आनन्दाश्रमरसस्छृतग्रन्थावणिः ।

ग्रन्थाहकः १२५।

स्वोपक्ञया महाटक्ष्मीमुक्तावल्याख्यव्याख्यया संबलितः
श्रीदेवराजाषिरिचितः
द्रा $ 4 अ, ( ॥
कृट्ाकारशिरोमाणिः ।
सोऽयम |
आपटेकुलोत्पन्नेन दन्ता्रयस॒नुना बलवन्तरायेण
आनन्दाश्रमस्थपण्डितानां साहाध्येन
संहाधितः |
सच
रावबहादुर शत्यपपद्पारिभिः

॥ ,
गगाधर बापूराव के
जे. पी,
दस्यतेः
पुण्याख्यपत्तने
श्रीमन्‌ ‹ महादव चिपरणाजी आपे ' इत्याभिधेय-
महाभाग प्रतिष्ठापिते

ध क
अआनग्दध्रमसुद्रणाल्य
आयसाक्षरेुदरपित्ा
प्रकाशतः
ताटिवाहनशक्ाग्दाः १८६६ ।
चस्ताग्ाः १९४४।
( अस्य सर्वे ऽधिकारा राजशासनान॒सारेण खायत्तीकृवाः ) |
यृल्यमाणकनधकष्‌ ( ०९) ।

कदटाकरजिरोमणः पर्चिषः ।

भो भभिक्ञमणय आनन्दभमप्रकादितेश्याल्लीयभन्थकृसुमामोदभाणपरण-
यिमो स्पोति्विदुरा गाणिक्िकषौरेाश्च किंविषिहावथ्त । महालक्ष्मीमृक्तावडी-
सेवितं कुट्टाकारिरोमाणिनामानमपुवमन्थं पण्डितरिरोमणीनां भीमतां
हस्ते समपंयितुं नितान्तं पमोदते नः स्वान्तम्‌ । उत्सहते च गणकाथ्णीरना
पृतविषये जिज्ञासोतस्य्थ म्रन्थरिरोमणं कुट्टाकारं प्रिवायपितुम्‌ ।
अतस्ततस्वरूपं संक्षेपतः प्रकार्यते-
छेटनाथीत्करट्टधातोर्निष्पनः कृटूटरब्दो रीरावत्यादौ प्रसिद्धं कृद्ट-
करान्द्‌वबोभ्यं भाज्पभाजकादिगणनं यत्र तादशं गणतविरोषं ब्रत। ° भाभ्पो
हारः क्षेपकश्वापवर्त्यः केनाप्यादो समवे कुटटका्थम्‌ › इत्युक्तत्वात्‌ । भकार-
शाब्दः स्वरूपवचनः । तथाच कुरस्य गणिताविशेषस्य भकारः
स्वहूपप्रदशको गन्थः कुटटाकारः । स च रिरोमणिरवित्युपापेतसमसिन
कृटटाकाररिरोमणिरिति प्ररुतमन्थस्य नामधेयं सेपनम्‌ । तदुक्तमेवद्म्रन्था-
म्यासफं परदशयता देवराजेने मटे-कृटटाकारङिरोमाणिमिममभ्यतसतति दढन
थो मनसा ' वरणः प्रसादतः भ्य सहमा तान्तरिकाश्षरोमणिभंवति ॥ हति ।

तस्येतस्प कृटशब्दवाच्यस्थ गणितविशेषस्य साय्रकृटाकारो निरमरङृद्राकारः
शश्िष्टकट कारो मिभ्रभेदीमिश्नकृट्राकारशवेतयेवं स्थरतोऽतर चत्वारो मेदा दगो-
चरी भवन्ति । वारकृट।काखेटाकृद्राकारो त॒ निरथकृदाकारस्येववान्तरमेदौ ¦
संशिष्टकृटाकारख्िपरकारक इति मठ एव स्पष्टम्‌ | प्ररूतमन्थनिरमाता देषराज-
नात्र परिच्छेद््यं पकल्प्य यस्मिन्‌ परिच्छेदे यस्य यस्पकटकारस्य रक्षणोदा-
हरणोपपात्ति सहितं विवेचनं छृतमस्ति तस्य तस्य परिच्छेदस्य तत्तक्कट।करनम-
धटितर्माभिधेयं पदत्तमित्यारक्ष्यते । यथा प्रथमपरिच्छेदे साग्रकृदाकारस्य विव्‌-
तत्वात्‌ ‹ साग्रपरिच्छेदः प्रथमः › हापि । अस्मिन्‌ परिच्छेदे दार्विदातिरार्णाः
सपटश्यन्ते । एवं निरय्रपरेच्छेदो दितीयः । अतर निरमकृटाकारादेः संश्लिष्ट-
कृष्टकारस्य च त्रिप्रकारस्य वणेनादायणा कोना नवतिः संरक्षते ।
तुये मिश्रभेदीमिश्कृटाकारपर्च्छेदे चेकोनर्विशतिसंख्याक। आयाः पणी-
ताः सन्ति । एवं ग्रन्थरचना संपादिताऽसि । अरन्थान्तरे तु वहिकाकुटटा-
कारः स्थिरकुट्टाकारशरेत्यपरो द्रौ मेदौ टक्येते । तयोमैष्ये वद्धिकाकुद्ाकारस्य

[ २ 1

विचारो बद्ध प॑मटस्य साक्षाच्छिष्यण भास्करेण वेदान्धियुगमिते(४४४)रक-
समये निपिते महाभास्कररीयादिभ्रन्थे विस्तरशो वैते । सोऽसौ महस्कर्रीय-
ग्रन्थोऽपि सरीकोऽचिरेणेव कटेन प्रकाश्पेताऽऽनन्द्‌्नमतस्थय। |
भरतखण्डेऽस्मिन्‌ ब्रह्न आर्यः सौर इत्येवं तरयः प्रामृख्येण ज्योतिष-
मिद्धन्तम्रन्थाः सन्ति | नषा मध्ये कृसिमिन्दरो कः सिद्धान्त अ{द्रणीय इत्पे-
तत्प रीतमपिमश्चोक-
गोदावरीविन्भ्यनगान्तरारे श्री्नपक्षाद्रणितं वियम्‌ ।
गोदावरीदक्षिण आर्थपक्षो विन्ध्याचखादुतरतो हि सोरः ॥ इति ।
तश्राऽऽयमटाचार्यण मृनेत्राभ्पि(४२१)मिते शकसमये टि्ित अय.
भरदीयप्नन्थ गणितपदे(३२-३३)छ{कयोः कृटटकनामा विषयोऽयं बौटकेन
कथितः । परं त्वनन देवराजनान निरुककृटराकारभेदा निपमपरिबद्धपा
गणिवशाक्तीयपद्धत्या सविस्तरं वर्णिताः । अथचतेते प्रश्नाः कृथमुपपाद्‌-
नीयास्तद्पि मृटप्रमाणे धत्वा निषमनबद्धां रौतिमनुसत्य प्रदुर्दितम्‌ । तचत्कु-
ट्टाकारविक्यकगणिवेपक्रियाया मघ्यमाद्यपिकारिणमपि यथाबदथबोधो भूप
दित्थनुसंषाय स्वनेव स्वग्रन्थेपरि महाटक्षमीमक्त।वटी नाम व्याख्या व्यरचि ।
अतो नवानवनेकाङूकूरातवादनन बुद्धिमृह्ासेपन्ते प्रकतं ्रन्थाशरम्णीं कृट्टा-
कारं बारं वारं सममिवाच्य प्राचीनानां गणितशाश्तत्वविदामाचार्याणां तैदा-
न्तिकीं सरखां सरसां सृखावबाधां च सृव्यवस्थितनियमनियन्षितां गणितप-
क्रियाप्रस्थापनचातुरीमास्वादयन्तवधृनातना अवाचीनगणितरीव्यभिज्ञा अपि
गणकर्तसा विद्वांस इत्यम्पथय |
स एषं निरुक्तः कृट्टाकाराश्रोमागर्नैव स्वतन्त्रा म्रन्थः, अपि वार्थ
भटाचरयप्रणीते कृटटाकारविषयकं द्वारतिगजयिरष्छाकालके यत्सूत्रयुगदं
तस्य म्ाूयानविगेष एवेत्यवगन्तव्यम्‌ । तदुक्तं स्वेनेव स्वयन्थे मृ एव-
आचार्याथमरोदितकृटटाक!राथसृनयुगटस्य ।
कटटाकाररिरोमणिनामा ग्याख्यारेष एवेषः ॥ इति ।
अथेव प्ररूतमन्थप्रणेता देवराजोऽत्रिकृटामरणस्य स्कन्धजयवेदिनः
सिद्धान्तबहभ हति प्रसिद्धापरनान्नः श्रीवरद्राजाचयस्य तनय इति अ्रन्थ-
समाप्तौ दलेखाद्वसीयते । षरं त्नेनायं कुटटाकारमन्थः कदा निरमायीवि
विरवत ज्ञतुं यद्यपिन शक्यं तथाऽपि द्वितीयपरिच्छेदे रेषे टीटडावती-

| ३ ]

हितिनां निरभ्रकुटटररविषयाणां कतीनांचन छोकानामुद्धर्तवात्सिद्ध(नतर्िरो-
मणिकाराद्‌ भस्कराचायादनन्तरं नाम शा०(१०७२)समये प्ररतमन्थः पदु
रासीदिति निश्चेयनानुमातुं न कियानपि कृष्विदूपि प्रतिबन्ध इत्यवषेयम्‌ ।

तस्यास्य सदीककृटटकारग्रिरोमेणः सेचोधन्‌ पृस्तकद्रयं सहायमूतमम्‌त्‌ ।
तत्रकमाद्‌ वन्ते च भूयसांऽदेन बुटितम्‌ । द्वितीयं समयमप्यतीव स्थूखतः
दद्धियुतम्‌ । तदततुस्तकद्रयं माण्डारकरपाच्यविद्यामद्दिराधिरूतैः “ गेरे
इत्युपाह्पराध्यपकेमहीकरनगरात्तञ्जावरनगर। च पहता प्रयाते नागर्या टिप्ां
प्रतिच्छार्याृतं सेपाद्य मुद्रणाय प्रदृ्तमिति तेषामविस्मरणारहः वहूपरतीः
हिरस्ता बहामि। र

तदेवमतिपरोढविषयस्यान्यव क्राप्यमुद्धितस्य ॒कृटटाकाराश्रोमणिपरन्थस्य
तेदरोषने प्रथमत एव पव॒त्तस्य कै० पित्वरणप्रसादरन्धप्राचीनगणितराल-
रीतिदृष्टरपि मम तादराबद्धिपरागरम्याभावाद्यावदपेक्षितसाधनसामभ्यभावास्च
पदे पदे स्युतयः संभवेयुः । तासमावेदनेन मामनुगहन्तु परोपकारनिरता
पाहकमहादाया इति प्राथयते-

पण्यपत्तनम्‌ | रा० १८६६ आपरटेइत्युपाह््तानेयसनुटवन्तरायः ।
काण्ठा०९ बृधव्‌।सरः। ( आनन्द्नमन्यवस्थापकः ) |

प्रथमावृत्तो पुस्तकानि ( २५० )।

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।
श्रीदवराजविराचतः
( स्वोपन्ञय। महारक्ष्पीमुक्तावतल्याख्यव्याख्यया सेवदितः )

कृटाकाराशेरोमाणेः।
~ ~=" -<--- -~ -
नत्वा श्रीरमणं गुरूनपि मया परोक्ता मृद्‌ धीपता-
माचायोयभरोक्तकटरयुगखीभ्यख्याविशेषोऽम्‌(सु)कः ।
कुटाकाराशेरोमणिः स्फुटपदैरङ्म् संकेतिकै-
वाक्येरप्यनुयोगवत्तसाहिग्यारूपायते विस्तरात्‌ ॥
अथां देवराजः परारिम्तितस्य मन्थस्य निविप्रेन परिसमाप्रथ प्रचयगमनाय
चाऽऽ््यया गीत्या स्वामिमतदृवतप्रणिपतं छता मरन्थारम्भं प्रतिजानीत
नत्वा रमाधरण्यो वरदा यसुतेन देवराजेन ।
आयमटाचायङृतः कद्राकारः प्रकारयत स्पष्टम्‌ ॥ १॥
रमाधरण्यो रक्ष्मौभूमिदेव्ये। । नत्वा प्रणिपन्य । वग्दायेसृतेन देवराजेना-
रिकुठतिखकस्य सिद्धान्तपषम इ परसिद्धापरनाम्नः भ।वरदार्थस्य तनयेन
देवराजेन । दवराज इपि प्रन्थकतुंरभिवानम्‌ । अनेनाऽऽथमटाचारय॑रुत अमर-
विरचितः कृद्टकारः साग्रनिरग्रह्पण दिवः खण्डनात्मके[ गणितक्िशेषः ।
कटू ॒च्छेद्नभत्सनय।; (पा. धा. च. उभ. पट) । कृटूषन छिद्यते
खण्ड्यत ऽननति करण 1 । रपनत्ययः । अत्राऽऽकरश्चब्द्‌
स्वरूपवचनः । अतः कृट्रस्वरूपः कटकार इति । स्पष्टं व्यक्तं
परकर्यते -पज्यन । अस्य अन्धस्य कुटाकरशिरोमाणिरिति नाम विज्ञ
यते । एतद वन्वोपरसहारमात्यां ` कुटकारदिरोमाणिभिममम्यस्यति › इति वच.
नदृद्ना, , अब्र च तनामकरणाभति ज्ञातत्वाद्वदृयन्थार्थीवबेपेनाऽऽचार्याय-
भटप्रणीतर्ष्ट क रसुजय॒गरस्याप्यथः सम्यग्न्यक्ती भविष्यतीति तस्यायं ब्या-
ख्याविरेषो म ऽपीत्युपपन्नम्‌ ॥ १॥
अथ कुटूटाके'रस्य विध्य तदुक्तम्‌ च।ऽभयया55
कुड्ाकः।र) भवतः माग्रानिरभ्राविहाऽऽदितः साश्म |
सीक्षप्य < दायित्वा ततो निरयः प्रदुरयत वयक्तम ॥ २॥
कुटटाकारो सायनिरभरो भवतः । इह साम्रकट्टाकानिरग्रकटटाकारयोमध्य

1 ता) [1

| + कक १ ००, = ५ [क

*करणावेकरणधाश्च( प, मू. ६।६। ११५० ) ।

९ महाटक्ष्मीमुक्तावटीसहितः-

आदितः प्रथमतः सागरं साप्रकुट्टाकारं संकिप्य समस्य ददयित्वा । उक्ते
त्यथः । वतः साय्रकथनानन्तरं मिरमो निरमरकुरूटाकारो व्यक्तं स्फुर पदृश्यते ।
उख्यत हति यादत्‌ ॥२॥
अथात्र कं सिदान्तमवदखम्न्य भागहारभाग्योकरिति न ज्ञायत इति
तर्जानाथेमार्ययाऽऽह-
अत्र हरभान्यराी भास्करसिद्धान्तमागमबलम्भ्य ।
उच्येते देवततैरा्यभटीये च तौ समारोप्यौ ॥ ३॥
अतह मन्थं हरभाज्यराशी हररारिश्चतुयगसर्बन्धिरविमासचन्वरदिनसा
धनदिवसादिः । माज्यरारिश्चतुर्यगसंबन्ध्ययिमासावमदिनग्रहमगणादिः | तो
भास्करसिद्धान्तमार्गे श्रीसृथसिद्धान्तस्य पन्थानमवटम्न्पोच्येते तौ पूर्वक्तौ
हर भाज्यराशी देवहे्यौतिषिकेराथम्दीये बाऽऽयमटसिद्धान्तेऽपि समारोप्यौ ।
भथ भ्रीसञयासिद्धान्ताश्रयणेन यदुच्यते तत्र चाऽध्यमरातिद्धान्ताश्रयणे
चोभनेयमित्यथंः ॥ ३ ॥
अथाऽऽ्येया सामग्रविषयं प्रश्रं स्पष्टति-
उदिष्टहारकट्यसमक्तविभान्यरारिरोषाभ्याम ।
यः सपदि मान्यराशिं कथयति ममो स सा्रविद्धवति ॥ ४॥
उष्िहारकदयसंभक्तविभान्यरारिरषाभ्यामिति । विभक्तम्यो रा-
शिर्बिमाज्यराशः। हारकयोदैयं हारकद्यम्‌ । उष्टं च तद्धारकदयं चोषि्ट-
हारफद्यम्‌ । तेषु सभक्त उदिष्टहारकद्रयसमकः । उद्िष्टहारकदयसं-
भक्तश्वायं विभान्यरारिश्वोदिषटहारकदयसंभक्तविभाज्यराशिः । तस्य
वी तथोक्तौ । तामभ्पामृदष्टाभ्यां भाज्यरारि यः सपदि
कथयति स ममो सग्रविद्धदति । अत्रेदं पशभखरूपं-यसिमन्कररिधिद्ध।न्य-
राशावुदिष्टाभ्यां भिनसेख्या्यां याम्यां काम्यां भागहारार्भ्यां पएथकृप्रथमगि-
भक्ते ये रिष्यते ताम्यामतुल्यसंख्याम्थां कथिताभ्यां माज्यराशिः सद्योञ्वे-
धृणीय इति । एतदुपटक्षणम्‌ । एकस्मिनेव माज्पराशो पृथक्पथग्बहुमिरुहि-
@िविमैभौगहरिविमकते शेषाभ्यां विरक्षणाम्यामृक्तम्यां भाग्यरारिरनबेष्ट्य
इत्येवमादौ पने( श्रौ ) । अत्र मागहाराणां मक्तशेषसाम्येषम्पवदाद्रैषि-
' ध्यम्‌ | एतच्चोत्तरत्र व्यक्ती मदिष्यति ॥ ४॥

कुटूकारारीरोमाभेः। :

भधोक्पभमङ्कायमायमाह--
अधिकाथायाययगमचाय्यमटविरचितं सपे ।
आरोप्य तन्न जातैः कमकद्म्बेः प्रसाधयेद्धाज्यम्‌ ॥ ५॥
आवार्थायंमटविरवितमधिक(याद्यायोयुगं सायर भरोप्य तत्र जवैः करम
कट््बेभोश्यं प्रसाधयेत्‌ ॥ ५ ॥
उपतदाय॑मटावार्यपणीते कृटटाकारयुग्पदिषयमधिकाग्रादवसुबदयम्‌--
अधिकाय्ममागहारं छ्िन्ादूनाग्रमागहरिण ।
रोषेपरस्परभक्तं मतिगृणमग्रान्तरे क्षिप्रम्‌ ॥ ६ ॥
अध उपरि गणितमनःधयगनाग्रच्छेदभाजिते शेषम्‌ ।
अधिकामच्छेदगुणं दिच्छेशमरमधिकाययुतम्‌ ॥ ७ ॥ इति |
एतत्सत्यं परभ्नमङ्कर्थं साय्रपपिहृत्य व्याख्यायते । अधिकामरभागह-
रमिति । अवग्रशम्द्‌ः दोषवचनः। साग्रफोटिरितिवत्‌ । अयिकमम्रं पस्य
सोऽधिाप्रः। मागहरो भाजकः । अधिकाय्रश्वासो मागहाए्ाधिका-
ग्रभागहारः । येन माज्यराशो भक्त राषमन्यस्माच्छेषादधिकसंख्यं भवति
सोऽबिकाप्रभागहार शत्यथः । अनाभ्रभागहरिणोनमितरस्मष्ठेषायीन्‌-
मं शेषं यस्यस ऊनाः । ऊनायश्वासो भागहारश्च स तथोक्तः । तेन
च्छिन््ादिमजेत्‌ । एतच्च सति सभवे केत्यम्‌ । अधपिकग्रभागहारमुना-
प्रभागहरेण च्छिन्धादिति प्रथगाक्यकरणाद्भ रन्धन प्रथोजनें नास्तीति
शध्यते । अथ शेषपरसरमक्तम्‌ । मक्तं भजनम्‌ | भवि निष्ठा । अत्र कारयैमिति
पद्मध्याष्ा्यम्‌ | दोषयोः परसरमजनं कायम्‌ । एतदुक्तं भवति । उनप्रभा-
गहरिणापिकाम्रभागहारे हते यच्छिष्यत तेनोनाग्रभागहारं विभजेत्‌ । तत

# ( आर्यभ्ीय ( चा. ४२१ ) गणितपदे श्छों० ३२-२२)।
तथा-~बा्ठफुटतिद्धन्त ( शा० ५५० ) कुट्टकाध्याय श्छो ° २-५ ए०२९४ ।
महष्रीराचार्य कृतेगणितसारसंग्रहे ( श्चा० ७७५ ) वदिकाकुटूीके श्ठे° ११५ ॥
पु० ८० ) । ठघुआयभ्टीये ( शा० ८७५ ) कटटकाध्याये इठो०३ प०२२४ ।
सिद्धान्तरिरोमणिकार( १०७२ )भास्कराखायकृते ुटटकविवरणे इलो ° ५१ पु० ५९।

महालक्ष्मीमयृक्तावटीमहितः-

न्धं फृटतवेन कृत्रवित्स्थापरयेत । ततस्तच्छेषेणाधिकाग्रभागहारं दोषं विभ-
जेत्‌ । ब्धे पूर्वं स्थापितस्य फरस्थाधः स्थापयेत्‌ । ततस्तच्छेपेणोनाग्रभाग-
हारशेषे विभजेत्‌ । ब्धे पषैनिहितयाः फखयोरधो निदध्यात्‌ । एवं तावत्क -
याधादतकटपङ्क्तिः समा मवति। रेष्ावप्यल्पाविति । अथ मतिगुणं मत्या गुणितं
कायम्‌ | एतदुक्तं भवनि | प्रस्परभक्तकषयायंदयलपमुपरि स्थितं तच्थासख्यमभ्रा-
न्तरेण क्षिपं चाधः ' स्थितनान्येन भक्तं राध्यति । सा मतिः। तथाञ्त्पमुपरि
स्थितं परस्मरमक्तरोषे गुणितं कायमिति । अैतदनुरेधेयम्‌ । पृवमुपयधोमावेन
निहतानां समप्ड्ीनां फरानामधा मतिरसंज्ञं गुणमपि स्थापयेदिति । एतच
मविगृणमित्यस्या्थान्तराङ्कीकरणेन सिध्यति । तद्यथा-मतिगुणं गुणो गुणकारः ।
¢ गुणकारस्तु गणको गुणो वर्धक इत्यपि › इति सिद्धान्तद्पणकारो गोविन्द्‌-
भटूटयम्वा । मतिरेव गणो मतिगुणः । मत्याख्यो गृण इत्यथः । तं स्थाप-
येति । नन्वत्र स्थापयेदिति नोक्तं तत्कथम्‌ । एवमत्रोच्यते । मतिगुणमिति
केग्णः भ्रवणादज सकमके रकिचिक्कियापदामिति विज्ञाप्यते । तत्र स्थापये-
दित्यनवद्यम्‌ । अग्रान्तरे । अग्रयोरन्तरमग्रान्तरम्‌ । उदिष्टाम्यां मागहारा-
भ्यां भाज्यराशो पृथक्प्रथग्विभकते ये शिष्येते तयोर्विवरमिति यावत्‌ । तस्मि-
निकषिपरं निहितं कायम्‌ । अत्र मतिगुणितं प्रकतम्‌ । तस्मान्मतिगुणितमवा-
ग्रान्तरे निषेयभिति । अनैतदनुसेधेयम्‌ । यद्र मतिगुणितममरान्तरे किप्ं च
ततस्वाधःस्थितेन।न्येन विभज्य रन्धं फटं मतेरधस्तालिदध्यादिति । एतन्न
मतिगृणमित्यादिना चिते सु्तत्यवगन्तभ्यम्‌ । अध उपरि गुणितम्‌ । अवे
अधःशब्दनोपय॑धोमावेन विन्यस्तषु समतिषु फटपदेषु मत्यादिकमुपान्त्यमृच्यते ।
उपरिश्रब्देनोषान्त्यस्योध्वैपङ्किस्थम्‌ । गुणकान्दुन गुणत्वम्‌ । तस्मादुषान्त्यस्य
तदुपरि फटस्य चान्थोन्यगृणनं कायम्‌ । एतदुक्तं मवति । मलयादिकेनोषा-
न्येन तदुपरि फं गुणयेदिति । ननु चात मृख्यवृत्या स्वाधःस्थितस्यान्त्यस्य
फटस्य वाचकोऽधःराब्दः कथमुपानतयमाह । अतर च्यते | अन्तययुमित्यस्य
विषयाभावात्‌ । अन्त्ययुगुषान्त्येन गुणितं तदुपरिफटमत्र पतम्‌ । तदृनतयेन
यक्तं कायेम्‌ । एषं तावक्कार्ये यावदृदूविव रानी भवतः । रादिष्ुयमातर
तवधउपरिगुणितमित्यतन प्रवतैने । तस्मादवाधोरािना प्रयोजनं नास्तीति स
त्पान्थः । इनागरच्छदभानेते | छेदो मग्हारः। ^ मागहारो हयो हारो
हारकश्छेदभाजको " दति मेोविन्दुमदृरटसोमसुत्‌ । अत्रोपरिराशिः प्रतः ।

