आनन्दात्रससस्ड्तम्रन्धाला' ,

ग्रन्थाङन्कः १२६ ।

प्रमेश्वरङरूतकमदापिकाख्यग्याख्यामवाशितं
भ्रीभास्करादचार्यप्रणीतं

तादेदम
आपटेकुलोत्पननेन दत्तारेजश्नन्‌ना बलषन्तरायेण
आनन्दाश्रम॒स्थपाण्डतानां साहाय्येन
संकशोधितम ¦
एत
राववहादुर इत्यपपद्टधारिभिः

| ।
गगाधर ापूराव कष्ट
जे. पी. इत्येतैः
पुण्याख्यपत्तने
श्रीमन्‌ “ महादेव चिमणाजी आपटे इत्यभिधय-
महाभागप्रतिष्ठापिते

आनग्दाशनञ्चद्रणारख्य
आयसाक्षरेमे दरायेत्वा
पराहितम्‌ ।
हाटिवाहनङकाब्दाः १८६६ ।
सखिस्तान्बाः १ ९४५९ ।

( अस्य स्वेऽधिकारा राजशासनानुसरेण स्वायत्तीरुताः ) ।
मृल्यं सपादो रूपकः ( १.४) ।

म म ०-००-० जा ध ०
् ~ =

प्रथमावृत्तो पुद्सकानि ( २५० ) ।

~~ ~--~ ` ~~ ---=-- -------~- ~~~

महाभास्करीयम्‌ ।
( परमेश्वररूतकमदीिकाव्याख्पासहितम्‌ ) ।

अध्यायाः, अधष्यायनामाने । शकाः । पृष्ठाङ्काः |
प्रथमः मध्यमाधिकारः ५५ १ प
द्वितीयः स्पष्टाधिकारः १० १८
ततीः विप्रश्राध्यायः ,७४ २
चतुथः स्फटावेषिः ६४ ध
पञ्चमः ग्रहणाध्यायः ,७४ ५६३
षष्टः द्‌ शनर्स्कारादिः ६० ६८
सप्तमः युगमगक्दिः ३५ ८१

