र। । यक्नेन्प-
ण्डठे ठभ तसाच्यपरयररन्तरं पडांणाः कानिहूपाः । अथ तज्ज नाथंमर्ता-
रखवानां कोटिन्या । स प्रविहूनाह्म्बः रङ्कुः । स परठमया गुण्यो दद-
शमक्तो जाप शङ्कूतखम्‌ । उचगोर. उत्तरमुनस्य शङ्कुतठस्य च योगेऽ
मवति । तद्न्यथान्तरे रते सत्यग्र। अपे वैपरीत्येन कान्तिः । वद््थभनुष तथ
यदि भ्ठकृभ दादरा कोटिरम्पते वदा्रया किमिति । फलं कान्ति्यारूपाक्ष-
ज्या । अतस्तच्चापमक्षांशा इदयुपनम्‌ । पमः परारषिकेभसरिऽ्तो श्वस्तं यतो
विषवद्वत्तमधः सममण्डलदुत्तरतः।
म्ठी०~ अथ सूवितमुचचरमायाभ्यामाह--दिग्ज्येति । एेकव्यापिति च॑ ।
अपसरृतियोजनवरग । न्ञाताक्षांशषपरादमीशज्ञताक्षाशषपरं येर्योजनैरन्ताक्ष ताभ्य॑.
पस्ारयांजनानिं । तेषां भागाः । भुपरिषेयोजनेः स्ताङ्गनन्दा नवमिंतः ष्यधिकशय-
त्रयं भागास्तदेभि्थजनेः क इत्यनुपातेनोत्पन्नस्तिभ्य उत्पन्ने इत्यर्थः ॥ बाहुकोरिज्ये ॥
` नवत्यल्पा भागा भजः ॥ नवत्यधिकाः सश्शीतिशतक्छो पिता भजः ॥ भजोननवतिः कोटिः
तयोरक्तप्रररिण ज्ये इत्यर्थः ॥ `
चो बाहुकोरिकमार्थः ¦ दिग्ज्यापलमाध्चण्े । क्ञाताक्षपुरादज्ञाताक्षांशषपुरं यशश
` तद्धकिसंमन्धेन दिगंशा; ॥ पूर्वदिशे श्रन्यम्‌। दक्षिणोत्तरयोर्नवतिः ॥ आगेयीनिक्रत्यवा-
` थव्येरानदिष् पश्चचत्वारश्षत्‌ । अवाम्तरदिक्ि तसारतम्पेन दिगंश्चाप्तेषाः ज्या. तया
बाहुज्या गुण्या । ज्ञातणक्षांशपुरपलभया कोटिज्या गुपया ॥ चिज्या$हते । भुजग्या
` स्थाने निस्यया भक्तयः. केटिज्यास्थाते द्षमिर्भक्ताः ।

~

्क्नाध्यायः। . न

प्०दी०~ आभ्यां फाठतमाह--तदन्तरापिति ॥ ज्ञाताक्षांशपुरादभीषटपुरं दक्षिणदिगाभितैः
विभागे तयोः फलयोरन्तरम्‌ । उच्यरदिगाधितषिभागे तयौरेक्यप्‌ । वि्षपो्े-भूमेरिति ॥
भूपारषेशवतुथशिादधिकेऽपकारे तत्षुरयोरन्तरे संति व्यस्तं दक्षिणमणि येग उचरमागेऽन्त-
रामत्यथः ॥ तदन्तरमक्यं वा द्ादुक्षगाणतं ज्ञातपराक्षकर्णेन भक्तं तस्य फलस्य धन-
रद्रा अज्ञाताक्षपर ताष्टशो अर्वश भवन्ति ॥

यथा प्रथमप्रश्रोदाहरणेऽपसारयोजनट्वा नवातिस्तदज्या चिज्या कोटिन्यं पर्ण
दग्ज्याऽपिं पणम्‌ । अत उक्तरीत्या यपमरकोटिनगरे श्रुन्यमक्षंशाः । दितीयोदीहरणेऽ-
प्यं ॒शन्यं पलांशा इति ॥ यपकोटेः प्रतीच्यां छङ्केव ।

= ततीयेोदाहणे दिगंशाः ४५ एषा २४३१ ज्येयमपसारदोर्ज्य॑यौ तरिज्यया गुण्या
त्रिज्यया च भाज्यां । अतं इयमेव ठंङ्काां परकभा पूर्णं कोरिज्याऽपि पर्णमतौ द्विती-
यफ़ढभावायोगः । २४३१ अस्मा्ठह्कायां द्रादशाक्षकणत्वादक्षञ्येयमेव २५६३१ ।
अस्या घनस्टाः ५५ परादाः । यतते ऽक्राशि स्तनं पलभा १२ पलक्णश्च । ९६।५१८।१५।

अ तथाद्‌ाहरण द्ग्ज्या २५३९१ भजज्या. ३५४३८ काोटञ्या । उक्तप्रकारण
भजकफटरपवान्तरदादुकशगण २९१७२ फरुकणः १६ । ५८ । १४ मक्त १७१८ । ५२ ॥
अस्य धनुरंशाः २० अक्षांशः! |

अत्रोपपत्तिः ॥ ज्ञातक्षाक्षपरणटखखछस्तिकप्रातह इप्ण्डलेऽन्तरयोजनल्वामे खस्व
स्तिकचिन्हं कायम्‌ । षिषुबद्वृत्तादज्ञाताक्षारात्तल्येन स्वतः समान्तरणाष्टोरात्रघतं
गोटे निषन्धनीयम्‌ । तदष्टारातरघरतते द( दि )ग्वृ्तस्थचिन्हं स्वभरमणेन यत्र भधति तत्रा-
कात्ताक्षाशपुरखस्वस्तिकं ध्रुषावज्ञाताक्षांरपएरखस्वस्तिकोपरि नायमानं वाकारं सूं यत्र
बिषुवन्मण्डले ठगति तवृज्ञाताक्षां्पररवस्वास्तिकयोरन्तरं तस्मिन्पुरे पठाराः ॥
। क्षौशषपरक्षिंलिजपरवोक्ताहाराजवचसंपातावाधन्ताताक्षपरपषरवस्वस्तिकाद्‌-
रा तत्संषीन्धिक्रान्तिज्यापर्गोक्ताहरात्रव्ज्ञाताक्षपुरोन्मण्डरसपातःवपि तंत्स्वास्तिकात्यंवा-
शाताक्षपुरेऽक्षन्यति तदहोराजषुचसंबन्ध्यमा तत्कान्तिजः रूपाक्षज्यासाधनार्थं साध्या ॥

तत्न ज्ञाताक्षपरसतमण्डलान्ञाताक्षप्ररवस्वस्तिकयोर्याम्योचरान्तरस्य ` भजत््ेन तब्‌- `
गर दकुतेकसस्कारत्वादिपरीतसंस्कारेण भजशङ्कुतरभ्यामग्राऽनः क्षितिजे अकाताक्ष-
पुरलस्वस्तिके सति दिश्ज्येव तदुन्तररूपं भजः ॥ तत्रीपसारयाजनठ्वा नवतिः । क्षिति- `
जस्य वचंसस्वस्तिकात्परिधैचतुर्थाशान्तरेण सत्वादत्तशिज्यातुल्ययाऽपसास्योजनठवज्यया
कृ इतिं तदन्तररूपो भजः । [1

राङ्कतर सन्ञाताक्षपुरखस्वस्तिंकस्थानाज्जाताक्षपुरक्षातेजसमभृपयन्तं टम्बरूपस्य

॥#

४५ ओोलाध्याये-

भण्टा९~राङ्कुत्वान्तस्य चापसारटव्रकारिज्यारूपतवात्‌ द दशका ज्ञाताक्षपरपष्ठवा(लमा). ~

ए भजस्तदा क11टस्यारूपशङ्का ऋ इत्यनुपातन ॥

| अथ समभण्डलादज्ञातक्षपुरखस्स्तिक दक्षिणतस्तद्‌। भजस्य दक्षिणतवेन स्चट्च्छु-
हका्रायेरूपत्वमगोनशङ्कृतटरूपत्वं वेति वैपरीत्यन शङ्कृतरोनभजोनश्चङ्कुतटं
षाऽगरा स्यादिति दक्षिणभागे तदृन्तरमग्रा । यद्यत्तरतस्तद्‌ा भजस्योत्तरत्वेन शद्धकृतो.
~ नोग्ररूपतवादक्त्येन शङ्‌कुतलयुक्तो भजे ऽेत्य॒त्तरभागे तदैक्यपग्र। ॥ भूपरोवेचतुथी-
्ो( धशिऽ )पिकान्तरे त्वज्ञाताक्षपुरखस्वस्तिकं ज्ञाताक्षप्रादहश्यमोलार्थेऽतो भुजस्य तत्र
वैपरीत्याद्विपरीतं शङ्धकुतकश्योत्तरत्वात्‌ ।
ततोऽपाया ज्ञातपुराक्षकर्णेन द्ादश्कोरित्तदाऽग्रया केत्यनुपातेन कन्तिज्या अ-
ज्ञाताक्षपुराक्षज्यारूपा तस्यश्चापमक्षांश्ा इत्युपपन्नं दिग्ज्याफलमाक्षण्णे इत्यायार्या-
द्यम्‌ ॥ ` ५
| अथ दिग्ज्यापरदयाक्षांशन्ननेऽपसारयो जनररज्ञानं यदहेश्षावधिसबन्वेन विग्ज्या
तदितराक्षा्ञज्या दिग्ज्यासंबन्धपरपलकर्णगणद्रादशभक्ताऽ्मा । ततो व्यासधघवगः ।
` पलभाङ़तिघ्च इत्यादिना कछायाकर्णः । अस्माच्छाया । तत्छायाकर्णे छयाभृजस्तदा
त्रिज्याकर्णे को भज इति हग्ज्यापसार्योजनरुवञ्या ॥
एवं नगरद्यणक्षांशापसारयोजनदवन्ञाने दिग्ड्यान्ञानसवधिस्थपराकश्चरू्णेनेतरपराक्न-

ज्या गण्या द्वादरेभक्ता फलता ¦ द्ादशकौटो पभा भृजस्तदाऽपसारयोजनठचकों
रिज्यारूपशङ्कौ क इति शङ्कृतटम्‌ । अग्राञ्ञङ्कतलयोः संस्कारे भजः ) अपसार-
सोजनङ्वज्णतत्यषग्स्यया ऽयं भजस्तद्रा चरिज्यात॒ल्यया रमिति दिग्ज्यत्यादिकल्पनं
सुगमतरं वैपरीत्येन ॥ २८ ॥ `

अथोक्तानपि प्रशननेकीकरतुमाह( १ ) ॥

मिज मिजधिनेचस्य दिद्यद्रमं याति पज जिनेजक्षमध्यस्थितः
तन्न मे तान्निकाक्चुब्पमक्षप्रमां क्षिप्रमाचक्ष्व दक्षोऽभे गोले यदि

(६, 4 | ॥ २९॥
मन्ी०- अथ पूरवोदहरणेषुं भजकोटिफट्योरन्तरयोगयोश्च न प्रतीतिरित्य॒दाहरणान्तरपश्चं
` भूमे्ग्यस्तं पाद।धिकेऽपसरे इत्यस्योदाहरणप्रश्रं च माहिन्याऽऽह-क्षितिजपरिषीति ।

` धारानगर्याः भोजराजधानीखेनोज्जियनीनिम्टे प्रसिद्धायाः । प्राच पूर्वभागे । यष्टा
पक्षान्तरे । ` जिनयनादेक्ि ॥ एेशानीभागे । चो वार्थे ॥ अग्रभागे अग्रेयादेकि । भूप-
रिथियोजनषडंरायोजनान्तरे पत्तनं नगरमास्ति । तत्र तस्मिन्नगरे । हे गणक गणनास-
मर्थ । क्षिप्रं ठः पृषे परकार्योक्तेः ॥ कत्पनिरम्बाभावात्‌ । ममाक्षाशान्वद्‌ ॥