$ड़ाकाररिरोमाणिः । ५्‌

पसििन्सति सभवे पृकतेनोनाग्रभागहारिण भक्ते सति रषं यच्छिष्टं तत्‌|
अवेतद्‌नुसंधेयम्‌ । यप्रोनायरच्छेद्भाजिते रेषमित्यत्र दषं नासि तत्ोनापच्छे-
दृमात्रं निपेयमिति । अपिकम्रच्छेदगुणम्‌ । पर्वाकतनाधिका्रमाग्हारण
गुणितम्‌ । अधिकाग्रयतम्‌ । अवराप्यम्रशब्दः रेषवचनः । अविकं चैतद
चाधिकाम्रम्‌ । तन युक्तं दिच्छेदाम्रम्‌ | इहाप्यग्रशब्दुः रेषवचनः । दरौ छेदी
दिच्छेदो । अत्राशादरपुराणान।पितिवचन इव सख्य वाविना द्विशब्देन ब्ठेदी
विशेष्येते इति विकाषणसमासः । तथोरमे द्विच्छेदो यस्थ स्त इति मवर्थी-
पोऽच्पत्ययः । द्िच्छेदाय्रवदद्धज्यरार्यन्तरं मवर्वात्थथः। अयं मान्यराशिः
प्रथमः | अत उत्तरेषामपरिमितानां माज्यराशीनामानयनप्रकारः प्रद्श्यते । त-
यथा-अधिकाय्ममागहारपमव्येतदारिनिनायच्छेदभाजिते रोषमित्यन्तेन गाभि-
तेन यनिष्पदयते तदधरवम्‌ । ततरेकगुणितमृनाग्रभागहारं निक्षिप्याधिकम्रभागहा-
रेण गणयित्वा तत्राधिकार युञ्ज्यात्‌ । ततस्ताः कषिद्धाज्पराश-
भवति | ध्वे द्विगणितमूना्रमागहारं इचा तदधिकाग्रभागहारेण [ हता ]
तक्राधिकमग्रे निदध्यात्‌ । ततस्तदपरः कषित्ताटशे भाज्यराशमवति । शवं
त्याद्षु गुणितमूनाम्र्‌ माग !हारं ष्टवे निक्षिप्यक्तप्रक्रियया भाग्यराशि-
सहसमानयेत्‌ । अथात्र केषुविद्यश्चविराषेषु मत्यन्तराण्यङ्कीरृत्योकभ्स्वागि
रत्वा तद्रोनाप्युक्तपक्रियया ऽपरिपितान्‌. ाज्यरा शीनानयेत्‌ । अप्रेदमनृचं-
पेयम्‌ । अ(यवोनाय्रमागहारेणाधिकायमागहारः शुध्यति तताधिकाप्रयुकोऽ-
पिकामभागहारः प्रथमो माज्थरारिभवति । ततरेकादीष्टसंख्यागृणितोऽप्रभा-
गहारः स्वाग्युक्तस्तदनन्तरादिस्तदुनरो मान्यरारिम॑वतीति । इहैतदप्यनुसंषे-
यम्‌ । गओेषप्रस्परमक्तभित्यत्र यत्र फटपङ्किरिका भवाति तदा कषयोरप्येकः
दध्यति । यत्र च फठपड्क दरे भवतस्तदा गेषयो्रेकः दध्यति । तत्रोभयत्र
प्रथमत एव प्रत्यासन्ना मतिं केस्पाधित्वा तयाऽधिकाग्मभागहार हता तत्रा
धिकमश्नमपंयेत्‌ । एवं स्ते प्रथो भानज्यराशमेवति । अत्र प्रथमत
एव कृसिपतां प्रत्यासनां मतिमेकादी्टसेख्यागु(णितोनाग्रमागहरयुक्तां रुवाऽ-
धिकाय्ममागहरिण हत्वा तथायिकमय् च दवा तद्परान्‌ भाज्यश्ीननयेत्‌।
अत्रा५ केषुचिपश्चवि देषषु प्रथमत एव मत्यन्तराण्युररीरृत्य तदशादनन्तरो-
कतप्रक्रिययाऽन्यानेपि भान्यरादयीनानयेदिति । एतानि सवौणि प्रे विरेषाश्र
कमभेणेदाहिरणम्‌खेन सष्टी क्रियन्ते ॥ ६ ॥ ७ ॥

|. 9 त 1 त 11 ~~~

& महालक्ष्मी मुक्त(बली सहितः-

उदेशकः-अश्ादराभिरेकाभो यो भवेद्रारिरूद्तः।

एकोन्भिहता चाऽऽपः सप्ताभ्रस्तं सधीर्वह्‌ ॥१॥(८)॥

अतराधिका प्रभागहार एकोनर्धिशत्‌(२९)। अस्मिनूनाग्मागहारेणाशटारशकेन
(१८)स्छिने रि्टरा्यो सपर रिरफादरसेख्यः(११) अधोराशिरशदशसं-
एयः(१८) । एता वुपयेधोभविन स्थापित ११ । अथेपरिराक्िनैकादृहकेन

१८ ।

(११) स्वाधोराशावष्टादशके(१८) विभक्ते टन्धमेकम्‌ (१) | ततस्सष्छेषेण
तपकेन(७) स्वोपरिरादावेकादृशके(१ १) भक्ते रम्धमेक(१) । इदं पृवेफट-
स्थाघो निहितम्‌ । तच्छेषेण चतुषकेण(४) स्वापोराक्ञो सप्के(७) विभ-
से ठन्धोकम्‌(१) । इदं पृवफटयोरधो दत्तम्‌ १, १, १, । ततस्तब्ठेषेण
तिक्रेण(३) स्वोपरिराश्षो चतुष्के (४) विभक्तं न्धमेकम्‌ (१) । एतपपूर्वेफरा-
नामो विन्यस्तम्‌ १,१, १, १,। इत्थं चतसः फटपङ्कयः । रोषयोरुपयकं
(१)अधस्लीणि १, ३) अथ्रान्तरं षटकम्‌ (६) । अवर युग्माः फरषङ्कयः ।
दोषादपि रघृषताषिति मतिः कल्प्यत । अयं रूपात्मक उपरिराशिः कपा
रैरूथया गृणितः षट्कापितेनाग्रान्तरेण यक्तश्च स्वाधोर।हिना तरिकेण राध्य-
तीति र्धा प्रत्यासना मतिसिसख्याका(३)। एषा चतुर्णा पृर्वषां कृटानामषो
निहिता १, १,१,१, ३ । अथेपरिरशो मतिगुणितेऽग्रान्तरेण च युक्ते
नव$(९) जातम्‌ | असमिस्वापोरारिना त्रकेण(३) हते खन्ध भरयम्‌(३)।
एतन्मतेरधस्ताहृतम्‌ १, १, १, १, ३, ३। एषा फटवहीष्युभ्पते । अथे-
तेष समतिषुपान्तयन मतिसंज्ञकेन तरिकेण गुणेन गुणिते हपालके तदुपरफिटेऽ-
्त्येन शिकेण च युक्ते षट्कं (६) जातम्‌ । ततः दिषटेषु प्सु पदषुपान्तयेन
षट्केन गुणिते हप्ातमके तदुपरिफलेऽन्त्येन मतिरक्केन विकेण च युक्ते नवकं
(९) जातम्‌ । ततः शिष्टेषु चतुषपान्त्येन नवकेन गुणिते रूषत्मके तदुषरिफ-
ठेऽन्तयेन षट्केन च युक्ते पञ्चदराकं(१५) जतम्‌ । ततः दिष्टे जिरकेषुपा-
न्येन पश्चदशकेन गुणिते हूपात्मके तदुपरिफलेऽन्त्येन नवकेन युक्ते चतुधिश-
वि;(२४) जाता । एव वल्स्युपसहारः छतः । अथात पद्वथाभावादवडपरिगु-
गितमन्तययुगित्येतन परवत इत्यत्रापोराशिः पमृष्टः । अथ वतुरविंरति-

~ ~~ 01 [1 श षा । 1 1 01

१ क, रिरप्रकुतः ।

कुटडाकाररिरोमाणेः । १।

(९४) सेख्याकोपरिराशावृनामष्छेदेनाष्टादशकेन(१८) भक्ते षट्कं(६) शि-
ध्येते । असिनेषिकामरच्छेदेनेकोनतंशता(२९) गुणितऽधिकामेण रषकेन(७)
च युक्त एकार्चीत्युत्तरं रतम्‌(१८१) | अयं द्िच्ेदायः प्रथमो भज्यरारिः।
अयमष्टादृशमि(१८रर्बिभक्त एकाय एकोनति रता र ९स॑प्रायःञ । अथान्येऽपि
भाग्राक्ञय उद्हियन्ते | अ्रोनाग्रमक्तशेषै षट्कम्‌ ६ । अस्मिनेकगुणितोनाभ्र-
मागहरिणा्टादृशकेन १८य॒क्ते चतुराति २४जाता। अस्यापभिकाच्छेदेनेको -
त्रिंशता २ ९गुणितायामधिकत्रेण सप्तकेन५ च युक्तायां उयधिकं शतसुप्कं
७०३ जातम्‌ ¡ अये चातान्योा भाज्यरारिः । अथोनाग्रच्छेद्भक्तदेवे६
दिगुणेनोनाग्रच्छेदन ३ ६यक्ते ४ २अधिकाम्रच्छेद्‌ २९मुणापेत्वा तत्राधिकं स-
एक ्य॒कतं पथरविंशव्युत्तरशवद्रयाधिकसहस्१२२५जातम्‌ । अयं चाप्ये मा-
ज्थराशिः। एतौ चानन्ता माग्यरारी अष्टादशः १८ एकायो । एकोनभि-
दता २९सप्ामरो । एवप्रकारेण भाज्यरारिसहसममनितव्यम्‌ ॥ ८ ॥

अथ प्रभ्नविदेष्‌ उदाहियते । उहशकः-
आरृत्थे(२र)कादराग्रा(११) य सप्ताप्रा(७) मनुभि(१४)र्हताः ।
आसन्ना राङायोऽष्टो तानाचक्षव मतिमद्रर ॥२॥९॥
अत्र पूर्वोक्तप्रक्रियया हूपामिकायाः प्रथमाया मतेरा्रयणेनाऽऽनीताः
धयमतृतीयप्श्चमा विषमा माज्यरारयः क्रमेण टिख्यन्ते । त्र प्रथमः सप
सुप्तति( ७७ )रख्यः । तृतीयः पश्चाशीय्युत्तररतत्रय( ३८५ ररख्यः ।
प्व१ः सपोनशतस्(६९३)२ेख्यः। सपतमः सकसहस(१०० १) सख्यः ।
अत्रं द्वितीयादिसमभाग्यराहयः प्रथममत्यवलम्बनेन सेत्स्यन्तीति वदनन्तरां
पतुष्टयालिकां मतिमवरम्ब्य पूवाकरपरक्रिययाऽऽनीतो दितीयो भाज्यराशिरिेक-
परिरद्तरशतदय( २३१ ख्यः । चतुर्थं एकोनचप्वारिशदिकपश्चशत-
( ५३९ रख्यः । षष्ठः सप्तचत्वारिंरदुचतरशवषाष्ट८ ८४७ ष्पः ।
अष्टमः १अपअ्वादादुतेरकाद्दशत( ११५५ )रख्यः । एवमेतेऽ्टापि
राश्यो द्वाविंशत्या (२२) पिभक्ता एकादश ( ११) रेषा मवन्ति।
घलुर्ददाभिः सप दषाः । एवमेवविधप्रश्नप१ये भाज्यराशय आनितम्याः ॥९॥
अथ यत्नोनाम्रभागहरेणाधिकामरमागहारः दध्यति तजोद्‌ाहियते। उहिशक;-~
यस्भ्यथः सप्तमिभक्तः सपत्या दशका्रकः ।
जानासि यदितं राहि श्रहि सवत्सराग्रणीः॥ ६॥ १५॥

, +

८ परहालक्ष्मीमक्तावठीसहितः-

अत्रोनाग्रभागहारेण सप्तकेनाधिकाग्रभागहारः समप्ततिसंख्थः काध्याति ।
तस्माद्र सप्ततिसंख्यकेऽधिकाम्रमागहरिऽधिकामेण द्शकेन युक्तेऽशीति-
( ८० जता । अयमन प्रथमो भाज्यराशिः। अयं सप्तमिभंक्तकूथपरो
भवति । सप्तत्या दृशकाम्मः। अथ द्िगुणेऽपिका्भागहरि ( १४० ) |
अधिकारेण (१०) युक्ते पश्चादादुत्तरदातं ( १५० ) जातम्‌ । अयमन
दवीयो भाज्यरारिः । एवे भाज्यरािसहसमानेतव्यम्‌ ॥ १० ॥

अथ हेषपरस्परभक्तमित्यत्र फरपङ्कतिरेका मवति । तदा रेषयोरप्पेकः
शुध्यति । तत्रोदाहियते । उदेशकः-

यो दिग्मि( १ °र्विंहतस्त्यभो रूपामस्िभिरुद्धृतः ।
त रारि ईीधमाचक्षव वेत्सि चेद्रणकोत्तम ॥ ४॥ ११ ॥

अतरोनाय्मभागहरेण केणाधिकाग्रभागहारे दशके हत उपरिराशिर-
करंख्यः । अधोरादिश्चिः ३ )सख्यः। अकोपरि्रारनाऽ्धाराशिः इाध्यति।
फृलप इक्तिरप्येका भवति । अतेऽाऽधद विव मिः कल्प्येते । अयं हष।सक
उप्रिराशिः केन गुणितोऽग्रान्तरेण द्विके( २ न च युक्तः स्वाधोराशिना
्रिकेण दरष्यतीति न्धा पत्यारुला मती रूपालिका ( १ )। अनया गुण
तेऽधिकाथमागहरि दशकसंख्ये ( १०) अधिकारेण तरिकेण (३)
युक्तं चरयोद्शके ( १३ ) जातम्‌ । अयमत्र प्रथमो माज्यराशिः। अयं दष
भिरू्थमः तिभिरकाम्रः । अथात हपासिकायां मतविकगुणोना्रभागहारे
त्रिके दत्ते चतुष्कः ( ४ ) जातम्‌ । अ्मिनविकाममागहुरिण दृशकेन गुणि-
तेऽधिके्ेण क्रकेण च युक्तं तिषवारिश(- ४३ )ज्जाता । अयमत्र
द्वितीयो भाज्यराशिः | एष च दृरभिसत्यग्मः । निमिरेकापमरः । एवं भाग्यस्‌-
हसमानेयन्‌ ॥ ११॥ -

अथात प्रश्नविशेष उद्‌।हिपते । उहिश्कः-

ये रारायोऽष्टमक्ताश्वेच्चतुरथा भवम्त्यपि ।
अष्टाभ्रा दवादक्ञाप्ताश्वत्तष्वायांश्चतुरो बद्‌ ॥ ५॥ १२॥

अतराऽऽदावेव कृिपितायां छगालिकायां मत्पामधिकेग्रमागहारेण दाद-
शकेन गुणितायापविकमरेणा्टकेन युतायां विंशति( २० जाता । अयं
पथमो भाज्यः । अथ द्वितीयया हपत्यातििकया मत्या पूथैवदानीतो द्वि्वीयो
१ स, वरिकेणकग्रः । 1

कुदटरकारारीरोमाणिः |

भाज्यश्वतुश्चतारिंर( ४४ )त्तेख्पः। अथ तृतीयया हपपश्चकरूपया पत्या
पववदानीतस्तृतीयो भाज्यराशिरष्टपषटि( ६८ )पख्यः । अथ चतुध्यां हूप-
सुप्तकृरूपयथा मत्या पृवेवदानीतश्चतुथ। भाज्यराशिर्दिनवति( ९२ सख्यः ।
एवमेते रत्वागे माज्यराशयोऽ्टाभिश्वतुरमरा ददृशामिरश्टप्राः ॥ १२ ॥

अथ यत्र “ शेषप्रस्परभक्तम्‌ ” ईयत फदपङ्कं दर भवतस्तदा शेष-
योरप्येकः राध्यति । तत्रोदाहिपते-
उदहेशकः-अष्टाभिश्वतुरभो `यो दृग्यथोऽष्टादराभिर्हतः।

किप्रमाख्याहि तं राक्षे साभ्रे थयस्ति संस्तवः ॥ १३॥

अतरोनाग्रच्छेदेनाष्ट द्‌ रकेनाधिकाम्रच्छेद ऽ्टसेखूपश्छेत्तं न शक्यते ।
तस्माद यथास्थितयेरिवानयोः परसपरभजनं कायमित्यपरिराशिनाश्ष्टकेनाषा-
राशाव्टाद्शके विहते द्यं रिष्यन । तेनाष्टसंह्पः स्वोपरिराशिः; श॒-
ध्यति । फटपङ्खी च द्र मवतः | तद्‌्ाऽध्दविव प्रत्थासनां मतिं कल्पयिता
पंवदानीतः पथमो माज्यराशशति( २० )तख्पः । अवमषटमिशवतुरमरः ।
अष्टादृशपिदष्यम्रः । एवमेवंविधा मान्याः साध्याः ॥ १३ ॥

अथ द्विविधबहुमागहखद्धाज्यरारिपश्नविषय उदाहियते-
उदेशकः-प्ररृतेस्ति्नामि( ६ )भक्ता यो रारिः स्याद्विरोषतः।

चतुदशाभ्रः सरस्छृत्या(२४)तिसमिस्तं वदाऽऽश मे ॥५७॥१५॥

एषां द्विविधानां षण्णां हराणां सकारद्पकव्त्यहरो दी द्री । वद-
धमप्वतंरेन सेगुणयदित्युकतप्रक्रियया पुवमूनाग्रच्छदोऽधिकाग्रछेदृश्राऽऽनी.-
यते) पथः कृर्विरातद्राविरतेथपिवतंकामाव।दनधोराहतिः पक्षरसा्णव-
( ४६२ सख्या । अथास्याखयार्वि रतेरप्यपवत॑कामावाद्नयोः सधर्मः षड
क्ितक॑दिक्‌( १०५२६ मख्य । अनव्यमू्नी्रच्छेदः । अथ चतुरः
प्विंरातेश्वापवतंका. :वारनयार्‌हतिः परणखनके( ६०० पपषष ।
अथास्याः षदूर्विरतेश्चपवतैको ` हि > संख्यः । अनिनापवर्वितयेरितयो-
वधः ला्राङ्कमराम( ३९०० सख्यः । अयमपवर्तफेन द्विकेन गुणितः
पणं प्रवसूमनि( ७८०० सख्यः । अनरायमधिकाम्च्छेदृः । अथैवमाग-
१ क. स्थाप्याः! २ स, षकः! रक. द्या । ४ क, संसर्ग; । ५ स्र, णक्चिस, |

९

४
#) 1

३१ पहालक्ष्मीपुक्तावटीसहितः~

ताभ्यापाभ्यामुनामच्छेदाधिकामच्छेदाम्यां द।द्शरसेख्यकेनाय्रान्तरेण च प्ै-
वद्धिकाग्मभागहारापित्येदमादिनाऽऽनीतः प्श्चमो भाज्यराश्चिमनुबेदमृनिरृतराम-
रवि( १२३४७४१४ सख्यः । अथमेकरविंशत्था दाविंशत्या तरथो्वंशत्या
च विभक्तो द्रः । चतुरव॑रात्या पश्चर्विशत्या टुवि्ातया च चतुदशथः।
अव्राप्येदेविधा माज्यराशथः पुववद्नियाः ॥१४॥
अथ प्रभनान्तरमुदाहियते-
उदेशकेः-नवत्या सेकयेकायो यो विंरात्या निरञ्रकः ।
दरूतमा चक्ष्व देवज्ञ तं रार मम पृच्छतः ॥ < ॥ १५॥
अत्रैकनवतिरेख्येनाधिकायच्छेदेन बिंशातिसेख्येनोनायण्छेदेन कूपाभम-
केमाभान्तरेण च प्राखदानीत आद्यो माज्यरारिनंछ्ा्ट( ८२० ) सख्यः ।
अवमेकनवतःथा रूपाः, विंरात्या ठान्याग्रः। अतोञ्येपप्येवेविधा भान्परा-
शयः पुव॑वदनियाः ' १५॥
अथ भिननहुभागहारमिनबहभसाभ्मकृटाकारविषयमायादयम।ह-
# भिनबहुमागहार कृटटाकरि विभिनबह्रे ।
हरयोद्येद्रयोयौ भाज्यः सोऽपरं मवेदरस्तस्थ ॥
हरयोः सेवगैः स्यादेव कर्यं पुनः पुनस्ताबत्‌ ।
यावद्धिमाजकौ द्र भवतो भाज्योऽ पुषैवत्ताध्यः ॥
अस्यार्थं उदाहरणेन ग्यक्ती मदिष्पति-
उदेशकः-सप्तादिभिख्िमिभक्ते यस्मिन्रूपराराभ्धयः।
दोषाः कया द्रवेयस्त रारेभाचक्ष्व तान्निक ।९।३ २॥

८ ५ नक सि 1 1

#॥टीङावतीग्रन्थे फ चिदेते श्लोका हृष्यन्ते । ते च प्रकृतोपयुक्तत्वादःद्भियन्ते-
हरि विभिन्ने गुणके च भिन्ने स्यादायराक्ेगणकस्त॒ साध्यः ।
द्वितीयभाज्यप्रतद्रायजो गुणः क्षेपो भवेत्कषेपयतो दवितीय ॥
दितीयभाज्यघ्रतदायहारो भाज्या भवेत्तव हरो हरः स्यात्‌ ।
एवं प्रत्प्यापि च कुटकेऽथ जातो गुणश्राऽथ्यहरेण निध्नः ॥
गुणो भवेदायगुणिेन युक्तो हरघ्नहारोऽत्र हरः प्रदिष्टः ।
अथ त्तीयेऽपि तथेव कुर्यादेवं बहूनामपि साधयेत्न ॥

कक न्त कुण ~ = ण ~” ~ -- ~ ----~ ~~~
१ ख, अत्रा ।

कुटाकाररिरोमणिः। ॥

अत्र कपादिि हारो ७, ८, ९ । अद्ाणीमानि १,५,४, ष्वा
हैराभ्यापप्राम्तरेण चोकवदानीतो माज्यराशिरेकोनभि शत्तख्यः (२९) । अयं
तमितो पायः (१)। अष्टमिः एआग्रः (५) । अथायमेव माज्यस्तृतीयेन
सह कर्पंणि कतैम्ये ‹ हरयेद्रंयोदयोर्यो मान्यः सोाऽग्रं भवेत्‌ › इत्यपरं भवति ।
भस्यम्रस्य च्छेद्योर्वधः ‹ तस्य हरयोः सेवा हरः स्पात्‌ ' हति च्छेदो
भवति । स चार षटृपश्चाशतसंख्यः( ५६ ) । अस्यामप्रमेकोनर्विशत्सख्यम्‌
( २९ ) । भाज्यराशेस्तृतीयच्छेदोनदश( ९ `पंल्यः। अस्यापरं वेद्-
( ४ ख्यम्‌ । अग्रान्तरं पशचर्विंशति( २५ )सख्यम्‌ । अथाऽश्चा-
म्यां छेदाम्पापनेनाभरान्तरेण चोकवदानीतििच्छेदामो भाज्यरारिः पजाशीति-
( ८५ ख्यः । अयं सप्रभिभक्त एकमः (१ )। अष्टिः पज्ापः
( ५ )। नवभिश्वषुरयः ( ४) । एवमेवकथिपरश्चविषये माज्यगजय अनि-
तम्याः ॥- १६ ॥

अथत्रिव प्श्नविशष उदाहिय-
उषेशकः-को राशिः केररोभनेर्मकतो भिन्नावरेषकः ।

स एवाभेक्ययुक्तश्चेतेहरेरेव राध्यति ॥ १०॥ १७॥

अव्राऽऽदो सखवेच्छयंऽप्राणि कलयित्वा तदश दरकष्यमाणपेकारेण तेषा
तेषां छेदानुतपा्यानन्तरपदक्शितमिनबहुभागहारमिनबहूवग्ममान्यराग्यानयन-
पकारेण भाञ्यरारिमानयेत्‌ । अपे्टाप्रवशात्तच्छेदानपनार्थमिद्मभियुक्तपणीतं
तुरम्‌.