अष्टमः ` दिभ्य्नियनारिः २७ ६

धाहकरः हरणम्‌ ।
अयि पण्डितोत्तसा भानन्दाश्रमप्रणयिनः, महदेहल्परमोदस्थानं बल्वरमेश्वर-
व्यक्त ‹ कमदीपिका ` मापषम्पाख्यासितिं महामाष्कर्यीयप्न्प्रत्मं भ्रमता
पाणिपष्टवं समलंकरत इतः प्रेष्यत इति |
अस्विन्प्रन्यरत्ने प्राधान्येन सल्योतिगणितविषयः प्रतिपादितः । भारकरमाम.
सादृश्यात्‌ केन एवं संबहीरन यत्‌ सिद्धान्तशरामणिकता भार्करण्वार्जं एव्र
अन्थस्यास्य प्रणेतेति । परं महाभस्करीयप्रणता भास्कराशारथस्तु प्रागकभास्करा-
चा्याननिमान्तं भिन्नः । हिरोमणिकर्ता मास्कराकायः "^ १०७२ तमे
शाटिवाहनबं भारतवबं निञसद्धाबन अडमकार्बीत्‌ । भयं महमास्कर्णजकारस्त
भास्कराबार्यः + ५४४५ तमेऽन्द्‌ भारतर्वेषं मण्डमामास ।
तत्राऽऽदो ज्योतिःशाञ्चोयग्रन्यप्रणेतृर्णां याटद्बुद्धिबेकोदयं कालानुक्रमेण से.
पत रेतिष्यं बक्तुममिरुषामः । तत्र श्पोतिःशाङ्ञीषद्रन्यषु दविष्यं दरीदृहयते
पौरुषया अपोारुषेयाश्नति । सूृयसिद्धाम्तादयो वम्था अपोरूषयाः । बराह मिहिराबि-
भाष्कराषार्यान्तम्रन्थङृद्धिषिराचताः पजसिद्धान्तिकासिद्धान्तिरोमणिप्रभतषो ब्रश्वाः
पोरुषयाः । तत्र ॒तत्तवृपन्धकृतोऽचिङ्रत्येव बिवक्षामः ।
तजन ॒सषसिद्धान्तष्याख्यागिषय प्रस्तृयते । तत्र भास्कराबापा्गां ( ४४४ ),
काहृविपश्चतां गणकोपकारिणी श्रोषराश्रायततुजनुषां यह्याचार्याणां ‹ कल्पक्हणी ›
बङटाम्बा--मह्ठयश्व--समुचूतानां तिम्मवज्वनां “ कामदोग्ठी ` त्रान्तेवासिन!
श्रोकण्ठनाम्नां ‹ विबरणम्‌ › बहलालाटशरङ्गनाथङृत--' गूढायंप्रकाशिनी 2 ( क्ञार
१५२५ ), कष्णदवजञत्मलनर्षिहदैवशङकृतं सोरभाध्यं ( शाम १५१३ ),
बिश्वनाथकुतं सोदाहरणा “ महनावप्रकाशिका ` ८ शा० १५५० ) माषदत्मलब्‌दाभाई
वडकरबिराच्चता “ किरणावको › ( शा० १५४१ ), दवदसात्मजभूषरकृतं ‹ विषरण "
( शा० १५७१ ) भरबङ्तस वसिद्धान्धश्यागणितम ।
साम्यद- सृथंसिखान्तस्थाः काध्वम कठ्पना आकन्रह्मगु्तलद्टादीनां कलनाः
शेवदन्तितमार । अस्तु वा पदादिकिषये मिश्मत्वं परं त्रकिजास्त॒ तत्रत्पा भत्र
त्याश्च नितान्समकवाक्यतापक्नाः सन्ति । न तत्र इषशतोऽबि मिश्रत्प । श्ना
सृयसिद्धान्त--भ० ५ श्छो० १० अग्न रगम्बननतिसानमुक्तम्‌ । तदब लढु
बराह्मस्फुरसिद्धान्ते भ० ५ श्टो० २५४, अ० ११ शा० २३-४, अत्र संह.

~~~ ---*~~-- ~~ -----~~-~--~*~--~---~ -~----~~ --~~--~--~--~- ---- -~- -- -*--~~=~---- ~ -- ~~~ ~~ ~न +
स्‌ः ~~ ~

गोढाष्याये-रसगुणपणमही १५३६ समश्शकन॒पसमयऽभबन्ममोत्पत्तिः ।
रसश्धगुणवर्षण मथा सिद्धान्तशशिरामणी रश्वितः-प्रश्राष्याये ॥ ५८ ॥ -+इवमाश्क-
रीये मभ्यमाबिकरे १७ “ बाभावोनाष्डकाम्दाब्र्नङकलयहान्मन्द्चडस्वराौीः 7
` वाभाव › इत्यनेन कटपयादिसंश्या ४४४ इको भटाग्द्‌ इति परमेश्वरेणागादि ।

2
कयत । अपि च केोणशटृ्दगज्यानयनार्थं सृयेसिद्धान्ते अ० ‰ छो २८-
६२. अत्र यक्नयनपथमारोहति तद्व खल जा्म्फुटसिद्धान्त भ० दे श्लो”
+४-४ .अत्र हग्गाश्वरी भवति । अन्यश्च ग्रहाणां तात्काङिकिगत्यानयनार्थं यत्‌
पृयसिद्धान्ते अ० २ क्ो० ३९--४३ अत्र रकुर्टीकृतं तदेव किल र्ाग-
्यप्रणीतश्िष्यधीयु द्धि अ० १५ श्छो० १५; अ० ३ श्टो° ५ ३, भास्कराश्ा-
धकूतमहाभास्करीये ष्यमा ३१, पश्वसिद्धान्तिका० अ० ९ श्टो० १३ बिश
दीङ्कतभ्‌ । अथापि बा मन्दस्पष्टात स्फुटगतिमानेतुं सूर्य० अ० २९. श्छो°
०१, बाह्म० अन > भ्टा० ४५४१-४ साम अण० २ श्टो २९,

भभ ४ ईल५ ५४८९-६. ग्रहणित° स्पष्टा० ३९ अत्र स्बत्रापि एकनाक्यतेब
&्दृष्यत । अथापि श्र टृग्ज्यानयनाथ सूर्य अ० ५ शलो ५-६५, आर्य०
शीह* ३३, बह्म ११ श्टा० २७, बराहकुतपक्चसि० अ० ९-२४-५ हत्यत्र
निर्णक्ष्यत । डद्रमात्रमतदुक्तम्‌ । विस्तरभयात्‌ साकल्येनन भक्त पावते ।

इतः परं पोरुषगरन्थान्‌ अगिकृत्य मनागिव विवरीतुं कामयामहे । बृद्धाब-
"दकल आयम्टाय(शा० ५२१), सयदेवकृता अयभटसुत्राथप्रकाशेका श्रीभरात्मज-
यदटयाकूतटाका परमष्वराचायदता भररदापिका ( शाण १३५२ ) भास्कराशार्युत
( शा ५५५ ) ठीक्रा |
प्रन्थप्य वि्राषस्तु शत्थप्र-यगपादाः समाना इति प्रतिपादनम्‌ । अर्षज्योपयोगः ।
परियैव्य।मयोयद्गुणाक्गरं ५८८६२ । २००० तत्स्थलमाननेति प्रकटीकरणम्‌ ।
सरन्याश्चीनभाक्याथ कटपयादिपद्कतेः ' अङ्कानां वामतो गतिः ' इति सीतिमङ्गी-
कृत्यव प्रस्थापरनम । वृत्तप्रतिब्चकल्पना, पाथव्या दोर्नादिनगतिसद्धावकल्पना, कट्ट-
कस्य निर्ह, अधरात्रेक--जौदयिकयेष्योर्भिनयोः पधर्त्धभिलाक निवासिनां गण-
कनां प्रमोदाय समद्धावनम्‌ ।
वराहमिहिरस्य पञ्चसिद्धान्तिका त्रहज्जातकं च । तत्र पश्चिद्धान्तिषयाः
पौटिक्षरोमकर्वासिष्ठसंरेतामहनामकाः प्च सिद्धान्ताः । तेष्वपि स्पष्टतरः साषित्रः।
अन्ये भिथिलाः । बहज्जातकमभिकुत्य भटोत्परुस्ष टीका ( रा० ८८८ ) वतते ।
बद्धायभटरस्य साक्षादम्तेवासी मस्कराचायंः ( शाके ४४४ ), तेन
छएषभ।स्कगयमहामास्करीये इति अन्थद्रयं व्यरचि । तत्र ठघुभास्करीयटीका परमे-
भ्बरकुता व्याख्या ( शा० १३५३ ) सुन्दरी, प्रभाकरस्य तन्त्प्रवपः,
नारामणाटमजङंकरस्य भास्करीयविवरणम्‌ , महाभास्कर्रीये तु परमेश्वरङृता कमर्दपिका,

( ६ |

५ # ८ भ ५ ५ } ५. 1 3 +
, भास्कम्स्य ठका, गोनिन्द्र्द्ामभाष्य, प्रयागरछन।

सिद्धान्तदी पिका, ( १३५६
भङ्किभटटछतो गणितविरसः ( शा० १२९९ ), सद्रानष्यश्रःक्ष्टस्य दाश,
चतर्वेदपथुदकस्वामिना ( शा० ५८६ ) ब्रहस्फुटा इद्धा प्रक्त्यमा य
दीका प्रणीता तस्यामस्य भास्करस्य ( ब्राह्म० तन्वा० २९) निर्धुत दृशयते ¦ च्च
शृ्तनापि बहुच न्युनाधिकप्गाणना<<यमररायमदहिश्य टकः विहिता : जेतवे
रवग्रन्थ स्वातन्व्यण टन्व्रध्यायारऽपि विरचितः । तथारप ब्रह्मगवा चतव्राष्मगपःः
सिद्धान्ते टीकाङरच्चतुर्वदपथदकस्वामी । अनन आयमट्स्य क्चिरन्गणिः इखि.
यथाथा ब्रह्मगुप्तस्य व्चखारसराणस्त न ताषहत्ीति स्पष्टमन््न \ कषुमाम्म्रः
मरन्थस्योह्वखः सिद्धान्तशिरामणिक्रता भाष्कराचार्येण नीजगणने कुनः
विशेषः--महाभास्करीयनामकाभ्यं प्रन्थ आयभटन रद्डितप्य ग्रन्श्र्यः
आयभरीयस्य पुरणिक। इति वक्तुं यक्तम्‌ । अयभटेन यषां दिषयाणां विरु)
न॒ कृतस्तषामनेन भास्करेण कृतः । नैतावत्‌ केषांचिद्रषयाणां विज्खिष्य
प्पर्टकरणमपि कृतम्‌ । यथा--यन्द्रग्रहणसूयग्रहणयोर्विंशिष्टो विश्वारः सविस्तर
विहितः । लनशद्धोश्नतिष्छेयकानां विवरणमापिक्यन वर्तते । भा्यंभटीयग्रन्ये
न तथा हेयक्विचारोः यथा सुस्पष्टतया महाभास्करीये । ग्रन्थस्यास्य अश
बध्यायाः । मिक्षभिश्नव तानि ३९५ पयानि सन्ति । लचुभास्करीयम्रन्थो<प्येतद्ूल्य एव |
भार्यमटः स्वपरन्थे कृटृटकविचारं सूत्ररूपण कृतवान । परमयं मास्करजायस्त
शृहैकस्य महत्व जात्वा स्वग्रन्थे विङषतः -कढ़कस्य स्पष्टता वद्िकटूटाकारः,
वारकृटटाकारः, वेलाक्ृटटाकार इति विभागत्रयण विहितवान्‌ । ब्रह्मगुन बाह्मस्फुटसिद्धान्तः
( शा० ५५० ) खुण्टखायकः ति डौ मन्थो व्यरच्िषालाम्‌ । पूर्वे ब्रह्मगा
आर्यभटं तीत्रं दुषयति स्म । परं स्वमतानुयायिनामभावात्‌ खण्डखायकयरन्थस्य जिर्भि

कन ~ ~~ ~ ------ ~ ~ ~ =

तिन॑प्रात्ता । तत्िन ग्रन्थेः आर्यभरासद्धान्तंः संह स्वसिद्धन्सान) समन्वबयमकार्षीतं
""आसीन्महेश्वर इति प्रथितः पथिव्यामाचायवयपतुर्बः विदुष प्रपन्नः | शय्य
वबोधकलिकरं तत एव चक्रं तज्जेन बजगाणतं टृभास्कग्ण । एतत्प्यप्य्‌ ल्श

भास्करण इति पदे लघु इति भास्करस्य विङ्षणम॒त कष भत्र पतच्जेढ ष
पक्ष यम॒द्धवितम्‌ । अनेन टीकाकरुत्सु मनमेदो दश्यते ।

| ४ |

भनन अश्षिन्खण्डसायके ~+गन्ये ‹ अर्भरार्रेका ' पद्धुतिरङ्कग्यकारि । असङु-
तकमणा तिथिम्त्योः साधनं ब्रह्मगुततन आगमप्रामाण्येन प््वकितम्‌ । तदेष खु
सि्जस्तशिरामणिकुता ( शा० १०७२ ) भास्करायायेणावहम्बितम्‌ ( ग्रहणणिते
स्पष्टा ६ वासना ) खण्डखायकस्य खण्डखायकमत्तरखण्डसायक येति भागयं
बतते । तत्र खण्डखायं, अमराजटीकासहितं कटिकातायां मुद्धितमेव
( ्ा० १८५६५ ) उत्तरखण्डखाये तु नायापि मु्रितम्‌ ।

खण्डङ्ञायकं लट ( शा० ६७० ), भटोत्पल ( न्ना ८८८ ), चतुर्वे-
बुप्रथदकस्वामि ( शा० ७८६ ), सोमेश्वर, महदेवात्मज आमराज, बरुणा( रा०९६२),
्ीमां ष्याख्याः सन्ति ।
लह्ठस्य रिष्यधीब्द्धदः ( शा० ६.७० ) एति मन्थः प्रथते । स ख
जआयमभटनुयायी । तस्मिन्‌ महिकाज्ञनसुरेव्याख्याऽस्ति ।
महावीराश्वायस्य गणितसारसंग्रह ८ शा० ७५५ ) इति प्रन्धो विदित
एव विदुषाम्‌ । अत्र कूषकविष्वारः सविक्षो हश्यते ।
श्रीषराचायंस्य जिशतिका ( शा० ७७५ ) विद्धां विदितव्वरेष । भास्कराय
( शा० १०७२ ) इमं ग्रन्थमदहिखत्‌ । विततश्वरस्य करणसारः । (शा० ८२१) ।
मुचालाचा यस्य लघरमानसं (शा० ८५४) बृहन्मानसं चति ग्रन्थ्यम्‌ । मानसस्य
टीकाकृत पएते-सुयदेवयज्जा रुद्रशिष्यः श्रीकण्ठः प्रीधरसूनुयष्टयार्यः, चतुरवेदषएथदकस्वामि
( शञा० ८८९ ) प्रशस्तिथरः ( शा० ८८०) परमेश्वगचारयश्च. ( शा० १३३१ )
रछघमानसग्रन्थस्थ विशोषः--अन्यत्राहृष्टाऽयनगत्युह्ेख एतस्मिन्‌ हश्यते । बतुटस्य
खतषं भाग कृतेषु ओजपदन्ते भृजकोट्योः समानता भवति।
भटोत्परः (शा० ८८७ )., विजयनन्दिकृतः फरणतिटकः ( श्ा० ८८८ ) ।
भायभटस्य ठघुअयभरीयो [ शा० ८५४-- १०७२ | ग्रन्थः । कल्पारम्भो
रविवासरे इत्यनेन मतः । अयनांञान्‌ आनतं या खल्वनेन रीतिः स्वीकृता सरा
न्रनाधिकप्रमाणेन भासत । संख्यां दशशयितु या च परिपाटी अनेनाक्र्गीकता सापि
अङ्कानां वामतो गतिः इति पद्धतिं कचिदुघ्ठदृषते ।

न~ - -- ~ ~~ - .-~-----~-~-- ~ ~ =~ ~ ~~ ~ ~-~ - - - --- ~ ~ -----~--- ~ ---- ----~~- ~~~ --~ ~~~ -----“*~~--~-~ ~ णाम
7 ~+ ~~~ ४ ~

+ अत्र केन खण्डखाद्यकमिति ग्रन्थनाम ग्रन्थक किमिति विहितमिति
दार्केरन्‌ । तत्‌ कारणं चतर्वदपथुदकरवामिना ' खण्डेन मिश्रं खाक सखण्ड-
सायकम्‌ । भक्ष्यविषेषं मृक्नानस्य सुखं भवति । तयेव्रुमपि करणं गणयिबुः ।
भवति इत्यादिना ग्रन्थन स्फुर्टीकरूतम्‌।

५ ]

श्रीपतिनाऽचार्येण सिद्धान्तजेखरः ८ श्ा० ९५० ), गगततिरकं श्रीपतिरत्नमाडां
श्रीपतिपद्धतिः, वा जातकपद्धतिः, प्रवमानसम्‌ | शा० ५७८ | भीकोरि-
वकरणम्‌ ८ शा० ९६१ ) व्यते ग्रन्थाः प्रणीताः । सिद्धान्तशेखरोपरि
मक्षिभटटविराचेता गणितभुषणाख्या व्याख्या वियत । परं न साकल्येन ।
सिद्धान्तरोखरीयो विहोषः--उद्रयान्तरसंस्कारः [| ग्रहय॒द्धा० ६ | अश्रान्तर-
संस्कारः ( तिप्रश्र० ३ ), भजांशचानयनम्‌ [ विप्रश्न ७०-१ | अजनचड्नेम्‌
[ ध्रवमानसम्‌ ] दिषसाधनम्र ( त्रिग्र्र २ ); ज्यखण्डर्विना गणितस्य प्रकारः
( स्फुटा० १७ ) कालान्तरसंस्कारः ।

क्षयमासा्विषयकस्य उष्टखः, भानुभटटन [प्राक्‌ शा० ९६२] रसायनतन्परं ` करणषर-
तिलकः, आदित्यप्रतापसिद्धान्तः (शा०९६४), भाजराजस्य राजमरगाङ्कः |शा० ९५५}
दशबलस्य करणकमलमातण्डः ८ ध्ा० ९८० ) महेश्वर [ प्रायः श्ञा० १००* |
बष्मदवङ तकरणप्रकाशः | शा० १०१४ | शतःनन्दकृतभास्वतौकरणम्‌
( शा० १०२१ ), कष्णोत्तम { हा० १०३८ | अभिलषिताथाचन्तामणिः [ शा०१०५१]

भास्कराचार्येण सिद्धान्ताकरामणिनाम यन्थः प्रणातः । तस्य डोरावती
( पाटगणितम्‌ ) बीजगणितम्‌ । ग्रहगाणताध्यायः, गाकाध्यायश्चतिः लवर
विभागाः । तथा च बीजोपनयः ( शा० १०८४ ), करणकृतषहल( ज्ञा
११०५ )श्वति भन्थहयं तनव प्रणीतम्‌ । तत्र लीलावत्याष्टोका उच्बन्त-
हृक्ष्मणात्मजरामकृष्णविरचितगाणिताम॒तलरी लोकावतीवत्तिः ८ शा० १५०९ )
लक्ष्मादासस्य, गावधनस्य, , रुद्रशिष्यश्रीकण्ठटस्य टाका, भामदवात्मजमासदवकृत-
धत्तः ।. वरमश्वरस्य सव्याख्या 1 रङ्नाथकरतन्याख्यषिलासः । महापान्रश्रीषरङ्-
तस्वबोयिनी व्याख्या । नारायणस्य कर्मप्रदापिका । केदाबसतगणेशादवशस्
मुद्धिविलासिनी ( शा० १४६७ ) दुदिराजात्मजगणेङस्य गणितमञ्जरी ( शा
१४८० ) । धमश्वरकृतलालावताभरषणम्‌ ( श्ा० १४६३ ) । रङ्कनाथसुत-
मुनभ्वरस्य निसुष्टाथवृतिः ( लालावताविवतिः शा० १५५७ ) । ज्ञानराजसत-
सुयदासक्रता गणतामृतकूपिका ८ श्चा० १४६९ ) । गोवघनस॒तगङ्गाधरङृतगाणि-
तामृतसागरी ( शा० १३४२ ) । सदाशिवसुतरामकृष्णकरतममोरश्चनम्‌ । धम-
इयामसुतरामकरष्णमनोरञ्जनटीका प्रा ( श्ा० १६८२ ) ।- महीवासर्थ
छीटावतीटाका ( श्ा० १५०९ ) । महाधरस्य कराषतीविबरणप्‌ ( शा
१५५७) । न॒सिहसुतरद्ननाथमितभाषिणी (ज्ञा० १५५२) । >‹ गिरिषश्छृतध्रकृतरोका,
सोभसाधु, उढयराम, लाभवधन प्रमजा, मेक्षदव, एतषां संस्कृततरटाकाः सन्ति ।

> भाण्डारकरसंग्रहः ।

[ 4 |

बीजगणितरीक :---अमरावतीसस्थितश्रीमश्नसिंहदेवज्ञात्मजलक्ष्मणवैवक्तस॒त ति.
दान्तेषशरामङष्णविरचितबीजप्रवोधः ८ शा० १६०९ ) । ज्ञानराजसतसर्वदासस्यं
भीमभाम्यम्‌ [ शा० १४६२ ] । ङष्णदैव्कृता बीजनवाङछरा [ बीज
ह्वः वा कल्पलतावतारः १५२४ | जनार्दनदेवन्ञकतं बीजोदाहरणीम ।
रिव्सस्य वासनाभाध्यम्‌ अहमद्‌ावादस्थकरुपाराममिश्रस्य बीजेादोहरण-
अालबोभिनी [ रा० १५९१४ ] | साम्यम्‌--अनेकवर्णप्त° १ ३८-- महावीरा चायस्य
गणितसारसद्ग्रह अ० ६-१५२ प° ८१ ॥ प्रहगणितठीकाः- भेरखात्मजमोषीनाय-
कृतसिद्धान्तसूरयोद्य [ शा!० १४५० ] रङ्गनाथसतमुनीश्वरस्य ( विभ्वरूप ) मरी.
चिटीक। [ शा० १५५७ | । रक्षमीदासस्य गाणिततच्वचिन्तामणिः [ शा०
१४२२ | । ङष्णसतन॒सिहस्य वासनाभाष्यम्‌ [ हा० १५४३ | । नर्सिहालमज
रङ्गनाथस्य मितभा्षिणी [ हा० १५८० | । विशेषः-मध्यमा कक्षाध्यायः
<-९, प्रत्यब्दशाद्धिः १४, अधिपमासादिनिर्णयः २,५ त्िप्रश्र २२ ४५-८,. ६३-५
५८, पर्वसंमब० र, पूर्य १८-२०) महच्छाया १४-१, उद्या ५,
११--२, भप्रह १५--२१, पाता, ३-६&) १८--२० । गोडाध्या-
अस्थ टीकाः मुनीश्वरस्य , [ शा० १५६० ] । लक्ष्मीदासस्य [ शा
१४२२ | । नरसिंहस्य वासनवातिक [ शा० १५०८ |] ।

गेःछाध्यान्तगतविरोषस्थानानिः-- भुवन २७४०, ४६-७, मध्यमगति
१९१३-4, गालबन्धा ३, ७, २५-६ विप्रन ६-७, ८1
मरीचिठीका° प १६० । गोला ० भुवनक्रोष० ५२ । करणकुतहलस्य [ श्चा० -
११०५ ] । विश्वनाथकरृतटीका, करणकुत॒हरमाष्य [ शा० १३९६३ |] ।. होकर.
[श्चा० १५४१ ]। नार्मद्‌त्मजपदमनाम [ प्रायः १९६६१ ] । सोढटलठ [ ला० १३८५] |`
एकन।थ । समतिहषं [ शा ० १५४१ | तदनन्तरम्‌-र्ब'जेपनय वामनात्मज चक्रधरकु-
तमन्त्ाकिन्तामाणिरीका कुपाराम | शा० १४२० | राम [रा ० १५४ 9 | । दिनकर | [श्‌[०
१५६.७]। तृरसिंहसत नारायणक्रतगाणेतकोमुदी [ा० १२७८] । महेन्द्रसूरिकृतयन्त्रसज :
[ शार १२९२्‌' | । ठीकं। यज्ञेश्वरः [ शा० १७६४ |] । मलयेन्ुभ्रि
[ प्राः १३०० | । अनन्तदेव, | शा० १११४ | । श्रीधराचारयहृत-

[ ७

केधसेचरसिद्धिः [ शा० ९१५९ ] केशवकृतविवाहवृन्दावनम्‌ [ श ० ११६५५ ॥
उह्ठ-मडयनक्तकरणम्‌ [ शा० ११६५ `], वाविलालको चना [ क्षा १२२० |]
महदेवकृतग्रहसिद्धिः [ शा० १२३८ | नकिहस॒तनारायणकृतगाभेतकोमुदी [ शा०
१२७८ `], अनन्त [ श्ा० १२७९ | महादवकृतकामघेनुकरणम्‌ [ शा०
१२८९ ], नार्मद [ शा० १३०० |] पदमनाम [ ज्ा० १३२० बमो-
दर [ शा० १३३९ ], परमेश्बरकृतगोलदीपिका [ शा० १३५३ | गद्धा-
धर [ हा० १३५६. ] मर्जोउलुक्वेग [ श० १३५९ | विहणक्रतवा-
. षिंकतन्त्रम्‌ [ श्ा० १४०० ] केशवकृतमकर [ श्ा० १४०० | "परम-
श्वर [ शा० १३५२ -| नीलकण्ठ [ शा० १३७२-१४७२ | वाक्यः
करणम्‌ [ शा० १४१३ ] गणक्ञ [ हा० १४१८ | कपाराम ( शा
१५२० ), लक्षनीदस [ शा० १४२२ | ज्ञनएज ( शा० १४२५ ),

के रावत्मजगणेराक्रतग्रहकषव ( शा० १५४२ ) इढिराजं
( ज्ञा० १४४७ ] सूर्यदासकृतबजिप्रकाशः [ शा० १४६० ]
सूयदसकरृतगाणितम्रतकूपिका [ शा० १४६९३ | नृसिंहस्य जन्म ( हा०
१४७० ), कल्पद्रुभकरणम्‌ [ शा० १४४२ | रघनाथः [ शा० १४८४ },
दिनकरः [ श्ा० ९५०० | गङ्गाधरः [ शा° १५०८ | नरसिंहः [ जन्म शा
१५०८ ] शिवः [ शा० १५१० ] श्रनाथः [शा० १५१२ ] महारी
क्ा० १५२४ ] रङ्गनाथकरतगूढारथप्रकाकशिका ( १५२५ ), दिषाकरस्य जन्म
( रा० १५२८ );, रामचन्द्रस॒तहंकरङृत [ शा० १५२९ |] विष्णा [ हा०
१५३० ]; जगाधरकृतर्कचशाहप्रकाङः ( शा० १५३९ ), नागेरकतग्रहुपरबोध,
( शा० १५४१ ), विश्वनाथः [ शा० १५५१ |] नित्यानन्द्कृतसिद्धान्तराजः
( शा० १५६१ ), रङ्गनाथक्रतसिद्धान्तचूडमणिः [ शा० १५६५ ], कृष्ण-
देवज्ञविरचितकरणकोस्तुभः ८ क्ञा० १५७५ ), रत्नकण्ठक्ृतपज्ाङ्गकौत॒कम
[ शा० १५८० ) प्रहतरङ्गिणी (८ शा० १६१८ ), सिद्धान्नमञ्जरी ( रा०
१६१९ ], जगन्नाथक्ृतं रेागणितम्‌ ( ज्ञा० १६५९ ),

* परमेश्वरकृग्न्थाः--रगणणितम्‌ ( शा० १३५३ ), गोलदीपिका, ठीर-

[र

वतीन्याख्या, ठघुभास्कर्यगतराकाकमद पिका) अयंभर्दीयगतभटर्द्‌पिका कषुभान-
सस्य टीका! |

< नीरकण्ठकृतगन्थाः--तस्त्रसंग्रहः, गोलमसारः, सिद्धान्तदर्पणं, आर्यभटीय
भाष्यम्‌ । |

[ < ]
जगन्नाथक्रतसिद्धान्तसन्राट ( श्ा० १६५३ ), प्चागिरोमाणि ( शा०
१६५६ ) रचितामणिदीक्षित । ( शा० १९५८ ) नयनस॒खोपाभ्यायकुत-
कदरयत्र । ( शा० १६६२ ) । शोकरवेष्णवकरण । ( शा० १६८८ )
पणिरामक्तग्रहगणितचेन्तामाणि ( १६९६ ) । ब्रह्मसिद्धान्तसार । ( श्चा० १७०३ )
यन्नराजघटना मथुरानाथक्रत ( शा० १७०४ ) राघव [ शा० १५७३२ |
शिबकृततिथिपारिजात [ -ङा० १७३५ ||
आमारपदर्दानस्‌-तिरुपतिनमरस्थ ढों० ए. होकरत्‌ एभिः मूरुतटटीकयोः देवनागर्या-
षररयन्सरं कृत्वा प्रोषितं तद्धिषये, तथा भाण्डारकरप्राच्यविदाफ न्विरिस्थ प्रा° गोहे,
देकनकोठेजस्थ प्र कत्रि, फम्युंसनकोठिजस्थ प्रा डी° डी० कोसांवी,
परभतिभिः काश्चन च्ुचमाः प्रदाय साहाय्यमकारि तेषां सरवेषामहमुपकाररान्‌ शरसा
बहमि ।

पुण्यपत्तनं श, १८६६ आपटेशत्युपाहवद्त्तात्रेयतनुंजन्मा
भा.श, २ मोमवासरः । बलवन्तरायः ।

० ॐ 9

ॐ तत्सद्रह्मणे नमः|

प१रमेश्वररूतकमदौपिकाग्याख्यासाहतं

महाभास्करीयम्‌ ।

~~न कामात

[र नि

कलां बिभति क्षणदाकरस्य
प्रकारिताशां शिरसा गभस्तिभिः
नमोऽस्तु तस्मे सुरवन्दिताङ्ध्रये
समस्तवियाप्रमवाय सभवे ॥ 3 ॥
जयन्ति णनः; कमलावबोधिनः
करा हिमांडोवंनिता[हि]तव्विषः ,
ससूरितारास्फुटदीधररमयो
धरासुतज्ञार्तिंसितलिषं पुनः ॥ २॥
तपोभिरापतं स्कुटतन्नमारमकं
चिरं समभ्येत॒ जगत्स सद्गुणः ।
किरं च जीयासरपेतकल्पषा
भटस्य शिष्या जितरागशश्ञजजवः ॥ ३ ॥
किरीटहारम॑करकृण्डराधैरठंङतम्‌ ।
नमामि ते हरिं चकरशङ्खश्द्मगदाधरम्‌ ॥ १॥
व्याख्याने मास्करीयस्य भाष्यस्य पाक्‌ प्रद्रिता ।
्हकर्मोपपतिस्त॒ सगोटा विस्तरान्मया ॥ २ ॥
क्रियामावप्रसिदध्यथमधुना मन्दचेतसम्‌ |
व्पाख्याऽत्पा तस्थ मूरस्य क्रियते कभदीपिका ॥ ३ ॥
कां बिभर्तीति रमृस्तुपिः । जयन्तीति म्रहस्तृतिः । वपोभिरिष्पा्थ-
भटतन््रस्य तच्छिष्याणां चाऽऽशीवेचनम्‌ ॥ १॥२॥ ३॥
नवाभि(द्वि)रूपाभियतं महीभजां
दाकेन्द्रनाम्नां गतवषस्हम्‌ ।
दिषटूक निधनं गतमाससंयुतं
यरगाधिमासेगंणयेद द्विराितम ॥ ४ ॥
नवाद्रीवि । नवाद्विरूपार्भिभि ३१५ ९युतं रकाम्द्समुह द्यदश(दादरशनि-
हिकं वतेमामवरेेनादिभिरतीपेभासेयुतं एथवन्प्रस्य युगाधिमानिर्गुणयेक्न ! ते

२ कर्मदीपिकासहित-
च क्घपुष्कृररामाभ्चिरन्धेष्विन्दुमिता १५९३३३६ इति ॥ ४ ॥
युगाकमासाप्तगताधिमासके-
युतास्तियिष्नं गतवासराभ्वितम्‌ ।
यगावमेस्तदगणयेद द्विरारितो
निकश्ाकराहैर्विभजेत नित्यराः ॥ ५॥
तिथिप्रणाङ्ञािरतो विशोध्यते
भवत्यथाह्वां निचयः कटर्मतः ।
भवन्ति वारं तिथिसनपूाजेता-
तप्रवृा्तिमप्यराहुरुद्‌्चतो रषे: ॥ ६ ॥
पुनयुगाकेमापेविभजेत्‌ । ते चायुतहता अग्धिवस्वेक शरा५१८४००० ०।
तर ठम्धेः पूर्णरधिपसि(१५९३३३६)यृतं पू परतीराशितं ्रिंशता निहत्य
वतेमानमासे परतिपदादिभिरतीततिथिमियुक्त्या परथगिन्यस्य युगावभेगृणयेत्‌ ।
~, { प्योमवस्वक्षिद्व्यष्टसेष्वश्चिन(२५०८ २२८ ०)इति }
पुननिदाकराहै्विभनेत्‌ । ते च-खाष्टग्योममृम्यभ।भिखा्ट्य< ०३०-
१०८० इति । ठर उन्धे पूणमेव फलं प्रतिरारिताद्विशोधयेत्‌ । शिष्टं कठे-
द्यगणो भवति । अ यद्ाऽ्धिमास्षादुत्तरमासो वतेमानमासस्तद्‌ाअधिमासोऽपि

मासत्वेन थ्राद्ः । अस्िनहगणे दक्रवारादिवरो भवति । आरम्भश्च काद्यात्‌
॥ ५॥ ६॥

प्रकान्तरेणापि द्गणानयनमाह-
हाशाङ्मासेरभिताडिताद्धरे-
द्तीतमासानथवाऽकसंमवेः।
दिनीकृताद्भाभेदिनाहतान्दिने-
विंभन्य ठब्धः रारेजेरहर्मणः ॥ ७ ॥
शाशा ङ्कमिरिति । कठेरतीतात्‌ सौरमासाधुगशरिमसेर्निहत्य युगसौ-
रमासैर्विमज्य रभ्ध तिंशाता निहत्य वतैमानचान्दरमससि गततिथिभियुंका
युगभूदिनैर्गेहत्य युगशाशदुनिषिमनेत्‌ । त रन्ध दुगणो भवति ।
अस्मिन्द्गणे कद्ाचिद्रूपमक्षेप्यमिति वक्ष्यति ॥ ७ ॥
मृच्यमानयनमाह- व
उदीरितान्याद्धगणात्षमादिनै-
ठभामहे तान्कलियातबासरेः ।

महामास्करीयप्‌ |

इति प्रलब्धा भगणास्ततः कमाद्‌
ग्हाँशािप्ता विकलाः सतत्पराः ॥ ८ ॥
उदीरितान्यादिति । सप्तमाध्याये पठितान्‌ भगणान्‌ क्षमादिनेठमामषे ।
तेष॒कान्‌ कटियातपसनेरभामह इति तरैराशेकेन भगणा ठमभ्यन्ते ।
स्वस्वैभगेण थ गणानिहत्य भूदिनेहत्वा भगणा ठम्यन्ते । रेषा दादशादिगु -
णाद्‌ मृदिन राश्यादयश भवन्ति ॥ ८ ॥
कीरतं वा(भा)ससमं दिवाकरं
मजेत पक्षयंगसंख्ययोदितेः ।
स्वगीतिकोक्तेभगणेः समाहता
विहंगमानां प्रवदन्ति छिपिकाः॥ ९॥
कडीरूतमिति । अतीदवर्षाख्येः स्वमगणेः सहितर्पशटाद्नाऽऽनिं
दिशकरे कटीरृत्य स्वैः स्वेमेगणेनिहत्य युगव्र्मजेत्‌ । तत्र उन्धा इ्ट्रह-
स्य कटा भवन्ति ॥ ९ ॥ |
निशाकरं बा गहमच्चमेव वा
कृट्ीरूतं तत्सहयातमण्डकेः ।
यथेष्टनक्षजगणेर्हतं हरे-
त्तदीयनक्ष्रगणेस्ततः कलाः ॥ १० ॥
निशाकरापिति । चन्द्रं वा इष्टय्रहं वा चन्द्रोचं वाऽतीतमण्डठेः सह
कृडीरृत्य इष्ट्रहस्य भगणेविभजेत्‌ । तव छन्ध इष्ट्रहकडा भवन्ति ॥१०॥
अथ बन्द्रादित्ययोरेव कमान्तरमाह-
युगाधिमासेद्रंगणं हतं हरे-
तक्षमादिनैर्वा भगणादि भ्यते ।
जअयोदशघ्रे सवितयताक्षिपे-
निङ्ीथिनीनां पाथेचारसिद्धये ॥ ११॥
युगाधिमासेरित्यादिश्छोक दयेन । युगा मसिं गणं निहत्य म॒दिैर्विभजेत्‌ ।
वक्र उम्धं भगणादिफटे मवति । तत्फं तयो$शगणिते सू॑क्षिपेत्‌ `
तश्चन्द्रौ भवति ¦ अथवा तत्फडं वचन्द्रदः)ध्य चिष्टस्य त्रयोदशो रषि-
भवति ॥ १३॥
अथ गणे विना चन्द्राकयोरानयनाय खोकसप्कमाह-
बिना दिरारोरपि चन्द्रमास्करो
प्रकृवंतो वा विधिरेष कथ्यते ।

कम॑दीपिकासहितै-

समास भासीरुताकेगरहाद्च ये
ह्यतीतपासा विनियोज्य तान्पनः \॥ १२ ॥
खरामनिष्नान्दिवसेषु योजये-
दृगतेष मासस्य ततोऽधिमासकैः ।
निहत्य सर्वं षिभजेत सर्वदा |
यगारकंमासे्दिवसत्वमागतेः ॥ १३ ॥
भवन्ति लब्धास्त्वाधिमासकाः प्न-
स्ततोऽपनीयाऽऽङ्खा च भागहारकम्‌ ।
भवेदरोषाः रारिमासरसख्यया
तर्ताहाटिप्ताविकलाः सतत्पराः ॥ १४ ॥
ततोऽधिमासं प्रणिहत्य खाभिभिः
सुयोज्य राभ्यग्गतवासरेः कमात्‌ ।
युगावमष्नाच्छरिवासरेररे-
तमत्र रोषं प्रवदन्ति चाऽऽहिकम्‌ ॥ १५ ॥
हत्वाऽधेमामेरप(व)[ म [स्य रोषं
छित्वा धराया दिविसेः प्रलन्धम्‌ |
मयोनज्य नित्यं त्वाधिमासरोषे
कार्ये पुनस्तत्करणेर्यथोक्तम्‌ ॥ १६ ॥
यगप्रसिद्धर्धरणीदिनेर्हरे-
निहत्य षषटयाऽ[व]मरोभमा्धकम्‌ ।
कला विंिप्ताः कमराः सतत्परा-
स्त्वतीतमासा दिवसा गहांशकाः ।॥ १७ ॥
जयोदशाध्नाद्पि रूपताडिता-
द्विशोधयेयत्वधिमासरेषजम्‌ ।
निलाकरार्को गणकः प्रकीतितौ
भटप्रणीताविति बुद्धिमत्तमेः ॥ १८ ॥
विना द्यराद्रोरिति । अतीतवर्षाणि द्वादशमिर्निहत्य वतंमानवषे गतांश्वन्दभासानपि
तेषु प्रक्षिप्य त्वंशता निहत्य वतेमानमासे गताः सेपृणान्ताथेः(थीः) प्रक्षिप्य

क@> अरे,

युगाविमासेर्निहत्य यगकंमासैचिरुद्गुणितेर्विभजेत्‌ । तत्र ठन्धा अधिमासा

महाभास्करीयमं,

भ =

भवन्ति । तानधिमासानधिमासरोपं चेक संस्थाप्य पृनरतीतवरषाि मासीह-
त्थातीतमासेः संयोज्य मिदता निहत्य वतमानमासे गधास्तिथीश्च संयोज्य तेषु
टन्धानधिमासांसि दता निहतान्पक्षिप्य य॒ुगाकर्निहत्य युगचन्द्र दिवसेर्विमजेत्‌ ।
तत्र शिष्टमवमदेष भवति । वदान्ति(ह्धि)करसंज्ञं च भवति । तदेकत्र सस्थाप्य
पुनः पर्थग्वन्थस्य युगाधिमासेनिहत्य युगमूदिनेर्विमन्य रन्धं पुवार्नताधि-
मासरेषे परक्षिप्य युगचान्द्रमासेरविमजेत्‌ । ततर रुन्ध अंशा भवन्ति । पूनः
शेषातषटिष्नाद्यगचान्द्रमरसे्िप्ठाद्यश्च प्राद्याः । अव यथा प्रथमानीताधिमास-
शेषो युगाधिकदिनिम्थो हीनो भवति तदा युगसोरदिवसयुतोऽधिमासक्ेषो म्राहमः।
अधिमासाश्च तदा ह्येका भवन्तीति ज्ञेयम्‌ । पुनः पूरवानीतमवरेषं विन्थस्य
षष्ट्या निहत्य यगम्‌रिनोर्षभजेत्‌ । तन्न रब्धाः कला भवन्ति । रेषत्व्टिघ्रा-
तेनेव हरेण विकटादयश्च अ्ाह्याः । पृनरस्थापि टिप्राया उपरिभागस्थनि
वतमानमासे गतास्तिथीः सस्थाप्य तस्योपरिरारिस्थाने वतमानवषे गतान्मा-
सांश्च संस्थापयेत्‌ । एवं राश्यंशकलाद्य त्मकं ग्रह शरीरं भवति । पुनस्तं मह-
दारीरं तरयोद्राभिर्निहत्य तस्मात्व॑मधिम।सदेषा छन्धमंशा।धिकं विशोषयेत्‌ ।
तत्र शिष्टं चन्द्रो भवति । पुनरेकनिहताद्ग्रह शररादाधेमा सरोषजमशाविकं
विदहौधयेत्‌ । तत्र रिष्टं रविभ॑वति ॥१२॥१३॥१४।१५॥१६॥ १७॥१८॥

अथ. मध्यमानयम उपायान्तरमाह--

अम्बरोरुपारेधि विभाजितो
भूदिनेदिवसयाजनानिं तेः ।
सगुणय्य दिवसानथाऽऽहरे-
त्कक्ष्यया भगणरारायः स्वया ॥ १९॥
अभ्बरोति। अम्बरोरुपरेधिराकाशकक्ष्या तद्‌नयनं वक्ष्यति-शन्दोगेणाः यय-
(म)वियद्रसवृन्द्निघ्रा व्योम्ना मवेयुरिह वृत्तसमान संख्याः? इति । अनूना तत्समा
नारी साध्वी सवप्रिया इत्याकारकक्ष्या । तां भदिनेर्विमज्य टम्धानि दिवसयो-
जनान भवन्ति । तेदिवसयोजनेः कटि दिवसान्निहत्य गहस्य कक्ष्यया विम-
जेत्‌ । तव ठन्धा भगणा भवन्ति। देषा द्रादशादिगृणिताद्राश्यादयश्च भवन्ति |
द््टग्रहस्य भगणेगगनस्य वृत्तं भङ्क्त्वाऽथ तस्य परिधं ठभते समन्तात्‌ › इति
कक्ष्यासिद्धिः । अवर दिवसयोजनानयने ₹तरोषस्तदुंगा हरकस्तच्छेदस्ताव-
पवत्यं स्थाप्यो कक्ष्यायाजनानयने द हतरोषस्तदुदो हारकस्तच्छेदस्ता-

६ कर्मदीपिकासाहित-.

दपवत्यं संस्थाप्यो दिवस्तयोजनान्यंसीरुतय कक्ष्याछेदेन च निहत्य तैरिह
गणना कर्यां। कक्ष्यायोजनानि दांीषटत्य दिवसयोजनश्छेदेन च निहत्य
तैरिह हरणं च कार्यम्‌ ॥ १९॥
भथ मध्यमानयनायोपा[ या ]न्तरमुपादिदृक्षः पथमं तत्छकपं दृशंयति-
अदृष्टमन्येरििमास्मकीयेः
कमं यहाणां लघुतन्बसिद्धमू ।
संचिन्त्य राखाणवमास्मकीय-
मुत्पाठटच(य)ते तन््रहस्यभृतप््‌ ॥ २० ॥
अद्ृष्टमिति । आश्मकीया अयभटरिष्याः । ठषुतन्तं गणित-
विशेषं प्रहाणां कमं मभ्यमानयनमाहुः ॥ २० ॥
अधिमसानयनमाह-
रुद्रः सहस्रहतषट्‌ च (शा)ककेश्च हत्वा
वषाणि रन्ध्रवश्वहनिसमानसंख्येः
अक्त्वा सदा प्रवणस्य खरामनमक्छा
मासा भवन्ति दिवसाश्च हतेऽवरिष्टाः ॥ २१ ॥
रद्ैरिति । अतीतव्षांणि गणयित्वा सेस्थाप्य स््ेहैन्यात्‌ । ते अधिकाहा
भवन्ति । पनरपि वाणि रन्धवसवर्विमि( १८९ )हैत्वा सहसा(सा7हतैः
वटूमिहेरेत्‌ । तत्राप्यथिकाहा भवन्ति । दृदयं सेयोज्य शता ३०
विमजेत्‌ । तत्र न्धा अधिमासा भवन्ति । हतशेषा अधिकदिनानि
भवन्ति ॥ २१ ॥
अवमानयनमाह-
संहत्य रन्ध्ययमके रसराममक्तै-
भयोऽभ्िवेदगुणितषु हरे भागम ।
खब्योभवहिमनिभेः प्रलयस्थितीनां
सं योज्य भूतयमर्द्रहते दिनानि ॥ २२ ॥
संहत्येति । वर्षाणि रन्ध्ययमले २९रनिंहत्य ` रसरामे ३ ६र्विभजेत्‌ ।
तन्रावमा मबन्ति । तत्र रेषमेकत्च सैरक्ष्य पनव्षाण्यशरवेदेगुंणापित्वा
तेषु पूरवस्थापिते हतरेषं सहसरद्वितयेन २००० हतं परक्षिप्य खन्योमखदिम्‌-
निमि ७२०० ० हरेत्‌ । तत्र छन्धा अप्थवमा भवन्ति । एतत्फटदययोग
इहारप्र इत्युच्यते । पृनरत्र हतरषं भूतयमरद्‌ ११२.५६रत्‌ । तत्र खन्धा

हाभास्करीयम्‌ |

अ्वंमथेतादतीवा दिवसा भवन्ति ॥ २२॥
एषां सका( सका }रमाह-
तेभ्यो ऽधिकाहान्प्राविशोध्य रोषं
वातारदातो ह्वमस्य कालम्‌ ।
यदा न शध्येदपम प्रगद्य
दत्वा चतुष्षषितमो विशोध्यः ॥ २३ ॥
तेभ्योऽधिकाहानिति । तेभ्योय(ऽव)पपवनोचरदिनेम्ो मूतयमरवसिद्धेभ्या
२४११२५ऽबकाहान्पदि सूघयेत्‌ । यदा ते न ॒शृभ्येयुस्तद्‌ाऽवमदिनिभ्य
एकमवमं गहीत्वा तं चतुःषष्ट्या ६४ निहत्य मूतयमरुद्रसिद्धेषु २४११२५
तेषु दिनेषु क्षिषा( प्वाऽ }पिकाहान्‌ विशोधयेत्‌ । तत्र यः शेषः सडह
कर्म॑योग्यः स्फृटोपमस्य पातादतीतः कालो भवति ॥ २३ ॥
अब्दाधिपावगमनायाऽऽह-
मासाधिमासकगणा गिरिभागरोषा-
ज्जिंरादगुणादपचयोऽयमदी्थतेऽतः ।
रौलावरिष्टकल्ियातमिपुप्रणिन्न
संयोज्य हीनदिवसेषु नगावशोषम्‌ ॥ २४ ॥
एकयुक्तदिवसेषं व्षपः
कीर्तितः स्थितखगादितायदा ।
दहीनरानेगतयुक्तवास्रा-
देदबुन्द विहेतास्तदाऽप( व )माः ॥ २५॥
भासाधिमासकेति । अवीतसोरमासानधिमासयक्तान्‌ सपमि ऽर्विभज्य
रिष्टं विंशत्या २० निहत्येकत् सेस्थाप्य पुनरततिवषांणि सप्तमिऽर्विभन्य शिष्ट
प्चमि५र्निहत्य पु्वानीतावमदिनेषु परक्षिप्य सपमिऽर्विभज्य शिष्टं पृर्व॑स्थापिता-
लि शद्‌ ३ ° गुणितदिवस्षगणाद्िशोध्य शिष्टे सप्तमि हैत एकयुक्ते शुक्वारादि-
वैरषाधिपो भवति । वतैमानवषेऽवमपशज्ञानायाऽऽह-हीनरत्रेति । वतमाने
चैवारतिथिसमृहं तेम्योऽधिकाहानित्यादिना साधितेष्ववमपातो्तरदिनेषु परषिप्य
वेदनां घनेन च चतुःषष्ट्या विभज्य ट्न्धा वतमानाब्द्‌ अतीता अवमा
भषन्ति ॥ २४ ॥ २५ ॥
अथ वक्ष्यमाणमध्यमानयनसाधनभूतस्य इोध्यराङेरानयनमाह-=~

< कमदीपिकासाहतं-

वर्षषु रन्धरूतचन्द्रसमाहतेषु
षटूसप्तपथविहतेषु दिनादिकाभः ।
ते योजिता दशहताश् समाससंज्ञां
संप्राप्नुवन्ति रविजा इति निश्चलो(यो) म ॥ २६ ॥
रविजदिवस्योज्याश्चाप(व)मा येऽज छग्धाः
सततमधिकमासाज्रोधयेत्छाभिनिघ्रात्‌ ।
भवि यदवरिष्टं सोधनीय समयां
यदि तद्धिकडद्धं कषेप्यमेवोपदिं्टम्‌ ॥ २७ ॥
र्वैष्विति ‹ अतीतव्षांणि रन्धछृतचन्दरे १ ४ ९र्मिहत्य पट्‌ सप्तपञ्चमि ५७६-
विभजेत्‌ । तेष रन्धं दिनं भवति । रेषातषिष्नात्तनैव हरिण नाइयाद्‌-
यश्च साध्याः ते दिवसा दशाहतैरतीतवर्षेयोज्यास्तदा रविजदिवस्ता -भव-
न्ति । तेषु पुवानीतानवमदिवसन्पक्षिप्य तेभ्यः पृवानाताना्िमासांक्िशद्गुणि-
तान्विश्लोधयेत्‌ । तञ शिष्टं शोधनीयं नाम्‌ र।शिमवति । वक्ष्यमागावमहीन-
मधृसितदिवसादिकदिनगणनच्छो(घ्य)मित्यथः । यदि तदधिकडदधं कषेप्यमेवो-
परिष्टमिति । यद्यवमरहितवरविजदिविसेभ्यचि शद्गुणिताधिमासानामापिक्याद्‌-
शोध्यत्वं मवति । तत्राधिकाद्स्पं विशोध्य शिष्टं क्षेप्यराशिहिभ( रिभ )
वति । पवाक्तदिनिगणे क्षेप्यं मवतत्यिथः ॥ २६ ॥ २७ ॥
अथ मध्यमानयनसाधनमूतं म्रहतनुस्वरूपमाह-
ष्िङ्तज्रयनिघ्नो वषगणो अहतनः सदा काथेतः |
तेन समेता विहगा ध्रवका इति कीतिंतः-सद्धिः ॥२८॥
व्टीति | षष्टि शतत्रय ३६ ° निष्नोऽतीतवषगणो यहतनुभवति । यहतनोरेकरदैशं
कृत्यः । तेन समेता विहगा इति । पेन ग्रहतनुराशिनां समेता रविबृध-
भृम्करख्या अं शीरूता ध्ट्वका भवन्ति भ्र्वकसंस्थिताश्च भवन्तीत्यथः । षष्टि-
दाय ३६० निष्नवर्षघ्रगणयुतो भागीरवस्तत्काररविश्वन्दादीनामनेथने
अ्रहतनुभेवति । इत्यु(कतं) भवति । राविमध्यमानयने तु. मधुस(सि)तदिषता-
दिको दिनगणोऽयमहीनः शोधनयि विशुद्धो प्महुतनुमंवति ॥ २८ ॥
दिनािपत्यवगमनायाऽऽह-
मधृसितदिवसायो हीनहीनो गणोऽां
= दिविचरहतशिष्टो वारमासाब्द्वा(षादिः |

महभास्करीयम्‌ |

तत इदमपि राध्यं रोधनीयं समायां
पतितरमतिरिक्तो ग्यते नापरोऽच्र ॥ २९ ॥
पधुसितेति । चेवरदुङ्कपतिपदद्यतीततिथिगणेऽवमहीने सप्तभिंहते शेषाद्-
वौवधिपादिवारो भवति । तत्‌ इदुमिति। इष्टवारगतादिवसगणाद्वमहीनादिद्‌ शो-
धनीयाख्यं दिनादिकं शोधयेत्‌ । अत्र शोधनीय शोधनेऽवमहीन एव दिनिमणो
गृह्यते नत सप्तहतावांश-टः ॥ २.९ ॥
--रविमध्यमानयनमाह-
सप्तत्या दिवसायाः रारभागा द्विगणिता बिधटकाश्च ।
तद्रहितो अहदेह्ये रबिवुधभृगवश्च निरदिष्ठाः ॥ ३० ॥
सम्तत्येति । शोधर्नयितिदाद्धादहगगणाद्‌ गहदेह।ख्यात्सप्तत्या दिब-
सगदिफलं भमववि । पनरपि तंस्मादह्गणादृद्धिगुणितातश्चमि ५र्बिनाहूयो
भवन्ति । पदद्वयं -अहदेहाषूवाद्ह गण! शोधयेत्‌ .। तत्र॒ शिष्टं रािमध्यमो
भवति । अकाय नातिसश्मः । एतस्िन्वषं नतीतन्तं भवतीति मावः 1 अव-
मेव वुधमृध्यमो भमम॑ध्यमश्च भवति ॥ ३० ॥
चन्दरमध्यमानयनमाह~
कुमुद्वनस्बन्धों रन्ध्र्वंगां द्विशक्त
हतनृगुणक्छारो भागहारः प्रदिष्टः
शरयमयमलाश्यो भागपुषाऽत् त्प्रभो
द्युण( यरय मविरिखनिघो देन्दरियापता विलिघ्ाः ॥६१॥
कुम॒द्वनेहिः। अतीतमगणः सह॒ भागीं तत्काठमभ्यमरां भहदे-
ह्यख्यं [ ज्य ]रीत्या निहत्य शरयमथमटे२२५बिभजेत्‌ । ततर मागादिकष्ं
्रत्रात । पृनरा१ गहदहमकादशामानहत्य प्ञ्चाङिता ५० विभज्य ठन्धा
पविरप्ताः पवफलार्दशोष्य त्रयोदश १३तं मरहतनुं पक्षिेत्‌ । स चन्दो
भेवति ।- चयोद्‌शहूततनुपरक्षफण वक्ष्यति ॥ ३१ ॥
चन्दरपतानयनमाह-
भागाः खनिधनाश्ाख्चरुद्रगणिति विलिमिका ज्ञेयाः ।
षटभिः इातेर्विभक्ते विंशत्यंशो रवेश्च तमः ॥ ३२ ॥
गा इति। महदेहाच्छन्यादियमरेमागा भवन्ति । पुनग्रहदहाश्रशाशै-

+बाह्य, मध्यमा ४४ , ग्रहमनिता ० मध्यमा १५, = >

१.० कर्मदीपिकासरत-

क, (0 ®=

ह्पहतालडाभः उते।ष।दट८प्ता भवन्त ।. पुनम्महदहाद्‌ विश्यत्यरश्च भ्यः |
एतेषां :उयाणां योगो राहुभवति ॥ ३२.॥
-+चन्दुतद्कमानयनमाह- .
अचलहतनवा्ा लिका सुद्रानेष्ने
गगनरसविभक्तरटििकास्तापि पृर्वाः।
यहतनखयमांञ्ञास्तत्पराः जोधनीया
द राटबसमुपेतश्चनद्रतुङ्गः स भानोः ॥ ३३ ॥
अचठेति । सप्तप्र,दुग्रह्दे हाल वभिषिप्ताः मवन्ति । पुनः कीट( एकाद्‌)-
रहता द्देहातषष्ट्या विदिप्ता भवन्ति । तदुद्रयमेकीरत्यं तस्मादुभरहवनं
विरात्या विभज्य टन्धास्तत्राः संशोध्य ग्रहदमुदशाशं प्रक्षिपेत्‌ । सं चन्द्र
तुङ्घा भवति ' ३६॥
द्कर्रा।घचानयनमाह-
भूभृद्रामहतां हरेच्छरगणे रन्धे्हाणां तनं
भागादयस्थिजितोऽपि भोरिकगणा भामे इतेनोदशधते ।
रामांञेन यतं रवेश्च सकट दििष्नाद्रवेः गोधये-
तक्षपः सोमजसोपयोः कृतगरणः सर्योऽथ विभ्काहतः ॥३४
भूभृदिति । सपतत्रिरदगुणितादूम्महुदेहालवभिः रतेभागाद्या भवन्ति ।
पनभागात्मके महदह रातेनांद्धव वादप्ता भवान्तं । महदृहन्यस्च च ` गृहात्वा
तत्सकलं दित्राद्रवः( वेः ) शोधयेत्‌ । शेषं शुकस्य शीवीश्वं भवति । केष
इति वक्ष्यमाणवुधरीभोच्चे चतुगणः सूर्यः परक्षध्यः । पृवाक्ते चन्द्रे चयेदश-
हतः सुथेः परक्षप्यः ॥ ३५ ॥
बधदायोच्चानयनमाह- ,
व्योमदान्यनेजभाजेते फल
राङायोऽछभानजितेऽथ छिषिकां विदुः ।
बेन्दुषडढते विकिपिकाद्रिद
सर्वमेव योज्यते गण्यत बुध्‌-. ॥ ३५ ॥
व्योमदन्येति हदे होच्जदेददये वः शदथ भवन्ति । अहदेहादट-

(छप्ताश्वं भवन्ति । अहदेहातट्या परिष्व ल :-अन्ति । एतेषां योने चु-

श्न नबाह्न, मभ्यमा ६

भहामास्करीयप | ११

विन्दुन्यं -मन्द्मध्यमानयनमाह-
अष्टाहते शरयमाश्विहते कठाः स्यु-
दहे तथा चिटक्ञभकूविटिपिकाश्च ।
युक्त्वेतदेब्रममयं शानिरत्र गण्या-
स्थिरा 'रविमवो धनमत्र कायम्‌ ॥ ३६॥
अष्टाहत इति । अष्टाहृताद्‌ यरहदेहाच्च(च्छ)रयमाश्िभिः२२ का
मवस्ति । पृनरभरहदेहाच्च (च्छः)तत्रथेण विर्पराश्च भवन्ति । एतत्फखद्रुययोगे

निष्न इति „ द्विघ्नो अहहो टिप्ता भवन्ति । पनर्दिष्नाद््महदेहा
सा ो दिपाभ्यः रोध्याः । पुनग्रहदेहालश्चादवाऽपि
ग्रहदहस्याधं क्षेप्यं स भोमो भवति ॥ ३७॥

द्वियम मनने देहः शरनुरामोद्शृते तु लिायाः ।
रनाथगुरोभोगो रविभोगद्रादशांरायुतः ॥ ३८ ॥
न ईपि । दिशम र२स्कादु रहदेहा च्छरनगराभेदिप्ता भवन्ति ।
कमिन्‌ ग्रहृदेहादद्रादशांशं १२ पक्षिपित्‌ । स गुरुभवति ॥ ३८ ॥ *
चन्द्रो च्चपातथोध्रुवमहगणे एपक्षेप१ चाऽऽह-
रांशिज्रयं क्षिप निशाकरतुङमध्ये
वा ताज्पात्य ममब्ाल््षषप रासषट्कृम ।
ब्रराशिकागंतदिनिषु च रूपमेक
व्यावणंयन्तिं गणका मटणाखदरत्ताः ॥ ३९ ॥
गहिजयमिति । तङ्कः राज्यं क्षेप्यं राहुं भगणाद्विशोध्य रारिषट्‌कं
परक्षेष्वम्‌ 1 एतदनयोः सर्वदा कार्यम्‌ । चैरािकानीतेऽहगंणे कद्‌ विद्षं क्षे-
भयम । । राहुं भगणाद्विग्रोध्य रादिषटूकं परकषप्यम्‌ । एतद्नयोः सर्वदा कविम्‌।
तरैससिकानीतेऽहगंमे कदाचिद्रपं पक्षिप्ये्टवारः साध्यः॥ ३९ ॥

भठघमानसम्‌. मध्यमा. < -वाह्म, मध्यमा, ४८

१२ कं मदी पिकासहितं- ।

अथ कृट्टाकारधिः । तत्र हारभान्ययोरपवततनमाह-
भूदिनेष्टगणान्योन्यभक्तरोषेण भाजेतो

क, किति

हारभन्या दृहा स्यतिा कुड़ाकार तयावेदुः ॥४०॥

&्मा(म)दिनेति । युगमृदिनं विन्यस्य तस्योषरीष्टम्रहर्य युगभगणं च
बन्थस्य प्ररपरं विभजेत्‌ । प्रथमे भगणेन भृदिनं हरेत्‌ । पुनहतशेषेण भगं
पृनस्तच्छषण भ्‌ दनरषम्‌ । एवं मयोऽपि परस्परं हरेत्‌ । तान्ते यो राशि-
रवद्िष्यते तेन दषेण मृदिन भगणं च हरेत्‌ । तत्र छन्धौ दृढहारो दढ
ज्यश्च भवतः । एवमुपपत्तीन्त( पित )पोहारभाज्ययोः सतोः कृ(ट्टा)क्रकमेः
क्रिंथते ॥ ४० ॥
अथं तत्कर्मक्रममाह-
भाज्य न्यसेदुपरि हारमधश्च तस्य
खण्डयात्परस्परमपो विनिधाय वल्ल्यः ।
के नाऽऽहतोऽधमपनीय यथाऽस्य शष
भागं ददाति परिचुद्धभिति प्रचिन्त्य ॥ ४१॥
आपं मतिं तां विनिधाय वल्ल्या
नित्यं दयपोऽधः कमरश्व ठर्धप्‌ ।
मत्याहतं स्यादुषरि स्थितः य-
ह्भ्धेन युक्तं परतश्च तद्रत्‌ ॥*४२ ॥
हारेण मान्यो विधिनोषरिस्थो
भान्यन {नित्य तद्‌ षःस्थतश्चः।
अहगणेोऽस्मिन्ममणादयश्च
तष्ट्वा भवेदस्य समीहितं च .॥ ४३ ॥
भाज्यं न्यसेदिति । उपरि स्थने टढभाज्बं न्यस्य तस्याधो इङ
विन्यस्य पूव॑वतरस्परं विभजेत्‌ । तव खन्ध फूं चाधोऽधः कमणः. बी
रूपेण स्थापयेत्‌ । यावद्धिमक्ते रोषयोरल्व॑तवं मतिकल्पना च सुकरं मवि
तावदेवं षरस्परं विभज्य तत्तः्फरे चाधोऽथः करमेण विन्यसेत्‌ । तत्र माज्दचषे
हारशेषादल्पे सति यत्संख्यया गुणिते, ..भवति तया संख्यया भाज्य शेषंः।
भगणादिशेषं तस्माद्विशोध्य हारशेषेण हरेत्‌ । तत टन्धं निःशेषं फट .मदवि |
परिभरति रूपया स्वो गतं स्थानं निहत्य तसिनन्त्यगतं न्धं विनिक्षिपेत्‌ ।

क

~ ८: ; भहाभास्करीयम्‌। ५३
पनरपि शिष्टपदानामुषान्तये स्ोरध्वं निहत्य तस्मिनन्त्यं पक्षिपेत्‌ । एवं पुनः
पुनः कयात्‌ । यावद्द्विव रारी भवतः । तत्र तयार्प्‌।रस्थ रास द्ढहरिण
सहाधःस्थितं -दृढभाज्येन हरेत । उभयत्र रिष्टं ग्राह्यम्‌ । तक्रापारर्था
दयगणो भवति । अवरस्थितं तस्मादृवुगणादन्धं मगनादि मवति । भगणगप
पूर्व दाद्धश्ेद्‌ मगणो राश्यादिः शेषः दुद्धशचेद्‌ रार्षाद्रित्यथः । तदुक्त ^:
भवेधस्य समीहितं यदिति । तथाऽहू्गणश्च वटिकारूपः कद चिदुदेशकट च -
नवशाद्‌ भवति ॥ ४१ ॥४२॥ ४३॥
षे शेषं पकृरप्य च कुटाकारकमं कायामित्याह--

रूपमेकयमणस्यापि कृढ़ाकारः प्रसाध्यते ।

गुणकारोऽय लब्धे च राज्ञी स्यातामृपयधः ॥ ४४॥
` हपमेकमिति । मगणादिरोषमेकामिति प्रकरप्थेतद्रशाद्‌ मतिं च प्रकल्प्य
पवैवद्हर्गणं भगणा चाऽऽनयेत्‌ । पुनस्तेनाहगेणेनाभीषट शेषं॑निहत्य टृढ-

हरेण हरेत्‌ । तत्र दिष्टमिष्टाहगणो भवति । तथा तन ठन्व भगणा

| #।

क्षितं चामीषटशेषेण निहत्य दृढभाज्येन हरेत्‌ । ततर ठन्धम्ाष्टमगणादिम-

| नि

> इष्टेन रोष मंमिहत्यभजेदृदढाम्या
ध रोषं दिनादि भगणादि च कीरत्यतेऽ्र ।
राश्यादयो निरपवार्ज( ति `तवासरघा
. रारयादिमानमजितां प्रवदन्ति रोषम्‌ ॥ ४५ ॥
स्यादय इति । रारिरुदिष्टश्येत्तं रारि टृढवासरण निहत्य दुदश-
-भिर्विमजेत्‌ । तत्र म्यं मगणरेषो भवति । रारिमागश्ोदिष्टश्रेकाशं भागी-
कृत्य दृढहारेण निहत्य चकराँरोर्विभजत्‌ । ततर टब्धं भगणशेषो भवति ।
रादायो भामा दिप्ताश्ोदिष्टयत्सर्वं टिप्पीरृत्य दृढहारेण निहत्य चक्राले-
प्रामितरिमजेत्‌ । त छन्धं भगणङेषो भवति । एवमन्यत्राप्यूह्यम्‌ । अतरा-
हेशकः-- |
मध्यं रवेमंगपतो धनुरंशकाधं
दृष्टे भया दिनिकरोदषकाटजातम्‌ ।
अ{गण्यतां दिनिगणो भटतन्बसिद्धो
याताश्च तस्य भमगणाः कंलियातसिद्धाः ॥

त्वात्‌ । टृढभगणमपरि न्यस्य परस्परहरणेन वदह्ीमत्ाद्य भगणशेषवद्यान्पतिं
च परकत्प्योक्तर्विधिना द्युगणं भगणाख्यं च न्धं चाऽऽनयेत्‌ । प्श्चेेद्ति-
पश्चा भरराशाद्कः¶ ०५३४ ५तुल्यो चयुगणः. । तन्नाऽऽनीतभगणानिव सकय
मटतुत्थानि । अत्र रूपापचयेऽहगणदस्खाङ्गाभ्धिरन्ध् ९४६० रतुल्यः । त्च
ठम्धृं रन्धेषुनेज २५९तुल्यः ॥ ४५ ॥
यत्र राश्यादिमानाभ्यस्तो मान्यो टृढवासर। दिको भवति तत्र विशे-.
८ ,
भाज्यो ऽधिको यदि भवेत्वट्‌ हाररार-
स्तज्ाधिकं समपनीय तथैव कमं ।
तेनाधिकेन गणितो गणकारराभे-
यक्तोऽधरेण स भवेत्पथगज च्ब्धम्‌ ॥ ४६ ॥
भाज्योऽधिक इति । दढवासरख्यादारकाष्िषा्यात्मके भाग्येऽधिके
सति प्रथमं हारेण रिप्ताद्यास्कं भाग्यं हत्वा जातं फरमेकत संलक्ष्य पुन
मान्य शेषमुप।रे न्यस्य तदधो हारं च विन्यस्य प्ववतरस्परहरणे छता वहीं
संस्थाप्य भतिंच रन्धं च तद्रधो विन्यसेत्‌ । पृनरुफन्त्यहननादि छता
राशिद्यमानीय तयोरुपरि पवेभन्यत्र स्थापितं प्रथमफलं वि्तेत्‌ । तेषु
तरिषु राशिषृषान्त्येन स्वोध(रध्वं) -निहत्य तस्मिनन्त्ये प्रक्षिपेत्‌ । ` तत्रो
ध्व॑गतं लिप्राद्यासकेन मान्येन हरेत्‌ । तत्र रेष टिप्ता्यास्र्क कटं मव-
ति । अधःस्थित दृदहारेण हरेत्‌ । तत शिष्टमहगणो भवति । एवं भा-.
ज्याधिके विशेषः | उटेराकः । -
` नीता रवेबठवता मरुता समस्त-
राश्याद्योऽच गणिताः सह तत्राभि ।
शेषो मया परिगतः खु त्राणां छ ` ॥
सेकं शतं कथय मानुमहरगणं च ॥ _ ` ॥
अक्र तत्पराः शेषस्य उद्िष्टत्वात्ततरीर्तटढेभग
बास॒रो हरः; । तत माञ्यस्याधिकसंख्यत्वात्‌ । प्रथमं म्‌ , द (५ र क

महाभपस्करायम्‌ । १५

कमस्य तत्र टठन्धं फटमेकत्र निघाय पुनभाज्यदषं दृदहारयोः परस्पर-
हरणेन वंीमुत्पाद्य मतिं ट्य च संपाद्य पुनस्पान्त्यगृणमा(ना)दि छता
राशिद्वयमत्पा्य तयोरुपरि प्रथमहरणेन उन्धं कटं व्योपाद्रयष्टयभे-
कमेः २१२८७ .०सषृत्वा( स्छत्य ) राशीनामुपन्त्येन स्वोध्व निहत्य
तस्मिन्रथे पक्षिपेत्‌ । तञ"रिस्थिते वत्परीरुतमाज्याख्यं विन्यस्य तेषां
तयाणां रा......... न हरेत्‌ । रेषस्ततरारूतः सयः स्यात्‌ । अधि(धः)-
स्थितं दृढहरेण हरेत्‌ । तत्र रेषो भगणः । तत्रैकाभ्ष्येकरसन्यो-
-मचन्द्र १०६१४ १तुत्यो दगणः। एकरन्ष्रेषुखाष्ट(निषनवषुयमाद्रक ९२.२.९५.
८०१९ १तुल्थो रविः। एकावये तु(१)काङ्कदृव्यष्टगाग्ध्पन्धिचन्द्रतुल्यो द्गणः।
एकनवाग्ष्येकागाङ्खद्ग्य्टखाभ ३०८ २६७१४९१तुत्यं फसम्‌ ॥ ४६ ॥

अथ वारकृट्राकरि विकतिषर्माहि-

रतकुदून ठंब्धराशिमेषां
गरणकारं सं्लन्तिं वारहेतोः॥ ४७ ॥
अपरवरपितेति । टृढवासिरं स्थ(-स )पभिरवभज्य तत्र रिष्टभाञ्यं प्रकल्प्य
-हारसप्तसप्रसख्यं प्रकेत्प्य टटवारसंख्याहीनापिष्टवारसंख्यां रोध्ये प्रकेर्प्य
पूवव॑त्कृहनकमीणि छते थो राश्िरहगेणत्वेन सिद्धो भवति वेन गुणितं
दढवासरं मताहगणे प्रक्षिपेत्‌ । स इष्टवारेऽहगणो भवति । अत्र वल्ल्या अभावं
मतिरेव द्॒गणराश्षिभंवति । उद्देशकः
धन्वन्येशाः शरङापिसमाः षटरूतिर्मोरिकाणां
भानोमध्यं दका च विकटासेय॒तं वभयन्ति ।
रातः पातुस्तनुजदिवसे केन कटेन तुल्यो
भावी सूयः कथय विशदं जीव दाकक्ञवारे ॥
अन्न भानों राश्यादिकं टिप्ठीकत्य टृढवासरेण सावयवं निहत्य बक्रक-
छौभिर्वभिज्य मेगणदेषमानीय तेन टृढवासरमा्यां च कुटाकारकमं कुर्यात्‌ ।

"कुड़ाकारशिरोमाणिः निरमपचिच्छिदः श्छा० ६५-७१

१६.

त "०.०. ` + , ८ कि
4" १ गी क:

; . - „ ५.८4

८ अ 7

अ ध त स [यि "~ , , ~~

न न „ क न

पि (थ भ

तव उन्धोऽहगगः सहससंख्यः । असिमिनहृगेणे बुधवारः । अतो जीव दि-
वासराथमेकं रोध्यम्‌ । टृढवासरे सप्रभिर्भक्ते चत्वारो उम्धाः। अतश्चत्‌ःसंरब्यो.
माञ्यः । सपसंख्यो हारः । एतैः कृटनकमेणि कृते, दिसंजञो राश्चटम्यते । तेन

८ ५
6 1
1

द्िसंख्येन गुणितं दढवासरं पएर्वानकि (त)बुधवासरदयुगणे पक्षिपेत्‌ । तदा जीका
रेऽहगैणो मवति । दाकवारविङाध्यं तु द्िसंख्यः शोध्यराशिः । ऊ्वबुधवार्‌-
सिद्धय सप्तस्ख्यः रोध्यराशिः । अन्यत्पवत्‌ ॥ ४४७ ॥
अथ वेटाकट्टाकरि विरेषपाह-
छेद भाज्यापवर्तेन यच्छेद्स्यातिरिच्यते।
तेन हारं समभ्यस्य वेलाकुट्म्त पवत्‌ ॥ ४८ ॥ `
प्रक्षिप्य मागहारं कटाकारे पुनः पुनः प्राज्ञैः ।
योज्यं च भागलन्पं मान्ये प्रस्तारयक्तेयेवं ॥ ४९॥

छेदेति । उद्यद्न्यकाटजो ग्रहो यदोदिष्टो मवति, तत्र वेटाकृटटाकार्यः ।
त दिनांशस्य यच्छेद्‌ एतावत्यां नाईयामेवं रह इत्यक्ते नाडिकांशस्य च्छेद्‌$
ष्टि संख्यः । एतावति यामे ग्रत एवमित्यक्ते यामस्य रदिनाशंशत्वादशसख्य~
छेदः । एवमन्यत्र(पि कर्ण्यम्‌ । अत्र नाडिकायमुदिष्टत्वालष्टासेज्ञो शिसंख्यो)
[३नाश्च्छद्‌ः | त ष१९(ट)सनज्ञ.ख्य) दनारच्छद्‌ टदभाज्य च परस्पर दत्वा
तत्र दिष्टेन द्रादशसंख्यो तो दिनांशच्छेदभाज्यो हतव्यो । ततरा्टाचत्वरि-
रात्सख्यो भाज्यः । पश्चसंख्यो भाज्यः । ` पञ्चसंख्यो दिनांशच्छेद्‌ः। सोअं
च्छेद्‌ातिरिक्तं इत्युच्यते । तेन दृढहारं गणयेत्‌ । सोऽ हारः स्यात्‌ ।: कथा
तेन दिप्ररिषोऽपि हन्तष्यः । सोऽ शेषः । अष्टाचत्वारिसत्सख्यो माभ्यः
अत्र रखिप्ताशषस्योदिष्टत्वात्‌ । मान्योऽपि दिरप्ारूतो अर्वः । तत्र
माज्यहारयोः पुनरप्यपवतंनसेभवात्‌ । तो पश्चभिर्तं(क्त)ष्यो । तव भाग्ये
१ ५हतः- रान्यरसाभिसप्तयम ९२७३६ ० संख्यः । हारो नवाष्टा्िरान्पेकयम्‌-
९२१०३८९ संखूयदषः । पुवंगृणेन गुणित उत्तरहारेण इतश्च पराभ्वदकसं
ति७¶ सख्य एव । एतैः पृकंवदहगैणरवी साध्यौ । -न तंत्र षटीमूतोऽहगैणी

--कटकारक्िरामाणिः निरथपरिच्छेषुः छो ° ९६५-७१

पहाभास्करीयम्‌ । १५

रामखक्ष्यथिसागर ४ ६२० तर्य: । टिप्तीरूतो रविरकाष्टीष्वक्षिसागर ४२-
५१६११ र तुल्यः । अत्र उम्धेऽह्ेणे भगणाध्यालके फ च स्वस्वह।रं पथे-
ष्टगुणे प्रक्षिप्योदेशकोक्ताहगणमगणाद्याः स्याः । यविद्व्षप्त
मथा दृष्टोऽयमित्युदेराकेो बरवीति तावत्सस्वहारं परकषियिदित्पथः । प्रस्तारयु-
क्त्या यत्संख्यार्गुणितो हारोऽहगेणे प्रक्षिप्यते तत्सख्यागुणित एव हारः फ च
प्रक्ष्य इत्यथः ॥ ४८ ॥ ४९॥
गन्तभ्य उदिष्टे तज विरषमाह-
गन्तव्यपिष्टे यदि कस्यचित्स्या-
,. इगन्तव्ययोगादिदमेव कमं ।
~ रूपेण वा योऽन्यविधिर्बिचिन्त्य
स्व्‌ सभान खल्‌ लक्षणन ॥ “५०॥
गन्तभ्यापिति । गन्तव्य उद्दिष्टे सति मगणदेगेत्यं शेषं प्रकर्प्य पूर्वबह-
हीमृत्पाद्य तत्र भाज्यशेषे यत्सख्यया गुणिते गन्तव्यशेषं तसिमन्पक्षिप्य हार-
रवेण भक्ते विषं फर भवति तत्संख्यां मतिं पकटप्य तत्राऽऽत्तं न्वं च
प्रकरप्य पूववत्कुटूटाकारक+ रृत्वाऽहगणं फं च।ऽऽनयेत्‌ । तच्र फटमेकहीनं
स्फृटं मवति । अन्यत्सवं पृषेवदेव । उदशकः
गन्तव्यं रवेणाऽष्टमस्य मवनस्याऽऽट; का(क)टानां शतं
संचिन्तय ऽऽदा पद्‌त्मकस्य गणितं ज्ञातं त्वया चेदिह ।
यावन्त्यत्र करेगतानि मतिमन्स्वाणि वर्षाणि मे
तवहा (त्वह) यश्च गणः स चेव विशदं वाच्यः कठर्यो गतः ॥
भर पूर्ववदुानीते मण्डटं गन्तव्यं वेदृव्योमशराङ्केकाद्रि७१ १०४-
तुल्यम्‌ । अत्र टन्धोऽहगेणो नवाष्टवसुरसाष्टैकसंख्यो भगणो द्विकेक-
धु ५१२२ख्यः । तत्रेकहीनो भगणा गतमगणः स्यात्‌ । अत्रापि पुववदरष-
सख्यं क्षेप्यं प्रकल्प्य रादिाद्रयमान।य पुनरिष्टगन्तप्यरेषेण निहत्य स्वस्वहरिष्य
विभज्यः रेषो वाऽहगेणमगणो भवतः । तदक्तं स्पेण वेति ॥ ५० ॥
ग्रहयोगे पडन्परं वादिष्टविचोभमाह-
योगष तेषां भगणादियोगें

ॐ क अ

[वृराक्तकाअप्‌ तया रष

१.

१८ क मदीपिकासाहतं-
अन्योऽन्यरोषादपि चिन्तनीय-
मिष्टब्रहस्पष्टगणेर्षिधानम्‌ ॥ ५१ ॥
हाते महाभास्करीये कमानेबन्घे प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥

योगेषु तषा । यत्र ग्रहयो धरहाणां वा योग उदिष्टस्तन्र तयोभ्रहयोस्षां
वा भगणयागो म।ज्यः । भरदिवस एव हारः। भगणादिशेषयोगः शेषय्महान(न्त)र
उद्िष्ट भग[णा]न्तरं भाज (व्यं) मूदिवसो हारः कतेव्यः । योग उदेशंकः-
पञ्चरुप्तनवभोमर शाखे रारिपूर्वगाणितो समवेतौ ।
उच्यतां दिनिगमाकारिमोमो कीदरो च मटतन्तरविद्‌। श ॥
अज्र रारियोगः पश्चसख्यः । मागयोमः सप्वसंख्यः । खिप्तायागोऽतर
भाञ्यः । मृदिवसा हारः । ताम्पामपवार्तिताभ्ागिह कमं करियते । तत्र॒ जातो
द्विगुणदून्यरन्ध्रद्ताद्रीषुचन्द्रव्यौमन्दु १०१.५.७४९५० ३ र्सख्यकः । अथ
विष उहेराकः-
मेमश(य)कगुरुमध्य वै रोषः पञ्चरारिगणितः परिपूर्णः ।
उच्यते उिनगणः कटियामा दैवमन्तिरुधिरो च कि(कि)यतौ (नतो ॥
कुजजीवमगणो व (णवि)दाषे ऽर भाग्यः । भूदिविसो हारकः । ताभ्या-
मपव्िताम्यामच कृषं कथम्‌ । अत्र जातोऽहर्मणः षध्यो(पञ्चर्पो)मषट्‌भेरा-
मेन्दुचन्दर(११३३६९०.५ुस्यः । अनयोन्यरेषादित्यादिना सग्रकुटूटाकार
साचतः। अन्पर्या(थौ)दृस्माच्छेषादिष्टग्रहमणां स्पष्टमगणेश्च कृटटाकार-
विधानं चिन्तनीयमिति इह सूचितम्‌ । स कुट्टाकारिधिर्गाविन्द्स्वामिरूते
भाष्ये द्रष्टव्यः | तद्धष्पस्य्‌ व्या्धाया तत्पयाग। मया व्याख्यतिश्च ॥५१॥
दति परमभश्व्ररूताय केमदाप्कख
प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥

किनयनदोपो द) (ससाने

क

अथ दे्ान्तरनिविः । तत्र टद्कममेवैन्तराठगतमध्यरेदालि (स्थितानि
क तिचितपत्तनान्याह-
लङ्गतः खरनगरं सितोरुगेहं
वागाटो भिसितपुरी तथातपण्णि । त

महाभास्करीय॑पु | “९

उत्तङ्कः सितवरनामधेयशेलो
लक्ष्मीषत्परणपि खात्यग॒तल्मसज्ञम ॥ १॥
विख्याता वननगरी तथा दयवन्तिः
स्थानेसो मदितजनस्तथा च मेः |
निन्दया (विन्ध्या)ख्य[:] करणबिधिस्तु पव्यमाना-
मेतेषु प्रतिवसतां न विदयते सः॥२॥
टद्कमत इति । एतेषु वसतां जनानां देशन्तराख्य कम न भवति ॥१॥२॥
„.. अथ कैश्चिदुदितं देश्ठान्तरपोजनारगमनोपायमक्षां शानित्यादिना प्श
ध्वानमित्यादिना तनिरकरोति-
स्वाक्षांसा णि( नि )गदितवित्तनारहीना-
त्संहन्यान्नवनवपक्षपुष्कराख्ये
अष्टाभिः उरशृतिहीनभागरसख्ये
्वन्द्रडोरपहतयोजनानि कोटिः ॥ ३ ॥
कणाख्यः स्वर्विीहतपत्तनान्तरद्ध।
तियक्स्थो जनव( प )दभाषिता जगत्याम्‌ ।
तत्छृत्योविवरपद्‌ वदन्ति केच-
द्वानं गणितस्य वेदितारम्‌ ॥ ४ ॥
अक्षारानिति । कस्मिन्समरेखागतपत्तनऽक्षां शान्‌ विदित्वा तदक्षां शस्व-
देश्ाक्षांखयोधिवरभागानानीय तेभूपरिधियोजन।नि नवनवक्षपुष्कराख्यतुल्या-
नि निहप्य चक्रांशेः षष्टयत्तरदातत्रयेविभज्य रन्ध कोटिमवति । कोटिया-
जनानीत्यथः। स्वदेदासमरेख।गतपत्तनयोरन्तराटे तिथग्गतानि जनपद्भावितानि
जनपद्भाषणासेद्धानि योजनाने कणा मवति । एतयोः कोरिकर्णयोरवर्गानतर-
पदं देशान्तरयोजनानि भवन्ति । अकाक्तानि ~>मृपरिधियाजनानि योजनतः
पशचर्विशव्युत्तरशतद्रय रेरष्टमिर्हीनानीत्याह-अष्ट।भिरिः्यारिना ॥३॥४॥
अस्य पक्षस्य दूषणमाह-
अध्वान गणितविदो भटस्य शिष्याः
स्थ॒लत्वाच्छरवणविधेनं सम्यगाहुः ।
अक्षादेरपि च विधेरथोपपात्ते-
वकत्वास्क्ितिपरिपेव्न्ति सन्तः ॥ ५॥
ग्रहगाणत. मध्यमा. . <, ञायमटायस्‌. मातका ५ त्राहुफुट्‌, तन्व. १५, गे
ध्यायः भुवन. 1२; शाध्यवा. मध्यमा. 14; ।सद्धान्तराखर. मध्यमा. {९ १, १०

~ ~----- -- ~~
----*

९ कृमदी पिक्ासहितं ~

भध्वानामित्यादिना । दृषणहेतुमाह-स्थूटत्वादित्थादिना । स्थूलं
जनप्द्भाषणमात्रसिद्धवात्‌ ॥ ५ ॥
भथ मतान्तरं प्रद्श्यं तदपि निराकरोति-
छायाथस्फुटदिवस तिग्मररम्यो-
रध्वान विवरककाय्माहुरेके ।
नेतत्स्यात्समपरपूर्वदिकृस्थितानां _
त॒ल्यत्वात्फलगणितस्य वणयन्ति ॥ & ॥
छायाप्ते( थ) यादिना । मध्यच्छायया वक्ष्यमाणविधिना म्याहूनेऽकंमानीय
पनगेणितविधिना च मध्याहने देशान्तरं विनाऽकंमानयेत्‌ । तयोद्विवरतला्थं `
बेवरकटामाने तत्तद शान्तररामवयेक आहुः । वदशान्तरस्ाधनमित्यथंः । तनि
राकरोति-नेतदित्यादिना । दषणहत॒पाह-समपरेत्यादिना ॥ ६ ॥
अथ स्वमतमाह-
सयन्द्राररूतमसमाध्वनोर्विधानात्‌
संप्राप्तः सति दलकालद्श्योश्च ।
विष्टेषः स्फटतर उच्यतऽ कालो
गोटोक्तेर्विदितमरप्रणीतने्ः ५ ७ ॥
नित्यं वा रारिनपदेराकालमंण््ये
मय॑श्च स्फटमद गरास्तथङ्व( तद्ष )दीभिः।
ङृत्वेव ज्वलबिधिना षरटीश्च बदध्वा
तचस्य( स्थ द्िपरमरान्त देाक्राटम्‌ ॥ ८ ॥
सर्यन्द्रारिति। अरूतदे शान्तरसस्कारयोः सर्यन्दोरन्तरकाठेन तदु द्वैरपक्रमविक्ष-
पाद्रिसाधनेश्च ्रहणारम्भकाटमानीय पृनर्ध<कया छायया वा प्रत्यक्षारम्भक्रां
च[ऽऽनयेत्‌ । तयोर्विवरं +देरान्तरकालो भवति । अथवा नित्यं सवसिमिन-
प्यरूते शान्तरसंस्काराभ्यां सुेश्शिम्यां सुयास्तमयचन्द्र सुयास्तमय चन्दर सूथा -
स्तमयचन्दरास्नमययोवाऽन्तरकाटं वक्ष्यमाणविव्रिनाऽऽनीय प्नषरिकास्थरपनेन .
च तदन्तरकाडठमानयेत्‌। त्र तयोर्विवरं तन्नज्ञा देशान्तरकाटमिच्छन्ति। देशा-
न्तरकाटस्य साधनमित्यथः ॥ ७॥ < ॥
रेखायाः पृवंपश्चिमविराषन्ञानायाऽऽह-
+-खण्डखायक. तथ्याव. १२६, तह्य. मध्यमा | २९८९-८ | टचमानसे प्राणा. ३
म्रहगणिता. मध्यमा. ३, गोटा. मध्यगाति. २४-५, सय. मध्यगति, ९द-५.

«~~~ ~ ---*~ --

पहमास्करीयम्‌ । २)

अहोदयो यदा प्च स्परोश्रेवोपटशक्ष्यते |
पदंण समरेखाया भ्रष्टा स्यास्षश्चिपेऽन्यथा ॥ ९॥
ग्रहादय यदेति | अस्मिन्शोकेष्पपाटश्च दृश्यते । अन एवा(द) पटि-
तभ्यम्‌-
ग्रहद्यो यदा पूर्वे स्पद्रा(रः) पश्चाच्च ट्त |
पवेण समरंखःया दष्टा स्यात्पश्चिमभ्न्यथा ॥ इति |
यदा -गणितसिद्धचन्द्ोदईयकाटाप्पमगिव पत्यक्षीरुतचन्द्रीदयो भवति
तथा गणितसिद्धस्पराकाटपतीत्य प्रत्पक्षीरूतस्पनश्च मवति तदा समर-
खायाः पुवसिन्देगे स्थितो दष्टा भवति । अन्यथा पश्चिमे स्थितः स्पात्‌॥९॥
इदानीं देशान्तरकाठेन गमहणसिदधेन यहणान्तरमंस्कारमाह-
कृटिनाऽऽहत्य भुक्ति यहरवितमसां देराजातन नित्य
षष्ट्या हृत्राऽथ दग्ध्वा जलवसुरवयोदिंगगतानां धनर्णे ।
लम्बेनाभ्यस्य भुमेः सकलटगुणहतो वुत्तसंख्याघटीभि-
हेत्वा देशान्तराभिगंगनरसहतो योजनाग्रं बदन्ति॥१ ०॥

इति महाभास्करीये द्वितीयोऽध्यायः । २॥

क € क | (९

* काटेनाऽऽहृव्येति । देशान्तरनाका (डी)मिगरहमुक्ति निहत्य षष्ट्या विम्य

ॐ
>

म्पे तत्तदृग्महमध्यमे रेखायाः पिम धनं कृ्यात्‌ । पृवसमिन्दशा कणं
कूर्यात्‌ । रम्बेनाऽऽह्येव्पुत्तराधेन सदे श मृवृत्तानयनं तद्रतदेशान्तरथोजमा-
नयनं चाऽऽह । रम्येन भवृत्तं निहत्य त्रिराशिज्यया विभजेत्‌ । वष र्ध
स्वदेशमवततयोजनमानं भवति । तां वृत्तसंखूथां ३ गान्तरषरिकामिर्बिह्प
वष्ट्या विभजेत्‌ | तत्र खम्धं देदान्तरयोजनसख्या भवति ॥ १० ॥
इति परमेश्वरङूतायां कर्मदीपिकाणां
द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

1 , गीरिषा

९२ क मदी पिकासहित-

अथ चपन्नाध्याप उच्यते | तवर स्थटस्य समीकरणं शङ्कृस्थापन्‌-
प्रकर चऽऽह-
आद्धेः समत्वमधिगभ्य रसरातटस्य
वृत्तं टिखेत्स्फुटतरं खलु कर्कटेन ।
सजेरचतुर्मिरवलम्बनतनिषद्धे-
ज्ञताजवोरु[समवत्त!]गरु्नरः स्यात्‌ ॥ १ ॥
अद्धारिति । स्थरमभ्ये पतितै जटं सवेदिक्ष समं गच्छति वेत्तत्स्थदं
सम भवति। एवमद्धिः समत्वावगतिः । समे स्थल `इष्टग्यासार्ध॑पमाणेन कृकं-
टेन यन्वभेदेनेष्टवचमारेखेत्‌ । तन्भध्ये यथोक्तं शङ्कुं स्थापयेत । शङ्क -
सक्षणमाह-सूतरैरित्यादिना 1 सभ्दा गृरुमृंखादगरान्तं चतुरक्ष सम्यक्पसारि-
तैश्चा सृभिरेखाभिरङ्कितो रेखास्थानबद्धेशवतुर्भिरव [र ]म्बकसूैज्ञौताज॑वस्थितिः
राङ्कुभेवति । रदिग्विमागाधं(थ) तु तन्मस्तकमध्ये सृष्ष्माग्रा काविच्छटाका
सस्थाप्या । तद्यसेमूतच्छ याग्रवशाद्दिगभवति ॥ १ ॥
दिगिभागमाह-
छायाप्रवेडानिगमबिन्दुभ्यामिनमाेखेदव्यक्तम ।
तद्रर(न्पत्स्य)पृच्छनिःचुतं सनं याम्योत्तरं दाङ्कोः ॥२॥
छायाप्रवेदोति। पकप व॒त्तमध्यस्थापितशङ्कोमेस्तकमध्यस्थशराकासं-
मृतच्छायाग्मस्य व॒त्तपरिषेश्च योगो यत्र दशते तत्र बिन्दुं रत्वा पुनरपराहे
च तच्छायाग्वचयोयौगि बिन्दुं कूर्यात्‌ । पनस्तद्‌बिन्दुदय मध्यं छविकेनेव
भ<कंकंरटेन वत्तद्वथमारिखेत्‌ । यथा वृत्तत्ययोभेन मत्स्यं भवति ।- तन्मत्स्यमुख-
पष्छभिगंतं सूं वत्तपरिवदय (ध्याते दूर्यात्‌ । वत्सूत्रस्यामरे ` र्धयौम्योततरे
दिशौ भवतः ॥ २ ॥ ।
अथ प्रकारान्तरेणाप्याह-
बिन्दुभिखिभिरतुल्यकालजेः
संटिखेच्छफरिको विधानतः ।
सुजयाभखसमप्रयान्तयो-
योगतः कुजवुधाङायोर्विधिः॥ ३ ॥
` ऋ ग्रहग. विप्रश्न. ८-९, सिद्धान्तशेखर. विप्र. २, २, ठष्वार्य. त्िप्ररन. १, २
श्िष्यथी. व्रिप्रहन. १-३. -"आयभरीये. गणितपाद्‌. १२, शिष्यधी. यन्ञा. २

भहाभास्करीयम्‌ । २१
चिन्दुभिरिति । इष्काठे शङ्कोश्छायागे बिन्दुं रत्वा पुनः किंवित्का-
मतीत्य तत्काचच्छायामेऽपि बिन्दुं कुयात्‌ । तद्धिन्दु्रयमध्ये रत्वा व॒त्तज्रय-
माचिषखय ->े<मस्स्यद्रयमुत्पाद्य तन्मस्स्यद यमुखपुच्छनिगेतसूतयोगो यत्र भवति,
ततः राङ्कुमस्तकपर।पि दक्षिणोत्तर सूते वृत्तपरिध्यन्तं कुर्यात्‌ । तद्श्र
रङ्कोदक्षिणोत्तरदिशो भवतः । अ्रोभयत्र राद्धमवुद्धृत एव हि दक्षि-
णोत्तरसूजस्य संचारो मवति ॥ ३॥
अथ च्छायाकणाख्यस्य स्ववत्तविष्कम्भाधस्याऽऽनयनमाह-
नृच्छ(यारूतिम गस्य मूलमाहूमनीषिणः।
विऽ्कम्भार्धा( ध )स्वव॒त्तस्य च्छाथाक्मंणि स्व॑ंदा ॥ ४॥
नृच्छायेति । शङ्कुच्छायावर्गयोर्योगस्य मुरं छायाकर्णो मवति ।
स एव स्ववृत्तविष्कम्भाधमित्युच्यते । छायाकणेस्ताधितवृत्तस्य विष्कम्भा-
धापित्यथः । सवत्तभरिकत्पनायाः प्रयोजनं गोटविद्धिर्वैयम्‌ ॥ ४॥
अक्षावरम्बयोरानयनमाह-
. . छायाहतं जिभवनस्य गशणप्रतानं
हत्वा नरेण च पृथग्विभजेत्पदेनं ।
अक्षावलम्बकगणौ विषवत्प्रसिद्धौ
ऊायानरो च विपुलावपरञ दृष्टौ ॥५॥
छायाहतामिति .1. दादश ङ्गुखशङ्कोर्विषुवहिनमध्याहनाद्म्यत्र यथे
-एटकाठे छायाशङ्कुतत्कण्डैरें . साधितौ राशी तत्काठे महाच्छायामहा-
चाङ्कू्‌ मवतः ॥ ५॥
अपक्रमाद्यानयनमाह-
ईष्टज्यां मुनिरन्ध्रपृष्कररदारिक्चण्णां सदा संहरेद्‌-
व्यासार्धेन भवेद्पक्रमगरणस्तात्काटिक स्तत्छतिम !
विष्कम्भाधरूतेर्विंोध्य च पदाद्यव्यासखण्डं विद्‌
स्वेष्टकान्तहत फल प्रविभजह्टुम्भेन जीवा क्षितेः ॥ ६ ॥
व्यास्खण्डगुणिता क्षितगुण सहरदयद्टजीवया पनः
काकं च यद्वाप्तमन्र तु प्रोच्यते चरदलं सतां वरैः ॥७]

शिप्यघा, विप्रन ३.सिद्धान्तश्चोसर, विप्रर्न, ५

०

९४ कमदीपिकासत-

श्टज्यौ पिति । स।यनस्य स्फटतेभनञ्यां मृनिरन्धपुष्करशशी (दि)भिरैहत्य
तिर्चिज्यया विभज्य उन्धमपकरमज्या भवति | अपक्रम्य
ग्यासाधवगाद्रिशाच्य दिष्टस्य मुखं *स्वाहोराव्राधंज्या भवति |. श्टका-
न्तिग्याहतां पटज्यां उम्बकेन विभज्य रन्धं क्षित्िज्या भवति,
क्षितिरयां अ्यसाधहतां स्वाहेरताधैज्यया विभजेत्‌ । त्र उन्धं चर.
दृखञ्या भवति । सा वापिता चरदङं प्रणीते भवति ॥ ६ ॥ ५७॥
चरानयने करमान्तरम।ह-
जिना दङय्ना कृतरन्धभमयो
नवाद्‌ यस्ते गणिता वलाङ्गलेः |
हताश्चतुभः कगगानर।न्तजा
भवन्ति निःश्वासलवा वलोद्धवाः ॥ ८ ॥
जिना इशर्घा ध्यति । अव व्राद्धीङद्धनैका सख्योश्यते । अथवा
रन्धभुमय इति प्राठः ¦ जिनदुयस्सरसयः)सख्यमिडाः पचाङ्कठहताश्रतार्भ-
भक्ता म्षवृषममिथ॒नानां च[र]दरासवो भवन्ति । एवमानीतचरश्खासूनां
स्थोत्यं ` स्यादति गोखिद्‌ आहृ; ॥ <
खद्मेद्यप्रमाणानयनमाह-
रारिरूतशरिरमिराहता रारिजीवाः
स्वाधेदिवसगरणा्पेभांजिताः काष्ठिताश्च ¦
पतितसमतिरि्ताः पुवचपिरजाया |
विषुवदुद्‌यरारिप्रार्णपिण्डा भवन्ति ॥ ९॥
दादिरूतेति । एतददविविरादीनां जीवाः शशिरूतश्चदिरौभः पृथङ्निहत्य
तततद्राङिज्यासिद्धस्वाहोरात्ाधन्यया विभज्य खन्यं चापी कयात्‌ । पनः
प्रथमचापं द्वितीयचापाद्िश्योध्य द्वितीयचपं तृतीयचपाद्विशोधयेत्‌ । शवं
र्ते मेषवषमपिथनानां खद्खमद्यप्राणा भवन्ति ॥ ९ ॥
एवं सिद्धातढ्ति-
नगरससश्ञाद्मं पथरन्धास्मिरूपा
विषयरिखिनवेकास्ते च दष्टा विधिज्ञैः ।
चरदलपरिदहीना योजिता अ्य॒त्करमेण
प्रतिविषयसमत्थास्तुदया मेषपृवाः ॥१०॥
` म्गोला. तिप्ररन. १५६, अ्रह्गणिते, स्प. ४८ूर्य. स्फुट. ६१. सिश्रान्तरेखर. स्फुटा
६.५, लकणं. स्पष्टा, १९; क्षयी, स्पष्ठाः {५७ बाह्य, स्पक्ठ, 4.5 चण्डषयादा क्रक, ए.

पराीभास्करीयप्‌ । २५

खनगरेति 1 एतैः स्वदे राराश्युदयप्रागानयनजा(मा)ह ~प (च)रईठेति । मेष-
वृषमिथ॒नानां ~ख्खोदयासवः प्रथमद्वितीयततीयराजीनां चरदखसुभिहीनाः
स्वदेशासवो भवन्ति । पुनव्यत्कमेण चरदख्युता मिथनवुषमेषाणां र-
द्ोदयास्ततीयद्वितीयप्रथम्राशीनां चरदटेन युताः ककंटकरसिंहकन्यारा-
दीनां स्वदेरोदया भवन्ति । व्युत्करभणेव्येतत्पदुमत्तरज् च सेबध्यते |
अथवोत्तरेडास्य सबन्धः ` प्ेषाद्निां षण्णामिवमक्ता उदयासवो माना-
दानिं षण्णां ज्यत्करमेण भवन्ति ॥ १० ॥
मध्याहुनच्छायानयनमाह-
अप(व)गम(त)व(क)लमागा मेषज्ञकादिगोले
रहितसहितसंख्या मध्यसूर्यावनाभम्‌ ।
अवनतिलवहीनः प्रोन्नातिश्चकरपाद्‌-
स्त्ववनतिकवजीवा सा प्रभा नेतरा स्यात्‌ ॥ ११॥
अवगतफठेति । मेषादिगे सूर्यऽपक्रमच पाक्षचापानामन्तरं भभ्याहने
सर्थस्यावनातिं तुखादौ तयोर्योगः सू्यावनतिभेष्याहनच्छाया मध्याहनशङ्क्‌-
-श्चेत्यथः ॥ ११ ॥
प्रकारान्तरेण मध्याहनरङ्कमाह-
क्ितिजा(न्या)ददलस्रमासो विश्लेषो बोत्तरेतरे गोले ।
लम्बध्नखिन्याप्तः दाङ्कूर्दी(दि)नमध्यगे सै ॥ १२॥
क्षिपिजे(ज्ये)ति । उच्तरगोठे कितिज्यास्वाहोरात्रार्धन्ययोर्पोगः कार्यः ।
दक्षिणगोठे विद्छेषः काः । एवमानीतः स योगो विश्वेषो $ उम्बगुणित-
सि्याभक्तो मध्याह्वराङ्कुमंवति ॥ १२ ॥ .
पध्याह्वच्छाय क्ष,» पारेत्वानयनपाह--
छायया सममिनीतप्तगतेः
काष्ठतोऽरिकतरं यदा टवम्‌ )
तद्धिदः स्फटरवरपकप-
। स्तरमरारमराप चत्तरे तदा ॥ १
छाये । | ५८४८-2; ङगृद्धसाव ट्गज्यःकषुाद्यदाशक्षकाष्हप्‌-
1 (क ८२१६६ ट =. "(कमः | तहा २।वेरथ्युत्तरगाडङे भवति

9;

५ ।
[|
-^4°
११
< |

6 ॥ = ~
न्ट घ. क९।५ ।चःन्न॥ बद, प्राय ६९-र२ स्द्धर राखर चिभ्रश्र १७
एण्डला रन. ~ वाना. ! र्ष्यः. प्रश्न. ९ एय. चप्श्र. ५४ ग्रहग, स्पष्टा, ५4

के मदी पिकासाहतं-

„60 -

ॐ

यने सवद्‌ाऽिकःरक्षस्तच देदोाऽ( दाऽ )यं विधिरिति परद्ग्र(ग)हणिनं

परोदितम्‌ | उत्तरगाटेऽपि सममण्डदादृक्षिण एव यत्र मध्याह्धे रविभवति तक्रायं

विधिरित्यर्थः ॥ १३॥

समपण्डलादुत्तरर्स्थेऽकं विधिमाह--
छायायां याम्यकाष्ठायापक्षयुक्ता नतिः स्फटा ।
जायन्तऽपकरमा भागो भास्वतो दक्षिणापथ ॥ १४॥
छायायां याम्यकाष्टायामिति॥ १५॥
यदू मरथ्यच्छायादक्षिणमटदेऽरे विधमाह--
*“अक्षतोऽधिकतरा यडा नतिः
` पृ(्टदयत वलठमतस्तदा मता |
शिष्यतेदपमधनुः स्फटं तत)
भास्करोऽपि खट यान्पमोलगः १ १५ ॥
अक्षताऽयिकतंयति । यद्‌ाःक्षकाषदुवयिकतरं नतिकष्ठं तद्‌।ऽक्षक) हीनं
नतिकाष्ठमपकमधमृभदति । रविरप(पि) इक्षिणगोटे भवति । सवेदा नतेर्‌-
{विकृतं दक्षिणगोह एद भवतिं ॥ 3५॥
अपक्येण ऽ; दित्यानयनपाह--
तदृगुणन्‌ गणिता जरा शेना
ज्यापमपकम गणेन संहरेत्‌ ।

लब्ध चापगुणिते स्फटं ततो .
मारकर त्रिकृमष्ण्णदाःधेकृः \ ३६ ॥ .
तद्गुगेनति । अ °]कपथनुषो = † {ज्येव निहन् परनाप्युतं रा तूनी
यपदे; द्ज'चापं र्ट्‌ त्यतं २८.(ी) च्तुपद्‌ ठद्धुजाव।प राशित्रयाद्र
च) च्य दिष्ट रनयः गं रपि गदततत सवनं सपपद्‌ गतस्य-काट-

लान्न्पायतः स्द्धं ५२प॥ १६)
उपकरमनतिम्पामन्नयनमाट--

उत्तरे सयात. सव वद्वा इक्ञिणस्मतः।
अपि(ष)क7ःनतांर नां छायायां च पल भवेत्‌ 11७,