^ ` कम

प्रध्यः | नद

भ०2०~ भूमेऽयस्तमित्यस्योक्षाहरणमाह-क्चिपिपरधेत्ततीये इति ॥ अथानन्तरम्‌ । धार
ननर्था भूपरिषियोजनतृतयांशयोजनान्तरे । तत्र प्राचि ! देश्चान्याम्‌ । अप्नष्यापि., `
प्पर्थः ॥ नगरमस्ति । तत्र ननरेऽक्षांशानशीष्र कथय । ` ।

यथा प्रथमोदृहरणे दिग्ज्या पूर्णम्‌ । अपसारयोजनहवा; ६० । एषां दोर्स्या

९९.७५ काटिज्या १७९ ( १८ ) । धारायामक्षभा पजाङ्कगरा ॥ अन भृजफ़र पूर्ण ।

ाटिफलं ७१६ । २५ यो विधो वा ॒कोरिफल्मेव द्वादक्ञगुणं ८५२५ । अक्षकर्ण-

१३ भक्तं ६९१ ।९। १४। चापमक्षांशाः ११।१५।११।१५॥
द्तायतुतायदाहरणे विभ्ज्या २४३१ भजर्फटं २१०१ । १२ कोटिफर ७१६ |`

१५ । अनयारेशान्यां योगः २८१७ । ३८ । आप्नय्यातन्तरं १३८१५ । ८ । ददृक्ष- ` क"

गुणं ३८११ । २६ । १६९२१ । ३६ । अक्षकर्णभक्तं २६०० । ५५ । १२७८ ।३५।
अनयोश्वपि अक्षांश ४९। १० । १।२१।१५०।५९॥
अथापसार्यांजनल्वाः २२० । एषां पुवागते एव॒ भजकोरिज्ये ॥ प्राच्यापक्षाशाः
पुवागता एव ११ । ५। १ । एशन्यमप्र्यां दिम्ज्या । २४२१ । भुजकोरिकफलं प्रा-
गानीतमेव ॥ अनयारशान्यामन्तरमग्रेय्यां योगः ॥ अस्माश्रक्षाजाः । रेशान्यां २१। ५०
५९ । अगप्रेय्यां ५९ । १० ॥ २९॥ (५ ५
एक दिजिचतःपश्चषटमियोदितो रषिः ।
मासेरस्तमय याति तच्राक्षा्षान्‌ पृथग्बद्‌ ॥ ६० ॥
द्यञ्यकापमगणाकदोन्यकासयतिं खखश्काणसापभेताम्‌ ।
वीक्ष्य मास्करमवोह मध्यमं मध्यमाहरणमस्ि चेच्छतप्‌ ॥६१॥
य॒ल्यापकममानदो गण यतिस्तिथ्यद्धताभ्ध्याहता
स्थादायो यतिवगतो यमगणातू सप्तामरा ३२७ प्तोनिताः
नागाद्रयङ्कादिगङ्न्काः ९१ ०६७८ पद्मतस्तेनाय ऊनो मपे
हचासार्धेऽश्गुणाम्धिपावक मिते कान्तिन्पकातो रविः ॥ ३२ ॥ `
कान्तिम्यासमशङ््कुतद पृतिमहीजीवाश्रकाणां युति. |
ईष्टा खाम्बरपथ्खेचरमिता पञ्चाद्जालक्षप्रमे।
दरो तन्न पथक्‌ परथग्गणक ता मोखेऽसि दक्षोऽक्षज- `
क्षेजक्षोद्विधो विचक्षण समाचक्षवाविलक्षोऽपि चेत्‌ ॥६३॥
कऋान्तिज्यां विष्वतप्रमारविहतेस्त॒ल्यां प्रकल्प्यापराः क
छृतवाभ्रासमशक्कृतद्षृतिमहीनीवा अभीष्टास्ततः। `

५३१० गोलाध्याये-

द्थायास्तयुतिमाजिताः पृथगेथ प्रोदिष्टयत्या हता ~>
उदिष्टा खल यद्तिः पृथगिमा व्यक्ता भवान्त कम्‌

पेथक्पंथक्‌ ता गणकं प्रचक्ष्व रूढा सगल ग णिते म परते वेत्‌
आस्तां तावत सर्गाः सगणक माणतस्कन्वव्न्ध ए
सिद्धान्ता ठञ्ासद्धष्यं कामात वत छ तृ
नाङडषष्ट्चा यरा दुकङापटयतया भानवाय कृ &
लग्नं तात्कालकाकात्‌ प्रवद्‌ 1कमाविक तद्द्र म
नाक्षज्ा उत सावनास्तनङृता नाडयाऽथ चत्‌ मरविना
नाक्षत्रा उदयाः कथ विहदास्ताभ्या वध्या
नाक्षजा यदं तदद्यराजसदरा काठ गतशक्ायक्त

क) # ५ ।

किं लघ्नं न समं ततो दिनिकरस्तात्काछिकः कि
पथाङ्गका गणक यत्र पटप्रभा स्यात्‌ तचरे्ठमा नष

॥ -७ ॥
भिता दृङ्गना-

[इक्र ।
टा यदा वद्‌ तदा तरण तकाास्त य्न काशलमत त गाणत स~
गा ) ॥६८॥

दिनकरे करिवरिदटाम्थिते नरसमा नरभापरादङः ख्‌)

भवात यत पटा पुटभद्न कथय तान्जक्‌ तय पटप्रमाप्र्‌ ॥३९॥
मातण्डः प्ममण्डल कल यदा दष्टः प्रावेष्ठः मख
काठ प्थषटामिते दिनिगते( १ ) यद्रा नते तार्वा
केर्नाण्य॒ञ्जयि्नीगतन तरणेः कान्ति तदा बलि च

क्त क्वड्गका
हषष्टाप् षटीषृ कृविद्पि स्थाने कदाच हिन ¦
अककान्तिगणं तदा वदसि चेदक्षप्रभां तत्र च
निव्ररनप्रचुरप्रपथचतुरं मन्ये तदन्यं नहि १) }:;१॥

यत्र ज्ञतिज्या ररतिद्धं २४५ तुल्या स्यात्‌ तदधतिश्नच्चकृराम

मश्या ३१२४ ।

4 जानाक। गर्णक प्रचक्ष्व चेदक्षजक्षेत्नविचक्षणाऽमे (२) ॥४२॥

प्भराध्यायुः। ५११

भर्टी०-अयेवं प्र्चानामानन्त्यं तद्वश्ाडुत्तरणामपरति स्वबध्ये। चरं प्रच्छकमश्चानां देयम्‌ ।
+ अत्र प्रतिमनुष्यं -वुद्धभद्‌ात्तव्यरनानां वक्तुषद्ञक्यस्वादिति सुचना्थं सोदेशगरनं खमि.
णयाऽऽह - भित्र तर इति ॥ पि |
हे भिर । अनेन सुहृलेश्च कोपो न विधेय इति. सूचितम्‌ । यत्र देर तरिते
मध्यस्थितः ॥ महाद्वनक्षजताद्र ॥ तस्या मधभ्यभागेऽये स्थितः । मित्रः सूर्थः। साय-
नाक्रा रिदं विवाराः नखन्छा इतिं ॥ चिनेनस्य रिक्ञि उद्यं प्रपरोति। तत्र देक्षे
मे ममामिमतानक्षवभां कथय । `
ननु मया वक्तं न शस्यत इत्यत आह-तान्धिकेति ॥ तन्वतचन्ञ । तयं ग्न्थ-
क्षस्य तव नाशक्यमुततरपिति भावः ॥ नन मन्थे एतदुत्तराभावात्कथं वक्तथत्तरं शक्य-
भित्यत अ!ह-- दक्ष इति ॥ यदि त्व गारे गोटस्वरूप्ञने समथोऽस्ति ॥ तथा च गोल.
तच्छक्ञप्य तव मन्थे ` एतदुतसम्रेऽपि कल्पनासामथ्य्ौदत्तरं वक्तं शक्यमेबेति भावः ॥
अत दव्ुन्वनकरोमामिति क्रियागिश्ेपणन्‌ । उत्तररानासमर्थो हि कोवं करो
ताति भवः ॥ 9 | |

च 0
[प

| ननु तहिं नचायं वक्तव्यमित्यतः क्रियाविशेपणम।ह--क्षिप्रमिति ॥ शीष्पम्‌ |
अ्योत्तरस्य सुग त्वाइत्पप्रिचरेणोत्तरं शक्यापिति विम्बो न विधेय इति भावः ॥ तथा

च साथनसुयज्ञानं निनेञघ्य दिदयुद्धमै यातान्यनेन दिग्ज्यातुल्याम्रालमाद्ग्ा्ञने
` चाक्षभां वेवि प्रक्षव्योच्चरं यथग्राकरमे सायनसूर्योत्पन्नक्रन्तिस्या कोटिस्तद्‌। चिज्या-

- कर्णे केति ठम्बज्या ॥ अस्या अश्षज्याहम्बन्याक्ेर पठज्या भजस्तदा द्रदुक्चकेोय

को मृज इत्यक्षमेति मन्धरपि स्वतो ज्ञेयनित्य॒चरभूं प्रकतम्‌ । अत्रग्राश्रयोजनाषि"

ग्डयरासंबन्धामावःस्चव डग्ज्येहिरो व्यथ)ऽपि प्रश्नध्य करिनामासमानार्थ.द्िज्यासच-

नपित्यवषेयम्‌ ॥ |

| यभा [दगज्प्रतुल्याग्रा २९४२१ कान्तिज्याथ स॒यस्यं १२। ९३ । २९ । भज्य

३२९२ । ५ । ४० । कान्मज्पा १६३७ । ३७।३९। ठम्बज्या १८९१ । ११
१८ । अक्षज्या २८६९ । १९६ अक्षांश्च ५& । ३६ । २२। ३० । ठरमम्बाक्ाः ३३
२६ ।३३। २० । अश्वया १८ १० ॥ ३० ॥

अथ स्वन एोचरज्ञानसंबन्धिप्रश्रन्तरमन॒ष्ठभाऽऽह-एकद्विधरिचतरिति ।
थत्र यभ्मिन दैक । एकद्वितिचतुःपच्षद्धामिः सौरमासे रविरदितो दुर्धनयौ.
। प्रयो ऽस्तमयमस्तं गच्छति तत्र दरे परथक्पुथगक्षांगान्वदेति ॥ . `

1 न

अत्र टम्बाधेका क्रान्तिरूदकच यावत्तावहिनं संततमेव तनव्य॒क्त्या सौायनो रकिः

मिथुना ¦ तत॒ आरभ्य मासो दिनमारोहणावरोहणाभ्यां भिशुनाधंकरान्तिज्यातुल्य,

५१६ = गोकाष्यीयि-

अन्ती ०-म्बज्यादेसे । एवं मिथ्नादां तत्कान्तितुल्यलम्बज्यादशा मासद्रयं तथैव दिनम्‌ । वृषर्षे
` ` ठत्छान्तिज्यातल्यरम्बज्याम्‌देरो मासत्रयं दिनम्‌ । वुषादिक्रान्तिज्यातुल्यटम्बज्यादेशे
मासष्बतष्टयं दिनम्‌ । मेष।धक्रान्तिज्यातुल्यलम्बज्यविरा ` मात्तषदट्र दिनमिति तचः

त्क्रान्तिज्या एव ठम्बज्यास्तद्वग, रेभ्यज्धिज्यावगेभयः पदानि पडज्यास्तद्धनरक्षाशा इति
सुगमतरमचरमिति सूत्रं न कतम्‌ ।

यथैकमासदिनदेश लम्बरा; २३ । दिमास्तविनदरे ठम्बाडाः १ । भिमासरि
भेके १७! चत॒मासदिनदश्चे १२। पञ्चमसिदिनक्रा & । षण्मासदिनदंशी ० । क्र.