अाणीष्टानि स्युस्तधोगोऽपानितः पृथका ।
अपक्ययुते भाग्ये वियुते खयरेक्यमग्रीनम्‌ ॥
अस्पर्थः-अप्राणि रेषाणीष्टानि स्युः । अभिप्रेतानि कल्प्यानि भवेपुः |

व्ोगोऽप्मयोगः प्रथगमान्बितिः प्रथक्प्रथक्तदययुतः सन्‌ छेदासत्तदपरष-
नशेद्‌ाः स्युः । अगरक्ययुते भाज्य भाज्यराशो तत्च्छेदानां निरपदानाध-
म्रयोगेन युक्ते स्येतद्ैदितम्यम्‌ । वियुते तु माज्यराशो तत्तच्छदानां निर-
प्रदानारथ॑म्मयोगेन हीने सति पुनः ‹ अगक्यममोनम्‌ ' अग्मयोगः प्रथस्पथक्‌
ततद्मवियुतः सस्ततदग्रवन्तछेदाः स्युः । उद।हरणम्‌-

अत्र कलितान्यम्रा्णीमानि णि (३) । चतवारि (४) प

९२ महालक्ष्मी पुक्तावीसहितः-

(५) एषां यागो रवि( १२ )तैख्यः | एष बेधा निहितः १२, १२,
१२ । एषु पववत्कत्पतष्वगरेषु १-४-५ क्िपतेषु जताछदाः पचदवा
( १५) । बोडण ( १६ ) सदृश ( १७)। एषां क्रमेणाग्राणि पृ्व-
छिखितान्येव ३-४-५ । एमिरठेदृरतेरपरश्वानन्तरपदवाकषतमिनबहमागहाराभिन-
बह माज्यरार्यानयनप्रकरिण। ऽऽनीतो माज्परादरिर्वसुरसपूर्णान्धिः (४ ०६८)।
एष्‌ पञ्चद्‌ रामिभक्तस्त्यग्रः ( ३) । पोडशमिश्वतुरथ्रः ( ४) सपद्शामेः
पञ्चाद्मः ( ५) | अथायमव भाज्यरारिरभरेक्येन ददशकेन( १२) युक्त
श्वदोमिेदै्मिरय्श्च भवति । एवमेवंविधा माज्यराशयः साध्पाः ॥१७॥
अथापरेक्यहीने भाज्यानयनमुदाहियते-
उदहेशकः-को राशिः कैहरेभि्ेमक्तो भिन्नवहोषकः ।
स एवाेक्यरीनश्चेत्तहरेरेव उाध्यति ॥ ११ ॥ १८ ॥
अन्न पुरववत्पथमं खेच्छय।ऽणि परिकल्प्य तदशात्‌ ‹ वियते त्वयेक्य-
भभ्रोनम्‌ › इत्य॒क्तप्रकारेण तेषां ठेदानुताद्य मिनबहुहारमिनबहवम्रभाज्यान-
यनप्रकारेण भाज्यमानयेत्‌ । अत्र पुववत्कलिपतान्यम्राणीमानि प ( ५) सप
(७) नव (९) एषां योगश्वन्दरकर( २१ सख्यः । अयं तिषा
निहितः २१-२१-२१ । एभ्य एष्वग्रेषु ५-५७-९ त्यक्तेषु जताश्छेदाः
टदा ( १६) चतुर्दश ( १४) द्वादशा ( १२)। एषां कमेणाभाण्य-
. नन्तरपदशितान्येव ५-७-९। एभिरमरतेच्छेदेश्च भिनबहमागहारमिनबह-
ग्रभ।ज्यराश्यानयनपकरिणाऽऽनीते। भाज्यराशिः शररसरमेन्दु( १३६५ )-
सख्यः । अये षोडशभिः पशचाय्रः । चतुर्दशभिः सपाः । दाद्राभिनवाप्मः
५-<-९ । अयमेव भाज्यरातरिरय्योगेन कृपक्ष( २१ )रख्येन हीनश्वे-
देभिश्ठेदैनिरयो भवति । एवमेवप्रकारा भाज्यराराय आनेतभ्याः । नन्वन्त-
रथोः प्रनयोः “ स एवभनिक्ययक्तर्चतेहरेरेव राध्यति › ८ स एवागरैक्यहीन-
तेरे गध्यति › इति च निरता प्रतीयते । तदनृपपनलमनयोः सग्राधि-
करि कथनम्‌ । सत्यम्‌ । ‹ को राशिः केररर्भिनेमंक्तो भिनजावरेषकः › इति
, साय्रताऽपि दृश्यत इति य॒क्तमृक्तम्‌ । अथ कक्ष्यकृटटाकारः पद्र॑ते |
तत्राऽऽदौ कक्ष्यागहानयनं ज्ञातव्यम्‌ । अतस्तदुच्यते-

व 1 1 त 1 ~~~ च = ~ न नन ०
कमम

१ ख. ्रक्यादीनां भाः ।

क्राकाररिरोमाेः । १६

#^तव्योमलत्रपखसागरषट्कनागव्यो माष्टशन्ययमहपनग्टचन्दाः ( १८-
७१२०८ ०८६४०००००० ) इति मगवता सूर्यणोपदिष्टयाऽऽकशकक्ष्षया
गुणिते स्वेष्टदिनगणे सहसाहनेन ग्रहकक्ष्ामूदिनसंवर्ेण विभक्ते टमं मगणाईि
प्रह भवेत्‌ ! रोषं कक्ष्याम । इष्टदिनानां स्वकक्ष्यागृणाकारः सहसगुणो प्रहक-
ह्यामूदिनसेव्गो भागहारः। एतावपवर्विताविषटदिनानां गुणहरो भवतः। एवस -
नपक्ेऽपवर्तित याऽऽ शाक्ष्यया निहते स्वामिमतरदििनिगगे ऽपवर्पितेन सहसनिहतम-
हकक्ष्यामूदिनाभ्य।सेन विहने दब्धं मगणादिप्रहः । रें ककष्याय्म्‌ । भथबा
खक्यामूदिनयोरपवतिंतयोयतछकक््पातो टन तदिष्टदिनानां गुणः । यत्त
मूदिनतो टम्धं तेन सहस्लगृणितेन गुणिता ग्रहकक्ष्या तेषां भागहारः । अल्मि-
नक्षि पृनरिष्टदिनगणेऽपवर्पितथा खकक्ष्यया गुणिते सहस्गुणितेनापयर्वितभदि-
मेन गुणितया प्रहककष्यया विभक्ते रन्धं मगणादिमेप्यग्रहः । रोषं कक्ष्यामरम्‌।
एवं तिभिः परकरिः कक्ष्य ग्रहानयनं कक्ष्याम चोक्तम्‌ । एष्वन्तिमपरकारे यत्र
््याप्रं तदवोदिश्यते । अस्य भागहारः सहस्पेनापवर्तितमदिनेन गुणिता मरह-
कक्ष्या । उदेराकः

कक्ष्यात्रं सवितुः खखाक्षिरिखारकषमाकष्यद्भिचन्दाकृति
द्व्यथाब्ध्यन्धिरसाभ्रतकंकरमूरभर्यं १२६०.
६&४४५२२२१५२ १७२०० प्रृगाङ्स्य तु ।
लक्षघ्राभ्रकराथबाणनवकद्व्यष्ेङनागत्वंगा
७६८ ११८२९५५२०००००० दूष्यं . मान्यमहर्मणं
च भगणान्याताम्यवीन्द्रीवद्‌ ॥ १८ ॥
न्यासः-खेः कक्ष्याममिद्म्‌ (१२६०६४४५२२२१७२१७२ ००)
दमव्राधिकामरम्‌ । अथ स्व( ख )कक्ष्ामृदिनिणोः ' विभजेद्ध।रबिभाज्यौ '
इति पर्रभक्तयोः रोषं वेद्‌( ४ )रैख्यम्‌ । एष्‌ स्व( ख )कषष्पामूदिनयो-
रएवतेकेः । अनेनापवर्गिता खकक्ष्या प्रयुतघनपद्श्य प्रद्िखाशटादरिरसाभ्वि-
( ४६५७८ ०२०२१६०००००० सेय । अपवर्विते भूदिनमचखाथ॑रृता-
ूमद्िवेदाभ्धिनवपवक( २९४४४९१४५७ ) ख्यम्‌ । रतत्सहससगुणितम्‌
( ३९४४७९४५७००० ) । अथानपवर्वितायां सकक्ष्यायां सहलपरषं-

कड

( सृथसिद्‌न्ते मृगालाध्याये छे ९० )

१४ महालक्ष्पीगुक्तवठीसहितः-

गद्महमगणेर्विभकायां योजनातिका यहककष्या भवतीति उम्भ रदिकक्ष्या
१२
९ 9
एषा पृवंटिखितसहसाहताऽपवाितमूदिनाम्यस्ता व्योमाभशकनदविश्चनवाश्तकं-
वेदा्टोटगजषइवसखाद्रिचन्द( १७०८६८७८४६८९ १३९१४०० )से-
छया । अयमक्राधिकाममागहारः । चन्दुस्य कक्ष्याभमिदम्‌ ( ७६८११८२-
९५५२०००००० ) । एतदिहोनाग्रं पागुक्तक्रमखन्धमेव । चन्वकक्ष्या
उवयाभ्धिद्िद्हन( ३२४०००० ) सेख्या । एषा सहसप्राऽपवर्तितमूदिन-
गुणिता प्रयुतध्नाष्टषटृखाश्धिवेदाध्रीशष्टाप( गा )$( १२७८ ११३४-
४०६८ ०००००० `सेख्या । अयमवोना्भागहारः । अग्रान्तरं वलक्ष
त्यषटदरीषुरसषट्दभ्यङ्नतुदधिरामाष्टत्रिगजेर( ११८३८ १२६९२ ६६५२१५७.
२०० संख्यम्‌ । अमेतेऽधिका्मागहरिनाय्रभागहराम्रान्तरराशयोऽपवतैनं
पयब्छन्त्त्यपवत्यं प्रदश्यन्ते । अभ्रापवतेकः पर्णाभरतङरूतिखाभितकम्योमा-
भवन्दुर्गिरि( ७१००६३०२२६०० )संख्यः । अनेनापवर्तितोऽधिकाम-
भागहारो नकाष्टविषटूखसिद्ध( २४०६३८९ संख्यः । अपवर्तितोनाम-
भागहरोऽप्पयुतगुणधति( १८०००० संख्यः । अपवर्तिताग्रान्तरं
दचारृतिमनिरसनप( १६६७२२२ `सेख्यम्‌। एमिरधिकाम्रच्छेदगुणमित्पे-
तदन्तेन कम॑कदृम्बेन जातो रारिवसुमनिगिरिरविगजाभ्धि( ४८१२७७८ )
सख्यः ' अयम केनापवतेकेन गुणितोऽधिकागरयुक्तश्वाबुद्‌ाहताषटिदविनखखाश-
द्िरससिन्ध (४६७८ ०२०२१६००००००० ०)संख्यः। अयं दिष्छेदमो
भाज्यरािः । अस्मिनमपवर्ितखकक्ष्या गुणेन षिभक्ते टम्पो राशिः सहस-
( १००० )संख्पः । एष स्वे्टदिनगणः। अथ दिच्छेदृपरे मान्यराशावन-
पवर्तितेनारकाथभागहारेण दिच्छेदेन ह( देते खन्धो गतौ रविममणो
दौ (२) । रशिष्टमुदिष्टरविकक््याय्तल्यम्‌ । अथ दिष्छेदामे
भाज्यराशवानपवर्वितोनाग्रभागहारेण उन्द्रच्छेदेन विहवे उन्धा
गताथन्द्रभगणाः षटूिंदात्‌ ( ३६) रेषमुदिष्टरविकक्ष्याग्रसमम्‌ । एं
दयोः कक्ष्याग्रपोरुदिष्टयोः सतोरानयप्रकारः । बहूनां कक्ष्यामेषृिषटेषु
भिनबहुभागहरपिनबहग्रयोः कुट्टाकारानयनपकरेण भज्यराश्यहर्गणगत-

ददशयोजनषषटय शसहितखखतिथिर मापिषेद्‌८ ४३३१५०० -- सख्य! ।

कुदा काराकषेरोमाणेः । १५

भगणाः साध्याः । एवं सुय॑सिद्धान्तमागंमवरम्म्य कक्ष्य ्ृटैटाङारानयनं
प्दर्दितिम्‌। आयंभटीयानुसरिण कक्ष्याकुटटाकारानयने तु विशेषः । अत्र
सर्यसिद्ध न्ति नयनममणेतदानयने यत्र यत सदृसगुणनमुक्तं तत्तदिह न कर॑-
ग्यम्‌ । अन्था सवाऽपि प्रक्रिया समाना ॥ १८ ॥
अथ खिदविद्रषनुपपनप्रश्र उश्हियते-उदेगकः-
योऽहछाभिनेवभिः ष्डमिदृशभिश्चतुरथ्रकः ।
दरचायेश्चतुर्भिरेकास्तं रारि व्याहराजसा ॥२६।१९॥
अन्न षड़भिरष्टामिवां यो राशिश्वतरमो भवति स कथं चतुर्मिद्भ्यां बा
हपाभ्मो मवत्तीत्यारोच्य प्रभोऽयमनुपपन इति ब्रयान्‌ । एवमन्येऽप्यनुपपनाः
परभ्रा गोधव्पाः ॥ १९॥
अथ खिटविषय उदाहियते-उदरकः-
द्विचत्वारिंञता दग्यञ्नः षड्िंहस्येकशेषकः ।
यो रािस्तं दतं ब्रहि सागरं वेद्‌ भवान्यदि ॥२४॥२०॥
अश्र पूर्ववद्‌ गतानि प्स्येकं हूपात्मकान्युपयंधोभावेन निहितानि
फडानि १,१,१,१ । देषवोरुप्रिराशिर्योचन( २ `तैख्यः । अधोराशिव॑द-
( ४ ) ख्यः । अतर मतिः कत्पयितुं न राक्यते । तस्मादिह माज्यराशिः
खिल इति वक्तव्यम्‌ । यत्र च्छेद्योरपवतैकोऽस्ति सोऽग्रान्तरस्य तु नसि
त माज्यराशेः खिटतवं द्ष्टस्यम्‌ । यतरेषां चयाणा्ृपि सदकशोऽपकवकोऽक्ति
तद्भावो वाञ्छितं द्रष्टव्यम्‌ । एवं साम्मविषयेऽविकाभ्रादिसृ्युगं परति-
परत्तणां बुद्िव्यामोहो भा मदित्येकयेव च रीत्या व्याख्यतम्‌। अथैतेवाज
किंबिद्विकलम्य भपाक्रियते-' पृथ रेषपरस्परभक्तं मतिगृणममरान्तरे क्षिप्तम्‌ »
त्य फटपङ्क्त्थां समायां सत्यामभान्तरं समं छृतवा मतिं कलयित्वा
तथाऽसपमुपरिरारि गणयित्वा तच्चम्रान्तरे क्षिप्ता तद्थोरारिना हता
दम्प समपड्क्तीनां फलानामधा निहिताया मतेरधस्तानिदध्यदित्युक्म्‌ ।
इदानीं तत्र विषमायां फटपङ्न्यामय।न्वरमूणं तवा मतिं परिकल्प्य तयाऽ
स्पमधोराशि सगुण्य तस्मद्मान्तरं विशोध्य तदुषरिराशिना विभज्य उब्धं
विषमपङ्ीनां कठानां मध्ये दत्ताया मतरः स्थपयेदित्युष्यंते । अन्यत्सर्वं
वषत्‌ । एवं हृतेऽपि पूवप्दाशरतमदिलमुदाहरणजातं प्रायश; सत्सयत्येव |

१६ पहाटक्ष्मीम॒क्तावंलटीसहितः-

अस्मिन्पक्षे “ अप्रान्तरे › इत्यन्तं विभक्तिविपरिणामो दष्टन्यः । अभ्रान्तर-
णेति । छन्दोवत्सू्ाणि भवन्तीव्यकताच्छन्द्सि हि विमक्तिबिररिणामः
प्रसिद्धः । क्षिप्रपित्येतद्वहीनमित्यस्थोपरक्षणम्‌। तस्मादप्रान्तरेणोनापिति सिद
भेवति । तथेव वाऽस्तु पाठः ।
“ ऊनाग्रभागहारं छिन्धादधिकाम्रभागहरिण ।
रेष्परस्परभक्तं मतिगृणमग्रान्तरे क्षिप्तम्‌ ॥
अधडउपरिगुणितमत्ययुगाप्रकाप्रष्छेदभाजिते शेषम्‌ ।
उनाग्रच्छेदगुणं द्विच्छेदाभं विहीन शेषयुतम्‌ ॥ इति ।
असिन्यषटि यदा समायां फरपङ्कचां पतिकल्पनेष्टा तदाऽ्पान्रमूर्णं
रत्वा मतिं कत्पयेत्‌ । यदा विषमायां तस्यां मतिकत्पनाऽभिमता वदाऽरान्तरं
धनं त्वा मिं कलयेत्‌ । एवमयिकाम्रािसूषयुगटं साग्रमभिङत्य विस्तरेण
ग्याखूयावम्‌ ॥ २० ॥
भथेतत्सूत्रयुगरखस्य विषयमार्यय। दृदयति-
अवरोषविषमभावे हेषस्येकस्य श्न्यतायां च ।
अवतरति सृज्रयुगलकमिदमन्यन्न तु निगयते कमं ॥९॥२१॥
इदं सूतरयगरकमवरेषविषममाध्रकस्य शेषस्य शृन्यतायथां चाबतरति ।
अन्य तु कमं ॒निगद्यते । यवाग्रयोरुभयोबेहूनां वाऽमावः समतवं बा तत्र
कर्मोष्यत इत्यर्थः । सृत्युगरकमित्यत स्वार्थं कपत्ययः ॥ २१ ॥
तदिदं कमाऽऽययाऽऽह-
रेषाभावे हारावपवरत्याम परस्परं हत्वा ।
अपवतेकेन ग्रणयेच्छेषसमत्वे तु शेषमपि य॒भ्न्यात्‌ ॥१०।२२॥
अस्यास्तुदाहरणमेव व्याख्यानम्‌ ॥ २२ ॥
इषि श्रीदेवराजविरदिते कृटटाकारशिरोमणौ साभ्रप-
रिच्छेरः परथमः॥ १॥

अथ दीः परिच्छेदः ।

उदेशकः-ध् येदराकपयन्तय रारिः गुन्यषकः।
त रा्िभभिपेहि द्राक्‌ तान्तिकमामणी्मम ॥ २५।२६॥

3 त [1 [ 1" 1 क 7 नक्यकन्वन्केषष्यिन्डकीन्केन्यकिनूि

भग्यथु्वैनार ' ।

| 0 पि

कुदटराकरारारारम्राणः। १७

अभ्र द्न्पादिषु नवसु च्छदषु द्विरख्याकस्यास्य त्रिसंख्यस्य द्वितीयस्य
चापवतकाभादद्नयोः संवगः षट्‌(द्‌)सेख्यः । अगमादितो दषेण्डेद्‌-
यार्नरग्रो भाज्यराशिः । अथास्य च चतुरसंख्याकस्य तृतीयस्य चापवतंको
द्वि २ संख: । अनेनापवतितयोः कमात्‌ विद्विषूपकमे( ३, २)
रेतणोवधोऽपि षरट्‌(६) संख्यः । अयमपवतेकेन द्विकेन गुणितः सुथं(१२)
संख्यः । अयमादितिस्वयाणां निरग्रा भान्यः । अथास्य च पश्चसख्यस्य
चतुर्थस्य च।पवतंकामावादृनयोर्वातः पष्टि(द नपेख्यः । अपं चतुर्णा
निरो भाज्यः । अथास्य च पटृतख्पस्य पञमस्य चापवर्तकः षट्‌(६)
संख्यः । अननापवर्वितयाः क्रमाहक(१०--१ )संख्ययेरितये।रभ्यास्‌।
दशक ( १० )संख्यः । अयमपवतंकन पटूफ्न गुणितः षृष्टि( ६० )
संख्यः । अयमादितः पञ्चानां छेदानां निरप्रा भाज्यरादि;ः। अथस्य च
संपरसख्यस्थय पृष्ठस्य चापवतकभावादनवा वेधा नखवद्‌(४२ ०) संख्यः ।
अयं षण्णां निरमा भाग्यः | अथास्य चाष्टसंख्यस्य सप्तमस्य चापव्तक-
श्तुः( ४ ) ख्यः । अननापवतिनयेरेतयोरम्यासा दिडुने्र( २१० )-
संख्यः । अयमपवतंकन चतुष्केण गुणितः खान्धिगज(८ ४ ० )सख्यः |
अयं सप्तानां मदानां निरयो भाग्यः | अथास्य च नवसख्यकस्य चा्टमस्य
चापवर्वकास्च (३) स्यः । अनेनापवर्षितयेरेनयोः संव्श्च खाभ्थिगजसंख्यः
(८४० ) । अयमपवतकेन तरिकेण गुणिता नखतच्व(२५२०)संख्य; ।
अयमष्टानां हाराणां निरयो भाज्यरा रिः । अथास्य च दशासख्यस्य नवमस्य
भागहारस्य वचापवर्तकेा दशक( १० ) ख्यः । अननापवर्तितयारेतयोर-
भ्यासः पक्षतत्व (२५५ २)संख्यः । अयमपवतकेन इराकेन निहतः पुषैव-
नखतचख(२५२०)संख्यः । अपं द्विपुवाणां दृदापरयन्तानां नवानां माग-
हाराणां निरमः परत्यासना भाज्यरारिः ॥ २३॥

अथ दोषसाम्यत्रिषय उहेशकः-

द्व्यादरदराकपयंन्तेनंवाभिभाजकैर्हेतः ।
यो भवेद्र डिरेकाग्रस्तमाचक्ष्वाविलम्बितम्‌ ॥ २४ ॥

अय पववदानीतो नखतच( २५२० ) स्यो माज्यराश्िरेनामरेण
युक्तः (२५२१)पत्यासनो माज्यराशिः । एवमनेन न्पयेन सूर्थन्दुजीव-
भोमरने्वरणां बृधमृगुरोबोचयेधन्द्रोज्चपतयोश् द्वियुगाद्यानयनं कृत,

न)