~~~

[० ।

॥ क

“शहतत (व्रप्रन्न 40

गरम्‌ | 2
उत्तर इति । उदुग्गोदे मध्याह्नच्छायाङ्गुटसावितनतिवपिस्या-
पक्रमदापस्य च योगो दपय्यं पध्यच्छाया उच्तरगा वेदरेवं दृक्षिणगा चेन
तिचापहीनमपक्रमचापमक्षचापं दक्षिणगोटे । अपक्रमचापहीनं नतिचापमक्षचापं
छायायां देति दक्षिणस्थायां छायायां व विद्धिषः कायं इत्यथः ॥ १७॥
~ गतगन्तव्यषटिकामिः शङ्कानयनमाह--
` ` दक्षिणोत्तरगते विवस्वाति
र प्राणराहिनिचया धनक्षयो !
साक्षजं चरदटे सदा सता
जीवयाऽज गुणितं दिवागुणपर्‌ ॥ १८ ॥
संहरोत्भवनस्थय जीवयथा
तत्न कब्धानिचये क्षितेगुणम्‌ ।
व्यत्ययं चरदलस्य तत्कुर्‌
स्वावटलम्बकहतं हरेत्पुनः ॥ १९ ॥
उथासखण्डानचयेन लभ्यते
राङ्कृरिषटवटिकासमद्धवा |
व्यासतत्कतिविरषजापदं
कथ्यते स्फुटतरा प्रभाहिसा॥२०॥
दक्षिणोत्तरोति । दक्षिणमोले गतगन्तव्यप्रणिषु चरदरख्पाणाः क्षेष्याः ।
उत्तरगोे तेभ्यः शोध्याः । एवं छते गतगन्तव्यप्राणानां जीवामानी-
य॒तां स्वाहोरात्राधन्यया निहत्य त्रिरारिञ्यया विभज्य खन्धे फटे
८क्षितिज्यां दक्षिणगोटे विशोधयेत्‌ । उत्तरगेटे प्रक्षिपेतृ । एवं छृतं
तत्फटं स्म्वके निहव्य व्यास्ाधैन हरत्‌ । ततर रन्धं शढृन्कुभवति ।
तद्ठगेऽ्पासदृत्योरविरेषमृरं छाया भवति ॥ १८ ॥ १९॥२०॥
वाङ्क्वानयन उपायान्तरमाह-
आदेत्यलञ्च विवरांक्ञगणेन हत्वा
तत्कालमध्यर्प्रिनिष्ठितलम्बकाख्यम्‌ ।
विष्कतम्भमेद्रदितः स्फटङङ्कुरुक्त-
श्तदाल्मेदुरूतिरद्धप्टदं एणा स्यात ॥२३।