` नाक्षाजञा ६७ । ६९ । ७६ । ७८ । ८४॥ ९० ॥ एवमन्येषामपि परश्रनामुचचराणि
कल्परनायानीत्यलं ण्हवितेन ॥ २१ ॥
स्यदितत्‌ ॥ परं प्रागक्तो ये यातात्रकमासर्हौनादिवित्ता इत्यादि श्रो बीजोन्चरसंब.
नयन कथमक्तस्तदचरे कडकस्यापि संबन्धेन केवलबीजसेनन्धाभावादित्यतः सिंहावलो-
इनन्यानेन केवरबीजोततरसनान्धिप्रश्े जिभश्रधिकारस्फृटोक्तमनुषदति-य॒ज्यकापमेति ।

निप्रश्राधिकारे व्याख्यातम्‌ ॥ २३९ ॥

नन्वस्योत्तरं कथं बाजिनेत्यतस्तवुत्तरमनुषदति-युज्यापक्रमभानुदोरिति ।

हदमत्तर भध्यमाहरणनीजेनोपपन्नमिति नजोत्तरमस्येति भावः ॥ ३२ ॥

नन्वेवं चन्दरश्चन्द्रगाण इति प्रश्नः पारय्यत्तरः कथम्‌ । तदुत्तरे जराशिकदुर्छनान्नै-
राक्षिकस्यैव पादीत्वादित्यतः पषश्नात्तरप्रश्रं तद्‌चकाराक्तमनयद्‌ ति--करान्तिज्थास-

मेति ॥ ३४ ॥
ननु कथमयं पास्श््तर इत्यत्स्तवुत्तरमनुवदति-- कान्तिज्यां भिषुवादिति ।

ञत्रेशायासमशङ्द्ुतत्धतिकुज्यानां त्ररारिकादेव सिद्धिः ॥ तयमतिभाजिताः पृथगथं
प्रोदिषयत्या हता इत्यत्रवद्रा त्नराशिकभिति भाषः ॥ ३५ ॥

अथेोक्तप्रकारस्य म्यातिपवदीकं प्रश्ान्तरं ततधिकारान्तस्थपूर्वपर्कवेश्षरूपं भिन्न
व्रश्चानवगमायानुव॑दति-अग्रपमस्याक्षितीति ॥ ३९ ॥

अथ त्रिप्रश्रधिकारोक्तप्भ्रानुवदुप्रसद्कसमारितितत्तदाषिकाराय॒कटग्रानयने उपस्थं
तत्कालिकाकंसण्डनपुवपक्षरूपगरभ्रं ब्रधरावृ्तेनाऽऽह-आस्तां तावदिति ।
` हे सुगणक । केवरं गणितक्षमो नापि सूक्तगणितयुक्तगणित । यक्तायक्त विचार कोऽपि
त्वमिति , सुपषदाष्ठाभः ॥ सिद्धान्तो अरन्थयुरवार॑रूपः सगोलो प्रन्थोत्तराधंसाहितः सपणः
` सिद्धान्तमन्थः । नन्वस्मिननपरसिद्धे विचारः क्िमर्थमुपयोगाभावादित्यतः सिद्धान्तिशे-

प्धराध्याथैः । | ५१.

प ५2ी ० प्रबन्धा मन्थास्तेषठ प्रसिद्धो मर्यः ॥ तथाच प्रसिद्धत्वाङ्धिवारस्याप्यपयोगोऽस्स्येवेति `

भावः ॥ आस्तां तदहिचारः । द्रे तिष्ठलित्यथंः ।१ तावत््मरथमं लप्रसाषनार्थं ताराशिकि

रप्मसाघनकाछिकः सूर्यः ॥ तच तिप्रश्रोक्तरुद्गानयने ॥ बतेति सदे ॥ छम्‌ । कृतः

ब्रोगकरणात्‌ । क
नन यत्कठिनं ठरे साध्यं तत्काछिकाकंम्रहेणेव तत्सृक्ष्ममन्यथा सूर्यरत्रयोः संब
म्धाभागेन स्थूरत्वापतेसि्यतस्तात्काछिकार्ककरणेऽनि्टमाह--नादीषष्टयेति ॥ किठ यतः
आक्ष्या नादीषह्या दशपल्य॒तया दरपटयुतनाक्षत्रषाक््षटीभेस्त्यियः । सूर्यसंबन्ध्यघ्लो-
रार भवाति । दशफरेति ष्टिकलागतितुल्यासुधरणेन । एतदुक्तिरुपलक्षणा तत्कारणल्य- `
छने खुरात्रे नवपटयतषष्टिर्टीमितकाङठे । तत्काङिकिसुयांद्‌नीतं टप्रमभिकं तात्काहि.
कस्यापि कथं भवतीति प्रकर्षणास्येच्तरं कथय । == ` -
तथाच सूर्योदयकाङे ठगरस्य सुयतुल्यतवेनापिकत्वासंभवेन सुतरां तस्पूर्वक डे<-

भिकत्वासंभवः ॥ सर्योदियानन्तरं तदधिकत्वात्‌ ॥ अतस्ताकारठिकाककरणे उक्तवाभका.
ऋदुकरणं युक्ततरम्‌ । तेन संयां््स्य स्यद्यक ले तुल्यत्वसंभवेन तत्पूरवंकाङे न्युनत्व.
संभव इति भावः ॥ ३७ ॥ ॥ क

ननु सावनघर्टीग्रहे तात्कारिकाकंकरणं युक्तम्‌ । अहोरत्रे सावनषषिवटीमितं*
: छवात्ततोऽधिकदिनगतकारसभवेन सूर्योदये सयतुत्यलग्रसिद्धेरुकतदोषप्रसङ्गादित्यतंः `
सावनवर्दीनां नाक्ष्रघरीनां वा गहणे दोधस्तत्रस्सयेवेति ` शादूलविक्रीडितेना ऽऽह --ना-
क्षिजा उतेति । ध क

अथ हठात्सावनषदयङ्खीकरेण दोषापाकरणं करोषि तहिं तनकृत ठश्रकरणे ।
` मोक्षा नास्य उताथवा साना नाड्यस्त्वयाऽङ्गीकरियन्ते इति त्वां प्रति पृच्छ्यते ॥ `
तञ यि सावना उक्तदोषापाकरणायाङ्गीज्रियन्ते तहिं नाक्षव्ा उद्यास्तम्यः सावन.
धर्दीभ्यः कथं केन प्रकारेण विरोध्यास्तं प्रकार कथय. ॥ |

नन शषोधने को वा संदेह इत्यत उदयविरोषणमाह--विसटशा इति । विजाती. `
थो; । तथाच योगोऽन्तरं तेषु समानजात्येरित्युक्तेः सावनघदीभ्यो नाक्षत्रोदयानो
` वि्ञोषनमय॒क्तमतः सोधनार्थं ना्षतरोदयानां सावनीकरणमावरयक तन्त नोक्तमिति महा. `
` दोष इति भावः ॥ ० क

अथ यि नाक्षत्रास्तदोर्दयशोधनं सगच्छतेऽपि । दुरात्रसहशे वश्पङय॒तषष्टिनक्षिं* _
चरहीमितयरा्रतव्यकालै गते । सूर्योदयादिष्ठिकरि इत्यथः ॥ तत्काछिकाङधिक कठं कथ“ ध | ।
ति मुक्तम्‌ समम्‌ । सूर्यादयतुल्यं ठं कथं न भवति ॥ तथाच सूयादयकारे सूयतृल्यं च्म `
“ ° ` +& ५ १ 0

५१४ गोाध्याषै-

मन्टी०~नाक्षनरघरटभिस्तात्काशिक($ण यदि स्यात्तदा नाक्षचरघस्यङ्खीकारः संयाक्तेयकैः ॥

म चवमिति पृतक्तदुषणमेवर । अतः फङ्तमाह-- तत इति । उकेदूषणा दित्यर्थः ॥ सूर्यो
ऽ खप्रानयने तात्काटिकः कतः त इति ॥

~ ननु टद्मनयनोत्तरं तद्विकार एवाऽयं येष्ठा घटिका विदं कारश्च तत्रोद्‌-
यिकात्सकस्चव्य॒केनाक्षचघस्यङ्खीकारे तात्कछाहिकाकैप्रसक्त्योक्तदोषाभाषः ॥ सावनघ
-सयङ्गाकारे तु चेत्सावनाः प्ष्टुरभ्टनाड्यस्तदेव तात्कालिकतिग्मरदमेरिति तत्रवाक्ते
` स्तात्ाङ्काककरणे दूषाभावाच्च विजातीयनाक्षतोदयरोधनमप्यदोषः ॥ कथपन्यथा

चन्द्रचक्रदिसेक्यमूनितं चन्द्रमासभदिनेदिनक्षया इत्यायुक्तं संगच्छेतेति तत्काङिकाक-
खण्डनप्रश्चाऽनुष्चत इते चन्न ॥

एतत्प्रभ्रष्य सावनघः। ग्रहणे तात्कारिकाक)। नाक्षत्रघर्टगरहणे अहियिकाक इत्यत्र

युक्ते वदेति प्रश्रे तात्पयपयवसानात्‌ । अस्योत्तरं तिप्रश्चाघ्यायप्तावनाधिकरे छथ्रा्थमि-
एधा2ेका इत्यादिना प्रागेवोक्तम्‌ ॥ ३८ ॥

अथ गीलसवान्वप्रश्ननामानन्त्यमूचनाथ प्रागुक्तं प्रच ननुवदति-पश्चाडगरेति ॥३९॥

| अथ स्पष्टकाङठ्स्तबेन्धनक्तैः प्रसङ्गादि्दिभियमप्रश्रसुचनार्थ सममण्डलसंबन्धि
प्रश्नवयं. कमेण पर्वप्रश्नपूरवस्थमनवदिन प्रयति-दिनकरे क्िविरंति + ४०॥

मातण्डः सममण्डट।५।त । मापण्ड समति ॥ ४५१ ॥ ८२ ॥
ऋान्तिन्यासमराङ्कतद्धतियातं कनज्योनिंतां कक्ष्य यो
1वरात्यरवरसं 2७२० नतामय परा पश्यङ्खन्चन्द्रं १९६० पिताप्‌
कून्पाप्रापमाराञनीायतिमन वेत्यक्षमां चापितं
ञ्यातावत्कमलावव(धनावध। वन्द्‌ पर्‌ भस्करम( १ )॥४३॥
` क्रान्तन्यासमराङकतदध(तेयुषते कन्यानेतां वक्ष्य यः ~
पृणान्ध्याग्धमह(मिता १४४० मथ परां खाश्राष्टम्‌ १८००

। | | ॥ (न $ =. | क| संमिताम्‌ ।
अभ्राञ्यापमराङ्कतदधुतियाते वेच्यक्षमाकाचतं भ

न्योतिर्वित्कमलाववोधनविधौ बन्दे परं भास्करम ॥ ४४ ॥
यतर निवगण ९ मता. पठौमा तत्न जनाडाप्रामेतं चर स्यात्‌ ।
यदा तदाक यदि वेत्सि विद्व सांवत्सराणां प्रवरोऽकि नूनम्‌

„ (१)॥ ४५॥
` याम्योदक्समकाणभाः किल रुताः पूर्वैः पृथक्साधनै-

यस्तदिग्विवरान्तरान्तरगता याः प्रच्छकेच्छावरात्‌ ।
ता एकानयनेन चनयात या मन्ये तभन्य भवि
ज्योतिर्विद्रदनारविन्दम्रर्लप्रोह्सने भास्करम्‌ (3) ॥ ४६॥