१८ महालक्ष्मी क्रावलीमहितः-

व्यम्‌ । उाहरणं तु न्थविस्तरभयान परदृश्यते । अत्र च~पृवंण एर्वैण गतेन
युक्तं स्थानं विनान्त्यं प्रवदन्ति संख्याः । इच्छाविकसेः कमरदोऽभिनीय
नीचे निवृत्तिः एृनरन्यनीतिः( २३ ) ॥ बृहत्संहितायामध्ययि( ७६ )
श्लोकः ( २२ ) वराहमिहिरः । इत्याचार्थोक्तपकारणेवामेकयुगविषयाः
पना नेव( ९)) द्वियुगविषयाः पटूित्‌( ३६) । मियुगिषियश्चतुरशीतिः
(८४) । चतुयुगविषया रसनेवचन्द॒( १२६ )संख्याः । १अयुगिषय श्च
तावन्तः ( १२६ ) । पड्युगदिषय श्वतुरशंतिः ( ८४ ) । सपयुगविषयाः
वटू्धेरात्‌ ( ३६ ) ! अष्टयुगविषया नव ( ९ ) | नवयुगविषयः प्रश्न एकः
( १ )1 एवं संभूष हद्रबाण( ५११ )संख्याः प्रश्नाः संभवति । अत्र
रविचन्दरभोभजीवरनेश्वराणां वुधकाव्यरीधोचयेश्वन्दोचपतियोश्च युगेः
दन्यामो रारिवसुदरवषशादिरूपाड्न्तपाद्रिविथि( १५७५९ १७८२८ )-
संख्याः । आथमरीये तु व्योपदन्यश्चराद्रीन्ुरन्धाद्रचादि शरेन्दु (१५७७९ १
७५० ८)सँख्पः । एवं साग्रकृदृटाकारो दशितः ॥ २४ ॥
इत्यनिकृलाभरणस्य स्कन्धत्रथवेदिनः सिदधान्तष हभ इति परतिद्धापर-
नान्नः श्रीवरद्राजाचायस्य तनयेन देवराजेन विरदितारयां
कुटूटाकारिरोमणिटीकाषां महारक्ष्मीमृक्तवत्यां
साग्रपरच्छेद्‌ः प्रथमः॥ १॥

अथ निरेथपरच्छेदो द्वितीयो व्याख्यायते । तत्रादौ निरयविषयं

प्भ्नमार्यया प्रकटयति-
हारकभान्यक्षेपेरुदिषगंणफले य आश्याति ।
स निरथ्रविदां श्रष्ठो देवज्ञानां महीतले मवति ॥ १ ॥

य उदिेमौगहारकमाज्यक्िपर्गृणफठे आख्याति स महीतले निरयिदां
देवज्ञानां पध्ये प्रेष्ठो भवति । तत्रेदं परभश्रीरम--उदिशोऽयं भज्यराशिः
ढेन गणकारिण गणितः, उदिषटनानेन संख्यान्तरेण वियुक्तः संयुक्तो बा
उदिष्टेनानेन भागहरेण विभक्तः शुष्येत्तादृशः को वाञ्च गुणकारः ई
षा फ़षमिति । एतच्चोत्तरत्रोदाहुरणेन व्यक्ती भविष्यति ॥ १॥

अथ तत्श्नमङ्ायाऽऽयामाह-

कुटूटकमूञद्ितयं संयोज्य निरथकृटृटपद्धत्याम्‌ ।
तत्रत्यैः कमं चयेविद्रान विदधीत गणक फले ॥ २ ॥
र १ च. रुणक्ा"। ९स्‌, रुणाराः |

ट कारारीरोमणेः। १९

भत्र विदृष्छभ्येन तानिकं उच्यते | कृटूटकमुवद्िवयं एरितिरत
कृट्टाकारयुग्मविषयमायंमद पस्थमरिकापाधापंसू्रयणरं निरम्रटूटपदत्ां
निर्रकृट्टाकारमागं संयोज्य सम्पग्योजपितवा तनिरमकुटशकारग-
नितसंबन्धिभिः कमैचयेः कर्म॑समृहेगृुणकफते गृणकश्च फटं च गृगकफरे ते
अप्र विदधीत कयात्‌ । अत्र यथपि स्व सूबरदृयं नोपयुज्यते तथापि पादुर्था-
तदनादृत्य कृटूटकसू्द्वितयमित्युक्तमित्पवगन्तव्यम्‌ ॥ २ ॥

अथाधिकग्रार्दसूतं पर्तुतपश्नमङ्का्थं निरपरमधिरत्य व्पाक्रियते । अ-
धिकाप्रभागहारम्‌ । अ्रामररयेन सख्याऽभि्षीयते । मागहारश्मेन चत्र
भागहारमान्यराश्योः परसरं माजकतात्तौ द वपि गृेते । अत्र प्रहेकलतवष-
देकत्वमविवक्षितम्‌ । अतोऽपमथः सेषः । अधिकरसंखूपाकौ हरमान्पराशी
इति । उनाम्रभागहरिण च्डिन्धात्‌ । अवाप्यय्ररम्दः संख्यावचनः । उनस-
ष्पेन भागहारेण विभनेत्‌ । अपवतैकेन सभवे सन्यपवतेयेद्ित्य्थः । अथा
कथमपवतंको ज्ञायते तदानयनमन्पष्रोक्तम्‌-

विममे हरविभाग्यो प्रसरं यदेति सैश्यिम्‌ ।
एकस्थयोस्तदपरणढेदो हरभाज्ययेोमैदति ॥ इति ।

अत्र च्छेद्‌शब्दोऽपवतकप्यांयः । इह येनाप्वतेकेन हरमाज्पषप्षत्पते
तेन कणालकस्य वा पनास्पमकस्य बा क्षेपस्यापदतेनमप्यर्थसिद्धमिति न कण्डो-
क्तम्‌ । यत्र हरभाज्यय)रपवतेनमप्यलि केपस्य तु वनाति तदुदाहरणे
खिलं बिधात्‌ । उक्तं च-

“भ ज्यहरपक्षेपान्‌ सदशच्छेदेन सभवे छिन्धत्‌ ।
स वेद्रिमाज्यहरथोश्छेदो न क्षेपकस्य च चिं तत्‌ ॥ हवि ।

एवमुदाहरणस्पाऽड्ौ सम्थक्‌िरत्व विज्ञायापव्ैनस्य सभये सति हर-
भाव्पक्षपानपवतेयेत्‌ । अत्रेदमनसंपेयम्‌ । अपवषनेऽप्यनपवर्तनेऽपि भाज्पे
भाजकादुनेऽधिकेऽप्यविरेषवेण सव॑दा माष्यराशेरभो भाजकराशि निन्य.
सेदिति.। रेष्परस्परभक्तं मतिगणमित्येतदूदयमापि मान्ये भागरहारादूने सति
एषवत्‌ । आधिके तु विषमायां कटपङ्क सत्यापस्य पतिः कल्प्या । अत्रापि
मतिकत्पनायामिवमारापः । अयमुपार्रारीः केन गृणित उदि्िन सैस्याविशे-
षेण युक्तो वियुक्तो वाऽनेन स्वपिरारिना शृध्यतीति । अप्रान्तरे क्षिष्‌ ।
व्राप्यव्रशष्दः सख्य वचनः । अन्तराम्दो विगेषवचनः ! [न्‌] विवरश्चनः; ।

९ परहालक्ष्मीमुक्तावर्लीसहितः-

भत्र मतिगृणितं प्रकरणं तदुहिटे धनालमके पाके सख्पाविरेषे क्षिपे क~
यम्‌ । एतदुपरक्षणम्‌ । तद्रणक्षवेण शोध्यमित्यस्य (थः) । अषउपरिगुणितम-
नत्ययुगिति वत्त्युपसहारः पुव॑वत्‌ । ऊनाम्रच्छेदभाजिते रेषम्‌ । अत्रप्पय्गश-
मदेन सैख्योच्यते । छदृकब्देन पर्ववद्‌ हरभाज्यावभिधीयते । रोषस्य चेकत-
मविवक्षितम्‌ । समवे सत्य॒नसंख्याम्यामपवार्िताम्यां हरभाज्याम्ां कपादुप-
यधेराश्योर्िभक्तयोः रेषे कृटूटाकारफटे मवतः । अविष्यमाणः प्रत्याव-
नो गुणकारस्तत्र फट च रग्ध मवतीत्यथः । अप्र भाग्ये भागहाराद्भिके
सति सपवार्िताम्णं हरभाज्याम्यां कमादधरपरिराश्योर्विभक्तयोः शेषे गृगफदे
भवतः । अपिकाम्रच्छेदगुणमित्याच्यमर नोपयुज्यते ॥ २॥
अत्रायं सग्रहश्धोकः-
कुटृटाकृरि निरे समधिकवपुषि च्छेदतो भान्यरागों
न्धे य॒मे मिः स्यादृपरि फलमधो वर्धकः स्थाद्विहीने ।
यग्म रभ्य मतिः स्यादुपरिं तु गृणकोऽधः फल स्यादृृटेन
ष्छदनाऽऽप्त गणेऽस्मिन्गणक इह फटे भाज्यमक्ते फल स्यात्‌ ॥३॥
अस्याथः-निरथकटटाकरि भाग्यरास्ञौ मागहारादभिके सति तत्र शेष-
परस्परमक्तमिति टन्धानां फरानां पङ्को विषमायां सत्यां मतिः कल्प्या । तदा
तत्र वस्स्णृपसंहार कऊतेऽधोरागिगणः । उपरिराशिः फम्‌ । अथ भास्पे
छेद।द्न सति ततर फएरपङ्कन्यां समायां मतिः कत्प्या । तदरौपरिरारिगृणः |
अधोरारिः फटम्‌ । अत्रोभयने सति समे गुणऽपवर्षिनेन हरिण विभक्ते
रेषो गुणः फटे च पवर्पितेन माज्यन विभक्ते भष फटं मवी । इदं सवै-
मुदाहरणेन व्यक्ती मवरिप्यनि । अतरदमनुसंधेयम्‌ । ज्ये भागहारादूनेऽधिके
च यत्र॒ त्राषपरस्परमक्तमित्यत्र फटषड्क्तिरेका मवति पदा रोषयोश्वेकः
दध्यति । भाग्ये भागहारादूने सत्यव गेषपरस्परमक्तमित्यत् फटपज्की दर
भवतः । तदा दषयोरप्येकः इाध्यनि । तत्रोभयत्राऽढ्दावेव प्रत्यामनां रतिं
कत्पाधित्वा तया भाग्यं गृणाधित्वा स्वाधःस्थन च्छदेन विभजेत्‌ । ख्य फं
भवतिः। सतिरव गुणः ॥ ३॥

१ च, बद्धकरः |

कुटराकाररिरोमाणेः । 4

अथ सिंर विषय उदाहियते-
उदेशकः-खाष्ध्य्यो हताः केन युताः पथ्चमिराहताः |
पर्णाथमागणेः इद्धाः शीघ्रं गुणफले वंद ॥ ४ ॥
अथे भाज्यः खवेद्राम्‌( ३४० सख्यः । छेदोऽ छमूतशर-
( ५५० सख्यः । पनक्षेपः रर( ५ )सख्यः । एषु माज्यमाजकयोः
परस्रमक्तयोः देषो दिक्‌(१ ०सख्यः। अयमनयोहरभाग्ययोरपवर्तंकः । क्षेष-
स्वनेन भक्तो न दाध्यति । तस्मादददिशेद्ाहरणे खिलमिति वक्तष्यम्‌ ॥४॥
अवर भाग्ये भागहारादुने ततरैवानपवर्ननविषय उद्ाहियते-रटेशकः-
खन्दरेहाः (१११) केन गुणिता रूप(१)यक्ता दिखाभिभिः(३०२)
भक्ताः इद्धा गणफले ब्रहि तूर्ण निरम्रवित्‌ ॥ ५ ॥
अत्रापवतने नास्ति । भाज्योऽपि भाजकाद्धीनः । अतक्तत्रोक्तथकरिय-
याऽऽनीः प्र्यासनो गुणः दन्धति( १८५ ) सख्यः । तत्रा ऽऽगतं करं
गजतकं( ६८ )सेख्यम्‌ । अथेवमागहपरनयेगणफरोः कमदिकदवित्या-
्विसंख्यागुणित। हरभाज्यो क्षिप्वा गुणफटसहस्रमानयेत्‌ । तचधा-पृमागेते
दारधुति( १८५ सख्य गुणके स्पगुणे द्विखाभि( ३०२ )तैख्ये
भाजके क्षिपे मृनिवसुरुत( ४८४ )तषूणाक। गुणो भवति । एवै पुवंमागते
गजतकं( ६८ मख्य फटे हृपगुणे चन्दरुद्र( १११ सख्ये माभ्पे
दत्ते नवात्यष्टे( १७९ )सख्यमन्यत्फटे मवति । एवमन्यान्यपि गुणकला-
न्यानवत्‌ ॥ ५ ॥ अथात्रैव क्षेपमृणं परिकल्प्योदाहिणते-
उदेकः-चन्द्रेशाः केन गणिता रूपहीना दिखाग्निभिः।
भक्ताः इद्धा गृणफट व्रि तूर्णे निरयवितू ॥ & ॥
अवोक्तवरनीतो मृणा मृनिषुद्र( ११७ तेष: । फटे रमिवेद्‌-
( ४३ तस्यम्‌ । अथानयोगुंणफटपोाः कमदकद्विन्यादीष्टसंख्यागुभिती
हरभाग्यो क्षिप्वा गुणफटसहसमानयेन्‌ ॥ ६ ॥
अथात्रापवतंनविषय उदाहियते-उहे श्कः-
वान्ध्यग्नयो ( २४० ) हताः केन यता दरभि(१ ०)राहताः।
पुणाथमागंणेः( ५५० ) इद्धाः सीध गुणफके बद्‌॥७॥
भत्र भाज्यभाजकयोः परस्सरभक्तयो; रेषो दिक्‌( १० )सख्पः ।

६४ पहालक्ष्पीपक्तावटदीसदहितः-

अवमनपवतंकः । अनेन हरभाग्यकषपानपवत्यो कवदानीतो गुणः पररु१ि(२१)-
सेरूपः (1 फलं परयोदरतेख्यम्‌ । अथानयोः कमपादिष्टसंख्पागुणितावपशितौ
इरभग्यौ क्षिप्वा गृणफटहयतमानयेत्‌ ॥ ७ ॥
अथान क्षेपमृणं कल्पपितवोदाषहियते-
उदैशकः-खाग्ण्यभ्नयो हताः केन हीना दङ्ञभिराहताः।
पुणांथंमागणेः इद्धाः शीध्रं गणफलटे वद्‌ ॥ ८ ॥
अत्रोक्तवदानीतो गृणो वेदाधरि( ३४ तेख्यः । फट प्रतिसंख्यम्‌
(२१) अथानयोः क्रमादिष्ट गुणावपवपितो हरभाग्यो चवा गुणफट-
रातमानेयत्‌ ॥ € ॥
अथ भाग्ये भाजकाद्थिके वत्नाप्यनपवर्तनविषय उदाहियत-
उदेशकः-द्विखाभ्रयो ३० रहताः केन रूपयक्ता हरेन्दाभिः (१११)।
भक्ताः इद्धा गुणफले ब्रहि तूर्ण निरमवित्‌ ॥ ९ ॥
अत्रोक्तप्रक्रियय।ऽऽनीतो गुणो रामवेदसख्यः( ४३ )। फट मुनिरुव्र-
( ११७ संख्यम्‌ । अथेषयोः क्रमादिषटगुणो हरभाज्यो क्षिप्ला गृणकद-
दरातमनियेत्‌ ॥ ९ ॥
अथान क्षेपमृणं परिकर्प्योशाहियते-
उदेश्कः-द्विखाभयो हताः केन रूपहीना हरेन्दुभिः।
मक्ताः इद्धा गणफठे बरहि तरण निरप्रवित्‌ ॥ १० ॥
भ्राऽऽगतो गुणो गजतकं( ६८ )रख्यः । फं शरपृति८ १८५ ).
सख्यम्‌ । अथानयोः कषादिष्टगुणौ हरमाग्यो क्षिप्वा गुणफटसहलभान-
येत्‌ ॥ १०॥
अथातरापवरतनविषय उदाह्िषते-
उदेश्कः-खार्थषवो( ५५०)हताः केन युता दक्षभि(१ °)राहताः ।
खवेदपुष्करेः(२४०) इद्धाः रीघ्रं गणफटे वद्‌ ॥ ११ ॥
अत्राऽऽतो गुणः प्ररुति( २१ `चैख्यः । फलं रताति ३४ मसं
र्यम्‌ । अथानयोः कमार्दटगुणावपवर्वितो हरमाग्यो क्षिण्वा गृणफरसहस-
मानयेत्‌ ॥ १०॥
अथात्र क्षेपमृणं कसपित्वोद्‌।हिथते-

कुष्ाकारश्षिरोमाणेः । ५६

उदेशकः-खार्थषवो हताः केन हीना दकमिराहताः,
खवदपुष्करेः इद्धाः शीघ्रं गणफले वद ॥ १२ ॥

अत्राऽऽगतो मणो रामम्‌( १३ संख्यः । फरं प्रुति( २१ )~
सख्यम्‌ । अथानयोः कमादिष्टगुणापर्वतितै। हरभाग्यो इता गुणफरसहसमा-
नयेत्‌ ॥ १२ ॥

अथात च्ैरादिकमागेः प्रद्श्यते- उदैशकः-

खार्थषवो हताः केन हीना दहाभिराहताः।
खवेदपष्करेः इद्धाः रीघ्रं गणफले वदं ॥ १३॥

अवाप्वतंको द्शक( १० सख्यः । अनिनापवतितो माग्यराशिः
पञ्चपञ्चारा( ५५ )। त्संख्यः । माजकशचतुखिर( ३४ ।स्तर्यः । कणकषेपः
पच( ५ )सख्यः । एभिरधिकाग्रभागहारपिन्येवमाईनाऽऽनीतो गृण एक-
नरिश(३ १त्ख्यः । फं पञ्चार (५ ०)तसंख्यम्‌ ¡ एते गुणफठे त्रैराशिक
नापि सिष्यतः । तद्यथा-खाथषवो हताः केन हीना दरमिराहताः । खे-
पुष्करः दाद्धा इत्यत्रो दाहरणेऽनन्तरो कोदाहरणे चापवत्यं दीतौ हर-
भाग्यो समानौ कणरूपावपवत्यं ददीरूतो क्षेपौ तु कमाद्नयो हप मृत
सख्यो । अत्रोदाहरणद्रयेऽपि दृढयोरैरमाज्ययोवेषम्यामावत्रिराशिकम-
व्रति । यदि रूप( १ )रेख्येन दढन क्षयक्षपेण मद्‌ दिख(कु)१२-
प्रति २१२ंस्ये गुणफट रन्ध प्श्वसख्येन ५ दृढननिन क्षयक्षपेण
क्रियतीवयेवं भैरारिकेन रब्धो गुणः प्श्चषष्टि( ६५ सख्यः । फं
पञ्ो्तररत( १०५ ) सख्यम्‌ । एतयोः कषादट।भ्यां दतु शत्‌ (३४)-
पश्चपश्चाश( ५५ )तख्याम्यां विभक्तयोः रिष्टे गुणफटे एकतर शत्‌(३१ )
पञ्चपञ्चारा( ५० ) तस्ये । एवमव तेराशिकेनाऽधनीतगोगुणफरयोरषिका-
मादिसूत्रानीतयोश्च वेपम्यं नास्ति । एवं धनक्षपविषयेऽनपवतनविषये च
त्रैराशषिकसरणिरनेया । अनेद्मनुसेधयम्‌ । अयं त्रेराशिकमागा भाग्ये माग-
हृरादुनेऽचिके वाऽपवतनविषयेऽनपवतनविषये वा सर्वदा समान इति ।
एवं निरद्मविषये तावदििदमधिकाड्ादिसूत्रयुगे प्रतिपत्तणां बृदिक्षोमो भा भरि
लेक्यैष रीत्या प्याषृतम्‌ । अयेतदेवाज किंवि्िकरप्य व्याष्टयाधते । पूय

१ घ, मष्क (१३) प। `

२४ मटाटकपीमक्तावटीसहितः-

यषरोदाहरणे माण्यो भागहारादुनसंख्यस्तत्र (देषपरसरभक्तं मतिगृणमग्रान्तर- .
क्षम्‌? इत्यत्र फरुपडकम्यां समायां सत्यां मतिः कल्प्या । मतिगृणितोपरिराश-
रृदिष्टक्षपण च यथाससैस्कतः स्वाधोराक्गना विभजर्नीय इत्यक्तम्‌ । इदानीं
तत्कछपङ्क्यां विषमायां मतिः कल्पनीया । मतिगृणिवोऽसोऽधोराशिरुदिष्टेन
तेपेणापि वामं स्वरस्छ्तस्वोपारेरादिना विभजर्नाय इत्युच्यते । यत्र चोदाहु- .
रणे भाग्यो भागहाराद्षिकस्तत्र फरपङ्कन्यां रिषमाथां मतिः कलसपपितष्या ।
मत्तिनिहताऽल्य उप्रिरारिरदिषेन क्षेपेण च यथास्वरसेस्छतः स्वाधोराशिना
विभाज्य इति पूमक्तम्‌ | इदानीं वत्र फरपङ् समायां मतिः कल्प्या |
पतिगुणितोऽत्पोऽयोराक्षरटषटेन क्षेपेण च वामं संस्छतः सोध्वरादिना
हरण।य इत्युच्यते । अन्यत्वं पूववत्‌ । एवं रतऽपि पूरवंपदृ्ातमा्खम्‌दा-
हरणजातं प्रायशः सिध्यत्येव । एवमधिकायमादिसूज््यं निरममधिषृत्य समा-
सता व्यष्यावम्‌ ॥ १३ ॥

अथ संशिष्टकुटटाकाराखयः । तषु यनैका मागहारस्तदभाणि ष
भिनहपाणि भिन्पा मःज्याश्चाद्िश्यनत स प्रथमः-
अत्रेदरकः-शुद्रा ११ विभ्वे १ इसायकाः५रोल्वेदाः४७

कृन।म्यस्तावर्जितास्ते कमण ।
रूप १ रहः ११ सप्तभिः हीतभास्ा
ध॒त्या १८भक्ताः इ़ाद्धिमापा वदेस्तप्‌ ॥ १४॥
अत्र पु्ैवदानीतो गुणः पञ्वरसंख्यः ॥ १४ ॥
भथ यत्रैको माज्यो भिनरूपा मागहारास्तदभाणि च तादशान्युष्ियन्ते

@ क

स॒ द्वितीयः

भतरोहेरकः-केनाभ्यस्ता रमबाणाश्चतुधां ५२-५३-५२-५१
वेदे ४ रक १२ वासिपै १४ रक्षि १०२ दिम्भिः।
हीना भृपेः १६ खार्णवः ४ ०षटूकतर्केः ६६
शेरे ११०५क्ताः लाद्धिमाप्ा गुणः कः ॥ १५ ॥
अत्र पएृवबदानीतो गुणो वेद( ४ सख्यः ॥ १५॥
अथ यत्र भाञ्या मागहाराश्र मिनालकास्तादशानि तदमाणि चोटः प

त॒ तृहीयः-अत्र्िरकः-

कटा काराकेरमाणेः। २५

चन्द्रापराः ३३६ १३रभिवा१ १५मनिरामसमयाः३ २३५
के नाऽऽहताः शिसिसरे ३३ दनव रभिष्िवेदः ४३।
हीना रसाभिमन॒मी १४६६्२रविमि१ रगंजजञः१ १८

राद्धाः कमेण वद तं गणमास विद्रव ॥ १६॥

अत्रत्यो गृणस्तृत्तर परदृराभिष्येत ॥ १६ ॥

एष्‌ प्रथमद्रितीययाः सेखखिष्टकुट्राकारयारकस्य योऽधिकाग्रादिसबर-
रभ्धो गुणः स सर्वषां समान इति न तयाः किचिदपि वक्तव्यमस्ति । अत्त
विहाय ततीयविषय आ आह-