---- ~ ~ -- ---- ` --- ----~- ~~“ ~ ~~~ - -.

पप्र स्फुटगति ६१

कृ मदी पिकासाहितं-

भ।दित्यलप्नति । इष्टका उद्यट्मानीयाऽऽदित्यतह्यो्िवरस्य
जीवमानयेत्‌ । तद्विवरं बिराश्यधिकं वेलतिरारिम्ो विशोध्य शिष्टस्य
जीवामानयेत्‌ । तया जीवया ततकाटमध्यपरिनिष्टित ठम्बकं वक्ष्यमाणे
निहृत्य श्रिराशेन्यया विभजत । तः रन्धमिष्टशङ्कृर्मवति । तदु
गव्यासा्धरूत्योरविंरोषमूरं प्रभा छाया भवति । वाशब्दः प्रकारान्तर-
सूचनाथः । एष रङ्कुः स्थुखो भवति । अतो गोविन्द्स्वामिनाऽस्य
तरिःप्रकारं योजना व्याख्याता । पव्र संतोषाभावाद्धि तथा संभवति ।
दक्ष्यमाणटम्बकदोषादस्य स्थोल्यमिति गोखविद आहुः ॥ २१ ॥
तत्कारमध्यटम्बकःनयननाह-
इनरविकक्ष्यामध्यज्याजिन्यारृत्योषरोष्यरोषपदम्‌ ।
तत्काठमध्यजातो गोलङ्ञटम्बकः कथितः ॥ २२॥
[इन]रविकक्ष्येति ) रविकक्ष्यायां मध्यज्यानयनं पञ्चमाध्याये वक्ष्यति ।
तन्मथ्य ज्यावगेव्यासाधंरृत्योर्दिरोषपदं तत्काले मध्यज्यातो टम्बको भवति ।
मध्यट स्मावमचापाक्षचापयोय।गस्य त्िष्छेषस्य वा जीवा. मध्यज्येत्युच्यते ।
अत्र॒ सक््मरम्बकावगतिस्तु भाष्यन्याख्यया सिध्येत्‌ ॥ २२ ॥
पनरपि प्रकारान्तरेण शङ्क्वानयनम।ह-
प्राणिश्रेयंतविहीनघदीगुणेन
तज्ज्याविपययकृतन हतस्य वाऽस्य ।
दयव्यासलम्बकपरस्परताडतस्य
च्छेदो ऽर्धविस्तरछूतिः फलमस्य राङ्क्ुः ॥ २३॥
तज्ज्याविपययरूतायज्यामभ्यस्तेन शङ्कुना हत्वा ।
विषवत्कणाभ्यस्ताजिन्याणदः फलं हाङ्कृः ॥ >४ ॥
प्रान श्वरेरिति । *क्षिणोत्तरगोखयोः कपाचरदटपाणेृतानां हीना-
नां च गतगन्तव्यासनां जीवामानीय तथा चरदृखज्याहीनय॒तया स्वा-
होवार्थं निहत्य पृनछम्बकेन च निहत्य व्यास्ाधवगेण विभजेत्‌ ।
त्च॒ठन्धे शङ्कृभवति ॥ २३ ॥ २४ ॥
यद्रा गतगन्तव्यासुभ्यश्चरदलासवो न रोध्याः। तद्वा विशेषमाह

*रघुभास्करयि पिप्रश्र ८-९

परहाभास्करीयम्‌ । २९

इष्टासुभ्यश्चराशुद्धेन व्यत्ययः रोषजीवया प्राग्वत्‌ ।
लश्धं क्षिते्मोर्व्या हित्वा राङ्क स्वकर्मणा ॥ २५॥
इष्टासुभ्य इति । चरासुभ्यो गन्तव्पासून्विशोध्य शिष्टस्य जीरा
स्वाहारा्ार्भेन निहत्य भरिज्यया विभज्य खन्धे क्षितिज्यातो विशो"
शिष्टे रम्बकेन निहत्य त्रिज्या विमनत्‌ । त्र छन्पं शङ्कुमेवति ॥ २५
स॒थग्रहणे कदायिद्रात्रावपि शङ्कृञ्ञयः । ततस्तदानयनमाह-

रावर्या शङ््ुरकस्य कायां व्यस्तेन कमणा |
दिनस्य क्षयन्द्धिभ्यां रारो व्यस्ते नते यतः॥ २६॥

रावंयामिति । रा्रगन्तव्यासष चरदटठ दिनव्यत्ययेन कय स्षितिज्ा
च॒ दिनष्यत्ययेन कायां । रिष्ट दिनवदेव ॥ २६॥

इष्ट च्टायाया गतगन्तव्यकाटरटानयनमाह-

इष्टच्छायापराङः सकलगणहतां संहरेष्धम्बकेन

प्रापे मेषाद्णिऽक क्षितिजगणकट्ाः रोधयेदक्षिगस्ये ।
योज्यन्ते ताः ऋपेण अिंग( य )हगुणहतं संहरेच्छेषरारशिं

८८४ हि

) क

अह्नः शेषो गतो वा रसखरसहतो नाहिकायाः प्रदिष्ट-
ˆ जिज्यावर्गाहत वा समभिमतनरा भाजयेदधातजेन ।
युष्यासार्धाभकोटया स्वचरदलगृणे पूव॑वत्कस्पितस्य
“चा, प्राणैश्चराख्येः पुनरपि विधिना व्यत्ययेनासुरारीः॥२८॥
अक्षकणेहतः शाङ्न्कूर्भयोग्यासाधताडितः
राङ्कष्नद॒दलापो वा पूर्ववन्नाडिकाविधेः ॥ २९ ॥
इ्टच्छायाप्तेति । इष्टके दादशाङ्गुट रङ्कश्छायया महारङ्कु-
भानीय तं तिज्यया निहत्य ठम्बकेन विभज्य ठन्धे क्षितिज्यामृत्तर-
गोठे विशाध्य दक्षिणगे तु प्रक्षिप्य व्यासार्धेन निहत्य स्वाहोर-
तार्थन विमज्य टन्धं चापीरृत्य तस्मिनुत्तरगोे चरद्टं प्रक्षिपत ।

६५ कर्मदीपिकासदितं-

दक्षिणे विक्षोधवेत्‌ । ते गतगन्तव्यासवो भवन्ति पुनः १३१ ¦ ष
ध्या च भक्ते नाडिका भवन्ति । चिज्यावरगाहतं वेति परकारान्तर-
महं (माह) । शङ्कु तिज्यावर्गेण निहृत्य स्वाहोरा्ररम्बज्ययोः संव्गेण वि
भज्य टन्ये दक्षिणोत्तरगोदयोश्वरदटनज्यां परक्षिप्य सेयोज्य च . चापीर-
त्य॒तच्चापे चरटटं विशोधयेत्पक्षिपेज्च । ते गतगन्तव्याप्तवो भवन्ति ।
अक्षकणेति प्रकारान्तरम्‌ । अक्षकर्णेन शङ्खः निहत्य पनर्पसार्धन च
निहत्य द्वाद्रघ्रन स्वाहोरात्रा्धेन विभज्य टन्पे पृवैवच्चरदखज्यां प्रक्षिप्य
साध्य वा वचा्पीरुत्य तच्चापे चरदटं ।पयोधयेलकषिपेच्च । ते
गतगन्तव्यासवः स्युः ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥
^उद्यलय्यानयनमाह-

मयांगतसमभ्यस्ता तद्रासि( शी )ष्टासवो हताः ।

राशिभागेः कलाभि लब्धारग्यगतासवः ॥ ३० ॥

इष्टासुभ्यो विरोध्येता रवो चान्यगतः क्षिपेत्‌ ।

रारिप्राणास्ततोऽपास्य देया भानो च राङ्ञयः॥३६१॥

रोषं जिंरात्समम्यस्तमिष्टराइ्यशुभिहतम्‌ ।

लन्पभागादेसंयक्तमिष्टकालोद्यं विदुः ॥ ३२ ॥
सू्यागतेति । सुयस्यागतं गन्तव्ये भागीषतं दिप्तीरुतै बा
स्वोद्‌यास॒मितनिहत्य राशमागे राशिकलाभेवां विभज्य टन्धा अगतासतवो
भवन्ति । तानिष्टासुभ्यो विशोध्य रवौ रारिशेषं क्षिप्त्वा रेषासुभ्यश्च
यथारन्धमुद्यास॒न्‌ विदोध्य का्धराशीन्‌ रवो क्षिप्त्वा शिष्टा त्रिंशदा
दिगृणिता व्मानोदयासुभिर्टन्धान्‌ भागान्‌ साटिपतान्पक्षिषराशो सूर्ये
प्रक्षिपेत्‌ । स उद्यलभ्मं भवाति ॥३०॥ ३१॥३२॥ *
अस्तटस्नमाह-

पर्वलञ्ं सचक्राधमस्तलरं बिधीयते ।

उदयस्य वदादृस्तमयन्ते राशयो यतः ॥.३३.॥

उद्यस्य गता भागाः सोदयेन हता. हताः ।

जनिङता प्राणलान्धः स्या्टुभरार्थसषवः पुनः ॥३४॥

____~--~-~ ~~~ ~~~ ~ कि

रघुभस्करीये त्िप्रश्न १७-९ सूयं त्रिप्रश्न ४९-८, नाहम ॒चिप्रश्न १८-२० रि-
ष्यधी जिप्रश्न -११-२ सिद्धान्तशलेखर निप्रश्न १८-२० महगणिते निप्र. ईइ

प्रहाभास्करीयम्‌ | ६:

आदहाययावद्कंस्य रारिभिस्तूदयासवः।

जायन्ते पुनरकस्य गन्तव्यांङ्ञास्रमियुताः ॥ ६५ ॥

प्राणा दिवसरव्याविज्ञेयाः षडविभाजेताः।

षष्ट्या भूयोऽपि ये लन्ध्वा घटीविघटिकासवः॥६६॥

पूरवटप्नमिति । षड््‌ारियुतर्वुदपटस्नमस्तलप्मं भवति । त्र हनु

भाह-उदयस्येति । ख्यरविभ्यां द्युगतकाखानयनपाह~-उद्यस्य गता इति।
उदयस्यागतभागेखेराशेकादसूनानीय तथा सूर्यस्य गन्तव्यमागेश्वासूना -
नीय तदन्वरालगतराशीनामुदयासुश्च प्रक्षिपत्‌ । ते दय॒गतापबों भबन्ति
॥ ३३॥ ३४॥ ३५॥ ३६॥
रा तु षड़ारियुतोऽक( तेऽक) याह्यभकोग्रानयनं सममण्डल श ङ्कषानयनं
चाऽऽह . ` |
-:. ~": ` स्फुठररिभजनिध्नां यां परां कान्तिजीवां
= 2. . ` हरतु समंवरृम्बन्याकलापेन भूयः ।

स्फुटदिवसकराभ्रा सा यदाशक्षाङहीना

रविरपि यदि गोटे चोत्तरे ठम्बकष्नाः ॥ ३७॥

अक्षज्यया हरेद्रयः इाङ््कुज्या सममण्डल ।

तद्रगब्यासछृत्यौ यंद्िश्टेषे यत्पदं प्रमा ॥ ३८ ॥
स्फैटरवाति । सायनीकभ्जज्यया घ्ना परमकरान्तेन्यां ठम्बक-
ज्ययो विभजेत्‌ । तत्र उन्धमकं^ भवति । सां यद्‌ऽ्षांशहीनेति।
अन्नं वेत्यनेनाकायराराधनभूतापमज्यो, (च्य)) । अक्षांशशब्देन चक्षज्या,
उररगेले यदा क्ान्तिञ्याऽक्षञया०ऽस्पस्ख्पा स्यात्तदा तरद्धृतामका-
भां सम्बक्न निहृत्यक्षज्यय पिमजेत्‌ ; त्र लब्धं सममण्डुटदा-
ङ्कृभवति | भूपं इति वचते परथमतेरादिफसृचनाथम्‌ । तस्य॒ समम-
प्टस्दङ्कव्यारध्र्य च देगङ्द्छषपदुं छया भदत ॥३७।३८॥
स्मष्टदटप्देदाक)ट मध्याट्नकाटमारन्तराल्काटानयनमाह-

भानोभजाम विहतां परमारमेन-

दयव्यारूमेद्भाजताप्हताक्षकोेः ।

गमद्धन्तेे चच

६२ कर्मदीपिकसिहित-
अक्षन्ययाऽऽप्तरृतिङ्द्धरतेखिमोर्ग्यां
मलस्य काष्टमस्वो गगनावधेर्वा ॥ ३९ ॥
भानोमृजामिति । स्फटाकंमजज्यां प्रमापमभणितां स्वाहोराजारधनं
विभजेत्‌. । तन्न॒ उन्धेनः उम्बङृज्यां निहत्याक्षज्यया विभजेत्‌ ।
तज छन्धस्य वश॒तरिज्यावगद्विशोध्य शिष्टस्य मृं चापीरतं सममण्ड-
खाद्‌गगनावधेः कटस्यासवे भवन्ति ॥ ३९॥
व्यास्ाधताडितवपुः सममण्डलस्य
टरया(ग्स्या)भव दिवसविस्तरभेदभक्ता ।
लब्धस्य कष्टक विधेरसुनाडिका८३।
भास्वत्छमध्यविवरप्रभवा मवान्ति ॥ ४०॥
व्यास्ताधताहितवप्‌।रेति । सममण्डटस्य टग्न्या ग्यासाधेहता खा-
होरा व॑रध॑ज्याभक्ता चापिता मास्वत्वमध्यविवरकारः. . त्को भवति ॥४०॥
सममण्डरच्छाययाऽऽदित्यानयनमाह-
छाथाभिनीतसममण्डलर्ञङ्क्‌ निष्न-
मन्षस्य [सं]गुणमुपाहर नित्यमेव ।
सवापिमेन समवाप्ततनर्विवस्वान्‌
यज्या (क्त्या) जिराजिसाहितश्च भटप्रणीतपर्‌ ॥ ४१ ॥
छायाभिनीतेति । इदराङ्गखशङ्कोः समच्छाथया सापितसपश-
टृकृनाश्षज्यां निहृत्य प्रमप्क्रपेण विभज्य टभ्य वचापीरृतमर्का
मदति । युक्त्या त्रिराशरहित इति । उत्तरायणे तच्चापमेवाकः।
दक्षिणायने तु र्वं रादितयाद्वि्दाप्य स्ष्ि राशित्रये क्षिव्‌ ।
सोऽकं$ स्थात्‌ ॥४१॥ ८
अथ च्छाशाभ्रर्णरेखां कर्तु दिद्वितदिगदभागे वृत्ते बिन्दु्रपयहण-
पायौ बत्य नाऽऽट-
„ अकक्ाधराहङ्क्वम्रे छायां च यथेष्टकालेकाप्‌ ।
छत्वा अह यस्य योगतुरत्यार। नान्यथा विवर्‌; ॥ ४२३ ॥

पटामास्कछरीयम्‌ |

तेन क्षुण्णा छायां भङ्क्त्वा त[द्‌ गणन यष्टुब्धष्‌ ।
छृतदिग्विभागकेन्द्राहिग्विपरीतं निघातव्यप्‌ ॥ ॥ ४३॥
तन्मध्यभेदिस॒न्र प्रागपरदिशोः प्रसायट दूरम्‌ ।
छायाप्रमाण्सत् तेयज्कन्द्रााददं ज्ञेयम्‌ । ४४ ॥
अकाग्रारङ्क्वग्रे इति । इषटकाले भका शङ्क्वग्र महाच्छायां चाऽऽ
थाकौग्राशङ्क्य्रयोस्तल्पादेशोयागं कयात्‌ । भिनदिशोरन्तरं कषात्‌ ; एव
मानीतेनाकय्राशङ्क्वग्रयोय।गेनान्तरेण वा द्रादृशाङ्खरशष्टुनस्तत्काटच्छाय।
निहत्य तत्काखमहाच्छायया विभज्य टन्ध छृतद्ग्विभागे पथष्टवृत्तं केन्द्ाद्‌
ग्रदिश्य (षि व्य)त्ययेन दक्षिणोत्तरे नीत्वा ततः पृवपरं सूत्र ततस्थानपध्य-
मच्सानुसरिण-कुर्थात्‌ ` । , फथा- छाया सतं तत्तम पतति तथा कुयात्‌ । पृनृस्तत्क।(ख
-दादृशाङ्खनछ रङ्काश्छायापत्राण सुवे वरत्तकेन्दा तपृव॑तो प्रतेश्च ति्ृतसूतान्तं नीत्वा
तत्सुतस्य च्छायासुताग्स्य च यागदये बन्द्द्य कयात्‌ । पनः कन्दरात्ताहून

मध्यच्छयङ्गखपमाण सू तच्छाफाडय दृक्षणत्तरसूत्र नल्व तद्‌
तृतीयनिन्दुं कुयात्‌ । एवं विन्दुजयं मवति ॥ ४२॥ ४३॥ ४४॥

. , यस्तु दिगििभागमन्ञात्वा छायाभ्रमणरेखां कतुंमिच्छति तस्य विं वक्ष्य
इत्याह ~ |
यो वा स्याद्भि(विदि)तदिग्विभागकेन्द्रौ
दिकछायाभ्रपणविप्रकतकामः
तस्याज्ञास्फुटटिखितोरूवत्तनोभे-
` यच्छाया त्यजति यथा तथा प्रवक्ष्ये ॥ ४५ ॥
यो वा स्थाईेति॥ ४५॥
तद्विधिमाह-इष धतेरित्यादिनाऽऽयपिश्चकेन ।
दष्टद्धिके[ यते [स्तु छत्वा दग्न्याराङ्कं तथा ाङ्क्व्रम |
विश्टेषा वाऽथ्रायुतं प्राहुः कणा हग्जीवा ॥ ४६॥
.. -हविन्दुद्रयं विरच्य पुवापरयोर्दिशोयंथायोगम्‌ ।
मध्यच्छायाशिरसि ज्ञेयो बिन्दुस्त॒तियावत्‌ ॥ ४५ ॥
तक्छतिविश्छेषपदं दग्ज्याकणस्य कथ्यते कारिः ।
छायाघ्ने कोटिमुजे दग्न्याभक्ते तयोमानि ॥‰<॥

५ क मदी पिक्ासाहनं-

राड्ोस्तत्समवपुषश्चिजषो भजकोरटिसंघटिताः ,
वंराडाकाकास्ताभिः कोणे रृतराङ्कुसंचारम्‌ ॥ ४९ ॥
चतुरश्रं द्वितीयकर्णनिमुज वा दरयेत्स्फटं यन्बम्‌ ।
विन्यस्येतदभ्रमयेच्छायाकर्णान॒गा यावत्‌ ॥ ५० ॥

को कि,

आराभृजकाटन्यां छायाकणाभयारुमो बिन्दू ।

मध्यच्छायारीरास ज्ञेया वेन्दुस्रतियान्यः ॥५१॥
इष्टके द्राद्शङ्कःल्शङन्कुच्छायय। महच्छायां महाशङ्कु
राङ्कवं चाऽऽनीय पूवंवदमरदयस्य येगं वियोगं वा कूर्यात्‌ .

स बहुभवति । महाच्छाषाऽ कणः । तथोवेगविंश्चेषपद्‌ कटिः ।

पनस्तत्काठे दद शाङ्ग शङ्कश्छायथा ते कोटिभृजे निहत्य महाच्छ(थया

विभजेत्‌ । तत्र न्प इष्टमुजकोदी भवतः । द्दंशङ्गुखच्छाया तयोः कृणैः
स्थात्‌ । पुनः शङ्कृव्यासतुस्यन्पासास्तिसश्वतस वा वशशककाः संपद्याः |
तास मध्ये कञ्वी दवौ, एका रेखा च कायां । पृनस्ताभिरतोदितभजाकोरि-
दतिकर्भौरेषन (्ैकोणसदशं त्रिकोणं परस्रषरिताभिः कृर्थात्‌ । यंथा प्र-
स्परधटितस्य राङकाजयस्य मध्यगतेरेखात्रथयोगेन मज(कोटिद्यतिकमेर्निषपच
जिकोणसमं तिकोणं मवति तथा कुयात्‌ । केणि छतराङग्कसंचारमिति कर्ण --
बसक्ते कोणे प्रतिष्ठितददशाङ्गखश्चङ्कंयन्तरं कृ्यादित्यथंः । ` चतुरश्रं यन्तरं .
व कुर्यात्‌ । तत्र कोटिसमे दवे शलाके मृजासमे दै रके ताभिः परसरं
घटितामिश्च॑तरश्न यन्तं भवति । तन्ाप्येककोणे रङ्कुः स्थाप्यः। तय कोणः
सत्र कर्णो भवति । एवं संपादितं यन्तं समतले विन्यसेत्‌ । यथा यन्वस्थ-
शङ्के रछाया -यन्वकणे ऽवतिष्ठते तथा ` विन्बपतित्‌ पुनर्छपयात्रपण~
समथन्तरमसेषयन्त्रमपि भ्रमयेत्‌ । तन यदा यन्स्थशङ्कृच्छाया यन्वकभं-
समपमाणा मवति तदा यन्त्रमृजा दृक्षिणोत्तरायता मवति । यन्नकोटिः पूर्वा
परायता भवतति । एवं कतयन्रस्थमृज कोटिव शाद्‌ दिशो विज्ञाय रङ्कृभूखा-
हक्षिणो्तरसूजच्छाया्मादूर्वापरायतं सूत्रं च संपाद्य पूवच्छाया्योषिन्दुद्यं
मध्यच्छरायामे तृततीयनिन्दुं च कुत्‌ ॥ ४६॥ ४७॥ ४८ ॥४९॥
५० || ५१ ॥'

, ।५।
छि ०

भहामास्करीयम्‌ ।

छायाभरमणदेखनमाह-
बिन्दजयस्य सकलस्य रशिरोवगाहि
संटिख्यते शफरिकादहेतयेन वृत्तम्‌ ।
तन्भण्डटागाबेनिवेरितमस्तके य-
च्छाया प्रयाति फणिजीवहिमन्बरुद्धा ॥ ५२ ॥
बिन्द्ज्रयस्योति । बिन्दजयं मध्यं रत्वा वृत्तत्रयमाङख्ख्य तज निवमःस्य-

दरयमुखपुच्छनिर्गतसूजयोर्योगमध्यं कृत्वा निन्दुबयस्पृगवत्तेकदेशं धनुराकारमा-

टिखेत्‌ । तच्छायावत्म भवति ॥ ५२ ॥
अपक्रभाक्षे[ति)ज्यः-वामक्षानयनमाह-
इष्टकान्तिक्षितिजावगंसमासस्य मूलपक्राां ।
क्ितिजाग्यासा्धहता मयांग्रहतावलस्य गणः ॥ ६ ॥
द्टकान्तीति । इष्टापमक्षितिज्ययोवगयेगपदमक। म्रा मवति । कितिज्यां
व्यासार्धेन निहत्याकाग्मया विभजेत्‌ । तत्र ठन्धमक्षञ्या भवि ॥ ५३ ॥

; राङ्क्वग्रानयनमाह-
८ इष्टजीवाहत राङ्कारश्काटसमद्धवः ।

भाजित लम्बकेनाथ राङ्कवं नित्यदक्षिणम्‌ ॥५४॥

` अक्ष्ष्टजीवेति । सष्टा्थः ॥ ५४ ॥

„ विषुवचष्छायाङ्घलानयनमाह-

| शङ्क्य द्वाद शाभ्यस्ते स्वेष्टशाङ्कूहते फलम्‌ ।

छाया वेष्टधातिज्ञेया विस्तरश्चात्र कथ्यते ॥५५॥

दाङ्क्वग्र इति । इष्टराङ्क्वग्रं दद्‌ राभिनिहत्ये्टराङ्ृकुना बिमजेत्‌ । तते

टग्ध विषृवच्छायाङ्गखं मवति ॥ ५५ ॥
विस्तरणाच्यते । तदाह-
दिवो( भ्रीवा समां मगणभागविभक्छवत्तां
कुयात्स्यलां समतलं रतदिग्विभागाम्‌ ।
तस्या जलेङ्ादिशि मण्डलमध्यदश्ि-
विदया( ध्ये )द्रविं परिधिलग्नमनाकृलात्मा ॥ ५६ ॥
पूव॑रेखाभ्रवेधस्य रविवेधस्य चान्तरम्‌ ।
अका्राचापनिर्माणे परिती( धौ भागलक्षिते ॥ ५५ ॥

१

[प (क

५ कर्मदीपिकासाहित-

अकाथाज्यां भवेत्तस्य तज्नतिज्याविशेषजा ।
टिप्ताराङ्कग्जीवाया दक्षिणे चोत्तरेऽन्यथा ॥ ५८ ॥
दक्षिणाभिम॒खी च्छाया यदा भवति भास्वतः ।
नतिन्या रहिताकाया रङ्क्वभ्ं कथ्यते तदा ॥ ५९ ॥
ग्ीव। समाप्ति । युक्तितोऽकोद्यानयनप्रकारमावो(म्‌)च्यते । उन्नत्य।
प्रीवासमां स्थटीं समतलां वृत्तामेकेकभागान्तरे ऽर द्धि्तपरिधं कतदिग्विभागां
परवापरस्दक्षिणोत्तरस॒त्रय॒तां संपाद्य तस्याः प्चिमदिरि थत्वा भण्डटमंध्य-
रिषण्डलगे (केन्र वगाहिन्या दृष्टया तस्यां परिधिदश्चपर्धोदितं सथं विध्येत्‌ |
"ण्ट दमधष्यगतया दृष्टचाऽ्पदितसूर्यनिम्बस्य मध्यमागः परिधौ यत्र पततीति
निरी ्षयेदित्यर्थः | तत्र भागटक्षिते परिधौ यत्र पूवापरसूताभ्रं प्रति यत
रदिपिम्बस्य त्यं च पतति तदोरन्तराटमकांयरायाश्चपिप्रमाणं भवति ' भागल-
सित प्रिधाविति । परियो छृतमाविभामवाद्‌ भामाश्च कर्प्या इत्यथः ।
तस्य चापभागस्य जीवा अकारा भवति । तनि ज्याविशेषजा । ठिप्राशङ्क्र-
वर्जवाया दक्षिणे इति । तदिनमध्याहद्रदृशाङ्गुखरशङ्कृच्छायां विज्ञाय
तया पूर्ववन्मध्यच्छायामानयेत्‌ । सा नतिज्या मवाति । दृक्षिणगोरे नतिज्या-
काग्रोर्विश्ेषः ङ्क्वगरं भवति । उत्तरगोटे तु तयोर्योगः शङ्क्वभ्ं भवति ।
तत्रापि दक्षिणाभिमश्यां छायायां नतिन्याहीनाकौग्रा राङ्क्रथं मवति । तेन
पदवत्देग संभवा विष्वच्छ(या म्‌।ध्या । द्वाद गाहताच्छ ङ्कय्राच्छ ङकुना विषुव-
जाया मवतीत्यर्थः। पनर्विषवच्छायातच्छङ्ककर्ेः पूैवदृक्षावलम्बको साध्यो।
पनः प्वदक्षनतमगेरकश्च साध्यः! अक्षनतंमागयोयेगविश्छेषवशाद्पमसिद्धेः।
तद्र गादकसिद्धिरिति कमः ! ५६ ॥ ५.७ ॥ ५८ ॥ ५९ ॥
विदितग्रहयेदितव्यग्रहयोरन्तरकालेन तद्विवरभागानयनमाह--
विदध तेन विषुवत्प्रभां सती
पुववच चललम्बको पुनः ।
वेदितग्यविदितयहान्तरं
नाडिकामिरवगम्य तत्परः ॥ &° ॥
तद्गुणास्तु वटिकालवास्तु कैः ॥
पृ्व॑पश्िमदीरि स्थिते क्षयः ।

परहामास्करीयप्‌ , ६.