प्रश्राध्यायः। ` भुभ

्०्री9~ अथ पाङ्गां गणकेति प्रश्रस्य प्राक्तनं प्रश्नत्रयं पूरयित्वा प्रसङ्काचदुपिषं
प्रक्नचतुष्टयमनुवादेन पस्यति--यन क्ितिज्येति ॥ ५३॥ . हि 3
क्रान्तिज्यासमेतिं ॥ ५४ ॥ ध
कऋन्तिञ्यासमेति ॥ ५५ ॥
यत्र त्रिक्रेणिति ॥ ४९ ॥ ` |
दष्टवे्टभां योऽ दिगश्वेदी(१)छयद्यं वा प्रविलोकय दिश््ञः।
- वेस्यक्षमाग्रद्धतदववेदिदुदपसपप्ररमे स ताक्ष्यः । ४७॥ `
माद्यस्य भरजयोः समाङयोव्येस्तकणहतयोयदन्तरप । `
. एेक्यमन्यककुमोः पटप्रमा जाथते श्रुतिविथोगमानितप ॥ ४८ ॥
अक्षामां तरणिं दिशो युगगतं भासं तिथिं वासरं
यः कृपाहईषृत्तवन्न वात्त सहसा प्ट दगकार्दकम्‌ ।
“ . च्रहीत्याङ् परैः कथं स कथयत्यस्योत्तरं वक्ति यो
, वन्द्‌ तच्चरणावसरष्य गणकाः कषान सेवापराः॥४९॥
-: बवंशहास्य मूक प्रविलोकय चार तत्स्वान्तरं तस्य समच्छयं च।
थो वेत्ति यश्चैव करस्थयासो धीायन्जवेदी वद्‌ फलिनं
१. वेत्ति ॥ ५० ॥
` ऊध्वस्थस्य गृहादिमेव्यवाहेतस्याप्यम्रमान्नरसख
वहास्य प्रगुणस्य यस्य सरसम देशो समाटोक्यते।
` अनव त्मवस्थिता यदि बदस्यस्यान्तर चोच्छ्रयं
मन्ये यन्विशं वरिष्ठपदवीं यातोऽसे धीयन््विर्‌ ॥ ५१॥ `
दृरस्थस्यन दूरगस्य यदि वाऽहष्टस्य दृष्टस्य वा
वशस्य प्रतिषिम्बितस्य सिट दष्टवाथ्रभाजं सखे ।
अत्रेव त्वभवस्थितां याद्‌ वदस्यस्यान्तर चोच्छ्रयं
तवां सवक्ञमतोद्दियज्ञमन॒जव्याजेन मन्ये मवि ॥५२॥
तिम्माहयन्द्रा किट सायनारा चतुदहरारा च विपातचनद्रः।
गहाष्टक तच् वाङ पातं धीवद्धिदं त्वं यदि योबुधाषि.॥ ५३॥
यक्तायनांशाऽहारातं रक्ञी चेदरीतिरका द्विदाता विषातः
चन्द्रस्तदा्गी षडु पातमाहा घीवद्धिदं तं यदि वोवधीषि॥ ५४॥
` असमव; समवटक्षणेऽपि स्यात्‌ संभवोऽसंमवटक्षणे किम्‌ ।

(त ८ मोलाभ्याये-

मरदीर-अथ प्रसङ्गागात्तद्‌धेकारस्थमुक्तप्ररनातिभ्यहितान्तरं प्रश्वात्यं प्रथानभूतमेकायनप्रकच :
भरुवदुतिनवाम्योदक्समेति ॥ ५७ ॥ ४ ^
अथ च्छायप्रश्चमसङ्गादवििष्ठं जिप्रदुनक्तं पलभाप्रह्नमनुषदति--दण्ट्वेठभां
नचायमुक्तप्ररनानामादो तत्रोक्तः संनिहितत्वेन याभ्योदकसमफोणभा इति प्रहना-
`. मवादाप्पुर्दमनुवाय इति वाष्पम्‌ । अन्ये तत्प्नयोस्तथा करमाभावात्‌ ॥ छयाद्रयस्ये-

` ` कानयनावगभ्यत्वे चात्र च्छायद्भयात्पलमाप्र्नादिनैकानयनपरश्नं पूर्वमेततप्रश्नानुवाद्‌-
` स्यानुचितत्वाञ्च ॥ ४८ ॥

अथोक्तानां चिप्रड्नाधिकारप्ररननामत्तयाणे तदाकार एव तचव्मनापे सन्ति

नोशरान्तरापेक्षति सूचनार्थं छायादवयं वेति प्रहनस्यो चरभनुवदति- मा्ठयस्य मुजयो-
५ - । | रिक्ष |. ^ ५ त ¢ १, ६ | त |

न चोक्त प्र्टनानापेकतमप्ररनस्योत्तरकथनमावरयक मित्येतदसरस्येवानवद्‌ हिं नि.
यापक्ामिति वाच्यम्‌ । इतराच्रानवादे एतल्पहनेन तदुतचरासबन्धप्रतीतेः संगत्यनपपत्तेः ॥
भख हृष्टवह्मामित प्रथमप्रहनस्यो त्तरमेवानुवा् मिति वास्यम्‌ । तदच्रायाद्रयक्त्गणाणत.
कियागौरेवत्‌ ॥ ४९॥ स

अथ प्रागक्तानां प्रहनानापुपसहारार्थके प्ररने दाश्रविकीडितेनाऽऽह--अक्षज्यं
तरणिमिति । यः } गणकः । अक्षज्याम्‌ । सरथम्‌ । दिङः ॥ युगगतम्‌ । कल्पादिग-
तम्‌ । मसिं चेचादिमासम्‌ । तिथे क्छादितिथिम्‌। वासरं सयायत्यतपमवसमानवारम्‌ ।
स्वयं न वेत्ति ॥ ननृक्तेत त्सवज्ञानाभावाभवः ॥ उक्तान्यतमावक्यं ज्ञानसंभवात्‌ ।
मन्यथा गणकत्वभ्याघात इत्यतो दृष्ान्तमाह- -कूषोत्धरतवररिति ॥ कूपान्त्गतो यदा

` भिष्काक्ितस्तस्य यथा त्त्काटं दिगमस्तथा गणकानां निद्राश्ुत्तरबोधसमये तत्सर्वत्रम-
संभवादिति भावः ॥ स गणकः । परलिद्रान्वोषिभिः । सहसा अकस्मादेव आश्चु शी
छम्‌ । दिगकादिकम्‌ । आदिपदादक्षज्यायुगगतमासातिथिवाराणां संग्रहः ॥ त्वं कथ-
` येति एवं पृष्टः । अस्य प्रइनस्योत्तरं कथं फेन प्रकरेण कथयति ॥ सर्वाशञनेनावटम्बा-
भावातृकल्पनाश्चक्यत्वात्‌प्रकाराभावावुत्तरं न धदति ॥ नन्वेष प्रहनोऽयं संगच्छते ॥
इने कस्यापि ज्ञनावश्यमावादन्यथा कल्पनानुपपत्तोरत्यत आह--वक्तीति ॥ य एवं
पष्टः कल्पनान्तरेणोचरं वदति ॥ तस्योचादनतुश्चरणावहं बन्दे । अवटम्बाभविऽपि कल्प.

नयोत्तरं वदाति स उत्कृष्ट इति तन्नमस्कारो ममाऽव्रहयक इति भावः ॥ नन्‌ त्वन्नमस्का. ~.
रेण तस्य क उत्कष इत्यत आह--अमुष्येति । वा पक्षान्तरे ॥ के गणकाः । मस्य
सेवापरा न । अपितु सवं एव गणका एनं सेवन्ते इत्युत्कषः सिद्ध इति भाषः \ अस्योत्तरं

व्रक्नाध्यायः। * . ५

ण९ी०=च यन्त्रवेधविधिना धरगोन्नतिया च नातिर्भवतोऽक्षरम्बकावित्यनेनाक्षाशिजानध्र ।
= तर्यादियन्त्रेण मध्या रवनता्ञास्तः संस्कृताः कार्त्यशास्तज्ज्यातो विलोभविषिना
दोर्ज्या तस्या घनुरशाः । प्रथमचरणेऽकछः सायनः । दितीये षट्माच्च्युतस्तृतीये षटरभ-.
य॒तश्चतुरथं द्ादशरारेभ्यः शोध्यः । वषचरणज्ञानमरतचिह्वः ॥ -साम्याद्ष्सवे वा भषेदहि
स्यनेन दिगज्ञानम्‌ । एवं मध्याह्नं प्रत्यहं स्पटसू्ज्ञानम्‌ । अयतनश्वस्तनस्यष्टयोरन्तरे - `
स्पष्टा गतिरिति प्रत्यहं स्प्टगतयो ज्ञेयाः । यक्िनदिने गतेरत्यम्ताल्पवं तदिन यावान्तुर्वः `
स्पष्टस्तडुचम्‌ । तदुचचाद्रिलोमविधिना स्पषटान्मध्यमः परं सायनः । अस्मादहगणः । तस्मा- `
` दुक्तविधिनाऽयनांशाः स्थुलात्तेर्मध्यतों हीनो निरयनो मध्यः स्थूलः । अस्मादप्यह्गणं
संसाध्यायनांशाः पूर्वपक्षा सृक्ष्मस्तेः सायनो मध्यमो हीनो निरयनो मध्यः ढिंकि-
स्मृ इत्यसङ्ृत्सृकष्मो मध्यमोऽयनांश्ञा अहरगणश्च ॥ अहर्गणः सप्ततषटो वारः । -अहगणा-
दिरोभशिविना गताब्दा मास्ास्तिथयशचेत्यादि यन्त्रात्तुशवकयं सिद्धान्तज्ञस्येति न निब- . `
द्धम्‌ । अतएवायं प्रश्रो यन्त्रोचरसेवन्धीति ध्येयम्‌ ॥ ५० ॥ 4

ननु पाट्यायुत्तरसंबन्धिप्श्वाः सीत्तरा उक्तास्तथा यन्तरोत्तरसंबन्धिपश्राः सोत्तरा; ।
कथं प्रोक्ता इत्यतो यन्नोचरसवबन्धिप्रश्चाः सोत्तरा यन्त्राध्याये निरुक्ताः सन्तीति घुषनार्थं | ध
अन्ताध्यायस्थ प्रश्न यन्तरकमेणानयदाति-- वशस्य म्रकमिति ॥५१॥ = “
। ऊर्स्यस्य गृहादिभिम्धैवहितस्याप्यगमात्ं सरवे वंशस्य प्रगुणस्य यस्य सुसमे देशे

समालोक्यते ॥ अ्रैव त्वमवस्थितो यदि वदस्यस्यान्तरं वोष्टयं मन्ये यन्बिव्‌। बरििषीं |
यातेऽसि धीयन्जभित्‌ ॥ ५२

वरस्थस्थेति ४५३ ॥ ५
अप्याकरण्यति । यत्रायनारसंस्कृसो सर्यचन्द्रो । चः क्रमार्थ ॥ चतरा शशिषत्‌-

हयमर्को रारि्षयं चन्द्रः ॥ विपातचन्द्रः ॥ पातबजतचन्द्र। राहयष्टकम्‌ । तत्र तादृश =

स्थले । आद्य क्ष्यम्‌ । छिरः निश्चयेन 1 पातं कान्तिसाम्यरूपं कथय ॥ ननु यदायनां
ामावस्तदैते सूर्यचन्द्रपाताः--सू० ४ चं २ पा ६ अत्रायनांशामाकातपातभजज्यामा-

ष्चाकनचनद्रगोलायनसंपी अविकृतावभिन्नो ! २ । ६१९ ॥ अयनसंपिस्थबन्द्रस्तदा `
` सूर्थषातज्ञानार्थ सूर्यगतिः षश्किढाश्चन्द्रमतिः. रववसुमनिमिता कल्पिता । अयनरषिहु
एयश्चन््रः ३ स्वेष्टकालाश्छियत्कालान्तरेण भवतीत्यमीष्टचन््रतद्‌ासन्नायनसध्वोरन्त्श्थे
करारिस्तत्कराः १८०० । चन्द्रगत्या भक्ताः फरेष्यं दिनायं २1 १८ । ९८ । अनेन `

चारितः पुर्वः ४।२।१८। पातश्ननद्रः ९॥ ०।७।२१। अत्र चन्द्रस्य मध्यूम-
क्रान्तिरुत्तया चतुविरात्यज्ञाः २४ । शरो दक्षिणः कल्त्मकः २६९ । ५९ । प्य्ठका-, = `