मिन्नहरमान्यकुटूरे सवेषां पूववदगुणाः माघ्याः |

भान्याऽल्पगणहरः स्थाद्धागऽन्यहरा गरणान्तरभणाग्रपु ॥१४॥

तजगुणभान्यपघ्रातः सास्पगणः स्फट्गुणाऽस्य हरघातः ।

हर इह ताभ्यां परगणहाराभ्यां गणक उक्तवत्साध्यः॥ १८॥

अनयोरथस्तुदाहरणमुखन व्रता मविष्यति । अवत्यः प्रभ्रश्छोकः पू-
वे१व खितः । एतच्छृटाके था माञ्याः | तषां क्रमाद्‌ भागहाराश्च अयः।
करणह्पाण्य्रम्माणि च करमेण बाणि। एषु प्रथमा माय्यश्चन्द्रामर(३३१)१ख्यः
अस्य च्छेदो रसायिमनु(१४३६)पैख्यः । अते कणाग्रं {िखिसर(३३३.स-
ख्यम्‌ । एभिः पृवेवदानीनः प्रथमा गुणस्यष्टक्षि(र८६)स्यः। अथ द्वि
तीयो भाज्यः रररिव(१३५) सख्यः । अस्य च्छद रवि(१२)सेख्यः ।
अत्र कणा नव( ९ ख्यम्‌ । एभिः पूर्ववद्‌ चता गुणाक्च(३ सख्यः । अथ
ततीयो भाञ्यो मृनिरामसूय(१२६७)स्यः। अस्य हू।र्‌। गने र(११८)तख्पः।
हह कणाग्र भिवेद्(४३)सख्यम्‌ । एभिः पववद नता गृणः सपरस(६.)ेख्यः।
अथ प्रथमद्ितीययेमज्यरप्थोः साधारणे गृण आनीयते । परथमगू-
णस्पष्टाक्षि(२८ ३)सेख्यः । द्वित।यगुणच्ि( ३.ख्यः । अत द्ितीयगणस्पास-
त्ाद्माग्येऽल्यगुणहरतं स्यादित्य्पगृण उत्पादयमानं यशछद्‌ः सोऽत्र भास्यो
भवेदिति । द्विपीयगुण उत्माद्यमाने यश्छेदः सोभ्व माज्यो भेत्‌ । सच
र(१ २१ । ‹ हाराऽन्यहुरः › इत्यधिकगुण उताद्यमान यन्छेदृः स
भाजकेो मवेदियत्राधिके प्रथमगुण उताद्यमने यष्छेद्‌ः स भाजको भवेत्‌ |
सुच र्ताप्रपनु(१५३६)महट्पः । दृणार्मर्बरृणाप्रापति पएयष्कनौीधयो-

ध पहालक्ष्मी पृ क्तावटीसहितः-

गुणयोर्धिवरमृणक्षेपो मवेत्‌ । स च खाष्टाक्षि(२८ ० )सख्यः । एवमागतैमन्यि-
भाजकक्षपेर्मिरयकृटटाकारपेयया पो गुण उत्पादितो मवति स तज्जगुणः |
स चात्र तरिमनु(१४३)सख्यः। तस्य पूरवैपद्शितमाज्यस्य च रवि(१२)सस्यस्य
सेवरगो नपात्यषटि(१७१६)सख्यः । एषोऽ तम्जगुणमाज्यघातः । असो सस
स्पगृणः› इत्यवत्येन अिसंख्येनाल्येन गुणेन युक्तश द्ररूषमनीन्द्‌(१७१ ९ सख्यः
एष प्रथमद्वितीययोभाज्यरायोः सापारणो गुणः अयमेवाज स्फुटगृण उच्यते ।
अथ तृतीयभाज्यस्य पृवमाञ्ययोश्चानन्तरोक्तपकारेण स्ाधारणगुणे साध्ये स्-
टगृण एव गुणः । अस्य हर इति स्फु टगुणस्य पथमच्छेदयोः सेवच्छेदो म-
वेदित्त्र प्रथमच्छेदस्थ रवि(१२)सख्यस्य रसाभ्रमनु(१४३६)सख्यस्य द्िती-
यच्छेदस्य च घ।तो रददू्यत्य्ट(१७२३ २)सेख्यः । असौ छेदः । अथाभ्यां
गुणच्छेद्‌म्थां वेह तामभ्थां परगुणहाराभ्यां गुणक उक्तवत्साध्य इति तयाणां
माज्यानां साधारणो गुणः साध्यते । अवर स्फृटगृणात्तवायो गुणोऽ: ।
अतोऽत्र मनेद्रा(११८)सख्पः। ततीयच्छेदो मान्यः स्फृटगुणस्य रद्द्ग्यत्यशि-
(१,७२३२)सेख्यशछेदो भाजकः । स्फुटगृणस्य च्छिद्ररूपमुनीन्दु(१७१९)
सख्यस्य सप्तरस(६७) पर्यस्य तुपीपगुणस्य च॒ विरोषा द्व्यर्थन॒प्‌(१६५२)
सख्यः । एष क्षयक्षषः । एमिमाज्यमाजकक्षयक्षपैर्भरथकपरकरेणाऽऽनीतस्तज-
गणः शक(१४)रेख्पः । अस्य च गजेश(११८.तेख्यस्य माजकस्य च वधो
ष्या (१६५२)ख्यः । अयमत्रासेन सप्रस(६.अ)पतख्येन तृतीयगृणेन
युतः पुवैवच्छिद्ररूपमुनान्दु(१७१ ९.सेख्यः । अयमत्र स्फुटगृणः । अयमेवात्र
घ्रपाणां भाज्यराशीनां साधारणो गृणः । एवमेवविधपश्नष्‌ मृणाः साध्याः
॥ १७॥ १८ ॥ |

अथ पुवोक्तनिररन्यायन चतुयुगसतबन्धिनोऽधिमास्तावमदिवसथ्रहमगणा-
दीन्माञ्यराश्चीन्कस्पयित्वा चतुयुगसेबन्िनः सुयमासचन्दरवासरममिसावनदि-
वसादीन्भागहारांश्च परिकरप्याधिकावपमागादिरेषानपि क्षयक्िपान्परिकरप्य
त॒कृटटाकारफरमन्यान्कोंश्चन विंदषानपि दशपिष्यनादावधिमासशे-
ध्‌वछम्बनेन प्रश्न्रयमायया प्रकटयति-