उच्यते धनमता कमेण त-
जज्ञातचारनिचयेः सदा बधः ॥ ६१ ॥

वेदितव्येति । रविरन्यो वायो विदितो ग्रहः, यश्च वेदितव्यस्तयेःरन्तर-
कालमृद्येऽस्तमये मध्याहूने वा नाडिकाभिरवगम्य तदृन्तरनाडिकाः प्राद्धिगुभित
विवरभागा भवन्ति । ते भागा विदितग्रह पवा स्थिते तरिमिञय।
पश्चिमदिशि स्थिते त।र्मनक्षेप्याः । एवे मागेहानयक्तो विद्तियरहो वेदितव्य
स्फटो भवति । अगरोक्ता भागाः स्थाः स्युः । अतस्ते भागा रारि
निहता रह स्थतराश्यदयासभिभंक्ता ग्राच्चाः। मध्याहूने त ग्रहस्थिनरागेदटङ्कं
दयासुमिहंतष्याः ॥ ६० ॥ ६१ ॥

अश्विन्यादिताराणां स्वावर्थितरारिभागोऽप्येवं वेद्य इत्याह--

एवं नक्ष्रताराणां अहेस्ताराभिरेव च ।

भ्‌

साधत क्षज्रानमण युक्त्या सवन सवदा ॥ &२॥
एव नक्षनताराणामत । साधतामात । तच्च पूवः सावितामत्यथः ॥६२॥

तथा साधितस्त(त त्किं प्रररायति--
अष्टा भान क्रिये षट्‌ स्यरकोना विशातिवृषं ।
दौ दिशां मिथन दहो च तिथयस्त्व(स्त्य)ष्टकं परे ॥ ६३॥

© क द, क क

अष्टो साधांजिसतेनेवेदाः रोलोनिताः परे ।

पञ्ादय्यकं त॒लारासो द्वो विनाऽष्टादस्ाः परे ॥ &४ ॥

एकाऽग्धीन्दुश्चिरन्धाणि चपि भतेकषष्टद्च(ङ्य)माः ।

मृगेऽद्विर्भूनिंताः कृम्मे पञ्चन्द्रन्तेऽम्विभादितः ॥ ६५ ॥

अष्टो भानीत्यादि । नक्षत्राधिष्ठितरागो तद्धक्तमोगांश्च कमणा द्ग-

यति । मेषेऽ्टो मागा अश्िनीनक्षत्रेण मुक्ताः | मरण्या मानि सप्तविरातिः।
एवे परेषु च ज्ञेयम्‌ | शेटोनकन्यका । कन्यायन्योर्विरातिभागा इत्यर्थः |
व्यष्टकं चतुर्विदातिः । अद्वयकं सपद । अन्धीन्द्श्चतुदरा । तैरन्धाणि सप
विंशतिः । भतैकाः पञ्चदश । षट्चमाः अहिरशतिः । द्ूनकृम्भे कृम्मेऽश्टा-
विरातिरित्यथः । पञ्चन्दुः पञ्वद्दा। अन्त्ये मीनान्त्ये योगभागा म्रहयोगे
भानां दृष्टा भागा इहोक्ता इत्यथः ॥ ६३ ॥ ६९१ ॥ ६५ ॥

९८ ` केर्मदी पेकासहितं-

भथ नक्षत्राणां विक्षेपभागानाह--
योगभागकरमेणेते बोद्धव्याश्वाश्विभादिष ।
उदगाराकभतानि दक्षिणे बोधानयनं च दिग्भिवाः ॥६&॥
उदभ्रसास्तथाकाशदृक्षिणे पवतां वरम्‌ ।
उद्गथाश्चतस्रेका दक्षिणे समर चाभ्विनो ॥ &७ ॥
सप्तजजिंहादुदग्मावा यम्य साध्िकाखयः।
अद्त्यणष्धयोऽद्विभागाश्च स्वरास्ते. सत्निमागकाः॥ ६८ ॥
उद्कृ्चिराव्कतिः षण्णां याम्ये टिप्ाहाषट्‌ककाः।
उद्ग्जिनाश्विलितते च विहायः कीत्यते बरा ॥ ६९॥
विक्षपांराः कमेणोक्ता बोद्धव्यास्तेऽभ्विभाद्धषु |
योगभागसपाः सर्वे दर्यन्ते योगजा गरश्टाः ॥ ७० ॥
उद्गाशेति । सप्ात्रेशदद्ग्भागे याम्ये सार्धाकास्रय इति पहः।
केषुचित्साधांशंकासृयः इति पे स्वरा इत्याप्पस्थते । स्निभःगदा इति विश्व-
भस्य इति योज्यम्‌ । दिविश्च षिव शातिरित्यर्थः। रेवत्याः शुन्यं सर्वं यहा नक्षत्र-
योगमानसमास्त्त्ेयुक्ता उपदुश्यन्ते । यदि तयोर्विक्षेपो भवति तदा विक्षेपवशा-
तयोरन्तरं ज्ञेयमित्याह~योगविभागसमा इति ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥
६९ | ७० ॥|
कृतर चितृकवितूक्रविदिन्दोरवेषम्यद्‌ शंनात्तदैषम्यम।ह--
विश्वपा रोस्तयोः साध्यमन्तरं म्रहतारयोः ।
उच्यते क्षितिलिप्ताभिहन्तीन्दुदक्षिणागःः ॥ ७१ ॥
रोहिणीराकटे षष्ट्यास्त्वष्टवगण तारकाः ।
नवत्या साधया चितां विंहात्या राकतारकम ॥ ७२॥
दातेन साधंयुक्तेन मेत डतभिषा जिनैः।
नवत्या द्रचनयेन्द्राभरं पौष्णं विक्षिप्तवर्जितः॥ ७३ ॥
उत्तरेण रातेनाष्टो बहलं भेद उच्यते ।
उत्तरां परमां थ८ ह )त्वा मध्यं विभ्वस्य कारका ॥७५४॥
रष्टियुक्त क लास्त्वेता यहेनक्षत्रभेदने ।
इति महाभास्करीये ततीयोऽध्यायः॥ ६॥

[त

पहापरास्कैरीयम्‌ | ६५
उच्यते क्षितिलिक्मभिरिति † अत्रोच्यत इति योज्यम्‌ | नवत्या
साैया पञ्चोनशतेन शते षष्टो षष्ट्धिंकशेतेनेत्य्थः । दृियुक्ता विक्षिपकला
पतां उक्ताः ॥ ७१ ॥ ७२ ॥ ७३ ॥ ७४ ॥
इति पसश्वरसंबेताणां कमदीपिकायां
तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

्फुटाविधिरुध्यते-
त्वा देशान्तरं कम रवेरुच्च दिङहोधयेत्‌ ।
रोष सुयस्य यत्केन्द्रं तस्मन्रारोत्रयं पदम्‌ ॥ १॥
त्वा देशान्तरापिति । मन्दोच्चाद्ौनां सख्यां सपमेऽध्याये वक्ष्यति ॥१॥

जीवाः कमोत्कमाम्यां तु ्राद्याः केन्द्रपदक्रमात्‌ ।
जीवानां अहणोपायः कथ्यते विस्तरेण सः ॥ २॥
जीवा इति । अत्र स्फुटविधो कन्द ओजपदे भजायां कमन्य ग्राह्या ।
युग्मपदे कोाटचा उत्करमज्या भ्राह्या । तत्कथाभत्यज्राऽऽह-कथ्यते विस्तरे-
णेति ॥ २॥
तत्कमाऽऽह~
टिप्तीङृत्य हरेन्मख्या जीवा ठकष्धास्ततः पुनः|
वर्तमानाहतं शेषं मख्या चेव विभाजयेत्‌ ॥ ३ ॥
टिषीरूत्येति । स््टथंः॥ ३॥
तत्फखानयनमाह-
पर्वसंककिति युक्तं न्याः कमेणोत्कमण वा|
स्वपरिध्याहतेऽरीत्या टभ्ये क्षयधनं फलप ॥ ४ ॥
रव१२य्येति । करमज्या उलक्रमस्या वा याऽ साधिता तां स्वपारीं
छ्यया निहृत्य शत्या विमजत्‌ । तत्र ठन्धं जीवाफट भवति । ततक्षयात्पव्‌
भनात्मकं च पद्वरशाद्धयतिं॥ £)
तत्कममाह-
केन्द्रात्पश्विभागेन क्षयो धनधनक्षयाः ¦
दृ शान्तरीरृते सरे ढुर्यान्तन्मध्यमे सदा ॥ ५ ॥

४ दी पिकासाहितं-
केन्दरािति । प्रथमपदे तत्कतमफंः देशान्तरसंस्कारयुते मध्यमे कणं
कुर्यात्‌ । द्वितीयपदे तु पथमपदसिद्ध पणफरं विशोध्य तस्मिन्ितीयपदसिद्द-
मत्कमफरं पक्षिषेत्‌ । चतुर्थप्दे तृतीयपदर्िदं पृण॑फलं परक्षिप्य चतुथपद्सिद्ध-
मुतकरमफलं वि दोधयेत्‌ । एवं जीवाफरसंस्छतो मध्यमस्कुटो भवति । चन्द्रमसोऽ-
प्येवं {रिधिः ॥ ५॥
अथवा सवेषु पदेषु बाहुफलमेव कायंमित्याह-
केन्द्रे कियाद्के चाथ फलं बाटोंशोधयेत्‌ ।
तुलाटिके तु तन्नित्यं देयं स्फटदिहक्षुणा ॥ &॥
कन्दे कियाद्कि वा(चा)भ्थेति । केन्द्रे क्रिथादिकि सतिं । तत्पदसिदधं
वाहुफटे विशोध्यं भवति | तुखादिके तत्वदाद्धं बाहुफटं क्षेप्यं
पवति । एवं बाहुफटसंस्छतो मध्यमस्कूटो मवति । अत्र पक्षदयेऽपि
ज्याफटे चापितमेव ग्रहे कार्यम्‌ । कणविधां तु बहुफलं कोरिफरं च ।
अत्रा(चा)पितमेव ग्राह्वम्‌ ॥ ६ ॥
भजाविवरस्फृटमाह-
कमोःकमफटाभ्यस्तां मध्यां बाहुफलटेन वा ।
भक्तेश्वक्रक्‌ कावाप्ता पूरवंवत्तसप्रकल्पयेत्‌ ॥ ७ ॥
कमोत्कभति । कमफ समुत्कमफलट वा बाहुफर वा यद्यदूग्रहे क्रियते,
तत्स पध्यमृक्त्या निहत्य चक्रत(क)ाभिर्विभज्य रन्धं जीवाफरं ग्रहे कार्यम्‌
यद्युत्करमफरं कमफटं च गहि छतं प(तोदा ताम्पां द्वाभ्यां प्र(पुोथङ्मध्यभारक्ते
निहत्य चक्रकलाभीरषभन्य छन्धं फलद्ुयमपि ग्रहज्याफटवत्कारयेम्‌ । मध्यभ्‌-
त गुणकारत्वादिमं संस्कारं मध्यमे रत्वा पुनस्तं स्फुटी कुयात्‌ ॥ ७ ॥
बाहुकोटिविभागमाह-
बाहुकोटि.टी)कमत्केन्द्रे कोटिबाहू गतागते ।
तयोगुंगफले प्राग्बत्कर्णाथं परिकीत्यते ॥ < ॥
बाहकोटी इति । बाहुफरं कोटिफलं च कणार्धं पराकत्साध्येम्‌ ॥ ८ ।
कणानयममाह~

पहाभास्करायप्‌ । ४

+आये पदे चतुर्थे च व्यासार्थे कोटिस्ाधनम्‌ ।
क्षिप्यते गोध्यते चेव षयोः कोटिका भवेत्‌ ॥.९॥
आधे पद इति । कोटित्ताधनशब्देन कोरिफलरमुच्यते । केन्र आद्ये
चतुथ॑पदे च कोरिफडं व्यासापं प्रक्षिपेत्‌ । द्वितीयतरतीयपादयोः कोटिफलं
ग्यासार्धाद्िरोधयेत्‌ । एवं कता सा तिज्या कोटिका भवति । कोरटिसंज्ञा
भर्व ति ते । तस्थाः कोरिका्था बाहुकस्य च वगयोगपद्‌ं कण। भवति । रषं

पृनरस्य रं कणैस्याविशेषकेरणमाह-
तद्भाहुवगसंयोममले कणः प्रकीर्तितः ।
बाहुकोटिफलाभ्यस्ते कण व्यासाधंमाजिति ॥ १० ॥
भजाकोिफटे स्थातीं ताभ्यां कणश्च पुववत्‌ ।
भूयः पूर्वफलाभ्यस्ते कणं तिन्याविभाजिते ॥ १३१ ॥
एवं पुनः पुनः कुथात्कर्ण पृवोक्तकमंणा ।
यावन्तल्यो भवेत्कणः पुवोक्तवेधिनाऽमरन! ॥ १२ ॥
षिष्कम्भाधहता भुक्तिः सृयाचनद्रमसोः सदा ।
स्वाविशेषेण कर्णेन स्कुटभक्तिरवाप्यते ।. १३ ॥
बाहुकोटिफलाम्यस्त इति । तत्र सिद्धं करण परथमानीतवबाहुकोटिफखाभ्यां
निहत्य जिज्यया विभजेत्‌ । तत्र॒ ठमन्धे बाहुकोटिफठे कणंसाधने भवतः ।
पुनस्ताभ्यां च कृणंमानयेत्‌ । तमपि कणं प्रथमानीतमृजाकोटिफङाभ्यां निहत्य
त्रिज्या विभज्य रन्धाभ्यां ताभ्यामपि कणः साध्यः । एवं पुनः पुनः हृत्वा
केणंमविंशेषयेत्‌ ॥ १०॥ ११॥ १२॥ १३॥
स्फुटभुक्त्यानयनं प्रकारान्तरेणाऽऽह--
अन्त्यजीवाऽथवा भुक्त्या गणिता धनुषां हता ।
स्वपरिष्याहतेऽलीत्या ठन्धे हीनाऽ्िके स्फुट ॥ १४ ॥
अन्त्यजीवाऽथवेति । वतमानखण्डज्याऽ(न्त्यजीवेत्युच्यते । भजाया
वतमानखण्डज्या मध्यभजा[भ्‌]क्त्या [नहृत्य मख्या विभज्यः दशयं स्वपर
[ धना ] निहत्याख्त्या (८० › वमज्य ठन्व मृगादौ मध्यमक्तेः शोध-
त्‌ । कक्याद्‌। मध्यभुक्त। ५।क्षपत्‌ | सा च स्कृटभाक्तभवाते | १९५ ।)

१" रिण णगि

^ ठधुमानसे.. स्फुटगत्या, २ ग्रहगणिते. स्पष्टा. १९-२१ आयमट्‌(य. काल
1 |

९२-२ `सेद्धातशेखरे स्फटा. १५-४

>

४२ कमदीपिकासाहति-

एवमकस्य वि ४ धि ) [ युक्त्वा | चन्द्रस्य विधिमाह-~
अन्त्यजीवाधनुष्ठण्डं केन्द्रभा(भो)गाद्िशोधयेत्‌ ।
तदिरशद्धमधः भेष पात्यते विषमे ततः ॥१५॥

उच्चभाक्तविहीनाया भक्ते गीर्ताश्चुमा लिनः ह
उत्कमन्याऽकमे याह्या कमज्या चत््रमे स्थिते॥ १६॥
आयन्तयोः फलं युक्त्वा गुणयोश्चानुपाततः । वि
तत्फलेन विहीनाप्ता मुद्छिः स्फुटतरा हि सा ॥ १: ॥ ॥ ;

भन्त्यजीवाधनुरेति । ओजपे भंनाया -कषेमानपनृष्वणडे केन्वशेगा
दचगतिहीनचन्दभोगाद्विंगोधपेत्‌ । युग्पष्दे तु वतमानधनृष्वण्डं मखेविंशोभ्य
रोषमस्चवमुक्तिहीनाया मध्यमुक्तेविशाधयेत्‌ । उभयत्र शोपितदिक्ताम्यो वतेमान-
खण्डज्य।निहताम्यो मख्या विभज्य उम्धं जीव्‌।फटमेकच स्थापयेत्‌ । अतर कम्‌
इत्य) तपद्पद्‌ शकः । उत्कम इति युगपद्पद२कः । ओजपदे वतमानजीवात
उत्कमेण केन्द्रमक्तिकरानां जीवा अ्राह्लाः । युग्पदे तु वतमानजीवातः
कमण केन्द्रभ{क्कटानां जीवा अद्या इत्युक्तं भवति । अतो धनुष्खण्डही-
-केन्द्रभक्तिरषाधवदःरं मखः रोध्या तवद्वारं मास विशोध्य वतेमान-
१वण्दभ्य।त्‌ पद ५1) तज (१।५। १२ वकास्तवत्य; खण्डस्य; पूवस्थाप्व-
ज वाया परञेप्याः । पनरन्तरखण्डञ्यया कैन््मुक्तिकडाशेषं निहत्य मख्य
विभज्य रम्यजीवकलाः पूर्वगृहतिजविासु प्रकषेष्याः । इति वा अहणक्रमः
पनस्ता ज।व ९व१।९। पृहूतामरलत्पा विभज्य ठन्व पृववन्म्रमाद्‌।- मध्यभृक्त-

वसोधयेत्‌ । कक्यादो पक्षिेत्‌ । स्फूटमु।क्तमवि ॥१.५॥१६॥१.०॥

पदिनिभागस्ये तरदिनिभोगस्य च स्वरूपमाह--

ह्यस्तनाद्यतनयो पि( र्वे )रषाऽतीतभागतः

श्वस्तनायतनयोश्च भाविभोगः प्रकोतितः ॥ १८ ॥
द्यस्तनेति ॥ १८ ।:

कोट्याः पद्वरााद्धित्वा युक्त्वा वाऽन्त्यफकं पृनः ।

तद्वगंबा हुवगंस्य योगात्कणपद्‌ भवत ॥ १९॥

ह महामास्करीयम्‌ | ५६

फोर; पदवशादिति । अत्र मुजामशीत्या ( ८० ) विमभ्य यष्ठ-
भ्यते तद्न्त्यफटमिच्यष्यते । भधषदे चतुथतः स्वपरिधिहता द्ितीयतृतीयप-
क्योरन्त्यकं कोटिन्यात्‌ः शोधयेत्‌ । एव सिद्धाया; काटिन्याया बाहुञ्यायाश्र
गयोगपदं कणो भवति ॥ १९ ॥

कणेनान्त्यकलं भ ` हत्वा विष्कभ्मा्धेन लभ्यते ।

ुर्वकौटचां ध॑नर्ण स्वीयावान्कर्णः सभो भवेत्‌ ॥२०॥
` ~ -कर्णेनान्त्थफंडमिति । प्रथमानीतमन्त्यफलं कर्णेन निहत्य ॒त्िश्यया
विभजेत्‌ । वक्र -उन्धमन्त्य़्टं भवति । पुनस्तेनान्त्यफठेन पथमंसिवमुजां
कोटिभ्यां च. प्राग्वत्कण॑मानयेत्‌ । . पुनस्तेन कणेन प्रथमसिद्धमन्त्यफरं निहत्य
विश्या दिभभ्य उन्धेनारतयफठेनं कंण मानयेत्‌ । एवं पुनः पुनः कृत्वा कर्णं-
अष्विदषयत्‌ ॥ २०॥

मुजन्याभिहता जिज्या कणंनाऽऽपधनुः कमात्‌ ¦
केन्द्रात्पदविभागन धनं स्वोच्चे प्रकल्पयेत्‌ ॥ २१॥
भजेज्याभिहतेति । भृजज्यया जिज्यां निहत्यावि दोषकणंन विभज्य
रन्धं चापीरूत्य वक्ष्यमाणविधिना स्वमन्दोज्े धनं कयात्‌ । स स्फृटरवि-
मवति ॥ २१ ॥
तत्पकारमाह--
तदेव केवलं पूर्वं चक्रा्धं तेन वर्जितम्‌ ।
चक्रा तच्च संशुद्धं चकोचः स स्फुटो रविः॥२२॥
तदेव केवटमिति । प्रथमपदे वच्चापमेव स्वोच्चे क्षेप्यम्‌ । द्वितीयपंदे तश्वापं
चक्राधाद्विशोध्य रिष्टे स्वोच्चे कषेप्यम्‌ | तृहीयपदे चक्राधेयुतं तच्चपि क्षेण्यम्‌ |
चतुथपदे तच्चापं चक्राद्विशोध्य शिष्टं कषेप्यम्‌ । एवं मिदं मन्दोच्चं स्फर
विभयति । शह चापीकरणदोषात्कृवावैद्‌स्य स्थौल्यं सेमवति । स्फुटचपि गृही
सदा सूक्ष्ममेव भवति ॥२२॥
कक्यदि यदा कोटिन्पाऽन्त्यफलठतृल्या भवति तदा परथमपद्‌ावसार्त
कल्प्यम्‌ । त्था चतुथपादारम्भश्च । एवं परतिमण्डटसदधिः कीर्तितव्य

न
-्----- =

> ग्रह।णित. स्थष्ठा. २६

४ कर्मदीपिकासहित॑-

प्रातमण्डलस्ासाद्धरेषा सम्यक्‌ प्रकीर्तिता
स्वान्त्य फक च सवेषामुच्यते प्रतिमण्डलम्‌ ॥ २६ ॥
पतिमण्डटेति । अन्त्यफट च सरवेषापित्यस्यार्थो गोरविवेक एव निरूप्यः॥ २३॥
~ प्रतिमण्डठे मुजाविवरसंस्कारमाह-
स्फुटस्वदेशमध्याकंविश्छेषान्तरसंगणा ।
भक्तिश्वचक्रकलाप्राप्ता पृव॑वत्तद्दजान्तरप्र्‌ ॥ २४॥
स्फुटस्वदेराति । स्वदेरासाधितस्फुटाकंमध्यमाकंयोरन्तरटिष्ः स्फटभक्ते-
इताशक्रकराभक्ताः स्फुटरवा पुववन्मषतुखादावृणधने कयत्‌ । पएतद्धजा-
विवराख्यं कप भवति ॥ २४ ॥
चरदठपाणानयनमाह-
भ्रयोदशाहता जीवा जिस्फुटस्य विषस्वतः
द्वा्िंहाता हता कान्तिः परिरहषस्तु पर्ववत्‌ ॥२५॥ ..
व योद शहतेति । तिस्फुटस्य विवस्वतो देशान्तेरभजाप{ विव `रसस्कारा- `
भ्यां युतस्य स्फुरीरतस्य रवेभूंजज्या योद्‌ श(१ ३)हता दंरता(३२) वि~ `
भक्ता कान्तिभैवति । अत्राप्यायनचरुनयताऽक गते । परिरेषस्वारोरा्रा- `
या[ मा ]नयनविधिः परववदेधः॥.२५॥
२८चरसंस्कारमाह-
चरप्राणहता भुक्तिरहाराजाश्भाजिता ।
उदयास्तगयोः इाद्धिः क्षिपश्चोत्तरगे रवो ॥ २६॥
चरप्राणिति। रेश्वरदरुपाणेः स्फटमाक्तर्निहत्णरेरा.सुभिर्वेमज्य उन्ध-
: गोरे सभैस्योदे रवो शोध्यम्‌ । अस्तमये क्षेप्यम्‌ । दक्षिण उद्ये
{-पमस्तमये रोध्यम्‌ ॥ २६ ॥
व्यत्ययो दृकषिणे भानामन्येषामनपाततः |
फले भास्वद्रराद्विद क्षेपः शोधनमेव वा ॥२७॥
अन्येषामनपातत इति । अन्येषां प्रहाणामित एवं चरदङातरैराशिकेन
चर गृटभोगावापिः। स्वस्वभक्तिहताद्कचरद लादहोराजासभिरन्धं चरदृरभोगस्य
८.८ भवति । तस्याऽऽदित्यस्य काटवरा(द्गो टव शाच्च धनशोधने वेद्ये ॥२५७॥
=महगणिते. स्पष्टा. ६१९ खंडल्िके. तिथ्या. १९ गोला. स्पष्टा. ४३ सूर्य. स्फुट-
ति ४६ सूर्य. स्फुटणति ४९ लष्वाय. स्पष्टा. १६ |
"ग्रहगणिते. स्पष्टा. ५३ सिद्धातशेखरे. स्फटा, &९-७० सूर्य. स्पष्टा. ६३ बह्म,
स्पष्ठा. "~< सख्धभस्क् राय ठकष्वाय. स्पष्टा. २०

> ` -

# ्हाभास्छरीयम्‌ | ४५

र

: “~ उदक्परार्षेति ॥ २८ ॥
चन्द्रस्फटकमाऽऽह-
`. ~ सूयेबाहुहता मुक्तिर्मध्यचन्द्रकलाहता ।
` भास्करस्य वरात्क्षपः डाद्धिवांऽपि निक्ञारतः ॥ २९॥
दोषं विवस्वता कुल्यं कभ चन्द्रस्य कीर्तितम्‌ ।
भास्वद्धजाफटेनेव हाषाणां तु प्रकल्पयेत्‌ ॥ ३० ॥
सुयबाहूहतेति । एष मजाविवरस्स्कारो धनशोधनें तस्य भास्करस्य का-
गोव शादेशान्तरसंस्कारयते मध्यम एष काथः । रोषं कमं मास्वता तुस्पं
मन्दोच्चशोधनमजाफटानयनकणानयनादि सूयेवद्रेधम्‌ । रषाणां अ्रहणामापि
मुजाविवरमकवदित्याह-मास्वदिति ॥ २९ ॥ ३० ॥
विथ्यानयनमाह-
स्फुटाथोनः(कंण)ररी छेयो लिप्ताभिः खदिभधरेः ।
तिथयस्तन्न लभ्यन्ते हष षष्ट्या समभ्यसेत्‌ ॥ ३१ ॥
छिन्याद्मुक्ति विशेषेण षटीविधटिकासवः।
तिथिः हषो गतो वाऽपि निर्दिष्टो भास्करोदयात्‌ ॥ ३२ ॥
रफुटाकेणोति ॥ ३१ ॥ ३२ ॥
करणान्याह-
तिथ्यधहारलन्धानि करणाने *बवादितः |
विरूपाणि सिते पक्षे सरूपाण्याकेते विदुः ॥ ३२ ॥
लिप्तीरतो अरहश्छेयः रारेरष्टाभिराप्यते ।
ज्योतिषां निचयो यातो भक्त्या रोषादघटी विदुः ।६४॥
तिथ्यधहारोरि । आसते पक्षे राशिषट्कमपास्य गेषास्सिद्धकरणाि
सरूपाणि स्युः ॥ ३३॥ ३४ ॥
भश्रीपतिभद्रविरचित द्यो तिष.त्नमाल-करणप्रकरणे
अबाह्यं बाट्वकोटलवाख्ये ततो भवेपेतिटनामधेयम्‌ ।

क्विनि (क क

गराभिधानं वणिजं च विष्टिरित्याहरायाः करणानि सप्त ॥

ग्यतीपावमाह-
सरयेन्दुयोगे चकारे व्यतीपातोऽथ वैधवः
चक्रं मने च पयन्ते विज्ञेयः सार्पमस्तकः ॥ ३५ ॥
सयन्दुयोग इति । चक्रां सृ्यन्दयोगे वैपतश्चकाराद्चतीपातथ ।
मेत्रस्योत्तरार्थे सापमस्तकाख्यो व्यतीपातः ॥ ३५ ॥
अत्र चक्राधग्यतीपातस्य टक्षणविदेषमाडइ-
नानायने म्यतीपातस्तुल्यापकमयोस्तयोः ।
उदरास्तस्य चक्रार्थं विक्षेपाद्ाभेको नतम्‌ ॥ ६६ ॥
नानायन इति । तयोः सूर्थन्ोस्तुल्यापक्रयोः सतोर्नामायने तयोरयने भिने
च सत्येव व्यतीपातः स्थात्‌ । तस्य, उदेरप्रदेशश्चकार्थं सूर्यन्दुयोगे चक्रां
स॒ भवतीत्यथः । अत्र तुल्यताऽपकरमस्य गोरः संख्यया च । एकगोरतयो-
स्तल्यापक्रमयोः सूर्थन्दरोः सतोरित्यथः ॥ ३६ ॥
कुजादीनां स्फुरटविधिमाह-
तिग्मांडाकेन्द्रवन्जीवा कमराश्चोत्कमादापि।
भृजाकोटयादेसिद्धेश्च विरोषोऽतोऽमिधास्यते ॥ ३७ ॥
तिग्मांदाकेन्दरवादेति । कृजादीनां केन्देऽपि तिगमांदकेन्दुवद्‌ भृजायाः
करमभ्याग्रहणं कोटा उक्कमन्याग्रहजं चेदम्‌ । मुजाकोटचोविभागधनशोषने
च तथा यत्पुनस्तेषां सयाद्विशेषः स इहामिधास्यते ॥ ३७ ॥
तद्विरोषमाह-
स्ववत्ता स्वोत्तरगणा पदयोरोजयुग्मयोः ।
कमाकमाल्िमोवां (यापं परिधो परिकल्पयेत्‌ ॥ ३८ ॥

क्षयोऽधिकड्यतीहीने परिधिः स्यात्फुटा मता ।
तेनाऽऽहत अ्हेन्द्रन्या छत्वाऽरत्या कल वदुः ।॥ ३९॥
स्ववत्तेति । आओजपदे मूज्ायाः कमनच्यामानीषः). ओजयुम्मपद्पडि-
तयोर्व॑त्तयोरन्तरेण निहत्य व्यासार्धेन विभज्य ठग्धमोजपद्वत्ते धनमणमपा-
(णं वा `कूर्यात्‌ । य॒ग्मव॒त्तादून ओजवृत्ते तस्मिन्‌ धनं कुर्यात्‌ । आभिक कणं
कुर्यात्‌ । तदोजपदे स्फृटवत्तं भवति । युग्मपदे तु कोट्या उत्कमभ्यामानीयं

पटमास्करीयम्‌ | ४२
बत्तान्तरेण निहत्य व्यासार्धेन विभज्य उन्धं युग्मपद्वृनं धनमृणं वा कूर्यात्‌
युगमवत्ते हीने तस्मिन्‌ नं कूथात्‌ । अधिक कणं क्यात्‌ । तद्युग्मपदे स्फुट
वृत्तं भवति । तेनाऽऽहतेति । तेन स्फूवृत्तेनाऽऽहतामिष्टकेन्दजातां क्रमभ्या-
मृत्करमज्यां वाऽरीत्या विभजेत्‌ । तवर रन्धं ज्याफटं भवति ॥३८॥३ ॥

स्फुटक्रममाह-
*स्वमन्दकेन्द्रस्थ(स)प्रापं फलं चापार्धमिष्यते ।
पर्दकभायथाः भानोः स्वमध्ये तद्विधीयते ॥ ४० ॥

| (पी विवि मध्यम कणं धनंवा कूर्यात्‌ । रदिवम्मेषा-
` दावृणं तुखादौ धनमित्रं ‡ । उत्कममकेमरहणे तदर्ध पुववत्का्थंम्‌ ॥ ४० ॥
रीर -केन्द्रफलाभ्यस्तं विष्कम्भाधं विभाजयेत्‌ ।
स्वक्रणनाऽऽपत्कापाथ -कार्ये तस्मिन्विपर्ययात्‌ ॥४१॥
तस्मिन्मन्द्फल त्स्नं कायमिष्ट स्वमध्यमे ।
एवं 'नौमाकंजीवांनां विक्तेयाः स्फटभध्यमाः ॥ ४२ ।
रीभरमिति । मन्दफङषेसंस्तं मध्यमं एयक रीधोभ्वाद्ोभ्य बाहः
-कुपैश्याफरं कोटया उत्कमन्याफखं च स्फुटवततगृणनादि ` रुलाऽऽनीय
'शीष्यकर्ण च . मन्दकणैवत्सकृदानीय पृनमजाफलं व्यासेन निहृत्य
दीधकर्णेन विभज्य ठन्धश्चापौरत्य तद्थं॑मन्दफरारषसस्छते मध्यमे केन्द्र
मेषादिके धनं कयात्‌ । तुखादिक कणं कूर्यात्‌ । पुनस्तस्मान्मन्द्ष्चं विरोध्य
फडमानीय चाषारृत्य॒तत्स[कख] केवखमध्यमे कूर्यात्‌ । स्फुटमध्यमसेङ्गं
भवति । एवं मोमाकजीवानां स्कृटमभ्यमाः साध्याः ॥ ४१॥ ४२॥
सफुटमध्यमस्य स्फुटकरणमाह-
तदिहीनफ लोत्पन्नफलं चापेन संस्कृतः ।
स्फुटमध्यस्फुटो ज्ञेयः हेषयोरुच्यते विधिः ॥ ४३ ॥
तैदिहौ।नच(क)रोसनेति । स्फुटपध्यमं शीपोचाद्धैोध्य गीध्रफठचापम। -
मापि तत्तटे स्फुटमभ्यमे रापिन्यायेन कुयात्‌ । स स्फुटो भवति ॥ ४३ ॥

= ~~~ ~> ~ ~~

~~ ~ ---~~~_--~~------- --=-

मती --------~---,

सुय. स्प. ६५

८ कृ मदी पिकासाहतं~

अथ दोषयोबेध राकयोत्रिविरुच्यते-
~+रीघ्रस्यावापततचापार्धं युक्तहटीनो विपर्ययात्‌ ।
मन्दाोचस्फुटमध्यस्य कतां शीघस्फुटं पुनः ॥ ४४॥
शीधन्याये(स्येति । प्रथमं मध्यमं रीधोचाद्विशोध्य रीधफटचापमानीयं तदर्धं
स्वकयमन्दोच्च कणधनव्यत्ययेन कृयातु । वन्मन्दोच्ं मध्यमाह्शोध्य तस्मान्मन्द=
फटचापमानीय तत्सकलं केवलमध्यमे कुर्यात्‌ । स स्फुटमध्यमो भवतीषय्थ॑ः ।
तं शीक्रोच्ाद्विशोध्य शात्रचापमानीय तत्त्रकरं स्फुटमध्यमे कृत्‌ । स स्फृटो
भवति । तदुक्त-रीषोचासस्फृटं विदुरिति ॥ ४४॥ ` ` ~
परतिमण्डटस्फृटकरणमपि विपश्चिता तारा्रहाणिपि कर्वव्यमित्याह-
प्रतिमण्डलकमांपि योज्यमज्र विपश्िता।
मन्दाोच्चे पववत्कृयाच्छीध्रोच्चं तद्धिरोधयेत्‌ ॥ ४५ ॥
प्रतिमण्डछेति । तत्पकारमाह-~मन्दोच्च इत्यादिना । मध्यमा-
पन्दच्चं विरोध्य भुजन्यां कोरिन्यां च।ऽऽ्नीय वृत्तस्फृटें च
कुत्वा स्फटवृत्तर्निहता,. .-ज्यामरीत्या विभज्य ठन्धमत्यन्त( न्त्य )फखं
तप्य धनमृणं वा पृववव्छ्तवा तद्ममृजनज्यावगेयोर्योगा-
द्मासयेत्‌ । प ५तिमण्डलकणः। ते पूर्वबद्विरेषयेत्‌ । पुनभूजन्छां तिज्यया
निहत्याविरिष्टेन मन्दुकर्णेन्‌ विभज्य ॒खन्धं चापीरुत्य मन्दोच्चे पू्ववत्तमेव
-उरित्यादिना घनं कुर्यात्‌ । स मन्दसिद्धः स्पात्‌ \ शीधस्फुटे तु शौव्रो-
च्चाधथोदितं मध्यमं विशोध्य मुजाम्यां कोटिन्यां चाऽऽनीय ( तेन कोटि-
रयाभुजन्याम्यं च पूरववत्पतिमण्डलकर्णं ) वृत्तं च स्फृटीरुत्य तेन निहता(द्‌)
म्पास्ाधदिन्त्यफठमानीय तेन कोटिज्याभुजज्याम्यां च पवेवत्पतिमण्डरकर्णं
सछृदानाय पुन्भजज्यां त्िज्यय। निहत्य सषटूनीतरीषकणेन विभज्य खब्धं
चापीरुत्य तच्चापं तदेव केवङमित्य(दिना विधिना शीप्रोच्च कणं कुर्यात्‌ ।
सष रीध्रसिद्धो भवति ॥ ४५ ॥
रोधनप्रकारमाह-~ _
तदेव केवलं योज्यं पदयोः पृवेवच्चठावर ।
चकराधंसंयुतश्चापं चक्राच्छोध्यश्च रोषयोः॥ ४६ ॥

या ण टकः

नानि
वु

` पहाभास्करीयम्‌ । ५

तदेवेति । अस्यायमर्थः प्रथमपदे तदेव केवखपिति पर्वाक्तविधिना वण्न-
पमेव रीष्रोच्चाच्छोध्यते । द्वितीयपदे तु चक्रं तेन वजितपति पू्ववत्तच्चा-
पहीनं चक्रार्घं विशोध्यते । एवे पुर्वेपदयोः पृववत्कूयात्‌ । उत्तरपद्योश्च