ह कनकः

५४ गोलाध्याये~

| 3

पणी -न्तिश्र १९। ३०१ । यक्नः ९०। ७॥ १० । अव स्वायनसंवावि्दो
कन््तिस्तत्कारमास्करकान्तिरूना यावत्तावत्करान्त्योः साम्यं तयोनासतीति पाताधिकारो-
रत्या - पाताभावज्ञानास्सिङमुदाहरणम्‌ ।. एकाद्रायरनाशञाभ्युपगमेऽपि सिरत्वमित्यत
आह--षीवृत्थिदमिति १ यदि त्वं धीवरत्धिदं रोक तन्त दुभौ (न जानासि ॥
तथाग्व धीवत्थिदोक्तयापमादोजपदोद्धवा्चदुगमादिजश्चान्द्रमसो ठषीयान्‌ ॥ अपक्रम;
स्यान्न तदाऽस्ति पातस्तदन्यथात्वेऽपमयोः समत्वमित्यनेना सयकन्तः २० । ३९॥
चन्द्रस्पष्टकान्ति १६ । ४५ । रूनाऽपि सूर्यचन्द्रयो २१ यग्मांजपद्स्थत्वात्कान्तिसःम्य-
संभवः । स चायमयुग्मजश्वन्द्रमसोऽपमश्चेदपक्रमाद्धानुमतोऽधिकः स्यात्‌ ॥ समोद्धवो
वाऽनाचेकस्तदेतो निपातकालो भवितान्यथाऽत इति लक्षणदेष्य इति धीवद्धिद्पषष
तहदाहरणस्य सिटत्वाभाव इति भाषः ॥ अत एव विपातच न्द्र इत्युक्त संगच्छत । न
च. तच तदुकप्रकारेण ऋान्तिसाम्यं ज्ञेयमिति प्रश्ोऽनुचित इति वाच्यम्‌ । ऋान्त्योर्य-
तिरेकदिकयोर्विवरं भिन्रदिशोस्त॒ वैधत्तौ ॥ विवरं समिकुस्थयोप्तयोग्धततिपतेऽन्यदिशचोः
मागमः ॥ प्रथमः स तथाऽपरो य॒ते रहितेवेटषटीफलेन तैः ॥ गतयोरथवाऽपि गम्भ्यो.
वरं संयुतिरन्यथा तयोः ॥ प्रथमे्धटीवधेऽमुना विहते ठन्धजरीभिरुत्तरः ॥ पातः
दमे मतागते गतगम्यः प्रथपारूयकालनः ॥ इत्यनेन तज गणिते क्रियमाण पाता-
संभवात्‌ ॥ तथाहि ॥ प्रथमः र्‌ 1 ५४ । अपरः ३७। ९ । अस्मात्पातमध्यस्य दिना-
विना कः २ । ४४ । २८ । अश्मात्पुनरसकृत्तच कान्त्योः साम्यानपलम्भ इति
॥ 4४ ॥ |
पातस्य सिद्धान्तामिह प्रचक्ष्व चेत्‌ ऊान्तिसाम्ये प्रसृता
म्रातस्त ॥ "५९ ॥
मागोमयुक्ं निभ २।२९॥ ६।१॥ मकंचन्द्रौ चेत्‌ साय-
नारो च विपातचन्द्रः।
भद्भयाना भगण ११ । २३८ स्तदानीं पातं बद्‌ तवं यदि योव
। धौोषि ॥ ५६ ॥
यातेऽपि पाते कविदेष्यलक्ष्म गम्ये न गम्यं वद्‌ चिज्रमच् |
पत्र समवाप्तमव्वेपरीत्ये सावत्सराचायं विचार्य नृनम्‌ (१) ॥५७॥
एते प्रभ्रा व्याख्याता एव |
म °दी०- मथेवमेव करान्तिसाम्यसद्धाे तदुकत्या तदसंभव इति प्र्पृपजातिकथाऽऽह-
अक्तायनङ्ऽनञ््रमिति । अयना सछृतश्वन्दरो दशांशाधिकराशजयम्‌ । सूरयो विश्च-

परश्र्वः । ३

भन्दी०-तिभागाधिकं राशिद्नयय्‌ \ विपातः पातनिवर्जितश्चन्दरः केवलो विशत्यश्ञाधिकं राशि
घटक चेदा भवाति तदानीं तत्के पात गम्यं वा कथय ॥ यथेकद्ङायनांसि नवभागा-
धिकं राशिद्ठथं रविः ॥२।९॥ भागोनचिभ॑ शकी । २२९ । एकविररत्य॑शाधिक-
रारित्रयै पाठः। ३। २१। एते तात्कालिका एव कल्पिताः ॥ यतोऽनयोरकचन्द्रयो-
रथनांशसंस्छृतयोर्योगोऽपरार्थे भवति ॥ अत एव व्यतिपातेनाज् भवितव्यम्‌ । अत्र सेरः
छायनसधी ११।२। १९ । १९ ॥ चन्दरस्यापि पर्वक्तप्रकारेण साभितौ । अत उक्तो.

दाहरणेऽय चन्द्रः २। २९ ॥ अस्याऽऽसननऽयनरूषिः संगरह्यते ॥ स्या( सा )यनरसंधा-

वेन्द्‌: कान्तिरिति सच ११ 1 <८॥२५७।२।८। ?। ३७॥ तल्य चन्द्र प्रकम्य
साधिता स्फुटा कान्तः सप्तदृशाधेकचतुदृशश्तं १४१७ । अय तत्काठमास्करकनन्त्यथ-
मज्ायनसंविश्वन्दरादुनोऽतः प्रागेवायनसंस्थो जातः ॥ स च क्रियता कङेनेति । चन्द्रा
यनसंष्योरन्तरांशाः २।२२३। एषां कठाः १२२३ । चन््रभक्स्या सनवघमनिंमितया
कल्पितया भक्ताः । ठन्धमेकं दिन घटिकाश्चतुिश्चत्‌ । अनेन कालेन षशिकङामितय।
कल्पितगत्या चाङता रविः २।५७। २६ । अस्य करन्तिनवाव्कं चतुदङशतं १४०९ ।
अस्याः सकाशञात्‌स्वाथनसंपिस्थचन्द्रकान्तिपियि १४९७ मािकाऽतोस्ति क न्तिसताम्यम्‌ ।
धीवद्धिदपक्षे तात्काकिकियोरयनांशसंसछृतयोः सूर्यं २। २० चन्द्रो -2। १० रोजय-
ग्मषद्स्थयोः कन्त्येरनयोः १४२६ । २० । २८। १३२४। ० । ० अधिृम्यून.
त्वात्रान्तिसाभ्यानविः ॥ अनर तद्रक्तानयनेन क्रान्तिसाम्यम्‌ । तथाहि ॥ ऋन्त्योरन्तरं
` प्रथमः । ९२ । २०। अथ कंल्पितष्टव्टीभिः ६० । प्रतस्य गतत्वात्षुव चारिताः सर्य,
चन्द्रपाताः ॥ सू०२।८।०।य॥२।१६।०।पा ३।१० ।१५०। सूर्यचन्द्र
योरपकरमो १४१२ ।४। १४०९ । २५। अत्र भास्कराचर्यमतेन मतः .पतोऽपित्‌- `
दुक्त य॒ग्मजत्यादिनेप्यः पातः ॥ कान्त्यान्तर २।२९। भल्पम्‌ ॥ भास्करा चार्यमतेनि-
इरिका ६० गभ प्रथमे ५५९० । आवान्त्ययोन्तरेण ८ । ९।४१। भक्ते जाता
अन्या इष्टवरिकाः ९१५४७ । एवं पुनरभिरसकरत्कमणा जाताः स्थिरा इृष्टवरिकाः । ७०।
एव धावु ुदपक्षेऽपि प्रथमन्ययोणनि ९४ । ५९ भक्तं जाता अन्या इष्धरिकाः
५८ । १९। अआमिस्तदुक्तानयनेनासङ्कत्कर्मणा जाततः स्थिर इष्टयरिकाः । आिर्ध
टिकामिश्चक्र धकाकत्पातमध्यं गतमिति जातम्‌ । अन्यया कऋान्त्यन्तरसत्वे धटिकीश्थै.
` घौनुपपत्तेः ॥ ५ ॥ ५

| नन्वेतां प्रभ्नो कथमनुत्तराः धीवंश्धदीक्तरक्षणेनं पर्तिवदमावासदभावयीस्तवततेर.
त्वादित्येतस्तयोरसुत्तरत्व प्रश्रव्याजेनोपजातिकया रफटै प्रतिपादृयति--असभवः संभ"
` दक्षणेऽपीति। तदुक्तपातेसेभवरक्षणेऽतंभवः ॥ तदुक्तासकरुत्पातमध्यकालासंभवः । वरि,

५३० गोलाध्याये-

प्रर्ती०~न्तरेऽपि कान्त्यतराभावाप्रसिद्धेः प्रथमः प्रश्रः स्यात्‌ । अविङ्नन्द्सरवत्र सभवल
हदुक्तपातास्वभवरृक्षणे पातस्तभवः ॥ तदक्तासक्ुखकारण क्रानत्यन्तराभापत्पातसभव;
कथम्‌ । जातो द्वितीयप्श्ः । अत्राप्यपिरन्दान्वयात्सवत्रतिभव सश्चण तत्संभव इति नियमं
नेत्य: ॥ एवं फरितमाह--पातस्येति ॥ इहं प्रश्रय पिस्य क (तसाम्यररूपस्य सिं
दासं तं कथय वेदि तव बुद्धिः कान्तिक्षाम्य त दविचारे प्रसुता विस्तताऽस्ति ॥ नथ |
च ऋन्तिसाम्य इत्यनेन तत्काटे करन्त्यास्तुल्यत्वमतुल्य न |
तेभवासेभबरक्षणं वीवद्धिदोक्तमयक्तमितिं भावः ॥ 1५

| अथ पातमगैष्यविपयसोदाहरणप्रश्ं तत्पक्षदोषम्दपापन्दरवज्ययाऽट--भानयुने

` परिति। एकृमामोनं त्रिभम्‌ 1 एकोनत्रिंशदेशापिकरादिद्वयम्‌

की

` एकभामापिकराशित्रयं चेयदि यस्मिन्कारेऽयना द सर्कृत। ध्यचन्र पत
` केवटपातायतः फेवरचन्यो धीवद्धिदे पातस्य दादशरािश्रदस्य पातलवनाक्तः
` पिपाते चन्द्र इत्येव दक्तमुचितम्‌ । भ।गद्योनौ भगणः । अष्टा
` ५ बडा राशयः ॥ =: समुचय ॥ तदान तत्काल पाते मतााम्यङूप दः च) 2 , स्थ ततत
: वमतिशयेन जानासि ॥ अत्र साधितावपक्रमावद्याश्रां २६३ । ५९५ । ८२} ५० । भुय
; भुग्मपदस्थचन्त्रयोर धिरन्य॒नत्वाद्र्धवि। दिदपश्च गतः पात तर तवक्ताककर
- अकारेण गतकाङठे पातासंभवः ॥ आवचार्यपक्षेणेकद्रक्लायनश्चि पन्‌
..9९ (१६ ।२। २९ । १६ । रेतन्मितल्ानिरयनचन्द्रध्य विद्धतिमागानिकरार-
. यमितत्वेमाजपद्रस्यतत्वात्तक्रन्तेः । २३ ॥ 4० । भुथक्रान्तिन। २३ । ५९ । न्युन-
, क्वबेभ्यः ॥ घवत्विदक्तिसकरत्मक)।रण चध्यकारे पातरसभवाच्चे ४ यधप्यत्र सुय
: ब््जपदोद्धवादेति घीबद्धिदोक्तरक्षणेन स्वायनसंधादिन्दरःरित्याचायक्तिसश्षणन क
. कंभवस्तथाऽपि तावत्समलमेवेत्यादिना कान्त्यन कलनां मानवृयसण्डवरन्पः
- न्तिसात्याद्भकारः ॥ तथा भतक(न्तसाम्यस्याप्रअप सम ५1४५८ 3 \
शाना सिदन्तग्रथनकाटमाह-
` स्तगणपू्णमही १०६६ समरकनृपममयेऽभवन्ममोलयनिः

| रेसग्रण ३६ वर्षण मया सिं द्रान्तारराम( { रचन:
वि म टा*~नन्धनापि तदुक्तलक्षणन गत एव
| स्कुटमिन्द्रवज्रयाऽऽह--यातेऽपि पाति इ
ष्यपातरक्षर्णम्‌ । मपिह्ग्दात्सवत्र यातपाते तियम। नेत्यर्थः ॥ तादशमदा.
हरणं त॒ ॥ ग।शोनयुक्त त्रिभमक ` चन्द्रौ चेत्सायनांशौ च विपातचन्द्ः । भागद्रयाद् हि

प्रम तदना यतिवचद्‌ त्वं यदि षवु्ीपीति कलित मृकर्मत्याः;