अधपिकाथ्रानधिमासान्रविमासाग्दिनिगर्णांश्च यो श्त |

क (0

सलिलनिधिमेखकलायां स भवति सांवत्सराभणीभमा ॥१९॥

[कष्े ५।

१ शख. "प्रादुः

कृषटाकाररिरोमाणिः । ७

सषटार्थयमा्णा ॥ १९ ॥
भथेतत्यसतुतपरनवयभङ्कार्थमार्यात्यमाह-
सिद्धहतमधपिकरषं द्धा विन्यस्य खाद्विषटूकनचैः
नवसेषद्ष्यद्रिरसेहवा नन्दाष्टवह्धितकरसेः ॥ २० ॥
खचतुष्काङ्गकुपक्षेः कमेण विभजेत्फले पृथग्भवतः ।
रोषे गताधिमासा रविपासाश्च क्रमादिह भवन्ति ॥ २१ ॥
तद्योगं यरगदिवसर्हत्वा विभजत शीतकरमासैः ।
ग्धं फलं सरूपं क्षे सति तद्धवेदिवसवृन्दम्‌ ॥ २२॥
चतुर्विशति २४ ममक्तमदिष्टमयिकमासरेषमृपर्यधोभविन द्विषा
स्थापयित्वा तदुपयंधोराशी खाद्िषट्‌कनखेः ( २०६७० ) नवखेषुदव्पदरि-
रसैश्च ( ६९७२५०९ ) क्रमाद्त्वा नन्दा्टवद्वितकरसैः ( ६६३८९ }
खचतुष्क ङ्गकुपकषश्च ( २१६०००० ) सति समवे करमेण विभजेत्‌ । अपर
टन्धामभ्धां प्रयोजनं नास्ति । इह रेषो कमादरताधिमासा गतरविमासाश्च
भवन्ति । अत्र गताधिमासवन्दं फले सत्ति रविमासचयः कृट्टाकारख्ो
गुणः । भथ गताधिमासगतरविमासयागे वसुदव्यष्टदररूपाङ्न्तपराद्रितिथि-
( १५७७९१७८२८ ेख्येशवतुयुंगदिनेहैखा रसतिगुणरामाधिवेदपृष्करसा-
पकेः ( ५३४३३३३६ ) चतुयुंगचम्दरमासैवंभजेत्‌ । अवर फलं रन्धं कदं
चान्द्रमासदेषे विद्यमाने तस्य भागहाराधदुनाभिकमनपक्ष्य सवदा हप १ )-
युक्ते कायैम्‌ । तहशन्तावधिकानां गतानां चान्द्राणां मासानामनुपातसिद्धः
सावनदिनसमहः स्यत्‌ ॥ २०॥ २१॥ २२॥
उदेरकः-स॒याद्विनन्द्विधुराममहीष्यसंख्यो
हृष्टो मयाऽत्र मतिमर्नधिमासरेषः।
अस्मादिमानधिकमासचयथान्विवस्व-
न्मासांश्च तदुतिभवानि वद्रहानि ॥ २६॥
अव्राधिमामरोषोऽयं ( ७३१९७१२ ) । अयं सिद्ध( २४ )हतः सप।-
तानवेदाभराभे( ३०४९८८ सख्यः । अयमुपयंधोभावेन ( ३०४९-
८८ । ३०४९८८ ) द्विषा विन्यस्तः । अगरोपरिराशिः घादरिषट्कनतेः
(२०६७०) गुणितः खरसातिधतिदिकरुनखाभिषट्‌(६३०४१०१९६०)

~~~ ~~ ~~~ 0.8. ----~---- ~~ १

१. "भ्यां फलाभ्यां प्र |

२८ महालक्ष्मीमुक्तवीसहितः-

प्यः । अस्मिनन्दा्टवहितकरसेः ( ६६३८९ ) विमके रोषः सप।शा-
८ १६८७ सख्यः । अयं गताषिमास्तदयः । अथपोरारिनववेषृदभ्य-
गिरतेः ( ६७२५०९ ) गुणितः पक्षाङ्क्टान्धिमृनिमगिरिरिगिषुनस(२०५-
१०७१७४८९२ `सेष्यः । अस्मिःखचतुष्काङ्क( ङ्गः )कृपकषैः ( २१६-
००००) विभक्तं रेषो दव्यड्गष्टाग्धीषु( ५४८९२ ` त्यः । अयं गत-
रविभासनिवहः । अथ गताधिमास्तगनरविमासयोगो नवार्दुषुरसेषु(५६५५७९)-
सैरूयः । अयं गृतचान्दरमाससमृहः । एष चतुयुंगमूमिसावनदिनैगृणतः सूर्या-
भ्धिख।डगद्िरविखादिवारादुनष्ट( ८९२५७७०१२७९०१४१२ त्ख्य: ।
अस्मिन्वनु्यगचान्दमासोक्षभमक्तं दन्धं॑सद्रा्ट्र्रु्ष्टे १६७०८ १ ¶२ैख्यम्‌ ।
भवर दोषोऽष्टितानवेदाधिदष्यदि५२ ३४९१६ सख्यः अत्र रेषोऽप्तीति ठग्धं
रपयुक्तं सूथोष्टखाद्रयण्टि १६८०८ १ २सख्यम्‌। एतद्रतानां दृश॑न्तादथिकानां
चान्द्राणां मासानां तरराशिकसिद्धे भसावनदिनवन्दं भवति ॥ २३ ॥
भथाऽयया क्षयदिनदाषावटम्बनन कांधितपश्चान्‌ स्फृटयति-

अवमाग्रदिष्टदिने विनेष्टदिवसेगप्रहास्तदभ्राणि ।
अधिभामानपि यातान्यो बद्िति म एव देवन्ञः ॥ २४ ॥
अत्र चत्वारः पश्चाः। एतेष्यवमाग्रादिष्टदिनं यो वक्ति सएव देषज्ञ इति प्रथमः
उत्रेष्टदिनमिति जास्येकवचनम्‌ । अवम दिनदाषादार्मीतिरिष्टदिषेतेभहासतण्छषग-
तापिकमासाश्र विज्ञेयाः । अतोऽमाप्रा्ज्तिंरिष्टदििवसेर्विनाऽवमाग्रादिव प्रहन्‌
यो वदति स एव दैवज्ञं इति दवितीयः । अत्र ग्रहग्न्देन मगणाद्या बवान्छिता-
नताः सचन्द्र च्वपाता बधटाकगीधाचसहिना पध्यग्रहा उच्यन्ते । अथावमा-
प्रादगतैरिष्टदिवसेर्विनाऽवमाम्रदिव प्रहरषान्‌ यो वक्ति स एष दैवज्ञ
इति तृतीयः । अथावमाग्रवगतेरिष्टदिवसैविनाऽवमाम्रादेव यातानधिमासान्‌
यो वक्ति म एव दैवज्ञे इति चतुथः । अव्र परक्षवतुष्टयेऽपि दैवक्ञरमेन कृ -
कारज्ञ उच्यत । एवमतरापि द्रष्टव्यम्‌ ॥ २४॥
अयेषां प्रश्नानां मङ्कार्थमायपश्चकमाह-
अवमाग्रं वदहनं चन्द्राभिगरणे षनन्दनागघ्नम ।
रामरसेषुखपवंतनेजाङ्गहतं गतावमं शोषम्‌ ॥ २५ ॥

कषटाकारशिरोभाणेः । ६९

वेदहतं क्षयरेषं मनिषङ्णरुतिषिलो चनाद्विररः ।

निहतं नखाभ्रवे षस्वराम्बराका रावेदसंमक्तप्‌ ॥ २६ ॥

रोषे गतावमोने तद्वियादिष्टदिवसमंघातम्‌ ।

गतमवमं कृदिनहते क्षयाध्रथुक्तं भचकरसंगुणितम्‌ ॥ २७ ॥
कुदिनहतावमभक्तं फले भचक्रादिको भवाति खेटः ।

रेषं यगावमहतं तच्छेषे मभवेत्फलं लब्धम्‌ ॥ २८ ॥
वर्णसरेभाङ्गुणेर्थातान्यवमानि ताडयित्वाऽथ ।
गणषट्पथखहोलाद्रिरमेटन्धा गताधिमासाः स्यः ॥ २९॥

उद्िष्टमवमरोषं वेद्‌( ४ )हतं ततशचनद्राभिगुणिषुनन्दनागेः (८९५३३६१)
हतै रामरसेषुखपव॑तेतङ्िः ( ६२७०९५६३ ) हते कायम्‌ । अत्र रेष
गतावमदिनं भवति । एताफटं भवति । अथोदष्टमवमाग्रं देद्‌( ४ )हतं ततो
मनिषदगुणर्तिविटाचनाद्विशरेः ( ५७२२०३६७ ) निहतं नखाभसष
सवराम्बराकाशवेदैः ( ४००७५००२० ) संभकतं कथम्‌ । अत्र रषं गत-
चान्द्रदिने भवति । कृटटटाकाराख्यो गुणोऽप्येतदेव । एतद्रतावमदिनोन कम्‌ ।
अत्र यच्छेषे तदिष्टदिवससंचयं जानीयात्‌ । अथातीतमवमानं युगमूमिसावने-
गुणितं तत उदिष्टोनावमदिनगपषेण युक्तं जिज्ञासितस्य रहस्य युगमगणे
सगणितं यगभसावनगाणितेर्यगावमदिनिभक्तं कायम्‌ । अत्र रन्धं कटं भगणा-
दिशिज्ञासितो मध्यम्रहो भवति । अत्र यच्छेषे तदयगावमदिनहतं कायम्‌ ।
अत्र दग्धं कटं तच्छेषं भवति । एतदक्तं भवति । मध्यग्रहो मगणरूपश्व-
तदा टन्धं भगणङेष भवति । सरार्यन्तश्चतद्राशशषम्‌ । समागान्तश्रेत्‌
तद्धगरोषम्‌ । सरिप्तान्तश्वेकटादोषम्‌ । सविकटान्तशवेचादरकटाशषं
भवतीति । अथ गतावमदिनानि व्ण॑सुरेभाङ्कगुणेः ( ३९८३६३४ ) हत्वा
गुणषट्पश्चखरे टद्िरसेः ( ६२७०५६३ ) हरेत्‌ । अत्र रन्ध गताधिमासा
भवन्ति । अत्र रेषे भागहाराधदिधिकेऽप्यर्थोततरतेन हपक्षेपे न कायः ।
नन्वत्रावमायेगोव गताधिमास।नयन कर्तव्य गतावपदिनिस्तदानयने प्रदर्शितम्‌ ।
कथमेतदनोच्यते-अवमाग्र श्वा ऽऽनीतेगतेरवेगेताधिमसिष्वार्गतिष्वपि पारम्प्ं-
णावमामरदेव गताधिमासानयनमित्यदोषः ॥२५।॥२६॥२७॥२८॥२९॥

> महालशक्ष्मीम॒क्तवलासहितः-

उहेशकः-पुणाभ्रतकैनयनेषुनवार्थन ग-
रामेन्दुसंख्यमवमाग्रमतो दिनानि ।
एतेर्विनाऽम्बरचरन्भगणादिरोषान
याताधिमासनिव्ह त॒ वदाऽऽशु विद्रन ॥ ३० ॥

अत्रायमवमदिनशेषः ( १३८५९५२६०० ) । अस्मादुक्तवदानी-
तान्यभीष्टदिनानि सषी्टखाद्रचया( १६४७०८१२ ख्याने । एमिरिषटदि-
नेर्िनोदिष्टेनवे क्षयागरेणोक्तवदानीतो मगणात्को रषिमध्यो वर्णाद्रीषरूत
(४५७४ ) सरूपः । भगणरेषो वसुद्व्यङ्गाग्ष्यङषदीशाथ( ५११६९४६
२८ )सख्पः । एवं राश्यन्तादयो रविमध्यास्तत्तच्छेषश्रन्द्रादृयस्तत्तष्छेषा
अप्यनेयाः। अथावोक्तवदानीता गताधिमासाः सप्ताष्टण्टि ( १६८४ ).-
संख्य।; । |

अत्रोदितो गणनकर्मखपुवहेतोमूवासराहतयगक्षयवासरोधः ।

पट्पश्चतकंवसुनागकुशेटनन्द्तखाग्न्यगाद्विगिरिाणनवाभि (३९५५७५७५.
६ २५९७१८८६५६ )सख्यः ॥ ३० ॥

अथाऽऽयंया कोवित्पश्नौ ददायति-

ग्रहमध्येक्याद्धदिर्वितत्परान्ताहिनानि यो वदति ।

तन्मध्यानि च तस्मात्पृथक्पृथग्दिनिचयं विना स सुधीः ॥३१॥

भादेराश्यदिर्वितत्मरान्तात्तपराणां षष्टयज्ञो षिनषरा । तदन्ताद्‌
यहमभ्यस्यादुदिटप्रहमध्यमसंयोगािनानीष्टभृवासरा णि यो वदति स सृषी-
रिव्येकः प्रश्रः । दिनवयं विना प्रहमध्येक्पादानीतपिष्टिनसमृहं विना ।
तस्माद्‌ म्रहमभ्यैक्यादेव । तन्मध्यानि च । अतर द्वित्वमविवक्षितम्‌। तेन संयुक्तयोः
म्रहयोपष्यमो सेयुक्तानां ग्रहाणां मध्यमानपि प्रथकृप्रथग्यो वदति स सुषीरि-
त्यपरः प्रभः । अव प्रहमध्येक्थानयनं परदश्यते । इषट्रहयोरिष्टम्रहाणां वा
युगभगणान्पोजयित्वा तैरिष्टदिनानि हता य॒गभूदिनेरेव विभजेत्‌ । अतर रब्धा
भगणास्तानपास्य शेषं दादशादिमिहवा युगमूदिनेरेव विभजेत्‌ । अत्र
ठन्धा रार्यादृयो मवन्ति। एवं विततरान्तं कुत्‌ । अवर दिततराशेषे युगम्‌-
दिनार्धादधिके सत्यर्धोततरतेन वितत्मरास्वेकां विततपरां निक्षिपेत्‌ 1 एवे कृते
गरहमध्येक्यं भवति । एवमागतग्रहम्येक्यावम्बरनेनेवात्र प्रश्रदरयमिति
मन्तम्पम्‌॥ ३१॥

कष्राकाराररोमाणेः। ६१

अथेततश्नद्रयभङ्काथमायतियमाह-
ग्रहमध्यमसंयोगं वितत्परत्य दढ दिनेरहत्वा ।
नियुतहतषाडषुरसरसवेदैर्विभजेत्फलं क्षयक्षेपः ॥ ३२ ॥
तदृदृहमगणेक्यदिनेर्निरथमार्भण गणफले क्यात्‌ ।
तल्िगुणो दिनिनेकरः फटं ग्रहाणां गतानि चक्राणि ॥३६॥
मध्येक्यं चक्रयुतं तत्तद्धगणेः पथक्‌ परथग्हतवा ।
तद्धगणेक्येन भजेत्तत्तन्मध्यं फलं सप्यायमर्‌ ॥ ३४ ॥
अ्राऽध्दो दुढदिनदृढमगणेक्ययोः स्वरूपं दृश्यति । उदिष्टमहयोरुह-
प्रहाणं वा युगम्गणान्‌ संयोज्य तेषां युगमूदिनानामप्यपवतंकोऽस्ति चैतेन
संयुक्तानुदिषट्रहमगणान्युगम्‌ हनानि चापवतयेत्‌ । एवमपवर्तितानि युगदिनान्यत्
हृढदिनानि । एवमपवर्पिताणिषटरहयोरिष्टग्रहाणां वा युगभगणेक्यं टढमगणे-
क्यम्‌ । अपवतंको नास्ति वेधुगदिनान्येव दृढदिनानि । उरिषटम्रहयुगमगणयोग
एव दृढभगणेक्यमिति । अथोदिष्ट्रहमगणेकयं वितत्मरीरुत्य तान्‌ दढदि-
नेहत्वा चक्रवितत्मराभिः ( ४६५६५६००००० ) विभजेत्‌ । अत्र शे
चक्रविततरारधादधिके सत्यधोत्तरयिन पं फले क्षिपेत्‌ । एवमानीतं फठ-
मत्र कणक्षेपः । दढमगणयोगो माज्यराशिः । दृढदिनचयो भाजकः । एमभि-
रुक्तवद्गुणफठे आनयेत्‌ । अत्र गुण इष्टदिनसमूहः । फटं तु संयुकग्रहगत-
भगणाः। अथ गतभगणयुक्तं प्रहमध्येक्यं संयुक्तेषु प्रहेषवेकस्य युगमगणेः
पृथङ्‌ प्रथग्गृणयित्वा संयुक्तग्रहयुगभगणेक्येन विभजेत्‌ । उन्धं सपर्यायं
तन्मध्यं भवति । सयुक्तग्रहेषु यस्य यस्य युगभगणे गणितं तस्य तस्य मगणादि-
मध्यं भवतीत्यर्थः । अत्र पकरिया सम्यक्‌ प्रदूर्रितेति नोदिश्यते । एवमुत्तरवापि
पञ्च यत्र प्रक्रिया सम्यक्पदृशोयिष्यते तथे ततर नोदिश्यत इति मन्तभ्यम्‌ ॥
१२॥३३॥ १४॥
` अथाऽऽर्यया भ्रहविकटरारोषावरम्बनेन कशचिनानुयोगानाह~
विकलाेषास्विसान मध्यं दिवसेर्विनाऽन्यतच्छेषातु ।
अषमदिनेस्तच्छेषावधिमासांश्च जवीति यः स ती ॥३५॥
भत्र सप्त प्रभाः । एषु विकटारोषादिवसान्यो ब्रवीति स तीति प्रथमः।
विकता रोषदिव विकृडारेषवन्मध्यं यो वक्तीति दवितीयः । विकट भादानीतै-

६२ पहालक्ष्मीमृक्तावटीसहितः-

रिष्टदिवसेरषिना विकेटाग्रदिवान्यग्रहमध्यान्यो वदतीति तृतीयः । विकटाभ्र-
रीर [१ 6

णाऽऽनीतोरष्टदनेवना विकटामरेणेवान्यग्रहविकरारेषान्यां इदताति चतुथः |

#

विकखाय्रदागतेरभीष्टदिनेर्विना विकला्रदिव गतावमादेनानि यः कथयतीपि
पचमः | विरि्तारेषादवगतानि दिनानि विना विह्पतारोषादवावमाकिनिशेषं
यो वदतीति षष्ठः । विदिप्रा्।नतिभ्योऽभीष्टदिनिम्यो बिना विहिशिकाभ्रदिव
गताधिमासान्‌ यो त्ते स रतीति सप्तमः ॥ ३५ ॥
अथेतेष्वाद्ययोः प्रभयोभङ्का्थं गुणफटे प्रदरयिष्यन्नादो तदुक-
कपमाययाऽऽह-
अथ गणफल करमेण प्रतिसटमिहेक या ऽऽयथोच्येते ।
दिनिकरवधकाग्यानां साधारणमेव त निगयेते ॥६६॥
एतदुक्तं भवति । चन्द्राद्ःरद्वुधवबहस्पतिरानेश्वराणां बुधकाव्यद।घ)-
चये(शवन्द्रोञ्चपातयोश्च प्रतयेकमेकाय॑या गृणफठे करमेण उच्येते । रविबधमागं-
वाणां तु साधारणपरवेकयाऽऽयैय। गुणफठे कमेणोच्येते इति ॥ ३६ ॥
रविभगुविदां नवाम्बररालाक्ष्यत्य्टिनियनशरचन्द्राः ।
गिरपुणवेदवह्मयगरारछृतरामाङ्नन्दरामशराः ॥ ३७ ॥
सुयंकाव्यवबुधानां गणः ( १५२१५७२७०९ )। एषां फटे ( ५३-
९९३४५७३४०७ ) ॥ ३७ ॥
चन्द्रस्य दन्तिसिन्धरनन्दाकाशाङ्गवहनिभरमिरसाः |
भूयुगनषकङृतानलख ररत वियच्छ राङ्नन्दकराः ॥ ६८ ॥
चन्द्रस्य गणः ( ६१३६०९८८ ) । अस्य फं ( २९१०६५०
३४९४१ ) ॥ ३८ ॥
धरणीषुतस्य नखपतिचन्द्राथररदयक्षपानाथाः ।
स्वरवियद्दधिगणायथदिशतादिक्ष्माधराङ्गवह्वियमाः ॥३९॥
मोस्य गृणः ( १ २५५११८२० ) फठं ( २३६७७४२५३४०७ )
॥ ६९ ॥
| बिच्छीघ्नस्य वियद्रसगरणनन्दकृताभ्रचन्द्रररपक्षाः ।
ऋषिखान्िगणहयाचलमृतान्ध्यर्थाष्टरन्धतकंगरणाः ॥४०।
पृधरीभोच्चस्य गुणः ( २५१०४९३६० ) 1 अस्य एदं ( ३६-
९८५४५७७३१५ ०5 } ॥ ४० ॥

कुट काराशेरोमाणः। ६३

सुरपूजितस्य गणरसबाणाक्षिनवाभिबाहुरजनीशाः ।
तुरगवियद्म्धिपुष्कररन्धाकाराष्टगगनमुनिरामाः । ५१
गुरोगंणः ८ १२३९२५६३ ) । फठं (३७०८०९३४ ०५७) ॥४१।
सितरीघ्स्य युगाष्टकम॒निवसरसनयनकृञ्चरेरानाः।
हय शन्यमनदाराभ्रद्रयभिन्धम्रगाड्दस्रगजतकांः ॥ ४२ ॥
वक्रीधाच्चस्य गुणः ( ११८२६८७८ ४) । अस्य फर ( ६८२-
१४२०५१४०७ ) ॥ ४२॥
सोरस्य रन्धमपरकवर्णाष्टकवदहिखाभ्रवायुमखाः ।
रोलाभ्रमिन्धभूधरमृनिखरमन्दुरसरूप्णवःमनः ॥ ४३ ॥
रानेश्वरस्य गुणः ( ३००३८४४९ ) । कटं ( ३६१६०५७७४०७)
॥ ४३ ॥
चन्द्राचस्य रसय्रहरसवसशररिषिमहीधराट्कभुवः |
गिरिगगनसागरग्रहगजमा्मणतकंल करन्धनगाः ॥ ४४ ॥
चन्दरोचस्याप्निग्न्यार्धाति ( सृथसि०अ० १ छक ३३) पमनु-
सारेण गुणः (१९७३५८६९६ )। अस्य फटं (४९१४६५८९ १७ )
॥ ४४॥
राहोनवतिथिमृमृद्राणाकाङादिविष्णपदरामाः।
अचलाम्बराणवस्वररूपाद्विनवतभृतमपा्थाः ॥ ४५॥
वामं पस्य वखप्रीति । (सू५सि० अ०१ सोक ३३) प्रढनुरोषेन राहे-
गुणः (१०७.५७१५९) | अस्प फटे ( ५८५६९ ११७४०४७) ॥४५॥
अथैवं दृररितेगुणफडोरटद्ठिनविकयाग्रहानयनमायःम्यापाह-
गणनिहतं विकलां कुदिनर्विभजयदृ् पारीरेष्टषू ।
पारावारिर्विंभनेत्तत्फलमिषटं मवेदिवसवृन्द्म॒ ॥ ४६ ॥
विकलाशोषं स्वफलेहत्वा विककीरतेहरेच्चकेः ।
अषरोषमपि सम॒द्रे्िभजट्टब्धं विलिपिकाखेटः ॥ ४७ ॥
गुणानिहते विकटारष मरनेर्धिमजत्‌ । अत्र उन्परन नासि प्रयोभेनम्‌ |
अत्र परिशिष्टं यत्तपाराकरिषिमजत्‌ । अथ विकटाशेषमेव स्वफठेहतवा
विकटीरतै्िकटाग्रवद्ग्रहमगणेिमजेत्‌ । अत्रापि. रन्धन पयोजनं
क. व्हा `

| नी 1, 0

३४ पहालक्ष्मीमुक्तावलीसहितः-

नास्ति । अकरावशोषमपि समुव्रैषिमजत्‌ । अत्र उन्धं विलिप्ाहो मध्यग्महो
भवेत्‌ ॥ ४६ ॥ ४७॥
अथेवमागताभिर्रहविकलामिस्तद्विकलारेषेण वान्य प्रहमध्यतच्छेवक्षयदि-

नतच्छेषाधिमासानामानयनप्रकारमायोचतुष्टयेनाऽऽह-

जहविकला [ युग [दिनहता विक लाभ्रयुता धशवं भवेत्तत्ञ ।

जिज्ञासितस्य भगणेः संताड्च ज्ञातमण्डलेहत्वा ॥ ४८ ॥

लग्धं कुदिनर्विमनजेत्फलमिह जिज्ञासितो अहो मवति ।

हष तदिकलायं मवत्यथ प्राकप्रद्ररितष्र्वकम ॥ ४९ ॥

हत्वा युगावमदिनेर्विंभजदहिकलीरुतेः खचरचकैः |

लभ्े मृदिवसापरे फएलरोषो स्तः क्षयाहतच्छेषो ॥ ५० ॥

धरुषमधिमासेहत्वा विमजेत्खचरस्य भगणाषेकलाभिः ।

छष्थं फलं कदिवसेषिंभजेद्टुष्ं भवेयुराधेभासाः ॥ ५१ ॥

ग्रहविकडा युगद्नाहता उद्िष्टविकटारोषयुकाश्च कार्याः । एवं रते
तदृभ्ट्वं भवति । ततत ज्ञावुमिष्टस्य ग्रहस्य युगभमगणेः सगृण्योदिष्टविकराग्र-
वटूप्रहुयुगभगणे( है त्वा तत्र रन्धं च भूदिनिर्विमजेत्‌ । अग्राऽऽतं फलं
जिज्ञासितो मध्यग्रहो मवति । रेषं वद्विकरारेषे भवति । अथ पूर्वोक्तभ्टवं
य॒गावमदिनेहत्वा विटिपीरुतेरूदिष्टरेषवदपमहयुगमगणेक्षिभजेत्‌ । अत्र म्पे
मृदिवसाप्ते सति फटरेषो कमाद्रतावमदिनतच्छषे। मवतः । अथ ध्ट्वं
युगाधिमासैरैत्वोटिष्टविकरामरतो ग्रहस्य युगमगणविकाभिंहेरत्‌ । अत्रं र्ध
फृटं च युगभूदिनिहेरत्‌ । अतराऽऽगतं फं गताधिमासाः स्युः ॥४८ ॥ ४९ ॥
५० ॥ ५१ ॥
उटेशकः-विलिप्ामादपुष्णः षडिषुनवखाष्टीमगगन-

क्षमासंखूयादस्मात्वरितमभिधरत्स्वे्टदिवसान्‌ ।
विनैभिभौस्वन्तं विधुमपि तदमं क्षयदिनं
ततश्चेतच्छेषं वद्‌ तद्धिमासानपि गतान्‌ ॥ ५२ ॥
उषेरविकरादषामिद्‌ं ( १०८१६०९५६ ) । अस्मादुक्तवद नीता दिवसाः

पूयं घलाद्रच्टि( १६७०८१२ )सखूयाः । एमिर्विना रविविकृर मरे -
कोक्तपरकारेणाऽश्नीतो विकलारविखिमाध्धिदविष्यण््व्यहृकेषु( ५९२८३२४

कुद्धा काराशेरोमाणः ६५
९७३ `सख्यः। विकल चन्द्रः सपतेन्दुद्धिरसाग्ध्पगाभिित चाड काद्वि(५७९ २५.
४७४६२१७ )सैष्यः । चन्दरविकटा रषः संरृत्यभिप्िथितष इषेद्‌ दि(५४-
६४१५ २४ख्यः | क्षयद्िविसा गजा्थषुषडक्ष(२६५५८) सख्याः । अष.
मग्रं चाभाङ्गाग्वीषुनन्दाथाषटटोक(१४८५९५४ ६० ०) सख्यम्‌ । अषिमासाः
सपाट (१६८७)संख्याः । एतत्सव रविविकटाय्रदिषो कवदनीम्‌ ॥५२॥
अथ मगण।दिरेषेरि्टदिनग्रहोपायमावयाऽऽह-
भगणय्हमागटिप्ताङ्ञष मगणाय्रमेव रचयिता ।
तेन दिनथहाक्षेकलाः कुयद्धिगणादिख चरांश्चाऽऽमिः॥५६॥
उहि्टमगणारिशेषं विकटाशेषं छता तनोकपगिणेष्टदिनानि परहषिकरा-
श्वाऽऽनयेत्‌ । अथाऽऽमिग्रंहविकराभियंक्त्या भगणप्रहदश्च कुषात्‌ ॥ ५३ ॥
अथ सखखविकरामराद्प्रहाणां साधारणं विकटमध्यानयनं साप.
याऽऽयंयाऽऽह-
भिन्पहते विकटाय्रे ख्रयरसरन्धमास्करेभक्ते ।
यच्छेषं तद्धत्वा रोाकाराम्बधिस्वराभिकरेः ॥ ५४॥
खखखर्तुनन्दस्र्विमजेच्छेषं ग्रहो विटिप्तात्मा ।
सिन्ध १ }हते विकटाग्रे सत्रथरसरन्धमास्कर( १२९६००० )*
भके सति तच्छेषं रोटाकाराम्बुपिस्वराभिफो( २३५७४०७ हत्वा तख-
ततनन्दसृथं( १२९६००० विभजेत्‌ । ठन्न प्रयोजनं नासि । रेष
विकटालको मध्यग्रहयो भवति । अवेद्मनुसंपेषम्‌ । यस्य ॒विकृठाप्राद्यदेवमा-
नीतं मध्यं तत्तस्पेवति ॥ ५४ ॥
अथाऽऽयंया षनक्षेपविषयप्रश्नमाह-
थो बेददिवसखेटो विकृलाहेषोनय॒गदिनौषेन ।
भारतवषं सोऽस्मिन्भजति धनक्षेपमा्गवेदित्वम्‌ ॥ ५५ ॥
विकलाशेषोनयगानोषेन दिवसखेरो पो वेद सोऽसिन्भारतवरषे धन-
षपबतं भजति ॥ ५५ ॥
अथेतत्पश्नमङ्खाथमायदियं सा्षमाह-
निजनिजगुणफलरा्ी निज निजहदढदिविसभाज्यराशिभ्याम्‌ ॥५६॥

1 भहालक्ष्मीमक्तावटी सहितः-

नद्यादिहावरोषो खचराणां गणफले कमाद्रवतः।
ताभ्यां जलनिषेभक्ती विमोधिका्चोन यग दिनस्तोमो॥५७))
हत्वा मिभजेदृदृटदिनभाग्याभ्याभ्त्र ये च प्रिरिष्टे ।
तत्राऽऽदिमं दिनं स्यादपरं खेटो विमोकिकारूपः ॥ ५८ ॥
अभर युगदरिनचतुर्थाराः सर्वषां दृढदिवसः । स्वस्वविकटीरृतयुगभग-