तद्वदाह ॥ ४६ ॥

<; -स्फुटवृत्तगुणां जन्यां हवाऽरीत्या स्वकोटितः
~ त्यक्त्वा पदेषु युक्त्वा बा कर्णः प्रागवत्रसाध्यते ॥ ४७॥
स्फुटवृत्तगुणामिति ॥ ४.७ ॥
अथ स्फुटकमपकारमाह-
मन्दोच्चसिद्धतन्मध्यविश्टेषाधसमन्वितः ।
मन्दि अधिके हीने रहितो मध्यमो महः ॥ ४८ ॥
स सीघोच्चात्पुनः साध्यः सिद्धयोरन्तरा मजम्‌ ।
अर्धीषटत्य सरृत्सिद्धे पुवंवत्पारकल्पयेत्‌ ॥ ४९ ॥
एवं कृतस्य भरयोऽपि मन्दाकिद्धिं समाचरेत्‌ ।
मन्दासिद्धस्य तस्थायं विन्छेषोऽतो विधास्यते ॥ ५० ॥
ततो दिसिद्धमन्दस्य द्विसिद्धस्य यदन्तरम्‌ ।
प्रागवत्तन्मध्यमे त्वा सीष्रसिद्धः स्फुटो अहः ॥ ५१ ॥
एवमाराकिंजीवानामाख्यातं प्रतिमण्डलम्‌ ।
~ शेषयोरण्य[यं] सम्यगुच्यते यो विधिकमः॥ ५२॥
मन्दोस्चसिद्धेति । प्रथमं मन्दोच्चं पध्यमाद्विशोध्य परतिमण्डलविधिनां
मन्दस्फुटमानयेत्‌ । पुनस्तन्मन्द्स्फुटमध्यमयोरविश्छेषमन्धी (परत्य मध्यमे घन-
मृणं वा कुयात्‌ । मन्द्सिद्धेऽधिके धनं कुर्यात्‌ । मन्दसिद्ध ऊन क्रणं कुर्यात्‌ ।
स सरृत्सद्ध इत्युच्यते । पुनस्तमनष्ट रत्वा रा घोच्चाद्विरोध्य रीघन्यायेन
शीष्रस्फृटमानयेत्‌ । शीधसिद्धऽधिके धनमन्यथा कणम्‌ । एवं छतो द्िसिखो
भवति । पृनर्दिसिद्धान्मन्दोच्चं विशोध्य मन्द्न्यायेन मन्दुस्फुटभानयेत्‌ । सिद्धि-
सिद्धस्य च यदन्तरं तत्सकटं केवरमध्यमे यथाविधि रत्वा तं शीघोष्चाद्‌
विशोध्य शीघन्यायेन शीघस्फुटमानयेत्‌ । स स्फटग्रहो मवाप । एवमारा-
जीवानां पततिमण्डटस्फुटविधिरुक्तः ॥४८॥४९॥५.०।५१।५२॥

^° कृमदी पिकासाहितं-
अथ रेषयोवृधराक्रयो्विधिक्रम उच्यते--
राघ्ोचसिद्धतन्मध्यविन्छेषाधस्रमन्वितम्‌ ।
मध्यादूनऽधके हान मन्दोचं सस्ते विदः ॥ ५३ ॥
बुधभ्रग्वोः पनः साध्यं मन्दमेवं त॒ कर्मणा ।
तेन सिद्धा चलाद्यः स्फुटावेतो प्रकीर्तितौ ॥ ५४॥ . .
दीघो च्च।रेद्धेति। प्रथमं दीोच्चान्मध्यमं विशोध्य इीषस्फुटमानीय `
तत्स्कुरमध्यमयारन्तराध मन्दाच्चे धनमृणं वा कृथात्‌ । मध्यान्न्य॒ने स्कटे
धनमधिक कणम्‌ । एवं संस्छृतं मन्दोच्चं मध्यमाद्विशोध्य मन्द्र्फूटमानीय
ते शाधाच्चाद्विरोध्य ३।।घ्रसफुटमानयेत्‌ । स्फुटो भवति ॥५३।५४॥.
अथ कणानयने विरेषमाह--
कोटेरन्त्यफलं रोध्यं न गध्येद्रयत्ययात्तदा ¦
साध्यः कणाऽसरून्मन्दः सरूत्कर्णः स्वीष्यजः ॥५५॥
काटेरिति । कोट्यां शोध्यं यदृन्त्यफटं तन्महच्वाद्‌ रोध्यं यदा भवति
तद्ाऽन्त्यफलात्कोटिं विरोध्य रिष्टं को! परकस्प्य पर्ववतकर्णंः साध्यः ।
मन्दृकर्णोऽविदेषान्तं कायः । २ कर्मः सषृदव साध्यः ॥ ५५ ॥
अथ वक्राटवगमनाय राष्रोच्चमाह्‌ स्स्कारमार--
स्फपटम्.-पम्रान्तरदट मन्याय चम चल छता
य कातिवक्गमने विज्ञेये त्लेात्तेश्च ॥ ५६ ॥
# -टमध्यमा न्तरे । मध्यमस्य स्फटय्रहस्य वान्तरमन्धी( धी )रुत्य शीधोच्चे
स्््धममृणं वा कर्व । मध्यमदवनकेत्पनफुर।न्पध्येऽधिके धनं हीने कण-
मित्यर्थः । तद्रशादरकादिवकरेगमने वेर ॥ ५६ ॥
तत्पक।(रमह--
द्ीष्रोचात्स्फटखेचरो निपतिताच्छेषं यदा राङथ-
श्चत्वारो यदि वक्रगत्यभेमुखः षद्धस्तु वक्रे स्थितः ॥
अष्टो चक्छट्टिं जहाति विहगः पन्थानमाश्वेव स
त्वेष्यातीतविचारिणोर्विंवरक भक्तिभवेदाह्वक ॥ ५७ ॥
दभो चाति । उक्तन्यायेन सैर्छताच्छधीच्चारस्फुटखेचरे विशोधिते
सति चत्वारो र।रयो यद्‌ मतन्ति तदा स॒ हो वक्रगतवभिमुखं भवति|

अ्हाभास्करीयप्‌। ९११

७, (५ कधि ९

थदा षद्वाशायस्तदाऽतिवकरे तिष्ठति । यद्‌।ऽ्टो रागयस्तद्‌ा वक्रं अहावि ।
एष्यातीतविचारिणो; प्रदिनपर्वदिनसाधितयो्रहृयोरन्तरं दिनमूक्तिभवति
॥ ५७॥
जथ प्रकारन्तरेण स्कुटमुक्त्यानयन्माह-
मन्दान्त्यजीवागणितां स्वभक्त
भूयः स्वव॒त्तेन हतां विभन्य ।
रारोः कलाभिदंरताडितामि-
भक्तो धनर्णे वद्‌ युक्तितोऽर्धम ॥ ५८ ॥
मन्द्ान्त्येति । प्रथमस्फरे वतमानखण्डन्यां बाहुभवां मध्यमुक्त्या निहत्य
पुनमन्दस्फुटवत्तेन च निहत्य दशगुणिंतैकरारिटिप्ताभिर्वेभञ्य टन्धमन्धी (षी)
त्य मध्यभक्तो धनर्णं कुर्यात्‌ । पद्क्रमेण क्षयधनधनक्षयान्‌ कृयादित्यथः |
एवं छता सरृत्सिद्धा म॒क्तिभ॑वति । तां पुनः रीघोच्चभूक्तर्विंशोभ्य शेषं
द्वितीयस्फटसिद्धभजावतंमानखण्डज्यया निहत्य शीधस्फटवत्तेन च निहृत्य
दुराताडितराशिकटाभिविभन्य रन्धं व्यासार्धेन निहत्य रीघकर्णेन विभष्य
ठन्धस्य चापार्धं सरृतसिदमक्तो रीघन्यायेन धनमृणं वा कूर्यात्‌ । केन्दुपद्‌-
क्रमेण धनक्षयक्षयधनानि कू्ादित्यथः । पुनस्तां भृक्तिं ततीयस्फुटे वतैमान-
कंण्डज्यया निहत्य स्फुटवृत्तेन च निहत्य दृरशगुणितरादिटिष्ाभिर्विभज्य खम्ं
चापीरूतं सकर ` पध्यमक्तो मन्दन्धायेन धनमृणं वा क्यात्‌ । पनस्तामविनशं
संस्थाप्य शीधोच्चमुक्तविशोध्य रषं चतुथस्फृटे वतमानखण्डञ्यया निहृत्य
र्फुटवत्तेन च निहत्य दशताहितराशिटिष्राभिर्विभज्य उन्धं व्याचर्धन निहत्य
शीघकणेन विभज्य उब्धं चापीरूत्य तत्सकटं पूर्वस्थापितसंस्छतमक्तो शीघ-
न्यायेन धनमृणं वा कुर्यात्‌ । सा स्फृटमक्तिभ॑दति । यदा रोध्यं फटं महचखा-
द्रोध्यं भवति तदा महतोऽल्पं विरोधयेत्‌ । रिष्टं वक्रगतिर्भवति । एवं
स्रेज्यमन्द्‌ कुजानां गतिविधि: ॥ ५८ ॥
रक्रबधयोर्वि षिरुच्यते--
रीघ्रोच्भक्तस्तदपास्य रोषात्‌
केन्द्रान्त्यजीवादिधिना यदात्थ ।
जिज्याहतं कर्णविभक्तभेदं
न्यायेन हीप्रस्ट -नर्णपिष्टम्‌ ॥ ५९

९4

र कमदीपिकासहितं-

तन्मन्दमोर्वीफलचापभुक्ता
सवेस्वभक्तो धनक्षोधने तु ।
तस्याविनष्टस्य चलोचभक्ते-
जीवाफले सर्वंमनिष्टरारो ॥ ६० ॥
एवं अ्रहाणां स्फुटमुक्तिरिष्टा
तस्मान इध्येयदि हीप्रठब्धम्‌।
तयोर्विशोषः स्फटमाक्तेसंख्या
वक्रभ्रहोऽसाविति सद्धिरुक्तः. ॥ ६१ ॥
एवं सुरेध्वा(ज्या)कंधर्घतानां
भुक्तिः स्फुटाऽतो भ्रगुसोमर्न्वोः ।
मन्दोच्चकेन्द्रादपि संस्छतादि
रीधायजविाविधिना च लश्धम्‌ ॥ &२.॥
तेनैव सर्वेण युते विहीनो |
भोगः स्फुटो यः कथितो विषः ।
इयं गहाणां ग्यवहारिकी स्या-
द्‌भुक्तिः स्फटाऽऽसन्नतरा च नित्या ॥ ६३ ॥
मन्दो चङेन्द्रादावि(द्पी)ति । शीघान्त्यन्यया गृणिताद्विधिनाऽवाषदठेन.
संस्छतान्मभ्यमोगान्मन्द्केन्दरान््यज्यया गुणिताद्विधिनाऽनापं सकं मन्द्फलठ-
सस्ते भोगे यथा्रिधि कयात्‌ । स स्फुटमोगो मदति । इयं भक्तिरासनतरा-
ए्टभक्तिसमा पाय इत्यथः । व्यषहारिता नित्यं कमंक्षमेत्यथः । आसनत-

रेत्यनेन किदित्स्थोस्यमपि सूचितम्‌ । तस्याः स्थौत्यहेतुस्तत्पक्रिया च

भाष्ये द्रष्टव्या ॥ ५९ ॥ ६० ॥ ६१ ॥ ६२॥ ६३॥
अकृन्द्रोः समदटिष्ठीकरणमाह--
गन्तव्ययाततिधिङषहते रवीन्द्र
भंक्तिकमण डदिनरोाम्विरोषभक्तं ।
लन्धन यक्तरहितो उरितिग्मरङमी
ज्ञेयो समो सकललोकविधानहेतुः ॥ ६४ ॥
इति महामास्करीये चतु्थांऽध्यायः ॥ ४॥

पहामास्करीयम्‌ | ५५९

गन्तष्येति । पर्वणो गन्तभ्यकलठामिः प्रतिपदो गतकृङाभि्वा रवीन्दोः चृटमु-
क्ति निहत्य गत्यन्तरेण विभज्य उग्ा डिषा गन्तम्यकठाभेत्तर्यन्धो; क्षष्याः
गतकठाभेच्छोभ्याः | तद्रा को (तौ ) समठिप भवतः ॥ ६४ ॥
इति परमेश्वरषवायां कमदीपिकायां
चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥

अथ प्रहणाध्याय उश्यते |

भास्वतो हणं वाच्यमाचार्यायंमटोदितम्‌ ।
तस्य चाऽऽदो विजानीयादुपायानां दिनिश्चयम्‌ ॥ १ ॥
तशरदादृपायानां निम्बन्वासकणादीनां बिनिभ्ं ( श्तं ) स्वह्पं भानी-
पादित्याह~मास्वत इति ॥ १॥
तत्र रवीन्दरोम॑ष्ययोजनकर्णंमाह-
पथ्ाष्टरन्धमतेषवेदाः कणा विवस्वतः ।
सप्तपवतरामान्पिगुणसख्या निशारूतः ॥ २ ॥
पश्वेति । पश्चादिवेदान्ता विवस्वतो योजनकणंः । स॒पपवताम्यां निश-
कृतः कर्णः ॥ २ ॥
अनयोः स्फटीकरणमाह-
कलाकणंहतवितौ विष्कम्भाधंविभानजेतो ।
स्फुटयोजनकर्णो तौ सूर्यांचन्द्रमसोर्विंदुः ॥ ३॥
कृटाकर्णेति । कटाकर्णो विशेषकणं; । विष्कम्भा भिज्या॥ ३॥
अकेन्दुभुवां बिम्बस्य व्यासयाजनान्याह--
दिग्वेदसागरा भानोरिन्दोस्तिथिहुतारानाः।
योजनेरुच्यते सद्धिर्भवा(भुव्या)सः खेषुपङ्कभिः ॥ ४ ॥
दिग्वेदेति । योजनैरिति । योजनमनेनात्र बिम्ब्यासा उका हत्यर्थः ॥ :
सर्यन्दोर्िम्बकरानयनपाह--
विष्कम्भारधहतो व्यासो स्फुटयोजनमभाजितो ।
मवतस्तो कलाव्यासावृष्णरीतगतेजसोः ॥ ५ ॥
बिष्कम्मापहताविति । एतो योजनन्यासो त्रिज्याहतो स्फरयोजनकणं-
भक्षो( क्तौ ) दिषषव्यासौ भवेतामिति ॥ ५ ॥

५४ के म॑दीपिकासाहितं-

अथ सूर्यन्दोः स्फृटमुक्तिम्यां तयोविम्बकृलानयनं चन्द्रभुक्त्या वमो"
म्बकृलानयनमाह--
नवांराः पञ्च भोगस्य मृतवर्गोङि एव च ।
स्वतुरीयविलिप्ताभियुक्तहीने तनुस्फटे ॥ ६ ॥
मया चन्द्रमसोर्विद्धि राहुषिम्बं च फथ्यते ।
। पडकत्यांरश्चन्द्र॑भोगस्य षोडरांरोमटिप्तिकाः ॥ ७ ॥
नवांशाः परश्चेति । सूय॑स्य स्फुटमक्तिकटाः पश्चगुणिता नवभिर्भक्ता-
स्तस्थ बिम्बकटा भवन्ति | चन्दरस्फुटमृक्तिकलाः पश्चर्वि श्तिभक्तास्तस्य विम्ब-
कडा भवन्ति । तत्र॒ रविबिम्बकला चतुथा शतुल्यवििप स्तस्मिन्निम्बे देमाः ।
चन्द्रविम्बकखातश्चतुर्थारतुस्यविदिपास्वसिमज्शोध्याः । भृक्तिकटाभ्यां दशभि-
विभज्य उन्धास्तमोबिन्धकटठा भवन्ति । तद्विम्बकराभ्यः षोडशांशतुल्या
विदिप्रास्तद्धिम्बे देयाः स्युः ॥ ६॥ ७॥
अथ मध्यरुप्मानयनमाह--
अथातो मध्यलभ्नस्य विधानं संप्रवक्ष्यते।
निरक्षासभिरुत्पत्तिर्बोद्धग्या शाखकोषिदेः ॥ ८ ॥
अथातो मध्यरम्मस्येति । तस्योतत्ति निरक्षासृभिमवति । रङ्कोदयासुपिः
साध्या. , व्यथः ॥ ८ ॥
तत्पकारमाह--
पृवह्धि स॒य॑युक्तस्य गतमभागासवो हि ये ।
गन्तव्यानां चापराहणे भागानापसवः स्प्रताः॥९॥
मध्यं तिथ्यन्तरा.. म्यः सोध्या षागश् भास्करे ।
लोध्या देगराश्च भूयोऽपि निरक्षाखुवराद्रवो ॥ १० ॥
राहायः काटतत्वन्ञेरनपाताप्तमेव च ।
मध्यल्ा.. -भीमद्धध्मुखोदेतम्‌ ॥ ५३॥
कृ कयामेदास्चची(?)भावो जीवाभेदः प्रकीर्तितः ।
ज्ञापनं च स्वहकक्षेपो.. .त्यादिवचनं प्रभोाः\ १२ ॥
पर्वा इति } पूर्वाह्णे सूर्यस्य गतमागान्‌ ठद्नेदयासुमिर्मिहत्य तशता

पि

(

[विभज्य ब्धानसून्‌ दयगतदिनाधयोर्विवरासुभ्यः सुरा\घ्थ्‌ रवगंतभागान्‌ विशा-

मेहाभस्किरीयप्‌ । ५५

धयेत्‌। शिष्टास॒म्यश्च रविरिथितराशेरुतक्रमेण रद्येद्यास्तवो यथासंभवं सं शोध्या
रवा च तावन्तो राशयः चोध्थाः । पुनः शेषाससिशता निहत्य वतेमानरा-
श्यसुभिर्विमज्य रन्धान्‌ भागाञ्योधितराश सूर्भं विशोधयेत्‌ । तनमभ्यटभर
भवति । अपराह्णे तु सस्य गन्तच्यमामरुन्धान स॒न्‌ दगतदिनाधयोन्तराखग-
तेभ्यो नतास॒म्यो विशोध्य सर्य गन्तव्यं परक्षिप्य शेषात्रमेण खद्भूनेदयासून्‌
विशोध्य सूं च तावतो रारीन्पक्षिप्य शेषा रद्गुणिताद्रुतमानर्ङ्कनेदया-
सुभिर्विभज्य उन्धान्‌ भागान्‌ सखिपतान्पक्षिप्य राशौ स्थं प्रक्षिपेत्‌ । तन्मध्य-
ट्म मवति । सायनसूर्येणेवं टरष्यल्यमानीय पृनरयनचलनं विरोधयेत्‌ ।
एवं मध्यटप्मुक्ा स्॒यन्द्रोर्विक्षेपरुत उक्तः, स्वदक्क्षेष इत्येतदायथमरस्य वचनं
जञापकमेवं जीवामेदेऽस्ति ॥ ९॥१०॥ ११॥ १२॥
रवेरुद्यज्यानयनमाह--
बाहुन्योदयलभ्स्य परक्रातिहता हता ।
लम्बकेनोद्यन्याऽऽप्ता कक्ष्यायां भास्वते स्फटः ॥ १३ ॥
बाहुज्पेति । सायनटस्य बाहूज्यां परमकान्तया निहत्य उम्बकज्यया
विभजेत्‌ । तत्र रन्धं सूयस्य कक्ष्यायामुदयनज्या मवति । सु॑स्पेद्यन्य-
त्यथः ॥ १६ ॥
चन्द्रस्योद्यन्यामाः--
साकं यावहानस्य जादा लस्य ताडिता |
तियथाग््वन्द्ररन्ध्रकविक्षपन्या विछञ्चजा ॥ १४
विटखकान्तपक्षे दा पनु्ास्तस्यदिद्योः।
यक्तवयुक्तरन्यत्वं रोषक्ाष्टशयणा गता ॥ १५
संहिकेयेति । राहृहाीनस्योदयटय्स्य भजन्यां तिथिमिर्निहुत्य न्र्‌
केर्विभज्य रन्धं टसविक्षेषज्या मवति। पुनर, . . दचो।जन्तर रत्वा तःय जव
मानीय व्यासाथन निहृत्य म्बङ्ेन हरत्‌ । तच ठन्धं चन्द्रकक्ष्षायामदय्य।
भवति ! चन्द्रस्योदयज्येव्यथः ॥ १४ ॥ १५॥
चन्द्रस्य मध्यज्यानयनाव( थ ) मध्म्रटप्नच्च विक्षेपज्या साध्या तदाह
उद यज्यन्दुकक्ष्यायां ब्यासार्थं टम्बकोद्धृतम्‌ ।
रादुनभध्य्रटभाच् विक्ेपन्या प्रसाध्यते ॥ १६ ॥.

५६ कमदीपिकासहित॑-

राहूनेति । उ्मविक्षेपयन्मभ्यटप्मविक्षिपः साध्यः ॥ १६ ॥
मध्यज्यानयनमाह--
मध्यक्रान्तिविषवज्ज्यातष्टयोरेकादिक्ृयोः ।
गोगो वियोगो वाऽन्यत्वे मध्यन्यारोषदि[ग्ब]शात्‌ ॥१॥
मध्यकान्तीति । मध्यटभ्रस्य कान्तिञ्यामनीय चापीषत्याक्षम्यश्च
चापीरूत्य तयोस्तुल्यदिशोयागं रत्वा भिनदिशोरन्तरं छुतवा पेञ्जीवामानयेव्‌ ।
ता रवेर्मध्यज्या भवति । अक्षज्या नित्यदक्षिणा । तत उत्कानििरषशिष्ट
रटत्रपष्यज्या । अन्यथा दक्षिणा । इन्दोमभ्यञ्यामाह-इन्दोः पठकान्तीति ।
व्यख्स्य कान्तिचापविक्षेपचापयोरक्षचापस्य च तुत्यदिकृतवे मोगः । भिन-
तरेध्रं कुत्वा तज्जीवामानयेत्‌ । सा चन्द्रस्य पभ्यज्या भवति । शि

दत वस्छा अपि दिग्भवति ॥ १७॥

य पञ्यानयनमहइ--
स्वमध्यो(ध्यन्यो)दयाम्वासाद्िष्कम्भाधांप्तवर्गितात्‌ ।
पध्म॒ल्णावगंतोऽपास्य स्वहकोक्षेप पदु विदुः ॥ १८ ॥
गरतगन्तव्यनाडीभिमन्याप्पूर्वाक्तकमणा ।
साध्या मवेनछराङ्कन्स्य विधानमिद्‌थच्यते ॥ १९॥

रूमध्यज्येति । स्वमध्यज्यां स्वोदृयज्यया निहृत्य ॒व्यासार्धन विभभ्य
ठभ्यं व्गीङत्य स्वमध्यज्यावर्गतः संशोष्य शिष्टं मखी कुर्यात्‌ । सत्छ्वद्ण््षे-
पज्या मवति । गतगन्तव्यनाडीभिः पुववच्छङ्कृमानीय दृर्या( गम्या )गत-
द्येत्‌ ॥ १८ ॥ १९ ॥
तज चन्द्रस्य विशेषमाह--
समकिप्तेन्दुविक्षेपक्रान्तिन्याचापसंयतिः
वियक्तिर्विंदिरोर्जीवारोषस्येन्दोरपक्रमः॥ २०॥
तेनाहोराजविष्कम्भक्षितिजीवाचरासवः
प्रसाध्यास्तेश्च दग्जीवा गतगन्तव्यकाठैतः ॥ २१ ॥
सेमाटिपेति । समरिरतेन्दोरफकरमचपं विक्षेषपचापे चाऽऽनीय तुत्यदिशशो-
स्तयोर्योगं छृत्वा भिनदिरोरन्तरं छृत्वा जातस्य जीवामानयेत्‌ । सा चन्द्रस्य
कान्तिभ्या भवति । तथा स्वाहोराजक्षितिभ्याचरदटातूनानीय तेर्मतगन्तभ्या-
सुभिश्च रङ्नकुमानीय दृग्ञ्धां चाऽऽनयेत्‌ ॥ २० ॥ २१ ॥
दृरगविन्यानयनमाह---

स्ददग्दग्क्षपगणयोवंगं विश्छेषजे पदे
हग्गतिन्ये भवेतां ते भास्करागततजसांः ॥ २२ ॥
स्वदग्षेपेति । दृगिति "दृग्ज्यादृरक्षपज्यावगयो््वेषमूखं दूग्गतिञ्ा
मवति । एवमकंन्दोदुग्गातिज्या एथक्‌ साध्या ॥ २२ ॥

. - परथग्योजनकरणाप्तं लिप्तायलम्बनं विदुः ॥ २३ ॥
_ _ स्दग्गतिक्षाव्यासतेति । दृग्गतिज्यां मन्पासार्धन निहत्य खस्वस्कृटयो
जनक्णंन विमजेत्‌ । त टन्धा ठम्बनकिक्ता भवति ॥ २३ ॥
~. ठम्बपटिकानयनं तत्सस्कारपकारं चाऽऽह-
तदिश्ट(श)षो-हतः षष्ट्या स्फ्टभकत्यन्तराहतः
घाटकाडतयः ब्रह शाश्लः लपाज्पर मतः ॥ २४॥

- तद्विशेषो हत इति । तासां रविबिम्बटिप्तानां चन्द्ररम्बनकिपरानां ब
यो विशेषो विग्छेषोऽकंटम्बनटिषाहीनश्नन्दरम्बनारेप्तागण इत्यर्थं; । तं
वष्ट्या निहत्य मृक्त्यन्तरकटाभिविभजेत्‌ । तत्र खन्धा खम्बनवटिका भवनि |
प्राह्ण रम्बनस्य इद्धिस्थितिः पवेणः काया । अपराहूणे पर्वणि क्षेपः कारय; |
पाह टभ्बनवटिकाः पवान्तना़ीषु ऋणं क्यात्‌ । अर्ध धनं कृर्या-
वदित्यथः।॥ २४॥
पध्याहकालनिष्पनटठम्बनस्य +पनणविगागमाह--

दिनाधकारुनिष्पनमिति । मध्यद्विऽपि रम्बनं संभवति । इन्दरु
ग्मत उद्यज्यायां चोद्ग(गण)तायं तह्ठम्बन- गध्यं भवति | इन्द्रन्दोऽ
मध्यज्याप्रदृशकः । अतो मध्यमज्यायामुद्यज्यायां च तुत्यदिगगतायां शौध्पं
भवति । मिनदिग्गतायां क्षेप्यं मवतीलयत्रोक्तं भवति । ममते तत्र क्षितं
इत्यनेन । एकस्यामृत्तरस्थायामन्यस्यां दक्षिणस्थाभां च क्षेप्यमित्युक्तं मवा ।

ठम्बनावि दोषकरणमाह--

एवं पुनः पुनः कमावि । छम्बनसेस्छृतपू(प)वीनकाट चन्धराकविामीय

उदयटयं मध्यलभ्यं च तत्काटे आनीय दग्न्यां च तकराटे आनीयते =
लिषास्तद्दटिकाश्च पृववद्ानीय ता वटिकाः प्रथमानीतपर्वघरिकास धतत

#

१आर्यभर्टये [ट,२४., सय, सद्ग्रहूद टह स्‌ ५५, 1-प्रहग[णत्‌, सुसर, टघतानत, ५६11; ६

४. कमदीपिकासाहेतं-
वा कुयात्‌ । पुनस्तत्काटे रविचन्दादीनागीय तत्सिद्धा ठम्बनवटिक। अपि
पथमनतिास्वव प्ववाटकासु धनमृणं वा कृयात्‌ । यावक्छते मध्यज्यादिकं
सषमविाशष्टं तावदेवं कूर्यात्‌ ।

अकन्द्रोरवनतिरिप्रानयनमाह--

तिथिवचन्द्रतीक्ष्णांङ्ख संचायावेवं पण्डितैः ।
र गक्षेपनज्येऽल्पविश्तिषटे भरव्यासार्धंहते हते ॥ २५५ ॥

द ग्ेपज्ये इति । रुथन्दरोरविरिष्टे ये द्केपच्ये ते ग्यासार्षहते तयो
स्फुटयोजनकणाभ्यां भक्ते कायं । तत्र ठम्बस्थयोरवनतिटपता भवन्ति । खस्व-
मध्यज्याधास्तु या दिग्भवति अननतेश्च सा दिरभवति ॥ २५ ॥

तयोर्यो गविष्छेषाम्यां स्फुटावनत्यानयनमाह-- ८; ५

स्फटयोजनकणाँभ्यामवाप्ता छिम्तिकदयः 1. ; “`
अभिन्नायोर्विश्टेषस्तासां सूर्थनिराछृतोः ॥ २६ ॥
अभिनाशयोरिति । सूर्येनिरारतोमध्यज्ययारभिकाशयोः सतोस्तासां
सुय।वनर्तिरप्तानां चन्द्रावनतिदिप्तानां च वि्येषस्फुटावनतिभंवति । भिन-
दिर[स्तय्‌,स्लु तासा योगस्कूटावनतिमवति ॥ २६॥
मध्यल्ययारथगन्यत्व सागपनतालप्तकाः।
दिक्‌ तत्र सारोना राह्या पातहीनान्निज्ञारतः ॥ २७ ॥ |
स्यां खसम्ताभ्वमभिः क्षण्णा कटखाकणेन संहरेत्‌ । ह
विक्षेपः शारिमः स्पष्टस्तन यक्ता नतिः स्फुटा ॥ २८ ॥
दिक तत्र शशिनो माद्यति । तत्र भिनदिशोयोगकरणे शाश्नों मभ्य
व्यया या दिग्मवति, सेव स्फुटावनतेश्च दिग्भवाति । विष्छेषकरणे दयेस्तु-
त्यत्वात्संदेहो न भवति । पतहीनाति शोकशेषेण शरिनो विक्षेपानयन-
माड़-टम्बनसस्छतपवौन्तद्यगतकाटे चन्दरमानीय तस्मात्स्वपातं विशोध्य मुज-
ञ्यामामीय तां खसप्ताश्वभिनहत्य अविशेषकर्णन विभजेत्‌ । तत्र ठब्धं
काशिनः श्फुटविक्षेपो भवति । मेषादौ स उत्तरः स्यात्‌ । तुखदौ दक्षिणः
तुल्यदिक्तवे विकषिपनत्यर्योगः कायः । मिनदिशोस्तु तयोविं शेषः कयः
विश्टेषे शिष्टस्य दिभ्य्ाद्या । एवमानीता चन्द्रस्यावनतिः सृय्रहणे स्फुटा
वति ॥ २७ ॥ २८ ॥
भथ नत्यन्तरानयनमाह-

भत्िद्धातक्षेखरे सूयं ९ ।

पहामास्करीयम्‌ । ५५.

तातातथोस्तु विन्छेषरेषाः सा गतिरुच्यते ।
ध लम्बनान्तरसं यक्तं यहमध्याप्तजन्मनाोः ॥ २९ ॥
\ इम्बनान्तरेति । मध्यटम्बनामिहोकतं वक्ष्यति च स्परंर्बनम्‌ । तष
प्र्यखम्बनसशंरम्बनयेरन्तेसेणं सय कादमासमध्यात्‌ । ठम्बनसस्छृतपष न्ति
गतासिदयोरै्षपकषेपयोः सिद्धावनतिः स्फुटा मवति । अत्र दण््ेपश्देनावनात -
हृष्यते । अवनतिक्षिपयोर्योगविर्ठेषात्‌ स(सा)ध्येत्यथः । पूर्वोकावनाकव्या-
बहारिकी कर्मक्षमा मवति । एषा तु न कमक्षमा । परमार्धिकी वेषैव इत्येके
वदन्ति । अवरं मध्यादित्यनेन बिम्बमभ्यादुतनेत्युक्तं भवति । अन्ये त्वेवं
-योजयन्ति |: स्पददीपध्यदम्बनथोरन्तरेण सेयुक्ताद्ासात्सशेकाटाचथा माक्ष-
मध्यटम्बनयोरन्तरेण सयक्ता मध्यान्मध्यकाटाच्वाऽऽन्तयोदकक्षपक्षपय।;
सिद्धाऽवनति; कमात्सक्षभोक्षे च स्फृट।ऽवनति्ैवतीति । अन मध्यादित्यनेन
अच्यकारादन्यनोत्यक्तं भवति ॥ २९॥
हणस्यं सद्सद्धादाषगमनयाऽऽह-
दग््षेपक्षेपयोः सिद्धा मध्या चावनतिः स्फटा ।
सूर्येन्दु बिम्बसंपकःदलेन सदृरी नतिः ॥ ६० ॥
सूरथनदुिम्बेति । सूर्यन्दोबिम्बयोग तुल्या नतिरवनतिशद्धास्वतो प्रण
नस्यात्‌ । तदूनायामवनलत्यां प्रहणे मवति ॥ ३५ ॥
#स्थित्यधंकालानयनमाह-
अहणं भास्वतो न स्याद्धीनायामस्ति मसभवः)
विष्कम्भाधनतीवगं विश्छेषपदमागतप्‌ ॥ ३१ ॥
संपक[(विष्कस्भाधनतीति । सेपकौधंदगोदृवनातिवे विशोध्य दिष्टस्य
मृं षष्ट्या निहत्य गत्यन्तरेण हरेत्‌ । तत्र रन्ध्रः स्थित्यषटिप
भवत्ि ॥ ३१॥
+अथ स्पदमेक्षकाटयोरेम्बनानयनमाह-
पष्ठयाऽऽहत्यास्तरे(न्त)रेणाऽऽप्ता स्थित्यधषटिका स्फुटा ।
अविरेषतियिस्ताभिर्विहीना सहितां तदा ॥ ३२ ॥
(अविशेषतिथिरिति । ताभेः स्थित्यधनाटिकाभिर्हीना अविशेषतिशः-
म्बनसुर्रृतपवान्तकदटि मेोक्षकाटः स्परोतिथः सपरकाटा भवति । त
स्थत्यधनाइक।भयताऽदेरवतिथटम्बनसस्छतपवन्तकाटा भवति | वाम्णं

कष्वाय. सूय. १ ३-*. बाह्य. चद्र <८-१० श्रीपति चद्र. १२ | ग्रहग, चंद्र. १२
श्रीपति, सूय. ११-२, प्रहग. सूय. १५,

5 कंदी पिकासाहितं-

स्पदामाक्षकाटम्यां पुववन्मध्यलग्नादनानीय स्पदठम्बनमोक्षखम्बनं चातर
वन्तमानरयंत्‌ । तादह स्परादम्बन माक्षटम्बनं वेत्युच्यते ॥ ३२ ॥ |

रफुटाश्थत्यघानयनमाह-

" मासादिमोक्षकालो स्तस्ताभ्यां जीवाविधिस्तदा ।
ग्रासमध्यविनिष्पन्नलम्बनान्तरनाडिकाः ॥ ३३ ॥ `
स्थित्यधें प्रक्षिपेननित्यं अहणे तिग्मदीधितेः |
मध्यान्तटम्बनस्थित्या वधते मोक्षसंमवः ॥ ३४ ॥

भासंमध्येति । स्पदीक।ठनिष्पनरम्बनस्य मध्यकाउनिष्पनं टम्बनस्य :चं

यदन्तरं तत्स्थे सदा प्रक्षिपेत्‌ । तत्स्फुरं स्पर्दीसिथित्य्धं भवति । तथा ˆ
मोक्षकार्टनष्पनलम्बनमध्यकाटनिष्पनटन्नयोश्वान्तेः. स्थित्यर्धे क्षिपेत्‌ 4
ततस्कृटमोक्षसिध्य(स्थितयर्ध, भवति । उक्किप्य मृजमच्यते इति । एवमानीतं `
स्थित्यधमेब स्फुटं मवति । अत्र [न] देह इत्यथः ॥ ३३ ॥ ३४ ॥
यदा मध्यकाटात्सशकाटो मोक्षकाले वा<न्यर्कपाडे भवति. तत्र विशे~ ::
वमाह~ ` | ˆ - 1