्ः

प्रश्राध्ययिः। ५५२१

मणटी०-सायथनचन्द्रः ! ३।९। सपातचन्द्रः २। भास्करोक्तोऽयनसंधिः २।२९।
१९ । अत्र निरयनचन्द्रप्य द्वयेश्षोनत्रिभपितव्वेन प्रथमपद्‌न्तर्गतलवा्तत्स्पष्टका(न्ते २३ ।
५५० । रकंकान्तितोऽ २२1 ४१। पिकत्वद्रतः पातः ॥ लौक्तासञ्कतप्रकारेणात तत्सं-
भवाच्च ॥ लघछमते चन्द्रस्य हितीयपदस्थत्वेन तत्कान्ते २३। ५० । रककान्तितो २३।.
४९ ॥ न्युनत्वामावादेष्रः । अत्र तदुक्तसिकरल्यकारण तदसंभवाज्ेति। कवित्स्थछन्तरे `
भागोनयुक्तं त्रिभमिति प्रागुक्तप्रश्रे । गम्ये एष्यपातसूपे । गम्यमेष्यलक्षणं न कितु पात.
लक्षणम्‌ । अच लदक्तपाताधिकरारे इदमाश्वयरूपम्‌ । हे सांवत्सराचार्य । काट्प्रधानक्षा-
चछत्वज्ञ ।! अष ॥ यत्संभवासंमववेपरीत्यम । यस्य क्रान्तिसाम्यरूपपातस्य संमवस्था- `
नेऽसभवहरक्षणम्‌ । असंभवस्थाने संभवलश्रणमिति वेपरीत्यम्‌ । ननं निश्चयेन विचा
वद्र ॥ उत्तरं कथय ॥ तथाच पूर्गाक्तप्रश्चविषयेषु र्ोक्तपात।संभवासंमवगतागतटक्चणानि
स्यमि चरन्तीति महद्रदषणं लष्टोक्तस्येति भावः ॥ ५८ ॥
~ इदानीं विद्रन्ननानृनयाद्नोद्त्यपतिपादृनदरेणालनः प्रागहम्य परार्थयनाह-
गणितस्कन्धसंदर्मा ऽदन्रदर्मा्धीमतः ( १ ) ।
उचितोऽनुचितो यन्मे धायं तत्‌ क्षम्यतां विद्‌: ॥ ५९ ॥
गणितस्कन्धस्य रदमां साम रचनाविशेषः । अतावद्‌भरदमौग्रधीमत एवो.
तः । मृखप्रदेशादुपरि यानि पुष्टानि दीघ।णि दुरभपतराणि अस्तावदभद्भंस्त-
स्याम्रं पथा वीक्षणं तथा यस्य मतिस्वीक्ष्णा अभे्मपिं प्रमेयं भिखाऽन्तः प्रवि-
शति वथाविधस्य गणितस्कन्धप्रबन्ध उचितः । अनुचितो मे तथापि हतः |
तद्वाष्ट्यं हे विद्वज्जना गणकाः । क्षम्पताम्‌ ।
इृदानीमाघद््णापराव परिहरनाह-
ये वृद्धा लघवोऽपि येऽज गणका बद्ध्वाञ्जलिं वच्मि तीन्‌
्षन्तम्यं मम तेमंया यदधुना पृबोक्तयो दूषिताः।
कर्तव्ये स्फटवासनाप्रक थने पूर्वाक्तिविश्वासिनां
तक्षद्दूषणमन्तरेण नितरां नास्ति प्रतीतियेतः ॥ ६० ॥
च्यषटर्थम्‌ । |
पण्ठी०- ननु तिप्रभाधिकसोक्परशवानामचानुवाद्‌ः किंमर्थमित्यतो<नुष्टमाऽऽह--
केचियेऽपि पठन्त्येनं प्रश्ाध्याये हि केवटम्‌ । | |
¬ तदर्थं ठिखिता अतर प्रश्रः प्रगुवितां अपि ५१५९॥ ि
यै गर्णद्ाः केचिक्कतिपयाः । एनम परश्राध्यायं सोत्तरप्श्नां निरूपणप्‌ । पैनमिति `
गोरश्राध्यायनिवारणार्थम्‌ । एनमित्यस्य गन्थरूपाथवेरणस्य प्रभ्राध्यायमिति ॥ केव
लम्‌ । एतत्मश्नाध्यायन्यतिरिक्तमन्थपां विनैवेत्यर्थः ॥.अत एवासििन्प्नभे तेषां सहजद्ेषे

९

५ गोलाध्याये-

म०्दी०-णापठनप्पर्ाक्प्रश्रध्याये उत्तरानक्तेरवोत्तरोक्तेसेतद्रीत्या तदुत्तरल्ञानं भवतीत्येनं-
मेव पठन्तीति राभकोऽपिशब्द्‌ः ॥. तदथं तेषां सकटपश्रज्ञानाथंमत्र सोत्तरप्रश्रनिरूपण. `
ग्रन्थे प्रागुदिताः विप्रश्च पिकारोक्ताः प्रश्नः । अपिश्ञ्दात्पोनरुक्त्यदेाषाभयुपगमेनत्यथः ॥
हिं 'नश्चयेन । लिखिताः ॥ उक्ता इत्यथः ॥ अन्यथा केवरप्रहनाध्यायपाठकस्य त्रिध-
इंनाधिकारोक्त्रनविरोष चमत्कारज्ञानानुत्पत्यपत्तेः ॥ अत एव तेषमितदरूयन्थपठने प्रतु"
त्िरन्यत्रापि चमत्कारानुमानादिति सूचितम्‌ ॥ ५९॥. |

` नन्वयं त्‌( च )स्यादीत्यायुक्तनिरूपकस्त्वल्छरतो ग्रन्थो व्यर्थः ॥ अनोदितविशि-
षाणां पूर्वगरन्थादिततवसंमवेन त्वत्कलिितत्वासेभवदित्यत आर्ययाऽऽह--र्सगृणपूर्ण-
महीति । षट्‌ व्रिंशदधिकसहस्रतुल्यरकनृप्‌ः श्राख्िहनस्तस्य समये । अतीतवर्षसंचय- `
काले इत्यर्थः ॥ मम भास्कराचार्यस्योत्पत्िर्जनताभूत्‌ । तथा चेतदयन्थस्येतच्छककालोः
तरं सेभवदितच्छरपृ्काले सर्वजनवगतयन्थेष्वेतदुक्तषिरोषादश्नदेते विहेषा मत्क
च्प्िता इत्यय अन्थौ न व्यथं इति भावः ॥ ननृत्यत्यनन्तरं तत्कालमेव म्थानि्माणादग्र-

क

न्थनतामकङड च तदन्तरकाटजनत्रानम्रन्थना समञ्ावस्वण्ा विराषामा. सद्धवत्तभ-

चे भद्ध

वात्वतकरतग्रन्थवेयर्थ्यभित्यते। प्रन्योपसंहारव्याजेन तदुत्तरनाह--रसगणवषण्ति ॥ मया
षट्‌| जङाद्वष।नतेन सिद्धान्तद्धियेमणिनापच्छोऽ4 भन्थः करतः । मया रचित इत्यनेनाऽ<-
धनिककत्पककल्यनया न कृतः \ किंतु स्वव द्धेकल्पनयेपेति सूचितम्‌ । तथाच तदन्त-
` रकाठजगन्येष्वप्येषां विराषाणामद्‌र्यनान्भल्कतगरन्थतैयथ्यं नेति भावः ॥ नन्वेवं लाघ-
वात्‌ग्रन्थसमापिकालिक शाश्वाहनश्चस्तीतवर्षाणां द्विनगदिङ्मितानां कथनेनेवाऽऽक्न-
इनकानिवारणसमवादक्तरी तिगौरवपितिचेन्न ॥ वाल्य॑ बद्धर्वपः प्रज्ञा तक्‌ चश्चुः श्रोत्रे
तसी । दक्षकेन निवतन्ते मनः कर्भन्द्ियाणि चेल्युक्त्था चत्वा क्तिद्षौनन्तरं करमेणं
चध्यपचयसंभवादत्कारछकतग्रन्थेष प्र्चावतामसंगतस्वसंदायसंभवादप्वतेरतदमन्येऽपि तत्सं-
भावनादुप्रव्तिनिरासाध्ं चत्वार्शदन्तगतमन्थसमातिकारकस्ववयोमनङ्थनस्याऽऽ-
यक्कत्वात्‌ ॥९६०॥ `
भासत्‌ सद्यकलाचलाश्ितप्रं जषियाविद्रन्जने
नानःसज्जनधाग्नि विन्जउविडे शाण्डिल्यगो्ो दिजः
%[त्स्वारतवचररसारचतुर नःङष्कवयानाष
साधूनामवायथमहम्वररूता दर्वज्ञचडमणिः ॥ ६१ ॥
भभ्ठी०~नन्‌ त्वदुत्कर्षासहिष्णुत्ादभिज्ञाः सामान्यैः दूधन्थाङ्घीकरं न कृरन्तीति त्ैयरथ्य-
मित्यतोऽनुष्टुभमाऽऽह~--गणितस्कन्थेति । मूठप्र्ञादपरि यानि पृष्ठानि द्रीर्घाणि पराणि
` यस्यास्तावदधदभस्तश्यायं तद्तश्िणा बद्धिविधते यस्येताहशस्याभिक्ञघ्य । दर्भगर्भगरिति
पाठे दुभस्य मध्यस्थं यत्पत्रं तस्याग्रवदिव्यर्थः । गणितस्कन्धकषदर्मः ॥ सिद्धान्ते
` सभणिनमकोऽयं गणितस्कन्धे उककृष्टः प्रबन्धः । उचितः करतु युक्तः । मे ममाल्पप्र

।,

्श्वाघ्यायः। ` - बृहद

भऽ दी ०-प्रज्तस्यानवितः कतमयक्तः । सामथ्याभावात ॥ तथाऽपि कतं इति यद्धारध्यं धत्वं
तद्धृतं मम हे विदो विज्ञाः क्षम्यतां य॒ष्मासरयं मम धा्टर्यापराधः क्षम्तम्य इत्यर्थः ॥
तथा चततूमन्थक्रतत्वन ताहशसवटृध्यानमानतिमणष्ठ गरणन्ञा रमत इव्यक्त्त्व ममत

घ्मान्यस्य अन्थाङ्खीकार ते ` कुर्वन्त्यन्यथाऽभिन्ञत्वभङ्गापतेरनो नेतदगन्थवेयश्यंमिति
भावः ॥ &१॥ |

तन्जस्तच्चरणारविन्द्यगलग्राप्प्रसादः सरधी- `
भग्धोद्रोधकरे विदग्धगणकमप्रीतिप्रदं प्रस्फुटभ्‌ ।
एतद्रचक्तसदुक्तियुक्तिवहुलं हेलावगम्यं विदां
सिद्धान्त्रथनं कुवुद्धिभथनं चक्रे कविर्भास्करः ॥ &२ ॥
केचित्‌ पिपरिषन्त्येनं प्रभ्राष्णाये हि केवलम्‌ ।
तदथ छिखिता अच्च प्ररनाः प्रार्गादेता अपि! ६३ ॥
प्ररनानमून्‌ प्रपठतो गणकस्य गोट
न्दा्सत्सरट्याक्त दतप्रवारछः \
प्ररनोतराथपरिचिन्तनवारिमिक्त
मलापला मिलता सपृपेति बृद्धिष्‌ ॥ ६४ ॥
पष्टाथम्‌ |

गवासनाभाष्ये मिताक्षरे गटाध्यायः सपापः |
अव गोखाध्याये म्रन्थरसख्धा २१००॥

[1111 01

भव्ठी०-नन त्वया स्व ल्पनया कवलं गन्थश्चेत्छुतः स्यात्तर्हि त्वद्धाष्रयापराधक्षमापने कतव्य
त्वया त॒ प्वीचायःक्तदटूषणमप्युक्तमिति त्वद द्धत्यं कथं क्षन्तथ्येमित्यतः रादूडविक्रा-
डितनाऽह--य वद्धा ठघव इति । अव्रास्मिन्समये ये पथिष्यां स्थिता वृद्धाः ` पुरातना
गणकाः सगोलगागततच्ाभिन्नाः 1 ये ठव आधरनिकाः सांप्रतगणकाः ॥ अपिः सम-
शये ॥ 7 न्प्रति ¦ अंङ्ारे हस्ततलयो मिखनं बदृध्वा संपटीङृत्येत्यथः; अहं वच्मि वदामि।॥
कि तदाह--क्षनःव्यपिति ॥ मया भारकररमणःऽधुना सांप्रतं पूर्वाक्तयो बह्मगुप्हा
दयाचार्याणामुक्तयं ट्‌षना : ॥ अंघटमानाः प्रदर्शिता इति यद्धाष्र्यं कृतं तत्तेठंषुवद्धग-
णद्ध क्षन्तव्यम्‌ । सद्यम्‌ । तथाच य॒ष्मामिप॑दीदधत्यक्षमापनं गुणज्ञत्वात्कर्तव्यमिति भावः+
नन तत्वं वक्तव्यं प्राक्तमतच्वं किमर्थं दष्यं येनोद्धत्यं स्फुटे भवति ॥ प्रदृष्यचषक्षमा- .