शचतुर्थाराः स्वस्वमाज्यरारिः। एवैविधाम्यां निजनिजदृढ दिवस्तमाज्यराशेभ्पां
कमातूरबाक्तो निजनिजगुणफरराशी जह्यात्‌ । इहावरेषौ कमात्ववराणां
निंजनिजगुणफठे मवतः । ताभ्यां कमाज्जटनिधि( ४ `मको दरवृदिष्टौ
बिमोर्बिकाम्रोनयगदिनस्तोभौ हतवा निजनिजदृढभाज्याभ्ां क्रमाद्विभजेत्‌ ।
अने ठम्ध)भ्थां प्रयोजनं नासि | अत्र ये च परिदिष्ट स्तस्तत्ाऽश्द्विमं द्विनं
स्थात्‌ । अपरं विपोर्विकाहूपः खटः स्यात्‌ । विमौर्गिका विकटा ॥ ५६ ॥
५९.७३ || ५८ ॥
अथ स्वस्वविकलाशेषोनयगदिनैः सर्वषां साधारणं विकटाग्रहानयनप-
कारं सयाऽऽययाऽऽह-
अयना बारिधि(४)भक्तान्स्वस्वविकिप्ताय्रटोनयगदिवसान्‌।
रामाङ्कमभूतवसरारादिग्मिः( १०५८५९६ संताड्य चक्रविक-
ला{मिः( १२९६०० ) ॥ ५९ ॥
बिभजेत तत्र हेषा मवन्ति खचरा विलिपिकात्मानः।
सष्टोऽथैः । अतानन्तरोक्त प्रकारद्रयेऽपि धनक्षेपत्वादकलायह एका
बिकडाऽपिका भवेत्‌ ॥ ५९ ॥
अथाऽऽथया विकरा्रहाश्रयणे दिनविकलारेषव्िषयो प्रभव।ह-
गिकला्रहाहिनोधे षिकलट्याङषं च यो मणति रीघ्पू ॥६०॥
चतुरुदाधिमेखलायां चतुरमनीषो भवत्यसो भ्रमो ।
स्वष्टथयमाप ॥ ६० ॥
अयितत्मश्ननङ्काथमध्यधामार्यमाह-
भरहषिकलाः कुदिनिहता भगणविलिपाहता दिनं लम्धम्‌ ॥६१॥

न

कुद्ाकारशिरोमाणेः । &.५

हेषेऽज सति तु लब्धं सेकं कां ततो दिषसषृन्दभू |
रेषोनभागहारो विकल्ारोषा मवेद्रहेऽण्यस्य ॥ ६२॥
मूदिनहता ग्रहषेकटा विकरीरृतग्रहयुगमगणहताः कार्याः । अत
शेषाभावे छब्धमेवेषटं दिनं मदति । रेषे सतित र्यं सेकं केयम्‌ । ततः
वेष्टा सवन्दं भवति । अत्र देषामाबे विकृटारेषा नास्ति । शेषै सतितु
शेषन विकरीरतग्महयुगपयायवुन्दं॑विकटागरं मेत्‌ । अत्र देवमिव: का-
द्विर्कः ॥ ६१ ` ६२॥
अथाऽऽययेकस्येव म्रहस्येकदिनजतमगणरारिमागकटाविकटाशेषया-
गादिष्टदिनानि यो वेत्ति स एव कुटटा।कार वदेत्याह-
चकसदनां शटिमप्ताविलिन्तिकायेक्यतोऽमिमतदिवसान्‌ ।
यो जानाति स भूम्यां कुटृटाकारं म एवं जानीते ॥ &६ ॥
अवतारिकया गतर्थैयम्‌ ॥ ६३ ॥
अथेततश्चभङ्काय सार्धामार्पामाह-
अच्रापरेक्ये कृदिनेर्विंहते शेषं भवेतक्षयक्षेपः ।
ऽयद्रयङ्काट्धिकु विश्वेगणितं अहचक्रमस्य भाज्य स्यात्‌॥६४॥
कुदिनच्छेदस्त्वेतेगुणकं कुथादुसावभीषदिनम्‌ ।
अत्रटिष्टे भागादिरेषयोगे सति समवे क्षितिदिनि्िभक्ते सति पश्छ-
प्यते तदुत्र कणक्षेपः स्यात्‌ । ना चद्धगणादिगेषयाग एवात्र कणक्षेषः
स्यात्‌ । त्यदचद्कगद्विकृवि्चे( १३१५९७३ गुं णतानि प्रहयुगचक्राण्यत्र
भाज्यरारिरभवेत्‌ । क्षितिदिनानीह माजकः स्थात्‌ । एपस्तु पृवोक्तमर्भेण गुण-
मानयेत्‌ । एवमागताञ्यं गुण एवेष्टदिनानि स्युः । अत्र॒ वारकृटटाकारो द्वि-
विधः । अतरोदिष्टमगणादिरेषावटम्बननैकः । उदिष्ट्रहावम्बनेनपिरः ।
एवं वेटाकृट्टाकारो ४पि वेदितव्यः। अतर यावृदिष्टग्रहश्रयणेन वारवेरकुटूटा-
कारो ताब॒त्तरत्र प्रदृशंपिष्यते । अत्र तुदिष्टमागाचग्राश्रयेणाऽऽनीयमानो
यौ वारखेखाकृटूटाकरौ तो कमेण प्रैते । वारकृदटूटाकरगवभगणगेषावरम्बे-
नेदेरकः-देवेन्द्रार्चितवारपर्तिसमये राजीवबन्धोारभ्‌-
च्चक्रे नियताहताष्टककरकष्माभन्मही(१७२८ ०००० ० )संमितप्‌ ।
भयो ऽप्येतद मस्सितन्दुकज विद्वारावसाने समं
तत्कालान्वद्‌ वारकृटृटक पिधो ययस्ति ते संस्तवः ॥ ६४ ॥

0 क 8. 7) [ सि ति 7 0

१७. द्रप्रहन्द्रष्य।

&८ गिहालक्षमीमृक्तावलीमदितः+

अयेतदादिमभमङ्गायाऽयासपिकमाह-

ब्राणां युगमगणा मान्यो राशिभवेत्तदानीं तु ॥ ६५ ॥

भगणाये ह्यिष्टे तद्धगणा्रं मवेदहणक्षेपः।

भवनीभता भगणा भान्यो र्षिभवेचदार्मी त॒ ॥ ६६ ॥

भवनाभ तृषिष्टे तद्धवनाभ्रं मवेहणक्षपः।

भागाग्रे तृष्िष्ट तद्धागां मवेहणक्षेपः ॥ ६७ ॥

भागीमभरृता भगणा भान्यो रारिभवेत्तदार्नी तु!

लिप्ता तदिष्टे तद्धिप्ताग्रं मवेदणक्षपः ॥ ६८ ॥

छिप्तीभूता भगणा भाज्यो राकिभवेत्तदानीं तु ।

बिकलामे तृददिष्ट तद्विकटां भवेदणक्षेपः ॥ ६९ ॥

विकलीभूता भगणा मान्यो रारिभवे्तदानीं तु ।

यगभ॒सावनदिवसान्यवं स्याद्धाजकोऽज सवत्र ॥ ७० ॥

एथिमौजकभाज्यक्षरपर्यो मवति वर्धकः सोऽत्र ।

आदिमकालस्तास्मन्हहदिवसान्बुद्धिस गणान्युक्त्वा ॥ ७१ ॥

अभिहितवारांस्तास्तान्कालानन्यांश्च साधयेत्ाज्ञः।

भगणशेष उद्िष्ट सति तदु मगणकेषं क्षयक्षिपः स्यात्‌ । तदा ¶न-
ग्रहाणां चुयुंगमगाणा माज्यराशिः स्यात्‌ । अत्र हिशब्दो हेतौ । यस्मदुद्ि-
एमगणरेषमृणक्ेपो मवति तस्मादृग्रहयगमगणा माज्यराशिः स्याति ।
राशिशेष उदे सति तदृदिष्टं रारिश्षमृणक्षेपः स्यात्‌ । तदशन तु ददृश
( १२ `गुणितयुगमगणा माज्वः स्यात्‌ । मागरेष उदष्टे तु वदृषषं
भागरोषमृणक्षेपः स्यात्‌ । तदानीं तु षष्टवुत्तरशतत्रया( ३६० )हता युग-
भगणा मान्यः स्यात्‌ । कटादेष उदे तु तदुदिटं ऊटशिषमृणक्ेषः स्थात्‌ ।
तशा्नी तु खखषदूधन( २१६०० `निहना युगमगणा माज्यः स्यात्‌|
विकलारष उदिष्टे सति तदुदष्टं विकलाशेषमृणक्षेपः स्थात्‌ । तदानीं व
खत्रयतवेडमका( १२९६००० भ्यस्ता म्रहुवतुयुंगभगणा माज्यराशिः
स्यात्‌ । अत्र सवव चतुयुगमूदिनान्येव भागहारो भवेत्‌ । एवं प्दरश्तिरतेभा-
ज्यमाजकक्षपेः पूर्क्परकरेण यो गुणो मवति स इहोटेशकश्ोकपरथपक-
थितवारान्तान्तः प्रथमकालः स्यात्‌ । अथ तस्मिनाद्यकदि मतिगुमितान्दद-

कुष्काररिरोमाणिः। ६९

दिवसान्‌ निक्षिप्योदशकरटोकान्तरो कदरान्तान्तानन्यान्‌ करानि कृटूटकग-
णितज्ञः साधयेत्‌ । एतदुक्तं भवति । दृढदिनिषु सप्रहपेष याशच्छष्यते तद्वल-
म्बनेन टृढदिवसानां कियतीभिरावृत्तिमिरुदिष्टवाराः समायान्तीध्याडोष्य
तावतीमिरावत्तिमिगुणितान्हढदिविसान्‌ गणपितवोटे शको कान्तरो केवाराव-
सानानन्यान्काङानपि साधयेत्‌ । अव फं तदुदिष्टमगमदविरेषवशाधथा-
क्रमं ग्रहभक्तमगणा्िमिमवति । न्यासः-अबोहै शक शेकस्थो रविभगणक्षेषोऽ-
यम्‌ १७२८ ००००० ) । अयमन कणक्षेपः । रवियुगभगणाः खचतुष्कर-
दाणैवाः ( ४३२०००० ) माज्यरारिः । युगमूदिवस।ः ‹ वसुद धष्टा-
हपङ्न्तपतादितिथयः ( १५७७९१७८ २८ ) मास्परारिः । एमिरभाग-
भाजकः पू्ववदानीतो गणः खान्धि( ४० संख्यः । अयमेवोहेशकन्धोक-
परथमोक्तगृसुषारान्तान्तः सृषटचादिर्दिनिगणः । एष॒ प्रथमकाडः । असिनेक-
गुणे सतष्वन्ध्यद्कगद्रि्तान््यडुनभ्र( ९४४५९४५७ )सेख्ये दृढदिने
दते सप्ताद्गन्ध्यदुनद्विवेदाश्धिग्रहमाधि( ९४४७९४९७ ) सरूपः ।
दाफवासरावसानः सृष्टचादिर्दिनमणः । एष्‌ द्वितीयकाठः । अथ पू्वमागते
गुणे ४० चतुगृणद्ढदिन क्षिप्त वरसुरसाष्टाद्रीन्द्रडद्रिमानितिथै( १५७७९.
१७८६८ ) सख्यश्चन्द्रवारान्तान्तः सुष्टयादिद्िनिगणः । अयं तृत्तीयकाटः ।
अथ गुणे ४० प्शचगुणद्ददिनि क्षिप्ते तचत्यश्रड्भिद्न्यद्यतिध॒ति( १९-
७२३९७६२५ `सख्यः कुजवारान्तान्तः सुश्च दि्दिनत्रजः । एष चतु-
थकारः । अथ गुणे षदृगृणट्ढद्नि क्षत ।दवसृशेटरसादेवसुरसत्रिहि
( २३६६८ ७६७८२ )संख्यः ) । बुधवारान्तान्तः सृष्टयादिदिनिविजः |
एष पश्चमकाटः । एवमेतेषु पञ्चकाटेषु यथास्वभगणेति ( सुपंसि° अ० १
शो ° ५३ ) सूर्थसिद्धान्तोक्तप्रकारेणाऽऽनीतं रविमगण शेषं नियुताहता्टकर-
मामन्मही( १७२८ ००००० `ीमतं भवति । एवं सूरस्य रपा.
वैरन्यषां मगणादिदषेवारकुरूराकारः कतन्यः। अथ वारकृटुटकासेराकृटश.
करयोः को वा विषः । उच्यते | वारान्तकाठजानेतं ग्रहं वा ग्रहमगण-
शेषं बाऽवटम्भ्य वारकुटरट।कारः प्रवतत । वारान्तकाटादन्यकारजनितं रहं

मगणादि्ेषं वाजवदम््य वटाकुदृटाकारः प्रवतत इति । अथ वेखाकटृट ~
रः प्रधृश्यते । तत्राऽड्द्‌ा वेखायां प्रहमगणादरोषाणि ज्ञातव्यानीति तई
नयनपुच्यते । भागानुबन्धजातो हपगुणच्छे गुणवां शयुतेष्टदिगकदुं त्यन्‌

४) भहालक्ष्मीमृ क्तावलीसहितः-

च्छेदन गुणयित्वा तदंशयुक्तं छता तस्व प्रहयुगभगणेः संगुण्य तवन्यच्छेद-
निहतेयैगम्‌दिनेर्विमजेत्‌ । रन्धं भगणा भवन्ति । तस्मन्दादश्ादिगुणिते एव-
वद्विभक्ते च न्धं राश्याद्यः । शेषं राश्यादिेषम्‌ । उदाहरणम्‌ । अत्र
कलिपितस्वच्छेदांशसहितोऽमीष्टो दिनगणः १३५२।१।२ । अत्रोपरिपङ्क-
स्थो रूपगृणः स चात्र दद्रीषूविश्च( १३५२ सख्यः । मध्यमपङ्क-
स्थाऽशः । स पुनरिह ₹१८ १ )मितः । अधःपङ्क्तेस्थरछेदः । स पुनर
द्विकरमितः । अथ हषगुणे ( १३५२ ) तत्रत्येन च्छेदन (२) गणिते
( २७०४ ) तत्रत्यनांशेन च (१) युक्त जतिो राशिः प्रथाग्रभम( २७.
०५ ) संमितः । असिन्वुधयुगमगणेः सखचतुष्करदाणेवे ( ४३२०००० )
गुणिते ११६८५६०० ००० ) तत्रत्यच्छेदेन द्विकेन (>) गृभितेयुंगमूदिनेः
पट्बाणरसार्थाग्न्यष्टषृतिथ्यभि( २३१५५८३ ५६५६ )सख्येर्विभक्त ठभ्ा
भगणास्रयः । रशेषं इन्तसाग्यङ्कखाष्टन्ुदविद्रि( २२१८ ०९३६०३२ )-
सख्यम्‌ । तद्व वधस्य मगगग्रम्‌ । एतसिमन्द्रार शादि गुणिते पृववाहिमक्तं
च ठन्धं राश्यादयो भवन्ति । रेषे राश्यादिशषे भवति ॥ ६५॥ ६६ ॥
६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ ७१ ॥
अत्र यद्धगणरषं तद्धृनोदिर्यते-
लङ्नपध्याहनकाटे हिमकिरणतन्‌जन्पना मण्डलाग्रं
द्न्ताभ्राग्न्यङ्खाष्टक्षितिनयनमजसंख्यमासीदमुष्पात्‌ ।
पर्यायानस्य यातानमिमतदिविसय्यहमरन यक्त
बेलाकुटटोपदेश्षो बलवद्वगतश्चत्वया ब्रहि सीप्रम्‌ ॥७२॥
अथितद्यश्चभङ्काय सा्ध॑माादयमाह-
वेकाकुटरटाकार छेदाभ्यस्तः कृवासरर्छंदः।
्रक्षपमाज्यराङी पुनरस्मिन्वारकटृषटवद्धवतः ॥ ७३ ॥
एभिः सपाथेते यो फलगणकौ तथोः फट तत्र ।
उद्िष्टक्ञेषवरतो गतभगणादिभवेदिह गणस्तु ॥ ७४ ॥
छेदहतो दिबसगणः शिष्टं तच्छेदयागिनाऽशाः स्युः|
अस्मिन्‌ वेटाकृटदाकारे मण्डङादिशषानयने
भागानुबन्धजातौ हप्गुण्छेद्संगृणः सां श १.

कुट कारारोगोमाणेः। ४१

इत्यव यश्छेदस्तेन गणिता युगभूदिवसा भजक भवति । बरकृट्‌-
टकारे भगणादिशेषेषु क्िपेषु सत्स तत्र यो कषेपमाञ्यवृक्तौ तावपि समा
नौ । सते्माजकेक्षपमाग्येयौ फटगुणवृत्प्ेते तथ); फरं लिह भगण रेष
उदि सति म्रहमृक्तमगणा मवन्ति । राशिंष तदिष्ट त्फ प्रहमृक्तरा शयः
भागरेषे प्नरुदिटे तपुनग्रैहमृक्तमागाः । टिप्तम्रे पुनरदिष्ट तत्न प्रहमक्त (क्ति)-
प्ताः । वििप्तामरे तदे सति तफ म्रहमक्त(कै)विदिपरा भवन्ति । अरयो
गणस्तर्सिमिस्व मगणाद्यग्रानयने भागानबन्धजाताविव्यत्र यश्छदस्नेन विहते सति
ठन्धपिषटदिनानि मवन्ति । दिष्टं तच्छेद्‌ संबान्धिन्‌।ऽदा मवेयुः । उदाह्रणम्‌-बृध-
स्थोटष्ट मगणरोषमिदृम्‌(२२१८ ०५६३०३२) अवम मक्षपः। अव भगगकषा-
दष्टत्वदृवुधस्य युगमगणा इम(४३२००० ० )भाज्यरारैः । इह चक्रशेषा-
नयेन भागानबन्धजाताविव्यच च्छेद द्वि(र)संभितः। अता द्विगुणिता भूरि-
वसा एते ( ३१५५८ ३५६५६ ) भाजक्राशिः । एवमतः क्षेपमाज्यमाजके
पू्ववदानीतिं फटं त( ३ संमितम । एतद्वुवभूक्तमगणाः। गृणः वञ्च
भ्रभ( २७०५ )संमितः । एतार्मरितवह चक्रशपानयन भगानुबन्धजात(-
वित्य द्वि(र)संमिनेन च्छदेन विभक्तं ख्व्थं द्रीपूविश्( १३५२ , रूवं
जातम्‌ । एतद्भीष्टदिनगणः । रिष्टं तच्छ (२)तवन्प्येशा हप(१)मितो
जातः । एवं च्छदांशसर्हिना दिनगणाऽयं ५३५२।१।२। इत्थं वारये
कुटटाकारः प्रद्ीतः । एवमनेन न्याभन वारव्यगवारचनुरंवारपञांशषार्‌-
पट्टादिषु कटटाकार। याज्यः ॥ ७६॥ ५४॥

अथ वारषष्टयंरा दिप्रारेषाश्रयणनाह्‌रकः-

छित्तायामर्धराजास्प्रभति विषटिक्रा मप्तराद्यां गनागरां
सेकायां खाभ्रतकनेगणरूतरारा्टाश्ररोटेकनागाः ।
छिप्तामं मय॑सनाः मममवदमना वामरानराय॒क्तान

टित्तान्त सयसन्‌ कथय विघारेक्ा कृद्रवादन्मभाऽऽचु ।७.*॥

अदं शनेश्वरस्य कट।दाषम्‌ ( ८१७०८५४ ३३६०० )। अय-
भृणक्षपः । तस्य युगभगणा मुजङ्कषटूपञ्चरसवद्‌निकाकराः ( १४६५६८ )
(सूर्यसि० अ०१न्छो०६२) मान्यराशः। वारस्य खछखषद्रामांशे (६६०१)
विनाईीतिखखषडरामगुणिता युगदिविा इभ ( ५६८ ०५०४१८०८ ००)
भाजकरारिः। एभिः क्षिपभाज्यमाजरैः पृदवदानीतो गुणो मूषाद्धुगद्विष

॥

४२ पहालक्षपीमक्तावटीसहितः-

ष्वाति (२२५०७९० १)सख्यः। असिन्सषद्रमिर्षिभक्ते रभ्धमभीष्टदि-
नगणो दरीषद्विषट्‌(६२५२)ेखूयः | शिष्ट विनाडिका: सेकसपदात ७०१।
३६०० सेख्यः। एव सच्छेदांशसदहितोऽभीष्टदिनिगुणः ६२५२ । ७०१ ।
३६० ० । फं कृतयेदार्था२(१२५४४) ख्यम्‌ । एततकारात्मकं सोरमध्यम्‌।
अथानुकटासु कमाद्नुपातादारोपितासु षडाशयः(६)। एकोनत्रंशद्धाग((२९)-
अतस्लः ( ४) कटाश्च । एवमिदं राश्यादिकटान्तं सौरमध्यम्‌ ॥ ७५ ॥
अथ ्रहाभरयणेन वारवेलाकृटूटाकारानयने प्रथमतो ग्रहस्य भगणादि शेषं
शातम्यम्‌ । अतस्तददिष्टय्रहानुगृण्येन धीमतासप्यद्वमित्याय॑याऽऽह-
ख चरावटम्बकृटटे परिवतायग्रमादितो ज्ञेयम्‌ ।
तत्परिवतांयप्रं सरधियाोद्यं कथितसेचरेन्द्रवञ्ात्‌ ॥ ७६ ॥
अत्र प्रिवतायग्मृद्धपिव्येनत्ररिवनोदग्रणानन्तरं तद्रशद्विखावारकुट्रा-
कारप्य्ाव्िल्यस्यपरक्षणम्‌ । अवायमृहन सिद्धाऽ्थः । बारकृटूटकारि
भगणासमके प्रह उदहिष्ट सति ग्रहस्यादिष्टान्‌ मगणांशवतुयुगदिने्गुणयितवा तस्य
चतुयुंगमगणैर्विमग्य रन्धं कृतविनिधाय गोष तस्य चतुयुगमगणिभ्प्त्यजेत्‌ ।
ततस्तच्छेषं भवति । अनेवम।गतं भगणञपं क्षयक्षेपः । ग्रहस्य चतुयंगमगणा
भाज्यरारिः चतुयुगदिनानि भाजक्गरिः। एमिः पुववदगुणफठ कृर्थात्‌ । तयो-
गणोऽमीष्टदिनिगणे। भवति । फं म्रहमुक्तमगणा मवन्ति । अथ प्रिविनादौ रा-
शयन्ते रह उदिष्टे त प्रं रागीरुत्य मृदिनैः संगुण्य राशा छौस्तस्य युगपरिवरप-
श्ठिचवा फृटं कवित्स५पयित्या व्व राद सभागहराज्जघ्वात्‌। तच्छेषं तु रा रेषम्‌।
अत्र रारिशेषमृप्षेपः | राशीता युगपरिवतां भाज्यः । मृदिनानि भाजकः ।
एतेः प्रागृक्तवद्गुणफठे कयात्‌ । ततर गृणाऽभीष्टदिनगणः । फटे तु गतरारि-
गणः । अथ चकरदौ भागान्े ग्रह उदि तं भागीकृत्य क्षितिवा रेरेस्ताइयिता
भारगीकृतैस्तस्य युगचकरव्पवच्छिदयाऽऽं कृमविद्विन्यस्य रिट खहारका-
च्छोधयेत्‌ । तच्छेषं तु मागराषम्‌ । अत्र भागरेषमूणक्षषः । भर्म रतम्रहस्य
युगमगणा माञ्यः । क्षिगिवासरा भाजकः । एमिरुक्वद्‌गृणफठे कूर्यात्‌ ।
तयोगुणोऽमीटदिवसययः । इह फलं तु गनमागगणः । अथ पर्यायादौ कराने
प्रह उषिष्टे तं कटीरत्य मृदिवतैः संताडय कटीकतैसतस्य युगपयौयेभेक्षा

„ म (=

१ नक्रः

ह &॥

कृद्राकारशिरोमाभेः । ४

ठम्धं कविदृवाऽवरिष्टं सन्ठेदच्छोधयेत्‌ । तच्छेषं तु कृटाशोषम्‌ । अत्र
कठाशेषमृणक्षेपः । कटीषृतस्तस्य युगपर्याया मान्यः । मृदिविसा
भाजकः । एतैः प्रागुक्तवद्गुणफरे विदध्यात्‌ । तयोगृंणोऽभीष्टदिवससमृहः ।
अत्र फलं तु गतकलासमृहः । अथ पर्यायादी विदिष्ान्ते मरह उद्िष्टतं
विि्ीरत्य मृसावनैर्व्यिता वििरतेस्तस्य युगपर्यायः प्रविभञ्य रम्ब
फठमन्यत्र कृबविताटयित्वा शिष्टं समाजकात्संशोधयेत्‌ । तच्छेषं तु विक-
ाशेषम्‌ । इह गिकटादोषमणक्षेपः । विदिपीरृतम्रहस्य युगपर्याया माभ्यः ।
मृसावनदिनानि माजकः । एभिः पृवाक्तमागण गुणकटे कुयात्‌ । दः
गुणोऽमिमतवासरनिवहः । फं तु ग्रहमृक्तविकटावृन्दुम्‌ । अने सव्र यद
त्फलं तत्तत्तभ तत शेषामविऽभीष्टदिनानि भवन्ति । तत्र तत्र शेषे सतित
सकं तत्ततकृरुमभीष्टदेनामि भवन्ति । अथ ग्रहस्य रारिस्थानमान्र उष्टष्टे
पृनरुदिष्संस्तस्य राशीन्‌ दृढदविनिः संव््यं द्वादृशामि( १२.र्विभजेत्‌ |
अभ्र ठब्धं मगणरोषम्‌ । अथ राश्यदौ मागान्ते ग्रह उदष्टे वै भागी
दृढदिनहतवा खाद्धमाभ्रपिः( ३६० तिभजेत्‌ । टन्धं मागशेषम्‌ । अथ रा-
प्यादौ करान्ते रह उदिष्टे तै करीरुत्य दृढदिनहवा सखनुपनेतः
(२१६०० ) हरेत्‌ । टम्धं मगणरोषम्‌ । अथ राश्यादौ विङ्परान्ते ब्रह
उदि तै विटि्तीरत्य दृटदिनिहवा खाप्राङ्खा्कमरैः ( १२९६०० )
विमजेत्‌ । इहापि रन्धं मगणरेषम्‌ । अत्र सवव भगणरोषमृणक्षेपः ।
रहस्य दृढमगणा भाज्यः । दृढदिवसा भाजकः । एभिगुणफले कुयौत्‌ ।
तयोगुणोऽभिपेतदिनव्रजः । फं गतभगण।; । अत्र स्वजः दिवसाश्वतुयुंगभग-
णाश्वापवर्विताः क्रमाद्‌ दृढदिवत्ता दृढभगणाश्च भवन्ति । अथ अहस्य भाग-
स्थानमात्र उदिष्ट तान॒दिष्टान्‌ भागान्‌ दढ दिनेहत्वा त्रिता विभजेत्‌ । ठम्षं
रारिरेषम्‌ । अथ भागौ दिप्तास्थागान भ्रः उदि तं चित्य दढ-
दिने्ह्वा खा प्राटमूभि( १८०० )0 भजेत्‌ । टब्धं राशिशेषम्‌ । अथ
भागादौ विरिप्ताने प्रह उदि तं विदिप्वीरन्य दढवासरेह्वा तलाभरा्ट-
दिममि( १०८००० विभजेत्‌ । रव्यं राशिरेषम्‌ । अत्र सर्वत्र

® १०५.

रारिशेषमृणक्षेपः । रारिरोषटटमण्डला माज्यः । टृढवासरा भाजकः |

नत शिति = न अ 9 ष [1 0१ त थ

१ख. हिभृतारह"।

४४ भहालक्ष्मीम॒क्तावटीसहितिः-

तेगुंणफले कृयोत्‌ । तयोगुणो वाज्छितदिनोवः। फठं गतराशिगणः ।
तते सवेष चतुयुगदिवक्ता राजञीरृताश्वतुयगभगणाश्वापवर्विताः क्रमाद्‌ दृढदिषसां
राद्याहता दृढपण्डरश्च भवन्ति ॥ ७६ ॥

अथ रश्यादिरिप्तन्तय्रहाश्नयवारकृट्टाकारावलम्बनेनाेयकः-
जपे भागा विंहातिर्टििक द्र भमीत्फर्मध्यमे मोम्यवारे।
भूषोऽप्येतन्जीववार कदा स्यादब्रयाः कारो तो गतान्‌ पथैयांश्च॥७७

अत्रेदं राश्यादिकटान्तं गुरोमध्यं (८ २०।२)। एततकटीरूतं दृभ्यभरषद्‌-
कतिथि( १५६०२ `भख्यं जातम्‌ । एतदबन्येः सप्तष्वन्ध्यद्खमद्विरूता-
ग्ध्पक्कुगायराभि( ३९४४५७९ ४५४ ृढदिनेर्मिहतं चक्रकराभि(२१६००)-
भक्तं चाधात्तरयोगन सह षडर्थाग्यष्टग्यङ्गन्ध्यष्टद्वि(२८४९३८ ५६).
संख्यं जातम्‌ । अयमिह कणक्षपः । गरोश्वतु्गमगण चतुर्थोशमिता अन्रत्या
हते ९१ ०५०५द६मगणा भाज्यराराः। इह पुवाक्तान्येतानि (३९४४७९४५)
टृढरिनानि भाजकरागिः । एनः पूर्ववदानीतो ग गसिद्िखाष्ट नुन (२५
१४३८ ०२६ सेख्यः । अये मष्टयादिरिष्टदनिगणः । अयमव बुधबारान्तान्तः-
ब्रथमकाटः अव फटं सप्तत्रिाष्टाथ(५८ ०७) संख्यम्‌ । एनदेवाच गृरुभक्तमग-
भाः। अथेकदिनदृढ युक्तः प्रथमकार एष गुरूषारान्तावसानः सष्टचादिर्दितीयः