स्थित्यधमित्यतिस्पष्टमृत्क्षिप्य म॒जमृच्यते ।

स्परौमोक्षो यदाऽन्यास्मन्‌ कपाटे अहमध्यतः ॥ ३५ ॥

स्परषुनं लम्बनं देयं सर्व॑स्थित्यधंनाडिषु ।

` मोक्षेऽप्येवं सदाऽऽयातं स्थित्यर्थं दीयते सदा ॥ ६६ ॥

स्पदीमोक्षावेति । यदा मध्यकाटात्सपरईदकाटोऽन्यकपाठे मवति । पृबाह्न
एकः प्राहण अन्य इत्यथः । तद्‌; सपदोठम्बनं सवै स्थितमथ परक्ेप्यं भवति ।
; 4 अन्पकृपाटादन्यकषाटे मोक्षकषाटो यदा मवति तदा मौक्षटम्बनं सर्व
निथत्पधं प्रक्षप्यम्‌ ॥ ३५ ॥ ६६ ॥
यद्‌] पुनरमध्याहून मध्यकाट मवति ददा स्पद्यरम्बनं माक्षदम्बनं च समस्तं
रिपित्य्ै पक्षप्यमितयाह-
दिनार्धं अहमध्ये च कल्ण्यतेऽयं विधिः कमात्‌ ।
ग्राह्यग्रारक विम्बाधविष्टेषक्षेपवगयोः ॥ ३४ ॥
दिनार्पं॒प्रास(ग्रह)पध्ये चेति । विमद्‌।धानयनमाह~प्रा्ग्रघ्चकति ।
ग्रासभ।हकािम्बार्धं प्राहयविम्बार्धं विशोध्य रेषवगद्कषेपव विशोष्य शिष्टस्य

महामास्करीयम्‌। &१

रेड. वि न्तिः। ताः षष्ट्या निहृत्य गतयन्तरेण क्िभज्यं ठम्पं
“ विमद्धंवटिका भवन्ति ॥ ३७ ॥ `
ए सर्यविम्बेऽष्टममागच्डादनस्यादश्यताच्द्धा गच्छ दूनकाटस्पशं गते क्षेप्यं
“ ` विक्षेपस्य पदादेयं विमदर्धिंस्य नाडिकाः।
तीक्ष्णांइाबिम्बवस्वशटिम्तिकाकालसं य॒तः ॥ ३८ ॥
कीणं[( तीक्ष्णां )दानिम्बेति । मोक्षधयगतेः स कालः शोध्यः॥ ३८ ॥
अथाक्षवलनमाह-
स्पराकाला भवत्तस्य भार्रत्वादवस्वतः।
मध्यतिभ्यन्तरासनाम्‌त्कमन्याक्षसगरणा ॥ ३९ ॥
विष्कम्भाधेन हत्या ठन्धकाष्ठस्य दिग्विधि
व्यासाधददाधकासना कमन्याज्न्यया युताप्‌ ॥४०॥
मध्यतिथीति । अत्र मध्यमिति दिनाधमुच्यते । तिधेस्परद्यगतं मध्यदय-
गतं ॒मृक्षद्यगतं च दिनाधस्पश्चद्यगतयोरन्तराटासूनामुत्कमन्यामानीयाक्षन्यया
निहत्य व्यासार्धेन विभज्य रन्ध स्पाधेन्याः साधनमृतत्रिराशिरिप्ताम्योऽधि-
काशयेत्तचाधेकासुनां क्रमज्यामानीय बिज्यया योजयेत्‌ । तद्ररनसाधनग्या
भवति । एषं वटनकाला आनीय तास्ता दिशं च कल्पयेत्‌ । त्र मध्यवरनस्य
स्पदावद्विधिः सञ्चभागेक्तलक्षणन याम्यसोम्यदिरो कल्पयेदित्यभः॥२९।४ 2॥
त॒व द्ग्विधिमाह-
रत्वेवमेव दिक्स्प्या मध्ये प्रागासवाद्िसोः ।
उदृग्दक्षिणतः प्राह्णे विम्बप्राक्पश्चिमाधंयोः॥ ४१॥
उदग्दक्षिणत इति । मध्याहूनालाग्विम्बस्य पृवौधं उद्ग्वलनं भवति ।
विम्बस्य पश्चमे दक्षिणवलटनं भवति । मध्याहूनाप्राग्विम्बस्य पुव
दक्षिणवलनं पश्चिमां उद्ग्वटनापित्य्थः । समर्थस्य स्परीवलनं मध्यवटनं >
पश्चिमाधेविरहेतं मवति । पोक्षवटनं पवाधरविहितं मदति । चन्द्रस्य स प्र)
येन भवति ॥ ४१॥
+अयनवदठनमाह-

[सद्तरखर. चद्र. १८, छचुमास्कराय. चद्र. १६. ठघ्यायमटयि. चद्रग्रहण. १६,
पूव. चद्र. २४, बाह्य. चद्र.१६. +प्रहगणिते. चद्र. २९१. ठटघय्रानसे. ग्रहण. १५७, सिद्धां
तराखर. चद्र. २०, सूय. चद्र. २४-५., लद. चद्र ्रहणा. ६२-५. बाह्म. चेद्र., १.५
ठघ्यायमटाये चद्र. १५-८, टघभास्करीये, चद्र. १७

---- ---- ~ -- ~~~ -

६२ क्मदीपिकासहित-

नभसः पथिमे व्यस्तमक्षस्य वलन सदा ।
रिरारिसहितेन्द्रकविपरीतगुण्रांपमः ॥ ४२ ॥
जिराशिसंस्थितस्ये(सहितेन्दर्क)ति । तरिराशिसदितस्याकस्ये न्दोवां मृजाया
उत्करमज्या १२रमापमन निहत्य तिन्यया विभजत्‌ । वत्र छन्धमयनवटन भवति!
अजाऽऽनयनच(व)रनय॒तावकन्द्‌ म्राद्यो । तस्य दिग्िभागमाह-अयनादिषि॥४२॥
ताभ्यां सपकाधमण्डठे *स्फुटवलनानयनमाह-
लभ्रा्या दिक्‌ त॒ पूर्वार्धं बिम्बस्येवापरेऽन्यथा ।
नानारयोस्तयोर्विद्धि विश्छेषधनुषोस्तयोः ॥ ४६ ॥
नानारायोरति । तयोरक्षापमवटनयोश्वा्पीरृतयेर्भिनदिशोरन्तर छुतवा
रल्यदिक्ते योगं रत्वा जीवामानयेत्‌। तां जीवां सपकौेन निहत्य व्यासीर्धेन
¦; *जेत्‌ । तत्र रन्धं सेपकादृ्मण्डठे वलनं भवति । तद्वरनस्य नतेश्च तुल्य- ¦
{क्त्वे यागं कृयात्‌ | भिनदिक्त्वरऽन्तरं कयात्‌ । स्फृटवलनं भवति । वटन-
वष. . .चन्दुग्रहणे विक्षेपस्य दिग्भ्यत्ययेन कल्प्यः । तद्वक्ष्यति च मभ्यवटनस्य
५ [तिसंस्कारो न क्रियते ॥ ४३॥
अथ टेखनप्रकारमाह~-
सं योगोऽन्यञ् तज्जीवा(वाऽऽ)सन्व(न्ना)कधिंहत। हता ।
अन्िकाङ्गुलतद्धागसमल्निग्धोरुम्‌ तिना ॥ ४४ ॥
ग्राह्याऽङ्गरलाधमानेन ककटेनाऽऽलिखेस्क्षितो ।
ग्राद्यग्राहक बिम्बाधंसमवक्ेण चापरम्‌ ॥ ४५॥
प्वाव(प)रे ततः कु यान्मीनेनोत्तरदृक्षिणे ।
दक्षिणोत्तरतः केन्द्रान्नीत्वा वलनमण्यतः ॥ ४६॥
उत्पाट्य तच्च मत्स्या(ध्या)न्तं युक्त्या सत्र नयेब्द्धः।
बाद्यमण्डलतत्मूत्रसेपाते बिन्दुनिश्चयः ॥ ४७ ५.
बिन्दुतः केन्द्रस्‌ प्रापि सतं तस्मात्मसाभ्यते।
तस्य ग्रा(बा)द्यपरिधेश्च सपातो यन्न टक्ष्यते ॥ ४८ ॥
तच तीक्ष्णां ड़ामिम्बस्य प्रदराः स्परमोक्षयोः।
मौर्वीकाऽधाङ्गला ज्ञेया यथा वा लक्ष्यते दिवि ॥ ४९॥
मख न्यस्तेति । ककेटटक्षणं याहकविम्बाधेमानन ककंटेन अाह्यषिम्बमा-
लिख्य तन्मध्यमव मध्य छत्व अाद्यय्याहकाभिम्बथोगाधसमवक्त्रेण कर्कटेनाषरं
त्ज्ह्न. चंद्र. १८ ठष॒मास्करीये, चंद, १८-९, कृष्वा चद्र, १७,

भदभास्करीयम्‌ । ५

संपरकरूयं वत्तं चाऽऽख्ख्य पवौपररेखां छृतवा तद्‌ शादुत्पन मह्स्यानुसारदक्ष-
णोत्तररेखां च कृयौत्‌ । पनः केन्दरात्सश्वरने मोक्षवखनं च दक्षणात्तर-
सत्रे यथादिशं नीत्वा तत्र चिन्दुं कत्वा तद्धिम्बमध्पे पवर्‌ मह्स्यमुत्ाद्य
तद्व शाद्बाह्यवृ्तान्तं सूं युक्त्या नयेत्‌ । सरवखनार्बन्दुतः सशादाशे मा-
कषवखनबिन्दुतो मोक्षदरिशी्यथंः । त्र स्पशरूजबाह्यपाराधेसपति सशबन्दु
कोलाक्षं च कमात्‌ । पुनः ' सीधुः
केन्दरपरापि सूतं कृयौत्‌ र तत्सूस्य म्याबिम्बषरिषेश्च योगो यत्र दृश्यते
तीक्ष्णांद्राविम्बस्य वत्पदेश स्पा मवति । तथा माक्षाबेन्दुतः कन्दर
प्रापि सूत्रे नयेत्‌ । तत्सूतरम्रपारेधयोगे मोक्षो मवति ।
` तत्र निम्बवरनादिदिप्रानामदङ्कन्दमानमाह-
, . मोरि(्)केति-
` ` मौरि(्षीका खषा सा अधौङ्कखपमाणा मवति । यथावा रक्ष्यते दिवी
ति ~ अनेन हरिजरसंस्थे यहे छिष्ता, एकाङ्कटपमाणा भवतत्यकत
भवति । -नव्ययुक्तविशिष्टमित्यनेन मध्यरुप्रस्य, . .नतिसंस्कारो न
भवतीत्युक्तं भवति ॥ ४४ ॥ ४५॥ ४६॥ ५७॥ ४८ ॥ ४९॥
अथ मध्यग्नहणपरिरखेखनाय वद्रटनादधानयनप्रकारमाह-
नत्या संयुक्तविश्लिषठं +वलनं ग्रहपध्यजप्‌ ।
तन्नत्योस्त॒ल्यकाष्ठत्वे वलनं पवेतो नयेत्‌ ॥ ५० ॥
भिन्नाक्ञयोस्तयोः केन्द्रात्पश्चिमेन प्रसार्यते ।
तन्नत्यनुदिर सुज ततो मत्स्येन नीते ॥ ५१ ॥
षाद्यमण्डलतः केन्द्रमानी(न)येतदिचक्षणः ।
केन्द्रा्तद्नुसारेण नतिसूतर प्रसायते ॥ ५२॥
मध्यबिन्दुस्तदयरे स्याद्विन्दुतत्स्परचमोक्षयोः ¦
दक्षिणस्यां नतो भागे याम्ये सौम्ये विपर्ययाव्‌ ॥ ५६।
तननत्योरित्यादिना । तन्मध्यपाटनमध्यनत्यास्तुत्यद्क्तं मष्यवल्नं
$न्दरातपु्व॑तो ` नयेत्‌ । भिनदिक्तवे केन्दात्यश्विभि नयेत्‌ । व.
नग्ने म्स्यमुतपाद्च तद्नुसारेण मध्यनतिदिशै बा. .सू्रं नयेत्‌ ¦
ततसूजबाह्यपरिधिस्तपातक्केन्दरप्रापि सूत्रे नीत्वा तत्स केन्द्रान्मध्प्‌-
नतितुस्य , . .वृत्तान्ते तदे विन्दु कुयात्‌ । स मध्यविन्दुभवति `

अ

०५2. ०.
9.2. १

५9
[4

तो क

~~ +~ = ~~ ~~~ ~~ ~~~,

"सिद्धा तरोखर. चद्र. ३५, ग्रहगणिते. चद्व, २६-२९

१ ¢ (> ¢>

कं पद्‌्पकारस्ाहत-

ध

स्परोभोक्षयोर्बिन्द्‌ तौ पूर्वोक्तावित्यथः । एतत्स्शमध्यमोक्षाख्यं निन्द्यं
विशेष।ञ्ज्ेयमित्यर्थः । दक्षिणस्यां नतो यम्य नतिसुनेयमावपयये उ-
रस्या. नतो केन्द्रातूसेम्ये भमि नतिसत्र नेयम्‌ । अत्रं न्यायतः
प्राषस्य वचनं चन्दर्रहणि वेपरीत्यसभवात्‌ ॥ ५० ॥ ५१ ॥ ५२॥।५३॥
तद्वैपरीत्यं प्रदश्षंयति- श
विधि्हणमध्यस्य भनोरिन्दोविपययात्‌ । |
आदटखेत्तद्रहं व्यक्तं मआासमध्यान्तस्रभवप्‌ ॥ ५४ ॥
विधिग्रेहणमप्यस्य भानोरिन्दाविपययाक्षेति । अतरोक्ती अरहणपध्यस्थ
विधिमानोभवति । इन्द्‌।स्तु तद्विपययाज्ज्ञेयः । मध्यवलनस्य . नथनप्रकारं
विक्षिपस्व नयनपकारं च व्रस्य योकुविपर्भपराद्‌ मवङगीत्र्थः । तद्म चन्द्रम:
गेऽपि भासमध्यान्तसंमवेर्विन्दुभिर्बिन्दुवशादं । म्रासपमाणमाङ्दिदित्यंथः॥५४॥
ग्रहणमध्यमेवमार्खेरित्याह- ४ ` |
मध्ये बिन्दुरिरान्यस्तय्ाहकापवपुधृता ।
ण्डयेत्ककटेनाऽऽडइा निदिष्टस्फुटमानतः ॥ ५५५ ॥
[द्यस्य खण्डितायाव.. .च्छेयतेऽथ -यत्‌ ।
ग्रहमध्ये तथा स्वा विस्पष्टमपलक्ष्यते ॥ ५& ॥
पथ्यविन्युिरोन्यस्तेतति । आश्िति रेखायाः स्पण्नापिद्धचथम्‌ । निदि
२५३.८द्‌नत हृति । छे्यते नििषटेन स्पष्टमानेन परिटेखनविधो दृ्ेन आह-
कृव्विम्नप्रमाणेन मआह्वविम्बस्य यावत्ममाण खण्डिते भवति । अथ यावद्धि
म्बटिः छितं मवति म्रहणमध्यकाटे तथा व्योज्नि अराह्याबेम्बं द्यते । लिल्व-
तवा्देन समस्तच्छाद्नमुच्यते । अथवा विक्षिपाभावे ग्राह्यस्य महच्वादखयाकृरं
याल्नन्नं दृश्यते तद्धिता पत्य॒च्यते ॥ ५५ ॥ ५६ ॥ |
ग्राहकमागेपरिटेखनपकारमाह-
न्यस्तविन्दु्यप्रा्षि(पि) मीनाभ्यां वृत्तमाटिखेत्‌ ।
ग्राहकस्य भवेत्पन्थास्तचेष्टयासकल्पना ॥ ५७ ॥
न्यस्तिन्द्धवि । स्पशबिन्दपध्यनिन्दमोक्षजिन्दुजयप्रापि वंत्तखण्ड "मत्स्य
दयवरादाटिखत्‌ । सपकवृत्तन्तगत वत्तमागमाटेखेदित्यथः । स अहक
पन्था मार्गो मवति । तस्मिन्वत्मनि म्ाहकमष्यं प्रकल्प्य इष्ट प्रासपरिडेखनं
कतंष्यम्‌ ॥ ५५ ॥
तल्कारमाह-

१, नव "ल्कः =-= ~-~---~--~-~----~न्नमनमनकणनकि्पि -------- ननन न्क

श्रीपति. विप्रश्न. ५, टह, तिप्रश्र. द,

॥०।

महाभास्करीयम्‌ । ६.५

इश्हीने नः युक्तेन स्थित्यथन हता हरत्‌ ।

इ्टयासशाखाका स्याच्छे(यः हषो भास इष्टजः ॥ ५९ ॥
इष्टका विहि(ही)नेनेति । मध्यकाखात्पागतीतत्कार इष्टकाटः । वेतरत
एष्कक्मलटः दशकाः. । इकर (स्थत्यधाद्भरन्पि टना इक गत्यन्तरक-
समिन भिरनिहत्य षृष्टया विभजत । तत उन्य वगारूत्य इश्काटविन्‌तिवगं परक्षिप्य
ओ तूः+- तन्न न्धं रविसोमयीग्रहण इष्टम्मासरटाका मवति ! इष्टग्राषष-
सटाकाया डिषा. भवन्तीत्यर्थः । ता खिताः सपकाद्विशोध्य शिष्टमिष्ट-
ो-मकंतिः-॥ ५८ ॥ ५९ ॥
*इृष्टमासपरिठेखनमाह-
सुश्टक्ष्णा वेणविंरातकाक्केन्द्रात्तियंक्‌ प्रसायते |
तस्याभ्रेण तथा पन्थाः प्रोच्यते अहकस्य च ॥ ६० ॥
यजन अ[इकमानेन खण्डयेदयाद्यविम्बक्म ।
तावदेष तथाथ्स्तं ह्यते ्राह्यमण्डलटे ॥ &3 ॥
सुश्वक्ष्णा वेणेति । ईष्टग्रास रर कतुल्यामंकां वेण शराकां केन्द्र व्स-
रदिश माक्षदारो व्रा तियङ्नद्ध्यात्‌ । तद्यमवलमरखा सएव योगे निन्द
त्वा तत्र मध्यं छता म्राहृकबिम्बमारि खेत्‌ । ता तदृवत्तान्तमंवो ये) भ्राह्स्य
भगः स मागरंछनो मवति ततर रेषमागध्य रपं यथ। द्यते तथा रविरपि
दश्यते । भागस्य वक्रत्वसेमवाधथावकमित्युक्तिः ॥ ६० ॥ ६१ ॥
निमाखनोन्मठनकाटयेरिष्टयरसपरिचेखनमाह-
विमद्धंकलाहीनं यदस्स्थि्यप कटखाभितः।
तत्कालच्छे्यक तेन मास्वत्वण्डादि खण्डयत्‌ ॥ ६२ ;
प्रदृरासूनज्र बिम्बस्य ककटेनादगाद्यते ¦
पश्चा गद्यते व्यक्त पव चासो प्र॑सच्यतं | ६६ ॥
।वमदाधकङाहानामातं। विमदेधवटिका गत्यन्तरदिप्त्मिरहत्य पृष्टयः;

रि
[न्नं न~ ~~ ~~ ~~ ~=

भाषत" चद ९4९४ टयु स्किरसाये. चदुप, २५४. स्थ, छेयका न

टे. चद्र भ्र. <०-४ गला. चद्‌. २६-२०

&& क मदौीभकासहतं-

विभजेत्‌ । ठ रब्धा विमदाधकटा इत्युच्यन्ते । स्थित्यधंशब्देन तेन्मूरभूत।ः;
सेपका्थकटडा उच्यन्ते । ताभ्यः संपकारधकलटाम्यो मृटीकरणटन्धा विमर्दार्षैक-
ठाः शोधयेत्‌ । ततर शिष्टं तत्कारच्छेश्च साधनं मवति । तत्समान[श]राकां ख~
शबिन्दुतो मोक्षनिन्दुतश्च प्राहकवत्मप्रापि प्रथह्निधाय :: तदमेकंतद्धन्ंयामि
दद्य रत्वा तद्विन्दुदुयं मध्यं रत्वा भाहकमानेन कलामात्र भासक
खष॑डयेत्‌ । तदेन्भीटने- निमीखने च भद्श्यते { तत्-खयमार्गपसि्िवमासकेष
यो भागो गा्चबिम्बस्य खण्डितस्तत्र सराविसानम्‌ । तेदुक्तम्‌- पथाश्च
गृह्यते ”› इति । मक्षिमागडिखितम्माहकेण यो भागः खण्डितस्वत्र मोक्चारम्पः ।
तदुक्तं“ पव॑ चासो प्रमुच्यते इति। स्पशांवसानं निमीटनं माक्षारम्म उन्मी-
खनम्‌ । अथवा पश्वादृगृहयते, पश्चाद्धगे स्पशरम्भः । पूवे परमुच्यते पूरवभां
मोक्षावसानमित्युक्तं भवति । एवं चद्रमहणेऽपि मध्य्जवारम्बलादिकः ` कर्वम्‌

॥ ६२ ॥ ६३॥
तत्र यो विशेषः स्त उच्यत इत्याह-
एवमारामुखादरोसकलोरक लाभतः ।
का न्तावदनसंवृत्तो वपुषः शशलक्ष्मणः ॥ ६४ ॥
एवमारायखेत्यादिना ॥ ६४ ॥
तज विहषमाह~
अविक्रार्या विधिज्यानां विशेषो थः स कथ्यते!
भूच्छायाया गणाः कल्प्या रेः कल्यासम॒द्धवाः ॥ ६५५ ॥
भागहारः शाङ्न्ध्य कणं एव प्रकीर्तितः ।
ङा रिष्ट म्बनाह्ुग्धं व्यत्ययात्क्षपशोधने ॥ ६६ ॥
च्छ [था इति | तच मच्छायाया मध्यज्यादिकं रविकक्ष्यासम्‌द्धवं म'म ।
विक्षेपं दिना मध्यज्या कार्या । तथोदुयज्या वेत्यथंः। दिष्ठानयने भागहारस्तु
चन्द्रकणं एव । टम्बनस्य क्षपरधनं व्यत्ययात्कयि । एव चनच्रममहणमप्‌
ठम्बनविधिरिदोक्त एपद्युकतमवेति गोटविद्‌ आहुः ॥ ६५ ॥ ६६ ॥
दख।न्तरष्‌ न दृष्ट च भच्छाथाया # देष्वानयनमाह-
ताडितो योजनः कणो धाटलि(जी)व्यासेन भास्वतः
तथोव्यसिविरोषेण भच्छायदेर्यमाप्यते ॥ &७ ॥
त्र्य नोट. ४० ब्राह्म, माना. ९ कवभास्करीये- चद्र. ७, ल, चेद. +अआयं. गोट. ४०, बाह्य, माना, >» रवभास्करय. चद. ५, ठह. चंद्र. ६9
सूय. चेव्र, ४-4) प्रह. चद्र. ६५ -

ग्रहामास्करीयम्‌। ६.७

क्षितिः-पतुःकति 1. रैः स्फुर जनकर्णो मुग्यासेन गुणितो परक
सरदिष्यासयोरन्तरेण भक्तो मद्धायाया दैष्यमानं योजनातमरकं भवति ॥६७॥
प्रकारान्तरेण च तदाह-
पञ्चाऽऽहतो सेः क्ण; षोडर्ापहतः फलप्‌ ।
भच्छायादेष्यंमाख्यातमिन्दकर्णस्ततः क्षयः ॥ ६८ ॥
भृव्यासगशणिते शेषे छायदेष्यहते फलम्‌ ।
विष्कम्भाधंहतं भक्तं चन्द्रकणन तत्ततः ॥ &९॥
पश्चाऽऽहत इति । रेः स्फुटयोजनकर्णे पअअ( ५ `गुणिते बाह शमि-
( १६ भक्ते मृछायाया दैर्ध्ये मवति । “ इन्दृकणेस्ततः क्षयः › इति ।
मृखायाया देष्याञ्नन्द्रस्य स्फटयोजनकर्णं विशोध्य रेषव्यासेन निहत्य छय।-
दर्ये विभन्य छम्धं तिज्यया निहत्य चन्द्रस्य स्फुटयोजनकर्णेन बिभजेव्‌ ।
तत्र छन्धं दिप्तात्मकं तमसो बिम्बं भवति ॥ ६८ ।॥ ६९ ॥
अन्ये टम्बनं विना शदिनो रहण वदन्तीत्याह-
अन्ये भवन्ति हाशिनो ्रहणोपदेशं
हीनं गुणेदं राभिरन्यफलान्तरत्वात्‌ ।
स्थित्य्धकालमचलै विदधीत तस्मि-
न्नायन्तयो्ंहणमध्यसम॒त्थितं यतु ॥७०॥
अन्य इति । तत्र स्थित्यधंकाटमविरिष्टं म्रद्यपियाह-स्थित्यध-
काटमचपिति । मध्यत. . .विक्षिपस्थित्यधेकाठेन सिद्ध स्थित्धंमाद्यन्वयोः .
स्परामोक्षयोरचखमव( वि रिष्टं कुयोत्‌ ॥ ७० ॥
तत्कणंऽऽह-
क्षुण्णा स्थित्यधकाटेन भक्तिः षष्ट्या समाहता ।
समटिम्ते क्षयस्पर मोक्षे क्षेपो निगयते ॥ ७१ ॥
विक्षेपस्तस्य तस्माच स्थित्यर्थं च प्रसाध्यते,
एवं कमावरोषोऽ यि नदाधेस्य वा पुनः ॥ ७२ ॥
क्षुण्णा स्थित्यधति । स्थित्पधंकाटेन नाडिकालसकेन चन्द्रस्य स्फृटभक्ति

लह. चद्र. & गोला. चंद्र. १३, र्ट. चंद्र. १५-६. ब्राह्य. खद्र. ९
ग्रह, च १४, सूय, च॑द्र. १४-५, रघभास्करीय. चद्र. ११, श्रीपति, चद्र. १३

व कमदीपिकासहितं- ` ,

नित्य षष्टचा विभज्य ठन्धं सबटिनेन्दोवृणं क्यात्‌ । सं सन्द
पुनस्तमवं रम्यं समठप्तेन्दों धनं कुयात्‌ । स मोक्षेन्ुः । ताभ्यां पृरनरविकष वि्ेषमा-
नीय वर्गषितय सुपरकाधिवगाद्विशोध्य शिष्टस्य मखाखष्टिन्नद्रत्यन्तरेम
स्प द दिथत्यध चाऽऽनयेत्‌ | पुनस्ताभ्यां प्ववद्रतिफटमानीय सप्त ` ७ छिम्तेन्दा-~;
वण¡ धनं च रत्वा विक्षदुयमानीय ताभ्यां स्थित्यधंद्रयमानयेत्‌ ! एवं पनः पुनः
कृत्वा ऽविरषयेत्‌ । अव( वि )शिष्टास्थत्यपद्रयं स्फुटं भवति । विमदाधेऽप्ये-
वमविदेषकर्मं कार्यम्‌ | परिरेखनकमौणि चन्टसः म्रहणे विक्षेपस्य -दिग्भ्यत्थयेन ,
करप्या, इति ॥ ७१ ॥ ७२ ॥
पवांक्तमपि स्पष्टीकर्तुं पनश्राऽऽहृ
विक्षेपः शारिनः कत्प्यश्छेयकाले सतां वरै
_ उत्तरौ दक्षिणे नित्यं दक्षिणश्चीत्तरे तथा ॥ ७६.॥
विक्षिपः शिन इति ॥ ७३॥
प्रोक्तमेतदवधूय मत्सर .
मयंचन्द्रतमसां कमागतम ।
कमं येन विदुषा समापित
देवविद्धवति सर्वतन्त्र वित्‌ ॥ ७४ ॥ `
इति महाभास्करीये पश्चमोऽध्यायः.॥ ५॥

ककन

उक्तं म्रहणकमं स्तयते प्ोक्तमेतदित्यादिना ॥ ७४ ॥ 7,

इति परमेश्वरछतायां क्प॑दीपिकायां पञ्चमोऽध्यायः ।। ५॥ - 4

अथ स्वस्वविक्षपषेण ग्रहाणां दृश्नसंस्कारद्रयमाह~ `
*स्वेषटदे दापठजीवया हतां
क्षिपिमिष्टशशिजां हरेत्पुनः
लम्बकेन यद्वाप्य॒त्तरे `
दोधयेद्दयगे निंहाकरे ॥ १.
| अस्तगे धनभुशन्ति तारवे- क ~
दक्षिणे विधिरयं वि ( वेप , ¢ 4 र द

गोटा. हक्कर्म. ५, ठघुभास्करीये, अ. ६ श्टो. १, लचमानसे हक्कम : १२} ल स

महामास्करीयम्‌ । #

व्यासवगनिचयेन रोधये-
खन्द्रतोऽयनविपण्डकारायोः।
तुल्ययोधनम्रशान्ति तद्विदो
व्यत्ययेन रारिनि तत्फलं सदा ॥ ३
स्वष्टेशेति । इष्टकाठानीतचन्दस्थ॒विक्षिपकठां स्वदेशपरभ्यय
निहत्य छम्बकेन हरेत्‌ । तत्रावाप्तं छिप्तादिकं फलमुत्तररिक्षेपे चः उद्यग
उदयविषयं गते शोधयेत्‌ । अस्तगेऽस्तविषयं गते क्षिपेत्‌ । दक्षिणाविकषेपेऽपं
विषिव्थ॑त्ययेन क यैः । दृक्षिणविक्षेषप उद्ये धनमस्तमय करणामित्यथंः । एत-
दाक्षेः कर्म । +अथाऽऽयने कर्मा $ऽह-वर्जितै जरिभवनस्येति । चन्द्रस्फृटे र।रित्रय
-पि्पेध्य. विदि ्टमुजु भुजावाः उकत््रमज्यामानीय तस्या विक्षपस्य . . -प¶रमापक्रमस्य
चः संहातं वेषां याणा परस्परवधे व्यासवर्गनिचयेन तिज्यावर्गेणं विभजेत्‌ ।
तत्र रन्धं छिप्तादिके विक्षिपायनयोस्तुल्यदिशोः परवेफरसंस्छते चन्द्रे शोध-
येत्‌ । विक्षेपायनदि शोर्भिलयोः क्षिपेत्‌ । एवं सदा । अस्योदयास्तमयवशाश्न
मेद्‌ कत्यथः.।: अश्न मष्डट शब्देन विक्षिपदिगुच्यते । चन्द्रोऽब सानो मराह्मः
-अयनदिगिह सायनस्य याह्या ॥ नं रारित्रथहीनस्य॥ १॥२॥ ३॥

रेवमाशिखितचारसंचयः ।
भास्करेन्दुविवरांसकोद्धवः
प्राणराशिधरिकाद्रयेः शरी ॥ ४
रयतेऽमलनिरभ्रतारके
भास्करेऽस्तगिरिमूधंगेऽम्बरे ।
चन्द्रभानविवरात्कपलज्यया
चन्द्र बिम्बमाभेहत्य भाजयेत्‌ ॥ ‹, ॥
षण्णवाष्टरससख्यया सितं
नित्यमेव गणकः प्रजायते ।
चन्द्रभानव्िवरं वदाधिकं
स्यात्तदा कमगुणेन युक्तया ॥ & ॥
*लधुभास्करीये, अ. ९ श्लो. ४, सूर्य. ग्रहाद्‌. १०, र्ट. ग्रहोद. २, बाह्म. ग्रहोद्‌. ३.
लघमानमे. हक्कमं. १-२, गोला. टक्कर्म. ५, श्रीपति. ग्रहोद्‌. ७,

५ 9

त(जि)न्यया सितविधिर्िंधीयते ` `
पुर्मानवर(श)तोऽसितं तथा ।
सयचन्द्रावेवरांशजीवया ` ˆ“
~ चोत्कमक्रमवरशास्सितं विदुः ॥ ७;4 |
हृण्य चन्द्रं इति । एवं दकमदुययुतश्वन्द्ो ‹
दृक्समो ¦ मवति । स्वोद्पकाडे स्वास्तरैयकाखेः. च ` तहतं परसमो
त्यथः । ईन्दस्य मोढ्निवृत्तिकाटमाह-भाकरे्दुवि विंवरेति । सुयास्तमयंकाठे
तत्कालसुैदृक््मद्रययुततत्का ट चन्द्रयोरन्तराखगताः प्राणा घटिकाद्ुयतुत्याभर-
तदानीं चन्द्रौ दृश्यो भवति । सूयाद्येऽप्येवं घटिकादयान्तरितश्वद्‌ दृश्यः
अस्तमये षटाशियुतयोः सूथग्दरोरन्तराटघरिकाः स्वोदयेर्या्याः। *चन्द्रस्य
सितमानाद्यनयनमाह-चन्दरभानुविवरेति । चन्द्राद्कं विरोध्य शिष्ट रादित्रया-
दध्वं न चेत्तद्धजाया उत्करमञ्यामानयेत्‌ । द्वितीयपदगतं तत्र शेवं केत्कोटचा,
उत्कमज्यामानीय तां त्रिज्यया योजयेत्‌ । एवमुक्तजीवातः सिततमानयेत्‌ । यदि
दोषे षटाश्ययिकं भवति तद्‌ षहाशीनपास्य शेषदुक्तवनीवामानयेत्‌ ।
तज्जीवातो सितमानं साध्यम्‌ । यथोक्तया चन्द्रमामिहत्य षण्नगा्टरसेर्धेभ-
जेत्‌ । तत्र ठन्धं सितमाने भवति । षद्श्याधिकं वेत्तथाऽऽनीतं छष्णमानं
भवति । उत्केमक्रमव रा त्सितं विदुरिति । सूथचन्दरविवरांशजीवयोत्कमक्रमव रा-
त्सिद्धया यथा सितपक्षि सितं विदुस्तथाऽसितपक्षेऽसितं विदुरिति योज्यम्‌ ॥४॥
५॥ ६॥ ॥ ७॥ । ध
चन्द्रस्यापमाद्यानयनमाह-
चन्द्रमा वद्‌(मोपम)विकाष्ठयोयुंति-
स्तल्यगोकभवयोरतोऽन्यथा ;
काष्टयोर्बिप(व)रजापरो गण-
स्तेन चन्द्र चरनाडकाबोधेः ॥ ८ ॥
चन्द्रभोपमविकाष्ठयोयुतिरिति.। चन्द्रस्यापमचापिं विकाष्ठाख्यं विक्षेपचापं
चाऽऽनीय तयंस्तस्यादेशयागं छत्व भिनदिशोरन्तरं रत्वा जातस्य जीवा-
मानयेत्‌ । सा चन्द्रत्यापमजीवा मवति । तेनापमेन चन्द्रस्य स्वाहीरात्रक्षिति-
ज्याचरज्याः पुव॑वत्साध्याः । पूर्वाक्तस्य वचनं विस्पष्टमिति कल्प्यम्‌ ॥ ८ ॥

„ भल. श्गो, १२, ब्राह्म. डाग. १२-३, ठघुभास्कर्याये, अ, ६ श्छो. &-७)

नूटभिस्किरीयप्‌ं । ^

-शुङ्गोनतिपरिरेखनाय शङ्क्राद्यानयनमाह--
मानुचन्द्राषवरासुभिः सदा
राङ्न्कुरुक्ताविधिना विधीयते ।
अक्षचापगणसंगरणं हेरे

|
प

|. ष्िमन्फ्रवयोसतयोमदः ॥ ११ ॥
`... "~ भास्करायरगणंकेन तस्य

यत्ययेन युतिरोधने कृते ।
~ बाहुकः रारोग्रतः स्फुटो मतः

कोटिरज हारिराङ्करिष्यते ॥ १२॥
- भानुचन्द्रविवरासुामिरिति . । दाङ्केषक्षऽ्ष्टम्याः प्राकसूर्यास्तमये चन्दार्को
--कुटीरत्य चन्द्रस्य राङ्कुाधनान्यानीय पनश्वन््रस्य दृकर्मदयं छुतवा सूर्य
. श्द्रोरन्तरासुन्गन्तव्यासुन्पकस्प्य वचन्द्रराङ्कुमानयेत्‌ । पुनश्वन्द्रशङ्कृपक्षज्यय।

ने

क्षणं च तद्स्तोद्यस्॒रतः पुनश्वन्दरस्य स्फुटापमं व्याक्षाधन निहत्य रम्ब
केन हरेत्‌ । तत्र *टग्धामिन्दुगरं भवति । गङ्कमरेनदरमयेस्तुल्थदि शोर्योगं
कुयात्‌ । भिनदिशोरन्तरं कुर्यात्‌ । तच्छायामुजो भवति । पुनः सू्यस्याक-
य्यामानीय सूर्मा्रच्छायाभृजयोस्तुस्यदिशोरन्तरं कुर्यात्‌ । भिनदिक्ोस्तयो-
योगं कुर्यात्‌ । तत्र ग्धं चन्द्रस्य बाहुका मवाति । तत्रान्तरितसुया्ाया आ

॥

(षि |

"लघुभास्करीय, ज. ६ श्छो. ९-१० सूर्य. स्पष्टा, २८ लहु. उद्या, २; श्रीपति,
द्र, 9 ब्राह्म, चद्रश्. ५ ग्रहुग. प्रहच्छा.