` प्रनविज्ञभिरत्यन्त मध्माकं टिरस्कारायेत्यतस्तदुक्तिदृषणे कारणमाह-- कतव्य इतिं ॥ यत्तः `

५२५ ` गोलाध्याये-

मण्टी०-करणात्‌ । स्फुटवासनाप्रकथने । तत्वतया पदार्थस्वरूपस्य प्रकर्षेण सू्माविारेणं
प्रतिपादने कतग्ये सति । पूर्वोक्तिविश्वासिनम्‌ । पूर्वोक्तिपु . विश्वासो यथाथवुद्धिर्येषामेता- `

हां भवताम्‌ । तत्तदूषणम्‌ । तस्य तस्यायथार्थोक्तस्य तत्तदृदृषणं तेन तेन प्रकारेणाध-
टेमनतप्रति पादनम्‌ । अन्तरेण विमा । नितरामत्यन्तम्‌ \ प्रतीतिस्तत्त्वन्ञानं नास्ति न
भवतिं ॥ तथाच विना दूषणं भवतां तद्क्तविश्वासान्मदुक्तेयथार्थतच्वज्ञानासंभवान्महुक्त-
पेक्षणीयं भवद्धिरतस्तददूषणकथनेन पूर्बोक्तिविश्वासापगमान्मदुक्तमेव पिक्षणी यमिति
भावः ॥ ६५२९ ॥

अथ प्रन्थन्ते मङ्कलमाचरेदिति विधेः परिपमापतमन्थस्य प्रचारविघोपमनार्थं च पित-
वर्णनरूपं वस्त॒िरदेशात्मक्ं मङ्गरं स्विद्धिकारकं शा दूलविक्रीडितन शिष्यशिक्षाये निब-
ध्नाति-आसीत्सद्यकुटेति । विञ्जडबिडे। विज्जडंकिडिनामके । इदानीं बिडेति नामेकदेरोन

्रासेद्ध । तत्करोति तसरसिद्धिं तद्विशषणनाऽऽह -सद्यकृ छाचलाश्रित पुरं इति । सह्यनामक-

फुटपवतान्वर्गतभ्प्रदेरोकदेशेऽवस्थितनगरे । महाराषटदेशान्तर्गते विदभापरपर्यायविराडदेशा-

दपि निकटे गोदावर्या अपि नातिदरे । य्मात्पश्यकोक्षान्तर गणेशाय नमो नीटकमलाम-

टकान्तये इव्यक्तगणङ्ानीलवणप्रतिमा प्रसिद्धाऽस्ति । महश्वरक्रती । महश्वरनामकपण्डतो

ग्रह्टामहोपाध्यायः । एतेन विज्जडाबिडे इत्यत्र विदिति कतीत्वसपदकं विशषणं पण्डि-
तार्थकृमिति मिरस्तम्‌ ) कनीत्यस्य पण्डिताथकत्वेन तद्वथ्यापत्तेः । अत एव्र ॒षिडेत्यस्य
निविडार्थकत्वेन केवलपूर्मवाहुल्यं नगरस्यापकर्पकमनुचितमतः पण्डितमखयोर्वसतिर्नगरस्या-
नपकाषिटाति । आराीदभृत्‌ । अनेन अरन्थसमापिकराटे न स्थितोऽन्यथा तद्तंमाने भूतप्रयो-
गघ्यामाह्रमहिकत्वापत्तरिति सचितम्‌ । नन्वयं पाण्डतः कथमवगते इत्यतो विङषणमाह-
श्रोतेत्यादि । वदसंबन्धी स्प्रतिसंवन्धा यो विचारस्तत्र यः सारो विचारस्तत्रात्यन्तं समर्थः ।
, अनेन श्रातस्पार्तक्मान॒ष्ठानाद्रतिशिष्ट इति सचितम्‌ । तथाच वेदान्तमामासाशास्चाभिन्ञ-
तया पण्डितो रगत इति भावः । नन केवरुतच्छस्राभिज्ञतया पण्डत्वेऽपि असाधारणप-
ण्डितत्वारद्धिरत आह-निःराषवियानिधिरिति । समस्नवियानां स्थानमित्युत्कषं इति भावः|
ननु तथाऽपि प्रकते ज्योतिःशाच्ार्िज्ञतयोत्कषस्याभ्य॒पगमाद्िङषस्तद्नभिज्ञतया न

तत्सिद्धारत्यन आह- दज्ञचडामाणगित । सकछलज्याति -शाखत्वन्ञररवज्ञानां िेमानिग,

पिकज्ञानाित्यथः । अस्य विरोषणस्य प्रकरृतसंपादकत्वात्समाप्ठपुनरात्तत्वं नति ध्येयम्‌ ।
ननु व्युिधातरोत्पन्नानां नराणाप्रषिजल्वनियमादयं कस्मारधः परम्परया जात ` हत्यत

आहु--श्ाण्डिल्पगोतेति „ शण्डिल्यवंशचत इत्यथः । ननु श्रुद्राणामपि तद्रराजत्वात्तेषाम `
आह-द्विज इति । ब्रह्मणः । यजुर्वदमाध्यं-

ध्ययनाधिकाराभावात्कथामद्ुमक्तं सिध्येदत अ
दिनीक्ाल्राध्यायकः । नन्वेतद्धिष्ठितपरे जडनिरत्वादेताटश्चबाह्यणानामभावदयम्लारकषः
कुथपित्यतो नारर्दिषणमाह ~ जेवियविद्रज्जने इति । तरविया वेदरचयाभिज्ञाः पण्डिता
जना यत्र । अत एव्र विज्जडाविदे इत्यत्र विदां जदं, इरयोः सावण्यात्‌ । जरः । तेज
इत्यमिषानत्तेजोभिर्निवि दपिति युक्तोऽथैः । तथा चेतादश्ञानां संगत्येताहशत्वं नासंभव-
तीति भावः। ननु तश्राऽप्ययं लोकदषकारको ठोकामान्य इति नोत्कषसिद्धिरतो महेश्वर"

छ

^ प

्भाध्यायः। ` ५६५

प * दी ० ~तिनो विशेषणमाह-साधूनामिति । परदेषश्रन्यानामवाविर्मयदि। । वरहेषङन्यः
कऽप्यस्मादुधिको नास्तात्यतो ठकंकमन्य इति भावः । ननु तच नगर परहषिलोकानां
सत््वादयमेतादृक्षो नेत्यतः पुरविर्ेषणम।ह-नानासज्जनधाम्नीति । अने्ा य सज्जनाः

(कि प

साघवस्तेषां धाम स्थानमूतं तस्मिन्‌ । तथा उ तदुपपात्तेरितेभावः ॥ ६३ ५
अथ तत्संवन्ध्यहमेनं सगण अन्थं कृतवानिति शादरटाविक्रडतनेपसंहरति-तज्जस्त चर.
गति । तज्जप्तस्भान्महेश्वरोषाध्यायाज्ज'त उत्पन्नः । महश्वरोपाध्यायपत्रो भाष्छटरो भास्छ-
रदामाऽऽचायः । एतद्विद्‌ं सिद्धातग्रथनं सिद्धान्तानेवन्धनं चक्रऽकरादत्यथः । नन तव
कवित्वारक्तरिदं निर्मितं कथमित्यत आह-कुविरिति । तथाच तच्छक्त्या तान्नमाणे बाघ-
कमिव इति भावः । ननु काम्यकतुत्वऽप कत्यकत्वामावादेदं कथ नेर्मितमित्यत आह~
सधीरिति : सृष् धीयस्यासां । तथा चास्य कल्पकत्वासिदुघ्याऽनन कट्थनयवदं निर्मित-
मिति भावः । ननु सधीत्वं दुत इत्यत अ!ह-तचरणारावन्दय॒गलग्रप्तप्रसाद्‌ इति । पितः
पठकमलयाटात्छकाशात्पाप्तः प्रसाद यनासा । तथा च तच्चरणकमलानुग्रहादाचगतस-.
मस्तक्षिय शति सुीत्वं नानुपपन्नमिति भावः । ननु मवोनतेनाऽऽधुनिङृवुधानामीर्यये-
तवुपटनात्कथमेतज्जानं भवतीत्यत आह-हेटावगम्यमिति । विदां सिद्धान्तरीतिज्ञानामा-
ध्रनिकगणकानां हैरयोपेक्षाजु्र्या एकृवारभवरोकितेनेत्य्थः। अवगम्यं ज्ञानविषयम्‌ तथा
च विना प्रयत्नं दृहनमात्रेणव ज्ञानं भवतोति भावः । टुत इत्यतो गरथनस्य विेषणान्तर.
. माह-ष्यक्तसदुक्ते यक्तिबहुलापिति । व्यक्ताः स्पष्टाः समीचीना उक्तणे वचनानि यासाम्‌ ।
एताक्यो यक्तयो बहुला बहृव्यो यत्र तदित्यर्थः । तथा च ` कृटिनपदार्थस्याप्यत्राने.
स्पष्टयक्तिभिः स्वरूपप्रतिपाद्नास्सुगम तज्ज्ानमनायासेन भवतीति भाषः । नन्वताटश्च-
सिद्धान्तम्रथनं श्रीपतिभरल्दीनापप्यस्तीति व्यथापदं प्रथनमित्यत आह-कुवुद्धिमथ.
नमिति । कुबुद्धीनां निष्काडानं यस्मात्‌ । तथा च तत्र वलनायुत्कभज्यया कृतं तदश्चद्ध-
मिति ज्ञानमेतभिबन्धान्न तत इत्यादीति भावः । नन्वेतादश्चादप्यस्मात्‌ । बुद्धिप्रसारो न
भवतीत्यत आह~-विद्ग्धगणक्प्रीतिप्रदामेति । विदग्धा अत्यन्तमच्राभिज्ञा ये गणकास्तेभ्यः . .
परीक्ष स्वानुरक्ततीं प्रकषण उुदातीत्य्थः । तथा चेतद्रन्थावलेकनेनात्यन्तं बद्धप्रसारा.
देतदनुरोधेन कल्पनासामथ्यच्चाभिन्नत्यन्तं प्रीतिरिति भावः । ननु तथाऽपि मन्वाना-
पिदुमप्रयोजकमित्यत आह-~मग्धो वूबोधकरमिति । मुण्थानां सिद्धान्तंरीत्यज्ञानामुत्करृ्टो
बोघो ज्ञानं तत्करोतीत्यर्थः । पठनेन तत्छालमेवानायासेन तज्ज्ञानं स्यादिति भावः|
अत्र हेतुमभविरोषणम'ह-प्रस्फुटमिति । अतिस्पष्टम्‌ ॥ ९४ ॥
अथास्मिन्रन्थे क ध्ित्कत्पकः कल्पनान्तरण कंचिदध्यायं कुत्वा प्रश्राध्यायानन्तरं
ङिखित्वा च तदन्ते रसगणपुर्णमहीत्यादिपशश्टोकतेखनेन मरन्थस्समा्तिं करोति तद्वारणं
वसन्ततिलकयाऽश्ह-प्रश्रनमूनिति । अभूनुक्तान्‌ प्रश्नान्‌ प्रकर्षेण पठतो गणकस्य मति- `
ठता बुद्धिरूपारुता । गोरकन्दो्टसस्स्छयुकेरातप्रवारः । गोट एव कन्दस्तत्संबन्धिन्यो
या उद्धत्सरटयुक्योऽतिचमत्कृताः सुवोधा युक्तयः । स्तासां दातं बाहुल्यं तदेव प्रवालाः