काटः) स च वाष्टान्ध्यदीन््रुद्यथान्पिषद्‌(६४५९ १७४८ ०)सख्यः। असि-
न्कल गुरोगंतमगणाटग्यङ्कतराङ्कन्दराः( १४९५०९२) । एवं ग्रहभ्रषवारकृट्‌-
रकरः प्रद्रितः । अनया [रीत्या] प्रह॑भियवराकुटराकारोऽप्युनेयः । अत्र
बो प्रहाश्रयेण वाखटाकृटृूटाकारा ता कदाबेद्धवतः। कदाविदृष्यभिचरतः ।
तस्मात्तावसमीरचीनो ॥ ५४ ॥

अथ सयाब्दावस्तानचन्दरादिष्टग्रहगश्षादिमध्याद्रताकवत्सरांश्रन्दादीष्द-
अरहगतभगणादींश्च यो वदति स निरग्रकृटटाकारे प्रवीण इत्येके प्रश्नमा्थया
सध्टपति-

म्याग्दपूर्तिकाटे चन्द्रादीष्ट्रहं ममालोक्षय ।

अकैष्टयातभगणानाचष्ट यः म दक्षिणः कुट्ट ॥ ५८ ॥

अवतारिकया गतार्थम्‌ ॥७८॥

अथैतत्पश्चमञ्जनाय साधमायामाह-

दिनिकरभगणारछदश्न्द्रादीष्टग्रहस्य चक्राणि ।

कृड्ाकरारारिरोमाणिः । ४५

भान्यक्षेपस्तद्यो अ्रहमध्यमसिद्धिवाक्षनां दष्ट्वा ॥७९॥
तेजेनिते गणकाप्तीये चाका्दा गतेष्टमगणाश्च ।

अत्र केपासादुनं विनाऽ्योऽ्थः सुबोवः । अतस्तदेव परदशयेते । प्रहस्य
रारिस्थानमात्र उदे सत्यदिषटान्‌ राशीन्‌ युगरषिभगणे; खचतष्करदाणेः
( ४६२०००० ) सेगुण्य द्दभि्विमज्य ट्य मगणगेषास्कः क्षयक्षिपः
( १२५६००० ) । अथ राश्यादा भागान्त प्रह उदि तं भागीषूत्य पृव॑व-
्संगृण्य चक्रमाग( ६६० )विमज्य ठन्यमृणक्षषः । अथ राश्यादौ विक-
टान्ति मरह उद तं विकटीरुय चक्रं[ षि ]कटाभि(१२९६०००)-
विभज्य रन्धमृणक्षेपः ॥ ४५ ॥

अवर रातिस्थानमचचन्द्रमध्यावटम्बनेनाहेराकः-

मर्याब्दपतो मरगल्ाञ्छनस्य मपशथक दृष्टमतोऽरुणाब्दान्‌ ।
यातानयन्दमंगणांश्च तृणमाख्यात्‌ कुटूटे कुडचलो भरवांश्चेत्‌ ॥८०॥

अत्र मज्यश्चनुयेगभगणाः । माजका रविभगणाः | अ्ोक्तपर करेयानीते
नियुताहतधति( १८०००००) ऽयमृणक्षेपः एमिरानीवाः सुषान्दाः
खनयतिथि( १५००० ) संख्याः । चन्द्रगतभगणा रदष्वभ्रनख ( २००-
५३२ )सख्याः ॥ ८० ॥

अथ फटज्ञातगुणानयनपार्यया ऽऽह-

ब्धे भाजकगणिन वारक्षेपण संस्कृते भक्ते ।
भाज्यन टमभ्यत यनदगृणक्ारा मवादिति ज्ञेयम्‌ ॥ ८१ ॥

अस्यास्वथं उदाहरणेन व्यज्यते । निरद्मविषय पृवटिदितो्शकश्नो-
काऽयम्‌-

चन्द्रणाः (१११) केन गुणिता र₹१(१)यक्ता द्विाधिमिः(३०२) |

भक्ताः द्धा गुणफटे ब्रूहि तुरण निरम्रवित्‌ ॥

भत्र ॒कुटटाकारगणितसिद्ध गुणफटे जरधृति(१८५)गतकृ (६८)
सख्ये । एवमागताहन्धाद्गुणानयनाथमियमायां । रन्धरपिद्‌( ६८ )पेतदनेन
भाजकेन ( ३०२ ) गृणितं ( २०५३६ ) इदमनेन धनकषेपेण १ धनणं-
वेपरीत्येन सर्तम्‌ (२०५६५ ) । एतदनेन ( १११ ) भाजकेन विभज्य
टन्धम्‌ ( १८५ ) । इदं कृट्टाकारगाणितासेद्धगुणकरतुल्यमेव ॥ ८१ ॥

न रि 0)

१ क. "ककलाभि (२१६००) वि ।

४५ महाटक्षमीय॒क्तावठीसहितः~

भधाऽऽयया विकठरेषादिकटाद्यानयनयृध्यत इति प्रतिजानीते-
विकलाहषाद्िकलाः कलाः कलां ल्वाभ्रं च । -
भानि तदं भगणाग्रमपि यथा स्युस्तदुच्यते कमं ॥८२॥
अथ परतिज्ञातमथमायाचतुष्टयेन सार्धेनाऽऽ्ह-
विश्वप्रादिकलामाव्वसिद्धभक्तावरोषवेदांरो ।
षष्टेस्त्यक्ते विकलास्तयुगाेवसाह(ह)तिः सविकलाया ॥८३॥
वद्गहतात्कलायं तद्रदारानिचन्द्रसंगाणितात्‌ ।
खरसविहतावरोषे खरेभ्यः शोधिते कटारोषम्‌ ॥ ८४॥
तद्गदिवसाभ्यामः सकलायथः षषटिभाजिर्ताऽराभम ।
विश्वहततदगांरात्वगुणाप्ताच्छेषरहीनहारोऽराः ॥ ८५ ॥
तद्दिनसंवगः सांलाग्रः खाभिभिर्हतो भागम्‌ ।
तनुर्या्ञऽकप्ति उषे हारोचरोधिते भानि ॥ ८६ ॥
तद्भमिसावनवधः सह रषोऽरकै्ृतो भगणजेषः ।
षयोद्रा(१ ३)गृणि्ताह्िकटारेषाचत्वाररशद धक रतदुपेन (२४० )
भक्ताधोऽहषस्तस्य यश्चतुथी रास्तसिमिन्ष्ट(६ ०)स्यक्ते यच्छिष्यते तद्वि
कडा भवन्ति । अथ तसां गतमृदिनानां च योऽम्पासः स विकरश्चे-
वयक्तः षषटया( ६० )मक्तश्च कयः । अनरे यद्ठम्ते तद्विकृङारेषे
भवति । अथ तस्य चनुथाजात्रयोद्‌रखगृणितात्वषटया भक्तादयदृबरिष्यते
तस्मिन्‌ षृष्टय)स्तयक्तं याऽवरोषः स ठिष्ता मवनिि। अथ तासां युगद्रनाना-
भियो वधः स टिषारेषयक्तषष्टया भक्तश्च कायंः। टन्धं मागर्ेषं भवति ।
अथ तस्य चतुरथारात्रयेददगुणात्रिश्ा( ३० द्धक्ताद्यच्छिष्टे तर्सिप-
सिजिशतस्त्यक्तं रोषो भागा मवन्ति । अथ रेषाणां युगभृदिनानां चाभ्यासः
समागरशेषञ्चिशद्धक्तश्च कायः । म्प रारिगेषं भवति । अथ रारिदेषच-
तुथशि दादश्चभक्तं यः रोषस्तस्मिन्‌ द्वाद्शभ्यस्थकते यच्छिष्पते तद्वाश्चयो
भवन्ति । अथावरेषाणां भूदिनानां चयः संवगः स रारिशेषयुक्तो दाद्‌
शमिर्विभक्तश्च कार्यः| छम्य मगणङ्ञेषं मवति । ननु विकटाशेषाहिवसानि-
त्यादिना पूर्वोक्तेन सर्वमेतासिद्धे तत्किमनेन सिदधसाधनेन । सत्यम्‌ ।
तत्र कृटदाकारगणितमन्न विपरीतगणितमित्यदोषः ॥ ८२ ॥ ८३ ॥ ८४ ॥
८५ ॥ ८६ ॥

कुटाकाररिरामाणिः । ४५

पूर्व विकटारोषाद्िवसानि्येवमादिना ज्ञापप्रहविकरा प्राज्जिन्न।सितवभ-
हमगणादिशेषानयनमुकतम्‌ । इदानीं प्रकारान्तरेण तदेव विवक्षुस्तदिषयमनुपो-
गमा्यया स्पष्टयति-
र्वे बिक काहषायथादन्यस्येष्टभगणञेषादीन्‌ ।
अविलम्बितं भणति यः कुटटकषिदां सिन्धुरः स भवेत्‌ ॥८७॥
स्पष्टोऽ्थः ॥ ८७ ॥
अथेततश्नमञ्जनायाऽऽयाद्रषमाह-
कथितविकचावरेषस्थिरगणगणितष्वभीष्टच केषु ।
मक्तेष मूमिदिवसेयंः ञषस्तदगरणोक्तविकठमे ॥ ८८ ॥
क्षितिदिनभक्ते रोषे वेदहतेऽभष््टिख चरभगणाथ्रम्‌ ।
रारयादिरेषगणने चेवं रब्यांदि ( १२६६०२१६००-

[द्‌ |

१२९६००० )गणितपरिवैरतः ॥ ८९ ॥
इति श्रीदुवराजविरकिति कृटटाकाररिरेपणो

(क

निरमरपरिच्छेडो द्वितीयः ॥ २॥

उषिष्टस्य ग्रहविकटारोषस्य यः स्थिरगुणः पूर्वं रविमगविद्‌ं नव।भ्बरे-
तयेवमादिना परितस्तेन गृणितेष्वभीष्टग्रहयुगभगणषु यः रेषस्तदृगुणितोदिष्ट-
विकखावशेषस्थिरगुण गुणितेषु जिज्ञासितस्य द दरागुणितयुगचकरेषु मूदिनमक्तेष
थ; रिष्यते तेन गुणिते तुदिष्टविकटाशेपे मुदिनभक्ते यच्छिष्टं वृदेदबिहतं
जिज्ञासितस्य रारिदोषं मवति । अनया दिशा मागाद्शेषाधाऽेयाः
॥ ८८ ॥ ८९ ॥
अथ संपदाधाविच्छेदार्थं मास्करचायरुतङी खावतीगतानि सेोदाहरणानि
निरग्रकुद्टकसू्राणि कतिषिद्धिख्यन्ते-
भाग्यो हारः कषेपकश्वापवत्यः केनाप्याङ संभवे कूद्टकाथम्‌ |
पेन च्छिनौ माज्यहारो न तेन क्षेपश्वतदृदष्टमृदिष्टमेव ॥
परस्परं माजितयोय॑योयंः शेषस्तयोः स्पादूपवतनं सः |
स्वेनापवरतेन विमाजेतौ यो तौ मान्यहारो दृढसंकौ स्तः ॥
` १९.९ त, व्य म रिन्युरधनाधाद्‌ । २ स, नहर, ˆ

(व
(४।

१८, एवग्य त्रिस्तिश्रादु । ९ स,

४८ भहालशक्ष्माम॒क्तावटीसहितः-

मिथो भजेत्तो दृढमाज्यहरो यावद्िमाज्ये भवतीह स्मैम्‌ :

फर न्यधोऽधस्तद्धो निवेश्यः कषेपस्तदन्ते खमुपान्तिमेन ॥
स्वोर््वे हतेऽन्त्येन युते तदन्तं त्यजन्मृहुः स्यारिति राशियुग्मम्‌ |
ऊध्वं विभाग्येन दढन तष्ट; फटं गृणः स्यादृधरो हरेण ॥
एवं तदेवात्र यदा समास्ताः स्युरखन्धयश्चेद्विषमास्तद्‌नीम्‌ |

& च, द

यदागतो रब्धिगृणो विश्यो सवतक्षणच्छेषापितो त्‌ वौ स

भ्रीमास्करीयटीलावत्यां कृटटकाध्याये श्छो ° १-५॥
इति करणमुत्राणे पञ्च ॥

एषामर्थः- सभवे सति कृटटका्थमादौ केनाप्यपवर्वितेन मान्या माजकः
्षपकश्वापवर्तनीयः । येनापववैकेन भाज्यमाजको विभक्तौ तन विभक्तः क्षेपा
न दाध्यच्चेत्तद्दषटमुदिष्टमव । सिखमित्यर्थः । ययाः प्रस्रमक्तयोभच्छेषं
तत्तयोरपव्तकं स्थात्‌ । यो मान्यमाजके सनापवतंकेन भक्तो तौ दृढसेनो
भवेताम्‌ । रएत्दुपरक्षणम्‌ । भाज्यभाजकयायाभवतकस्ताद्रमक्तः क्षेणोऽपि
टृढसज्ञ इति । तो टृढमाज्यमाजके प्रसमं तावद्विभजेचयावद्विभाग्य
रूपं भवति । अत्र विमान्यशन्देन भाज्यमाजकयोः परस्परभजनाचावुभा-
वप्यभिर्धीयेते । परस्परमनने क्रियमाणे यानि फटानि टभ्यन्ते वान्य-
प।ऽपो निधेयानि । तेषामपो दृदक्षिपस्तथा निपेयः । अन्ते खं निधेयम्‌ । क्षेप-
स्थाधः दन्यं निधयमित्यथः । उपान्तिमेन स्वोध्वं हतेऽन्त्येन युते तद्धयं
त्यजेन्मृहुः स्यादिति राजियुग्ममिति › वल्त्युपसंहर उच्यते । प्राकृस्प्टथ-
ममिहितः । उष्व॑रारिषढेन मान्येन तनृरृतः फर भवेत्‌ । अपोरािंढ-
भाजकेन गुणः स्थात्‌ । एवं पङ्क्तौ समायां वदितव्यम्‌ । विषमायां तु तस्या-
-मवमागतो ठन्धिगृणै। कमादृद्ढमाज्यभाजकाभ्यां विशोध्य सिद्धो रन्धिगृणौ
भवत इति ज्ञेयम्‌ । अत्र कुट्टाकार निग्र समधिकेवपुषीत्यादिनियमो नासि
॥१॥२॥३॥४॥५॥

उदेशकः-एकावेरा तिय॒तं इतद्रयं यदगणं गणक्र पश्चषष्टियकं ।
पथ्चवर्जितरतद्रयोदधतं इद्धिमेति गणक वदाऽऽङ तप्‌ ॥९०॥
भ्रीभास्करीयलीरकावत्णं कटटकाध्याये-

वग कीजो क 11 ५५ 1 2

१ क, श्य शिष्टौ ठः |

कुटाकाराररोमाणेः। ४६

न्यासः-माज्यः २२१ । हारः १९५ । कषिपः ६५ । मन्यभाजकयोः
प्रसरभक्तयोः रेष १३। अनेनापवर्तिता दृढसंज्ञा माज्यमाजकक्षेपाः कमे-
गेमे १७-१५-५ । परस्परमजनार्थ॑मुपर्थथोमावेन विन्स्तो भाज्यभाजकौ
१७। १५ । अनयाः परस्परमक्तयोरम्पे केमेणोपय॑पोमविन निहिते १ ।
७। अनयोरधः क्षेपो रचः १।७।५ एषामधः रून्यं निक्षिप्तम्‌ १।५७।५।०।
अथ वस्स्युपसहारे स्ते जतो राशी ४०।३५ इमो दृढमज्यमाजकाभ्पां
१७१५ तष्टौ जातो टब्विगृुणौ ६।५ ¡ अजापि बेरारिकमार्गः पूर्वव्यो-
ज्यः । नन्वव मतिकल्पनायासमन्तरेण कृट्रकगणित विद्यमाने किमर्था
मटाचार्यादिभिमोतिकलयनाऽङ्कीरूना । अवोच्यते । सायर तावद्वयं मतिकलय-
नया मवितग्यम्‌ | अतः साग्रनिरम्याधयारपि साभस्तित्यद्गीरुतेत्यद १; ॥९०॥

इत्यत्र कृटाभरणस्य स्कन्यत्रेयवेरिनः सिद्धान्तवहम इति प्रसिद्धापरनाज्नः
भ्रीवरद्राजाचार्थस्य तनयन दवराजेन पिरवितायां कट्टाकाराश्षरापाणि-
टीकायां महादक्ष्मीमृक्तवल्यां निद्योरच्छदा द्वितीयः ॥
अथ पिभध्र्दीपिध्रकृट्‌२।करपरिच्छदृसतृतीयः ।

अथ मिभघ्र्दीमिश्नकृटटाक।रपारच्छेद्‌ व्याख्यायत । असिमिनरिच्छेदु
प्रभनतद्धद्कषु यथाममवमुपकरणानां वगधगमृखधनघनमृरसकाठेतावीर्िनव-
चितिवनघनवितिवनमरर्दीफ टानामानयनपिधिरायमर्टीये गणितसार्‌ द्रष्टम्यः ।
दृह तु यन्थविस्तरभयान प्रदश्यने ।

अजाऽऽ्दावायया पश्चत्रयं व्यञ्चयति-

अथ संकटितघनेक्यादघनपदयोगाच वर्गघनयोगाव्‌ ।

विकटावराषजाताददिनिमभ्यद्य विवेकिना पुसा ॥ १॥

अत्र पदशब्देन विकट दोषा (रोपरूप) गच्छ उच्यते । विकटाबशेषै-
जाताद्ुमवनयोगासच्च विवेश्ना पुस्त दिनमप्यद्यम्‌ । अत्र यद्यपि सकटिता-
दियोगो मृख्यवृच्या विकङावरषजाते। न मवति तथाऽपि येगिनां तज्जात्‌-
त्मवदटम्न्य तथोक्तम्‌ ॥ १॥

एषां मङ्काथमार्यामाह-

क थितामिह ययदकयं तस्मिस्तस्मिश्च विहितघनमूले ।

पृण॑तया धघनमृठं ययचतरदिलिपिकारेषम्‌ ॥ २॥

५१ पहालक्ष्मीमुक्तावटीसहितः-

हह यद्यदैक्यं कथितं तसिमस्तसमश्च विहितघनमृठे सति पूर्णतया यद्-
दूषनमृरं तत्तद विखिग्निकाशेषं भवेत्‌ | विरिप्तिकारोषाञ्जातादिष्टदिनानयनं
प्रागेवोक्तम्‌ । अतस्तद््र न वक्तव्यम्‌ ॥ २॥

अथ प्रभ्रान्तरमाय॑याऽ्ह-

घनचितिघनवर्गेङ्याद्विपूर्वलिप्तागसंभवा्विसान्‌ ।

सथः समीक्षते यः स वेद्‌(एव)गणितानि वेद वसुमत्या ॥३॥

यो विपृव॑रिप्तगरसेभवाद्षनदितिघनवयेरिक्याहिषसान्‌ सः समी-
षते स एव वसुमत्यां गणितानि वेद । विपूर्व रिप्ता विरिप्ताः॥ ३॥

एततपश्नमङ्खा्थमायामाह-

घनवचितिघनवगेक्षये छृतवगपदेऽज यो मवेच्छेषः।

एतस्य वगमूटे यत्दिकलावरोषः स्यात्‌ ॥ ४॥

सपषशोऽथः ॥ ४॥

अथाऽऽपया प्रभ्नान्तरमाह~

छिप्ताषष्चंगाग्े जातात्सकलितघनवितिघनेक्यात्‌ ।

यो मवति चितिघनोऽस्मा्या दिननिवहं वदत्यसौ धीमान्‌॥५॥

॥ ५ ॥

अथेततश्चमद्ाथमार्यामाह-

ष्डगुणितादुददिष्टापपूर्णं षनमूलमिह च यत्तस्मात्‌ ।

बगंभवं यलं यत्तस्परादुद्विष्नात्दं वििप्ताम्रम्‌ ॥ ६ ॥

इह षड्गृणितादुदष्टाद्‌ यतूर्णं वनमृटं तस्पद्र्मवं मृटं विदिप्तामरं
भवति ॥ ६। | ॥

अथाऽऽ्पंया प्रभनान्तरं व्यनक्ति

पदरूिसंक लितक्याद्धिप्ताषष्टचं राञेषमंजातात्‌ ।

इष्टदिनानां निवहः रक्ये सुधिया सखेन विज्ञातुमन ॥ ७॥

अज पदशब्दो गच्छवचनः। टिप्ताषष्टयशदरषजातातदछृतिसंकटि-
तानां समासादिष्टदिननिवहः मुधिया सुखेन विज्ञातुं शक्यम्‌ । शक्यमित्य-
ग्ययम्‌ । राक्यमरविन्दुसुरभिरिति काटिद्ासः ॥ ७॥

अथेतसश्नमङ्गार्थमायमि।ह-

छृतिपदसंककितिक्ये संकलितं स्यात्छ्ानमिमक्ते ।

संकृलिते नयनह ते विहितपदे रोषमा्विकलटामम्‌.॥ ८ ॥

कुडाकाररिरोषणिः । ५

छनि; । पदं गच्छः । संकटितं प्रसिद्धम्‌ । रेक्यं योगः । विकरा-
शेषभवानां छतिपदुसेकल्तिानिक्ये छशनुभि( ३ भक्ते सति रन्धं
संकलितं स्थात्‌ । अगरैवमागते संकटिते नयनहते विहितवगंमूखे च सत्यत्र
दोषं विकटाग्रं भवति ॥ ८ ॥
अथाऽर्यया प्रश्नन्तरमाह-
योऽम्बरचरेन्द्र टिपषापूर्णरर्मारावशेषजातेन ।
वर्गचितिघनेन दिनं विद्याहियाविरोषवानेषः ॥ ९॥
दिप्रपुर्णरसांशा विदिप्राः । रिष्टं स्पष्टम्‌ ॥ ९ ॥
अथेतत्मश्नमङ्काथमायौमाह-
भिगुणाद्रर्गचि तिघनायपपूर्णत्वेन घनपदं भवाति ।
तदृयरहविकलाजेषं भवतीति विपश्चिता बिनिर्दैदयम्‌ ॥१०॥
त्रिगणाद्विकटा्रभावाद्वगंवितिघनाद्त्‌ पृणेतवेन षनमृचं मवति तदूप्रह-
विकटागेषं मवतीति विपश्चिता विनिदृरयम्‌ ॥ १० ॥
अथाऽऽयंया प्रश्नान्तरमाह-
घनवर्गवर्गचितिधनमंकलितममासतः समुदिष्टात्‌ ।
खचरविटिप्ताथरभवात्कथमपि गदितं दिनं बुधैः राकयम्‌॥११॥
समासा यागः । खचरविरिप्ताय्रवकात्‌ समृदिष्टाद्‌ षनव्गवगेवि तिषन-
संकटितसमासतो वधेन कथमपि कथयितुं शक्यम्‌ ॥ ११ ॥
अथेतत्पश्नमङ्का्थमार्यामाह-
अतच्रादिष्ट राहौ सागरभक्तं फट भवति यत्तत्‌ ।
वर्मचितिघनस्त्वमना विकलाग्रं साधयेदूवुधः प्राग्वत्‌॥१२॥
अरोदि राहो सागेेशवतुरभिरमक्तं यत्रं भवति तद्विकलाम्रजातो वगं-
चितिषनः। अमुना बुधः प्रागद्िकला् साधयेत्‌ ॥ १२॥
अथाऽऽयया प्रश्नान्तरमह-
छतिघनसंकलितेक्थात्व चरवििप्तावभषसंभरतात्‌ ।
वासरचयं वदेया वामीराो भवति भते स पुमान्‌ ॥ १६॥
सपषोऽथः ॥ १३ ॥
अथेतत्श्नमङ्मथपायमाह-
र्‌ तिघनसंकलितेक्ये वहिनहते भवाति व्गसंकलितम्‌ ।
तस्मादमगन चराणां प्राग्वद्धिकलावजञषमानेयम्‌ ॥ १४॥

५२ महालक्ष्मीम॒क्तवेटीसहितः-

वगसंकटितं वगवितिघनम्‌ । शिष्ट स्पष्टम्‌ ॥ १४ ॥

अथाऽऽ्यंया प्रश्रान्तरपाह-
विकलाञेषेष्टां ञभेढयां पिक लावशेषभक्तायाम ।
यत्तेनांशमखाभ्याम॒त्तरतश्चेष्टाद्नचयो वाच्यः ॥ १५॥

‹ *+इष्टं व्येकं दितं सपुवमत्तरगुणं समृखमध्यम्‌ । इष्टगुणितमिष्टधनम्‌ ?
हत्यायभदीयसूवानीतमिष्ट नमत भेदीरन्देनोच्यते । विकटाशेषस्य हपांश-
दव्यशत्य॑शादीश्ंशजाता भ्रदी विकरारेषेष्टंशभेढी । तस्यां विकङावशे-
षमक्तायां दाद्धायां सत्यां यत्फटं मवति तेनांशादिमोत्तरेश्र कथितैरिष्टदिन-
निचयो वाच्यः ॥ १५ ॥

अथेतसश्नमञ्ननायाऽऽ्यामाह-

अंहते फलराणो विमृख चोत्तरहते हत द्वाभ्याम्‌ ।
रूपय॒तऽरक गणित यत्स्याद्िककायमव तद्धवति ॥१६॥
उषे फटराशवृद्ष्टेनांशेन गुणितेन तदुदष्टन मुखेन हीने तदुदिष्टनो-
तरेण भक्ते ततो दराभ्यां( २) गुणित ततो रप (१) सहिते पुनश्वांश( रे )गृणित
यत्स्यातचाद्रिकटागरं भवति । व्यक्यथमेतदुद्‌ाहिरणन प्रदृश्यते । अत्र य्रहस्य
कल्पितो विकटारेषः शत( १०० `सेख्यः । अस्य चतुर्थागः प्थचर्विंदाति-
( २५ )सख्यः । दृदामिषटम्‌ । अत्र प्रथम्‌ र्दी फृटमानीयेते । इष्टम्‌ (२५) ।

@९^ ®

एतदभ्येकम्‌ । चतुव दाति( २४ )सच्यम्‌ । एतदहटितं द्वादृर( १२ त्यम्‌ ।
दमन कलिपतेनोत्तरेण सिकेण गुणितं षटि श( ३६ )त्संख्यम्‌ । एतत्क-
ल्पितेन मुखेन चतुषटयेन( ४ )युक्तं चत्वारश( ४० )त्तेख्यम्‌ । इद्‌ मध्यध-
नम्‌ | एतदुदि्ेन पर््चा4रति( २५ ) सैख्यनांगेन गुणितं सहस्च( १००० )
सख्यं जातम्‌ । इदमत्र विकरङ्ेषष्टंशभ्रदी । इयं पकराशेषेण शत्‌-
( १०० )सख्येन भक्ता दध्यति । अत्र फटं दर( १० ) सख्यम्‌ । अर्सि-
श्वांशे मुखे चोत्तरे च कथिते सति विकलाग्रमानेतुं शक्यम्‌ । तस्मात्कथितैरे-
मिश्वतुभिविकलामरमांनीयते । इह फटर।रिदंर( १० ) सख्यः । अयमेरेन
चतुष्टयेन( ४ ) गृणित्श्चत्वारिंर(४ ०)त्संस्यः । अयं मुखेन चतुष्टयेन( ४ )
हीनः षटूर्वरा( ३६ फत्सेख्यः । अयमुत्तरण त्रिकेण( ३ ) भक्ती दादर-
( १२ `सख्यः। एष दम्या गुणितश्चतुपिशति( २४ )संख्यः। अयं रपण
( १ )सहितः पञ्चविशति( २५ सख्यः । अय पुनरप्येशन चतुष्टयेन ४ )
गणितः शत( १०० )रख्य; । एष प्रहस्य विकटारेषः ॥ १६ ॥

( +अयभैयि गणितपदं न्फ १९,

|) ॥

कुट्काररिरांपाणेः। ५६

अथाऽऽयंयोषरंहरति-
दिङ्मात्रेण मयाऽस्मिन्कृटृटाकारः प्रदर्हिता भ्रन्थे ।
ठषोऽखिला विरहोषा भाष्यादों हर्यतं विपश्िद्धिः ॥१ 5॥
भाष्यमार्यभर्टीयविषयं भास्कराचायविरवितम्‌ । आदिकब्देन मट्‌टब्रहन-
गविरवितव्रह्सिद्धान्तादिरमिधीयते । रष्टं सुबोधम्‌ ॥ १४ ॥
अयेष प्रन्थो न स्वतन्त्रः, किंलायैमटाचायेपरणीतकृटटाकारविषयसृत्यु-
मस्य कृटटाकारद्िरोमणिनामधेये व्याख्यानविरष एवत्याययाऽऽह-
आचायांयभटोदितकृटटाकाराथमृ्रयुगलस्य ।
कटटटाकाररिरोमणिनामा ग्याख्याविरोष एवषः ॥१८॥
यमवतारिकया विवृता ॥ १८ ॥
अथमं अरन्थमम्यस्यतां फटे दृरापितुमायाम।ह~
कृटरटाकाररिरामणिमिमममभ्यश्ाति इृढन या मनसा ।
तरणः प्रसादनाऽयं महमा तान्तिकरिरामणि्भवाति ॥१९॥
ति श्रीदेवराजाकषरविते कुटटाकारणिरोपण) मिभभर्दीमिश्रकटूर-
कारप्रिच्छेदस्तृधीयः॥ ॥

इमं कुटकाररिरोमाण दृढनाध्याप्रतेन मनसा यौऽभ्यस्यति संशीखयति सं
तरणे रादित्यस्य प्रसादतः सहसा तान्तिकशिरोरमाणभेवति । तान्ककि ज्ञात
सिद्धानः ॥ १९॥
सष्टणं सृ्रकाठिता समव्ताऽ्तुख। नव। ।
स॒मर्पिता महाटक्षमथं ठीक मृक्तवद्धी मया ॥
दतयजिकुाभरणस्य स्कन्धवयवदिनः सिद्धान्तवहम इति प्रसिद्धापरना्नः
भविरदराजाचायंस्य तनयन दवगाजन विरचितायां कृदटूटाकारशिरोमणि
टीकायां महारक्ष्पीमृक्तावल्यां मश्रमरदे।भिभकुट्‌टकारप्रिच्छदृस्ततीयः ॥३॥
सपाघ्रा चयं महाटक्ष्मीमुक्तवरटी नाम कृटटाकारतिरामणिर्दीका ।

। ^ किक किति ति