११

५९६ गौकाध्याये-

ब्रती ०-पहवास्तवृाद्धि बधनं विस्तारानात यद्त्‌ । समति सभ्यकृप्रकरिण प्राप्रोति । प्ते
प्रश्नाष्यायस्य गोह ध्यायास्तगवत्वं स्ाचतप्‌ । ननु कन्दस्य शाघाङ्कृयणां शदध्यभा.
घतकथं पषवेर्विसतारः संभवतीत्यत मतिङताविराषणमाह-प्रश्रत्तरा्थपारचन्तनवारास-
क्तमरठेति । प्रश्नानां यान्युत्तराणि उक्तानि तषामथाः पदाथस्तषा पाराचन्तन युक्तायुक्तः
विचारस्तदेव जलं तेन सिक्तं सथितं मूढं चस्याः सा \ तथा चक्तप्रश्नाचराचन्तनजङनं
तस्या वद्धिसंभवादनक्तषश्नोत्तराचेन्तनजलरेन तस्या बद्धिसभवादनुक्तप्रश्रात्तरकल्पनपटवः
सतर वद्धिमपर्तीत्यथः । नन्‌ कृण्डितवुद्धयथाकथचटुक्तप्रभ्ात्तराचन्तनसामथ्यस्नभवअप
कल्पकत्वासामर्थ्यान्न बद्धवद्धिर्भवर्ताव्यत आह--अप्रकति । अकरुण्ठितत्यथः । तथा च
न क्तिः । एतेन प्रञ्नध्यायपादेन कल्पकत्वसंमवात्सवषामवपएपयक्त इति साचतम्‌ ।
तथा च वृद्धिरशच्दस्यान्त मङ्लाथकत्वादवरद्िरब्दसूविता मन्थसमातिः प्रश्नाध्यायसमाप्त्य-
वातः प्रश्नध्यायानन्तरं कस्यचित्काल्पत ध्यायस्य निवारणं सशक्यम्‌ । मध्ये त॒ कल्पिता
ध्यायस्य क्षपकस्य निवारण त( अ )स्यादिप्रयान्तकाटकटनत्याद्कक्रमणवात भावः
ययपि अन्थसमापित्वात्सम॒पव्विव्याारथकः पाठः सतरां यक्तस्तथाऽप्यत्ाऽऽशारूपत्यत्त-
धनं सशयराङ्कयाः प्रक्षावतामप्रवतेः सपमरपताीति वतमानाथकः पाठः संगच्छत । अत्रा- `
न्तस्थयगणस्य पुत्रफल्त्वायथा मति द्धर्भवति तथा अन्थरूपपत्रस्य प्रचाररूपा वद्धिभव.
वित्याश्ः सूचिता । अन्थादिस्थमगणस्य रक्ष्मफ़रत्वादे तत्स पणग्रन्थपाटकस्य टकम पुत्रत्वं
यवन्जीवं भवर्तीति सूचितम्‌ ॥ ६५ ५,

1

नजन प्रभ्रध्यायसमाप्त्या मन्थसमापैः सतात्कस्याः प्रघान्यमिव्यतः फक्किकथाऽऽह~
इति श्रीभास्कराचारतिराचेते सिद्धान्तरिरोमणो प्रश्राघ्याय इतिं ॥ तथा च प्रश्नाध्या-
यस्य प्ाधान्यात्तत्समाप्तिः प्रथमे रसगणत्यदियरन्थात्पवामति भविः ॥ अनेनोचरार्धं
समाप्त प्रञ्नस्तिण सात्तरा इत्यायदिषठत्रयस्य प्रतिपादनसमाप्तैरित्ति सचितम \
दवज्ञवयगणत्तततसव्यपाश्वश्रीरङ्गनाथगणकात्मजमनर्मितेऽस्मिन्‌ ।
यातः शिरामाणमरच्यभिधे समाप्तिं प्रभ्राधेकार इति बद्धिविमदहेतः ॥ १ ॥
सस्िद्धान्तशिसेमणेश्षलमिदं रामः प्रसादान्पया
प्रताराणानरूपणन विमलं व्यक्तीकरुतं विस्तरात्‌ ।
तद्दृष्टवा गणका मृहमुहूरतिक्चदेन चित्ते चिरं `
सन्तः _सारबिचारस्चारुमतयस्तोषे छन्त परम्‌ ॥२॥

अथ पूत।रराधयोः संपूणयोर्निःशषादिष्ठनेरूपणेन निष्पन्नतादन्ते ग्रन्थसमाप्ति

धतकृपद्य कश्च म्न्थाऽपि समाप्त रत्याह--समाप्ताऽय मस्य इति ॥ पद्धान्तदरामाम-
नामकोऽये निरूपतो भन्थो बद्धिमित्यज संपूण इत्यथः ॥

` द्रहण्डयागन्मणिमतमार्यो न जातु हातुं धिषणां दधा \ ।
तान्तव दद्दा, खट विश्वरूपपकारिनी चारुतरा मरीचिः + १॥

शङ्ाभौक्ेकनगरादगोदावयनुगताडपायातः । `
एर उपुरसमदेशे तटे पयो( ष्ण्याः } द्युमे दथिग्रामे ५ १॥
ज्योतिर्वियाकिद्धि" सकठेः शिरसा सद्रा वुधे्ार्बः।
उ्यजयत यज्ञःश्तिज्ञो गणकश्चिन्तामाणिर्नाम्ना ॥ २ ॥
तस्मादभवद्द्रामः सक्ङैः सुगणेर्नितान्तमभिवन्यः। `
शासद्विद्देशौ मृध्नऽघादृभूमिपो यददिशम्‌ ॥ ३॥
मोऽजनयत्तीतायां त्रिम्ठसंक्े सतं विनीतायाम्‌ ।
येन सदा विनयेन. प्रकाशितं नाम भुवि नयेन ॥ ४॥
वह{ठस्तत्तनयः सदैव यः कविवरेषु दुत्तनयः । `
अपहाय स्वग्रामं काश्यामागाद्धजनसविष्वम्रा( ग्या मम्‌ ॥ ५ ॥
ज्योतिःशाखवराम्मोजप्रकाशनदिनेश्वरान्‌ ॥
प्रासूत पञ्च॒ तनयनय गणकपुगवः ॥&॥
ज्यायानमीषां सट रामनामा सदेव कामारिसिमपितात्मा। _ `
विभूषयनुधर्जटिरजधानीमसारिदानीमपि संचकस्ति ॥७॥ .
तस्यान॒जः सकठल्चाश्रसरोजभद्घो नीजक्रियाविवुतिकल्पकतानिदानम्‌ ।
श्रीमृरदीनपरमप्रणयेकपानरं कृष्णो बभूव जनिपद्धतिवृत्तिकारः ॥ ८ ॥
तस्यानजस्त मोविन्दग्णकरो यत्सुतोऽकपेत्‌ ।

र भ्य

नारायणः कडवाक्तपद्धत्या्िप्पण सधा: ॥९॥ |

गारीबह्वभप्‌ादपङ्कजमिन्ा्वरसास्वाढनस्वच्छन्तः करणः श्चतिस्पतिरतो गोविन्द्‌-
. 4 विन्ञतुनः ।
थं योऽककरतेऽकरोद्धिवरण ` गृढपरकाश महदेवस्वाग्रजनिगर( ग )हस्थकमलः
| भरर ङ्कनाथोऽमवत्‌ ॥१०॥

पस्याञ्त्मजी बरुकरपाजनिताववोधः श्चं विभान्य निखिरं महताऽऽद्रेण ।
` श्रीभास्करोदितश्िरोभःभिगरूढभावग्यास्यां मुनीश्वरक्रुण कृतवानूप्ररीचेम्‌ ॥ ११ ॥

= इको भूयुतो नन्दम्‌ १९ इत्फटक्य निरेकस्य मूं निरेकं भवेम्‌ ।

तदर्धं भवेन्मास इन्दूनितोऽय तियद्वर्यनिता पक्षवारों भवेताम्‌ ॥ १२ ॥
नक्षत्रवारतियिक्षयतिश्च योगो विष्वर्यताऽसिटयतिः पदमेभ्वेदाः ।
कल क द

अस्या यदाऽ परिपू्तीपेतो मरीवैः श्रीबासुदेवगमक्रगजनिमिंतोऽयम्‌ ॥ १६ ॥
हराहन्तद्वितच्छघ्नान्नगमषट्‌ तरि--३९ १.७ संय॒तात्‌ । _ |
तडं वारं११ हर १९ धनान्धि ७६ भक्तं व्यकफढ हि भम्र ।॥१४॥
अद्यपि ठीक बहला: रियीमणेः. परमरमणीयाः
मन्ये विना भरीचिं तथाऽप्यभिक्ेषुं नास्य माहात्म्यम्‌ ॥ १५ ॥

५३४ गोलाध्याये-

नेवातरविस्ततिदेषं निगदुन्तु मनीषिणः ।
लोके मणो मरीचे्हिं बेपुल्य परमो गुणः ॥ १६ ॥
` तखावबोधविधरैः एता<प्युपेक्षाऽप्य नो रधत्वाय ।
विरविहिता ज्ञा न क्षतये चन्दनस्य तेः ॥ १५॥
यो निपितावस्य परः श्रमेऽभूदिमे विजानातु कथं मनुष्यः ।
अतो ममासौ करुणाम्रताभ्ये तोषाय भूयात्कमलपते ते ॥ १८ ॥
अयं मरीविस्तव सुप्रसादा्निप्पादितो निम एव तस्मात्‌ ।
ममाल्पबध्या कहचित्सदोषः स्याद्वा तद्‌ श्रीभगवन्विशोध्यः ॥ १९ ॥
एत्यार्षणतः प्रयच्छ भगवन्मार्खं निजां मे यया ज्ीश्रीपुजसखायनित्यवशतः सिन्नोऽ-
| प्यहं नित्यया ।
ससारार्णवतारणेक्टदया स्वान्तं तवाङ्घ्यम्जनयोराटम्वं मकरन्दरो लपतया कुर्वं
त्वठ मधिवं ॥२०॥
शिव राम हरे शिव कृष्ण हरे त्वदनुग्रहतस्िविति मे वचनम्‌ ।
व्रतः स्वपतः सतरामानिशं भवसागरतारणकं भवत्‌ ॥ २१ ॥
सर्वाद्धानि भमापि ते प्रणातिभिः साफल्यमायन्तु व पादौ तलपतिमाप्रदक्षिणविो
` ` तीथादियनेऽपि च ।
क्णो त्वतृगणर्कर्तिनश्रवणतस्तवत्युष्पगन्धादिन। घ्एणं जहपुरेव्रादिदिविषद
| दस्वरूप भ्रवेमर्‌ + २२
- खतुर्भ॒जं चक्रगदान्जरदाङःसधरं रमासेवितपादुपदूमम्‌ ।
सगेश्रस्थं घनक्षेणमेन चश्चममेदं विषयीकरोत्‌ । २३ ॥
` छयेन वाचा पनसा पियंचेष्टया हन्नित्यक्षो द्यत्र भवान्तरे वा ।
भो श्रीजगन्नाथ तवाचेने प्यादिमां सद्‌ पूरय मे फलश्चाम्‌ ॥ २४॥
इति श्रीसकलगणकसाषम मह लेव्ञत्मजरङ्नाथगणकतनय-
मुनीश्वरापरनामकगणकविध्वरूपिरिचितः* सिखन्तशि-
रोमणिमरचिः समातिमगमत्‌ ॥ मप्तोऽयं मन्यः ॥
शके १८१२ विकृतिनामान्दे आश्विनकय २ गुरौ तदिने समाप्तम्‌
हडाकृरविनायकन :लि्ितमिव्‌भू ।
प्रियसख्या ३९४०० ।
पूष्ठसैर्या २५०८ |

। 11