७ कमंदीपिकासाहतं-

विक्ये तद्विपरीता चन्दबाहुकायां दिग्मवति + सूर्याभाय न्ने सूर्मा्वच्च-
न्बाहुद्ग्फीवति । यागे तु सूषामराव्यत्यमेनु -चन्दुकहर्दि + स वतिः।. कोटिरिह
चन्द्रहङ्कूम॑वति ॥ ९ ॥ १०॥॥ ११॥;१२.॥ क
सूांयाम्योत्तरे बादुः को टिक र रः अतः । ६. च
'बाहूुकोटिरशिरःप्रापि स. 4. ॥ की नि
कणंकोट्‌यथसंपाते सरिबिन्ब ॥ ष्ठ्खित्‌.+- `
|कणंसजरानुसारेण बिम्बा (सिति मिह मु, । 9 1
तदविनदुजयीषसपगवृ्तमा लिहते ८० सदा। ` `:
तञ इतां बिम्बस्य विवरः रोद्खयंमच्यते ॥ १५ ॥
ञाङ्गाज्नातिनतीं साम्ये मानाददंश यथातथा
तत्सवं व्योम्नि रीतांराो विस्पष्टमुपलभ्यते ॥ १६ ॥

सृ्थाधाम्पोत्तर इति । समायामवनो कुनविदुदकं बिन्दुं प्रकरप्य ततो
दक्षिणत उत्तरत वा बाहृदिशि बाहुरूवं दक्षिणोत्तरायतं परसाथ तद्रतश्रन्द्‌-
दा ङ्कृमितं कोटिसूं पवेदिशि प्रायं पुनः सूृथरिःदुतः कोटिशिरःपाषि
कणे सूत्रं पस्ारयेत्‌ । एवं बाहुकोट्योरम्मपापि कण॑सूररं मवति । पुनः कणं-
कोट्पग्मसंपातं केन रत्वा चन्द्रा्म्बमारिदेत्‌ । तद्न्तगतं कर्णे तु चन्द्रस्य
ब।द्यपरिध्यन्तं नयेत्‌ । तत्कणंसूतरं चन्दरविम्बस्य पुवापरसूवं मवति । तदश-
्ृक्षिणोत्तरसूचं च कुर्यात्‌ । दक्षिणोत्रसूताय्दये जिन्दुद्रथं कुर्यात्‌ । पुनः
कणं सच बिम्बापरपरेषेयोगाः सितमानं कणेस्ानुस्तारेण बिम्बान्तः कर्णस.
नीत्वा तत्र सितबिन्दं कयत्‌ । तत्र दक्षिणोत्तरस्‌नागगं यद्विन्ुदयं सितवबिन्दुश
थस्तत्ितयस्पृग्वत्तमतस्यद् निगेतसूचयोय।गत आरिखेत्‌ । तदवृत्तस्य बहिगतो
यश्चन्द्रविम्बभागः स चन्द्रस्य सितभागो भवहि। तत्र द्राङ्कस्योननतिनती साम्यं
वा यथा मानादिष्टच्छे्यकेऽङ्कनलादिमानेन सिद्धं भवति तथा तदुनत्यादि सवं
ध्योज्जि चन्द्रूबिम्बस्य दृश्यते । एवमादित्यस्यास्तमयकारे विधिज्ञेयः ॥१ ३५१४
|| १५॥ १६॥
` इष्टकाठे' स्तरः शङ्कदितत्कारेन्द्रोः साध्यमित्याह--

कन ---~------~---~----~-~

नलधरभास्करीये, अ. &- १६, लध॒मानसे, संकीर्णा, ९ गोठ. रगो. ८-९., सूर्य
तेत्र. १२-४, रह. चद्ररग।. १६७, श्रपति, चंद्रा. २४-५) बह, शुगो.२,३,६

` अहाभास्करीयप्‌ | ॥

अस्तारूदे रवावेतदिश्काटेऽस्तलम्मतः।
। तत्कछालेन्दोस्त दण्न्यादिकमं सर्वे प्रकीर्तितम्‌ ॥ १७॥
<: अस्तार रवाकेति ) इष्टकाटे त॒ तत्क न्दु तत्क ोद्यखम्रं चाऽऽनीय
बन -::मदूसीनपदिप्योवैमरभ्रश्नदो रन्राडासन्मन्त्ासु्पकल्मू तेभ

केवडचन्द्स्य स्वाहोरा्रादिभिश्च शङ्क साभ्यः .। इन्द्रं च केवरुचन्वा-

[च्यम्‌ । अयनचलनं सब्र क्षेप्यम्‌ । टभ्ामं तु उद्यलम्नत्वदू(शिगुतस्ता-
1 षद्ूाशचियुवम्‌ दयट न $ परकरूप्य पराषत्सरवं कार्यमित्यथः ॥ १७ ॥

| ¢ वं विधिः । अष्टम्याः प्रतशचेदुदयरभरमकं प्रकल्प्य सर्व

अडम्याः परतं | कल्प्य 4 7 टग्न्मेव दिवाकरः
` रादूकादिको बिधिस्तेन धनमानविवर्जितः ॥ १८ ॥
अष्टेम्थाः परत इति । पृरवपक्षे शक्पाखगते चन्द उद्यटम्ममकं प्रकत्प्य
चन्द्रीदयखश्नयोरन्तराखासुभिश्वन्द॒स्य स्वाहोरतादिमिश्च चन्द्रशङ्कृः साध्यः ।
उद्यटप्नादकौमा साध्या । रप्नाग्रमत्ाकौमा इत्यथः । सितमानं त्‌ साक्षा
दकौदेव साध्यम्‌ । तत्र सितमानहीनचन्दभिम्बे छृष्णमाने भवति । अर
भ॒जाम्रत्कोरिरपसभिम्‌ख नीयते । कणसूत्रबिम्बपरिधियोगाक्कष्णमानन्तं
नीयते । अन्यत्त्वं पूववत्‌ । कदाचिदेतनं षरे ॥ १८ ॥

“ चन्द्रराङ्क्ानयने गतगन्तव्यप्राणा एव साध्या इत्याह-
अकेन्दुषिवरप्राणेरूद यस्थे रवेः परैः ।
राङ्द्जतिवशात्कायां नावरिष्टे यथेटजम्‌ ॥ १९ ॥

अककन्दुविवरप्राणेरिति उद्यास्तमयकारयोरकन्द्ोरविवरमाणे नश क्‌
साध्यः । अन्यतरे्टकाठे चन्द्रीदयटप्रयारस्तटप्रचन्दरयोर्वा यथासभवमन्तराठा-
सुभः साध्यः | तनान्तराखासवः सद्‌ा नीता एव ग्रह्माः । न तविशिष्टाः ]
तञ पराङ्कऽस्तखप्न चन्दे च १द्ारीन्पाक्षिप्य विवरासवः साध्याः | वथा
च।रतटप्नरशम्देन तत्का सस्तमितो रारिरुच्यते । तस्यो दय पमाणतस्यत्वा? ह [=
दयः प्र्ञिप्यन्त्‌ इति ज्ञषम्‌ ॥१९॥

प१।णमास्यन्तमेवं चन्द्रस्य कमं भवतीत्याह

~९^/

७४ कमदी पिकासहित-
एवभास्तम पिके स्तेभास्किरेन्द्‌ तमोमयः
यावत्पञअचदरी तावत्कर्भदुं गिनः स्थ॒तमस ॥२०॥

एवमास्तमयिकेरिति । प्वपक्ष आस्तमयिकैरि्टकाठजैवां भास्करे-
इत 1 भरुक चन्द्रमसः कम भवतीत्युक्तं मवति ।. बिकषेपा्थमव राह्म

, प्राकृ१बादूहइयते सोः र 4. वतीभिंरिनेऽस्तगे | ॥ २4॥
। पक्षाततन्तर्शिन्तातपर]तः सीमो हरिजादुपरि स्थितः। `
इष्टकालविलमोऽल्प प्मू्रणेः परिकिरूयते ॥:२२ ॥
। कोटिः पूरवेगता कायां ना याश्योत्तरायतां। = -.-:
अभे कोटिरशिरःस्पृकं कणेसून्नं प्रसार्यते ॥२६९॥ ` |
पर्वतः कणमसत्रेण सितमानं प्रवेशयेत्‌ । |
अन्वितं वा पराद्धागं शीतांशोः परिठेखने ॥ २४॥
रविचन्दरान्तरा नाहचच इति । अस्तमये ततकाठसूयतत्काखचन्द्रयोरन्त-
राछासबो दिनपमणेम्यो हीना यद्र.. .विशिष्टा भवन्ति द्‌ तत्पमाणं दिनि
पमाणयोरन्तरुल्यकाठे सुथास्षमयात्मागेव चन्दरस्योदयः स्यात्‌ । दिनिपमा-
णाद््िके सून्दुविवरकाठे तदन्तरतुस्थकाठेन - टयौस्तमयालश्वा्न्दस्योदय-
काटः स्यात्‌ । अपरपक्षे चन्द्रपरिरेखनमेवं कायंमित्याह-एक्षान्तातरत इति ।
अपरपक्षे हरिजादुपरि स्थिते तत्काटरम्ममकं प्रकल्प्य चन्द्ररभ्रान्तरारसुभि-
श्न््ु शङ्क: साध्यः टप्नाम्मभेवाकायां प्रकल्पयेत्‌ । तत्र कोटिः पूतो नीयते !
भजा तु पूवद्याभ्योत्तरायता । कणंरूवं च पूरववद्धजाग्रत्कोटचरपापि नेयम्‌ ।
निम्बस्य पुरव॑भागात्सितमानमन्तः कणौनुत्ारेण नेयम्‌ । निम्बप्रभागादसिवं
बा नेयम्‌ । अन्यत्सर्वं पुवेवत्‌ ॥ २१॥ २२॥२३॥ २४ : ।
कोदयकाठे वा एतत्कायंमित्याह-
अथवाऽकांद्ये कार्ये तत्कालेन्द्रकं संभवः

सितासितस्य पु्बोक्तं रररयकालोऽभिधार्याधीय]ते ॥ २५॥
अथदाऽकाद्य इति ॥ २+\॥

~~~
०. --------~--- की

नभद्. उद्या. ९. उह, उदया. १. सूयं, उद्या. द. श्रीपति, गहोद्‌, ९ अहं
उदया. ४

मरहामास्करीयम्‌ । ५५

~ ` अथ दृश्यकालोऽभिषास्यते । तत्पकारमाह-

८... बहाियंकेति ` । पूर्वषृकष 11 मै षटाशियुतयोः सयन्दोरकांस्तमयलिदमोरन्त-
सावः. ताष्याः पनस्तरदूभिः सिद्वा सवां सवां गतिं सूया स्तमयकाङ्णयो-
वीः सर्येनदोः प्िप्यान्तरंा सवः साध्याः । पृनस्तत्तिदधां, गतिमपिं तयो-
` रस्तमयकारजयोरि( रे )व परक्षिप्यान्तरालासवः साध्याः । एवमविरि्टासु-
-भिर्भिशषि बन्द्रोऽस्तं मच्छति । छृष्णे पक्षे तु षड़ारि युत स॒यकेवठचन्द्रयो-
रन्तराठासवः साभ्याः । तैरविदिष्ैमिंशि चन्द्र उदयं गच्छति ॥२६।२७॥
अत्र प्रकारान्तरमाह~

अस्तकाटलविटग्नेन््ोरन्तराप्राणजन्मना ।

कालेन टलञ्ररतां कृत्वा भयोऽन्तरासवः ॥ २८ ॥

पूवैकाठे न ते योन्याश्चन्द्रे लभ्ाधिके रवो ।

विश्टेषो वाऽन्यथा यावत्तल्यकालोद्ये नवः ॥ २९ ॥

इत्थं कमक्रमावाप्तकाटेनामततेजसः ।

ररिमभिः पूरयन्नाका निरीथे दश्यते दाक्षी ॥ ६० ॥

अस्तकारविटगरेनद्रोरिति । सयास्तमयकाले उदयघ्नं चन्रं चाऽऽनीय बयोर-
न्तरपाणानेकतर स्थापयेत्‌ । पृनस्तेरन्तरप्मा(पाणिस्तत्काठचन्द्स्तत्कालटग्नं बाऽऽ-
नीय तयोरप्यन्तराासवः साध्याः । ते पूर्वासुष प्क्षेप्याः । अन चन्द्रदुद्षलघ्र-
मधिकं चेत्पृवानतिसृष शोध्या इति वचेहोक्तं तन संभवति । पनरपि खम्र-
चन्द्रयोरन्तरपाणाः साध्याः । ते च पूर्वासुषु प्कषेप्याः। एवमविशिष्टेरस॒मि-
निशे चन्द्र उद्यं यति ॥ २८॥२९॥ ३० ॥
अविदषे प्रकारान्तरमाह--

अस्ताद्रिमस्तकारूढतिग्मां ङगतभागतः ।
दृरामेदाद्यप्राणा भ्राह्या यावन्निरारूतः ॥ ३१ ॥

५. ङ)

तेष्वहमनिङ्द्धेष रातौ व्युषटेषु चन्द्रमाः ।
इइयते परिङ्द्धेषु तस्मानानविशोषयेत्‌ ॥ ६२ ॥
अस्ताद्रमस्तकतति । सूयास्तमयकाटे सूयं चन्द्रं च।ऽऽनीय तयोः सूयं -
नद्रीरन्तराल। एवः साध्याः । पुनस्तेभ्यो दिनिप्रमाणं विशोध्य शेषकारोत्थग्तिं
सन्दा; प्रक्षिप्यान्तराटासूनानीय दिनमानं विशोध्य शेषगतिं चस्तमय-
कट... ...जसूर्येन्धोः पक्षिप्यान्तरारासवः साभ्याः। ण्व विशीष्रैसभिर्
नपरमाणदिनेर्निशि चन्द्र उद्यं यति । तेष्वसुष व्युष्टे गतेष्वित्यर्थः ॥३१॥
॥ ६२. ॥
तज्राविरेषे प्रकारमाह--
तद्धटीमागसंगुक्तः सरय॑न्द्रन्तघंटीकमात्‌ ।
ततोऽहम नसं हाद्धिः रोषभोगादिकममंणा ॥ ३३ ॥
अकन्दुमध्यनाडीभ्यो दिनमानं विवर्धते ।
तदिराषघर्टी हाषदिवा चन्द्रीद्यः स्यतः ॥.३४ ॥
तज्नाडिकानुपाताप्तमोगदहीनाकंचन्द्रयोः। |
अन्तरालोद्यप्राणेः कल्प्यं तज्राविरोषणम्‌ ॥ ६५ ॥
तदबटीभागेति ॥ ३३॥ ३४॥ ४५॥
रृष्णपक्षे विदषमाह--
चन्द्रादोदयिकात्राणाययावानोदयिको रविः
मराह्यास्ततोऽपि विश्टेषात्कल्प्यते निश्वलक्रिया ॥ ३६॥
छतावरोषनाडीमिंगावनोदेति भास्करः ।
तावदाशामखादशः प्राणेराक्रमते शासी ॥ ६७ ॥
चन्द्रादोदयिकात्पाणा इति । उदयकाटजा्चन्दरादुथकाटसूर्यान्तमसषो
ग्राह्याः । पृनस्तासिद्धांशस्य गतिं तयोर्विंशोध्यान्तरौ सवः साध्याः ।. एवभ-
टेर भ) उदयं यावि । आक्रमते रशी उद्ये ' याती

त्वथ: | | ध २ ; | । ३ \9 | | | 1 । | ॥ 1 श ॥ | = 4
अश्र चन्द्रस्य मध्यर्ने साम्यानयनमीह # ~: 1 ह + ६
। आसन्नो स्वधिया ह्र मध्यैमनिरीकरो ।: :

| कालेन्द्‌ भध्यलग्नानामविरीकं संमीर्चरे 19. त्‌ ` | 3 -,- ट

पहामास्करीयप्‌ । ५८५७

„ आसनौ स्वाभियेति । मभ्यलप्रचन्दरयोः साम्यकारं स्वधिया कल्पयेत्‌ ।
एतदुक्तं भवति । त्रिरादि सहितचनद्रेण समं रप्र यदा मवति तदा दमत
नाडीरानयेदिति । . पृनस्तेन दयूगतेन तत्कारकेण च मध्यलप्रमानयेत्‌ ।
तत्काठे चन्द्र॑ चाऽऽनयेत्‌ । पुनद्गतकाखचन्दुमध्यलप्नानामविशेषं कर्षात्‌
॥ ३८ ॥
` वत्पकारमाह--
` नाडयोऽन्तरालजैः(जाः) साध्या लङ्कगराइयुदयेस्तयोः
ऊनविन्ठेष्यनाड़ीभ्यः इदिक्षिपोऽधिके स्प्रृतः ॥ ३९ ॥
नाइथोऽन्तराखजाः साभ्या इति । अहतिद्धध॒ गतसापितमभ्यटभ्मचन्रयो-
रन्तराखासवो लङ्कोदयासु॒भिः साध्याः । मध्परग्रादूने चन्द्रे तेऽन्तराला-
हवो दुगताच्छेधा भूषिके पर्षेप्याः । पुनस्तेन चछगतेन [्म-
दश्राभिनदुं चाऽऽपीय तयोरन्तरं सृस्तैसिमि त मन्दुगत कणं धनं वा छत्वातेन ब
= पेरश्नमिन्ुं चाऽऽनयेत्‌ याक्न्मष्यद््मशन्दरस्तावदैवं कुर्यात्‌ ॥ ३९ ॥

क्क माङ्गेङ र । र ग हग्रछाया प्रसाध्यते ॥-४ ५

जीवा मध्यच्छाया मवकीत्यथः ॥ ४० ॥
चन्द्रस्योद्ये च दाङ्नतिकलपनामाह--
अर्धोदितस्य चन्द्रस्य तथाऽधौस्तमितस्य च।
इन्द्द्यास्तलग्नाय डाङ्कस्योश्नतिकल्पना ॥ ४१ ॥
अधोंदितस्येति । इन्दोरुदयरभ्मा्रवकादस्तरप्राग्मवशाञ्च दाङ्खोनतिरि-
्दुस्था्यस्मिन्‌ भागे वत्काखरविस्तद्भागे शृङ्खोनतिभैदतीत्यथः । तत्पारेज्ञानं तु
सूयस्य रारि कङ्कूमानीय तच्छङ्क्वग्रमुत्तराभिमखमानीयाकौग्मायां सस्छत्प
तद शादन्द्रग्रवशाच्च भवति। उक्तमिद्‌ कशिनो विदषकमं। तस्य सूर्यस्योक्तं
समशङ्कवाहिकमं शाशेनश्च कयात्‌ ॥ ११ ॥

।कर्मेदं दारिनस्तस्य कुय दगरुतदीषितेः।

मपि सर्वेषामिदं कमं । विधीयते ॥ ४२॥ `
न ॥ ४२॥ र
तत्र (महाणां विरषमाह-

+-अहोरन्तारेतः सर्याज्नवभिहश्यते भृगुः ।

दचधिके दयं धिकेटर्या न्योज्ञसोरि (जीवज्ञाईधरासताः॥४६॥

अशेरन्तरित इति । भगुः सू्यानवमिः कारमगिरन्तरितो इभ्यः स्यात्‌ ।
तेद्र्चधिकेरेकादशमिरीन्यो गुरुः । जयोदशमिवंधः । पश्वदृशमिमन्दः । सष
दशभिः कृज इति ॥ ४३ ॥

दाक्रे विशेषमाह-

` प्रपन्नवक्रः.सद्त्मां सितो दश्यौऽधपश्मेः।

चतुर्भिर्वाऽङामाटित्वादशरंहामतोऽन्तरेः ॥ ४४ ॥

पपवक्रेति । वक्रं प्रषः दक्र: साधंश्वतुर्भिरेव वा दृश्यो भवति । सदतां
बखान्तरथ( यु उत इत्यथः ॥ ४४॥ -

उक्तेः काठभागेः कालानयनपकारमाह-

मेणेते ॐ क

काटलभागाः कमेणेते दिष्नापि(दविनिष्ना)घटिकाः स्मृताः ।
एन्द्रं तद्राशेजा ज्ञेया वारुण्यां सपतमं स्मृत ॥ ४५ ॥
कारमागाः क्रमेणेति । महाणामुक्ताः कारमागा दृशगृणिता विनाडिका
भवन्ति । अ्रहस॒यंयोरन्तराले तावत्यो विनाडिकाः सन्ति चेद्‌ अरहो दृश्यो भवति ।
ऊनश्विदट्श्यः । रहः पृवदिशि दृश्यते चेद्‌ भ्रहस्य सृयस्थितराशिपमाणेन
बिनुदहिकाः साध्याः । पश्चिमदिरि ग्रहो दृश्यते चेद्‌ ग्रहस्य स॒यस्य च
सराशिपरमाणेन विनाडिकाः सान्याः ॥ ४५॥
तदानयनप्रकारमाह-
गहस्यान्तरांशाध्नं जिंराता स्वोदयं हरेत्‌ । _
लब्धकालो निरक्तेन यदा तल्यस्तयो(दो)दयः ॥ ४६ ॥ `
मह सयान्तरांगध्नमिति ॥४६॥

+ लघभास्करीय. ७-१ आयं. मोट. ४ ल. उदया. ५ बाह्म. उद्या, € सूर्य
उद्या, &-£ मरह. उदु. ९६

| भहामास्करीयम्‌ं | न
ऊजादीनां विक्षिपानयने महमृभ्यन्तराठगतकणेस्थ हारकत्वा्तदानयनमाह-
मन्दोचकणंगाणितं शीधकण विभाजयेत्‌ ।
` विष्कम्भाधंन संलम्धो +भागहारः प्रकीतितः ॥४७॥
ग्रहयोरन्तरं भान्यं प्रतिोमानृलोमयोः ।
मुक्तियोगेन रोषाणां भक्त विश्टेषसख्यया ॥ ४८ ॥
दिनादिलैभ्यते कालो योभिनां योगकारकः ।
मुक्तेरनेकरूपत्वात्स्थुलः कालोऽज गम्यते ॥ ४९ ॥
समलि्तौ तती यक्ता ` कूर्याचन्तरस्य वेदिता । । ˆ
स्वोपदेशाद्गरोर्नित्यमभ्यासेनापि गम्यते ॥ ५० ॥
:मन्दोच्चकृणं इति । मन्दू चक्रणेन मन्द्स्फुटसिद्धकणन गुणितं शीकरं
:जिन्यया विभजेत्‌ । कत्र न्धो इ

| च क्षपानयने हारो मवाते। ८१४००८५
रेकस्मिन्वकगते च तय मुः कियोगेनं तयोरन्तरकाखो विभजेत्‌ । दंयोकैकगतयो-
डवोः कमगवयोवां वयोरत्तरकाय्यै. भुक्त्यन्तरेण हरेत्‌ । तत्र उम्धुं दिनादि-
-योगकाटो भवति । अन्तरस्य बाहुल्ये प्रतिदिनं मुक्ते मिनरूपत्वात्‌ { अरोक
काटः स्थरो भवति । अतो युक्तया अरहो समाटिपतो कयौत्‌ । सा युक्तस्तूपदे-
शयुताद्गुरोः प्रतिदिनाम्यासाद्रा ज्ञेया । योगकाङसमृतां गतिं परक्षिप्य संशोध्य
बा समटिषो म्रहो कयात्‌ ॥४७।॥४८॥४९॥५०॥
२९ विक्षिपानयनमाह-
पातभागाविहीनस्य समटिप्तस्य निश्चयात्‌ ।
ह॒त्वा सभास्वविक्षेप( पावर)भागहारेण भाजयेत्‌ ॥५१॥
जीवमोमाकंपुजाणामेवं विक्षेपकल्पना ।
रीघ्ाचाच्छेषयाश्चापि विक्षेपो दक्षणोत्तरः ॥ ५२ ॥
पतभागविहीनदयेति । समटिम्तग्रहात्स्वपातमागान्विशोभ्य तत्रोषनभूज-
भ्यया स्षपरमावक्षेपं निहत्य हारकेण हरेत्‌ । तत्र छन्धं विक्षेपो भवति।
गीवभोमाकंपुजाणमिवं विक्षिपः साध्यः । रेषयोरबुधशकरयोः स्वशीभोचार्ख-
पातं विशोध्योक्तवद््षपः साध्यः । तुलादौ दक्षिणो विक्षेपः । अजादाव-
तरः ॥ ५१ ॥ ५२ ॥

------------------------------,
1 रवुनू्किराच ७~ <) गाला" माहबन्धा. १५) "जाह्न. स्फुटणव्यु. ३७) र. महार्पता,
६, भप।त्‌, चन्द्र, १०, ग्रह, चन्द्र, १० ^

कर्मदीपिकासहितं-

अहयोक्षिणोतरगतान्वरानयनमाह-- » = +: `: - “4
>ऽमिनदिह्को वु विक्षेपो -युावन्ते |

पादाङ्गुलकलार्धाधौयथा वै हरथते रविः
` तदन्तरं तयोर्वाच्यं योगिनां योगंकीविदेः ॥५४॥

पदाङ्कःटकठेति । हरिजासन्नेऽषाङ्कटमन्यत्न पाद्ङ्घछरितयर्थः । अत्र
कुजगुरमन्दानां मन्दस्कुटात्स्वपातशोधनमिच्छन्ति केचित्‌ । तदेव. युक्तं
स्यात्‌ ॥ ५४ ॥ =

दाकरारदानां व्यासरिप्तानयनमाह-

दवाजिंशत्पथभिहेत्वा भूयो भृयस्तदुत्तरैः ।

शकन्योक (केज्य)ज्ञाकिंमोमानां ग्यासलिप्ताकमं विदुः ॥५५॥

द्रातिंशदिति । दाचि रत्संख्यां विन्धस्य तां पञ्चभिदंशभिः पञदशभे-;
विरत्था १अबोत्तरविंशत्या च कमाद्विभजेत्‌ । तत्र उन्धा; दुक्रगुरुबुषमन्द्‌-
मौमानां व्यासङिप्ता भवन्ति ॥ ५५ ॥ ॥

दाक्रादीनां ठम्बनाद्षु हारमाह--

एतैरपंहतः कर्णश्चन्द्रयोजनतः कमात्‌ ।
लम्बनादेषु हारः स्यान्मानयोजनमाभितः ॥ ५९ ॥

एतैरेव ह(रपह तं इति । एतेर्ृग्वादीनां हारयोजनात्का इ(कैरित्यथः |
यहि स्वस्वयोजनकणवशाद्‌ मग्वादीनां बिम्बखिप्ा अनीयन्ते तदा चन्द्रस्य
योजनमग्यास एव सर्वेषां योजनव्यासा भवन्ति ॥ ५६ ॥

योजनकणौख्यहारा्णां बिम्बचिप्रानां च स्फुटीकरणमाह--
विष्कम्भा्धंन हतंव्या भागहारहताः स्फटाः ।
रोष रीतांवत्कायां दरा जीवा विनिश्रयः॥ ५७॥

` षुमानते. ग्रहणा. २, ठ. महापाता. १-२, श्रीपति. पाता. <-१०, मह.
पाता. १२-४) बाहव. ्कट्गत्य, ३२-४) ठघुभास्कर्रायं ०२-२\७) लष्वार्य, पाता,-१०

(रा ^

पटाभास्करीर्यम्‌ | ८ 4

. ` - चन्द्रोदयोपदेरौ त॒ शङ्कुः स्वात्स्वचरादिभिः
स्वहारेमंहयोगेषु बन्ध्रनावनतिविदुः ॥ ५८ ॥

. ओहोपरागवच्छेषं स्थित्यधादिवेधिकमः ।

““ -< इति प्रतिदिनाभ्यासविमलीकृतचेतसः ॥ ५९ ॥

ह
५:

=. क `. ।
>&=, :: न = 117 न
> ष " कदि: = --- -. कीः. ; ~ १
१ ' ` ऋ ष [ ५ | 2 ्
|| नि र. छी - “ क. [+| : "4 ५4 ५
श ्ै ", करै ` ~ # ^ क \ ॥
५८ = ५4 ध 1 त ५ ५ ^ ५
५ 4 [१ [|
क न ४१
¢ ५ च ५
् क क ए 2
ॐ ॐ १ ^ श

प्रनियनंसाह-पतिमागेः ध्योदयद्व्रयोः स्वपातं विशोभ्य भभ
स्वपरमविक्षिपेण निहत्य स्वमागहारेण विभण्य ठम्पा मध्यो-
दैयटग्रयोर्विक्षेपटिष्ता भवन्ति । मध्यज्यादिकं चन्द्रवत्कृजादीनां ष क्यपि
पाह-शेषं रीता दावदिति । पध्यज्या दरकक्षे१ज्या दृग्गतिज्या दृग्ज्या उदयग्या
घेति +जीवापश्चकं तत्पश्चकं मराद्यग्राहकयोः पृथग्भवति । अतो दशश्ये-
त्युश्यते । चन्द्रवःखचरादिभिः शङ्कृश्च कायः | म्रहयोगे स्वहरेण छम्बना-
बनी च कार्ये । स्थित्य्थांदि च सूर्येन्दयरहयोरुपरागवत्‌ कायम्‌ हति परतिदि-
माम्यासेत्यादिश्छोकद्येन अहक स्तयते ॥ ५७ ॥ ५८ ॥ ५९॥ ६० ॥
॥ इति परमेश्वरछतायां कमेदीपिकायां
र प१ष्ठऽध्यायः॥ ६॥

-अथ यंगभगणानाह-
रातमषोत्तरं मानोश्वतुभिंरथुतेहतम' ४६३२५००० ।
इन्दोः पट्ऽयभिरामेषुभरभृनगलिखा(शिली)मखाः५७७५६६६ ॥१।
सागर षाडषुषटवेदरीतररिमिसमाः इानेः १४६५५६४ ।

: वैदाश्वद्धिचत्ष्पट्करामसृरेरसृक्तनोः ३९६४२२४ ॥२॥ ३९६४२२४ ॥ २ ॥

+ रहण. स्पष्टा. ४७) ब्रह्म. स्पष्टा. ५4८) ठष्वारय. स्पष्टा. १७-२३, ब्राह्म सर्य. १
श्रीपति. सूर्य. १८ | '

0 कमंदी पिका सहितं-

एतद्वचष्टतुरन्ष्रद्वियमला २२९६८२४ भास्करस्य ये।
बृधभ्रग्वोस्तु रोषाणां सीघधोच्चभगणाः स्मृताः ॥ ३॥
नवेकाभ्विवस्वकत ४4८२ 1९ संज्ञिताः ।.. . :. ~

र्गस्य +दिवाः प्रोक्ता विक्षपांशास्ततः परम्‌ ॥८॥
` बृध(धा)स्फुजिभ्रवि(द्रवी)णां च दावेको वचसां पतेः ।
सार्धाहाः क्षितिपुत्रस्य पातभागाः कमेण च ॥९॥
विंशतिः खरसाश्चापि रातं खाष्टौ खसागराः
उदगाश्ाद्विषिक्षेपे पातहनिाद्िनेदिरोत्‌ ॥ १० ॥ ति
आराभ्विनः, खनवती, रसिष्णकमाभ्विनः ~
वषिन्दवोऽरद्राश्च मन्दोचांरा यथाकम ॥ ११॥ ``
भास्करस्य विजानीयादष्टसप्ततिरङहकाः ७८ ।
स्वमन्दाच्च अहाच्छाध्य राघ्ाच्छाध्ग(घ्या) महास १२॥
सप्त चत्वारि रन्ध्राणि पर्व॑ता मनवः कमात्‌ । |
एकनिंशनवरहार। नव चाष्टिनिकेषवः ॥ १३ ॥

मन्दी घ्रोचवृत्तानि विद्छविषमयोरपि ।

सभयोः पदयोश्वापि कथ्यन्ते मन्दर्ञीघियोः ॥ ‰ ॥

रिटीमृुखाभ्विनोऽगन्येकवस्वोऽषदंशेव च ।

नवाश्विनो नगरारा वसवास्तथयः कमात्‌ ॥ १५॥.

एकपश्वाराकं चेव स्यं चन्द्रमसोरतः.

विष्णक्रमः क्षितिधरा जीवा मख्यादुयो मताः ॥ १६॥
~~ ` {-जा्दमटीय. दश्ागीति. १, २ १, सण्डसाय्, तिथ्या. २-% ठ. मध्य.<) गोषा, परभाः
१३६३-४, नाष्य, अ. १०1

बुषादीनां
कणः दथो्न्दे ॥ तत्न रीपरिषयः
रीमृखाश्िन इति । वुधशकयोः कमत समपदपरिषयः । अश्नयेक
हति । मन्दस्य नवाशिन इत्यादयः । तेषां युगमपद्योर्विष्णुक्म इति सूयस्य
विषमे युग्मे च परिधिः क्षितिधरा इति । तद्चन्द्रस्याऽऽचार्यण गीतिकारसृका
मन्दादयो जीवा प्रह्माः ॥१॥२॥३॥४॥५॥६॥ ७91८
॥९॥१०॥ ११॥ १२॥ १३॥ १४॥ १५॥ १६॥
>पमण्यादिजीवारहिते क्माऽऽ्ट-
मख्यादिरिहितं कमं वक्ष्यते तत्सम,सतः।
चक्राधांराकसयरहाद्रेराोध्या ये भजांशकाः ॥ १५७ ॥
तच्छेषगरणितादिष्टाशोष्यखाननेषखाग्पितः :
चतथहिन षस्य वीषुमन्त्यफलटं हतम्‌ ॥ १८ ॥
बाहुकोषटयोः फले रुत्स्नं कमोत्क्रमगणम्यवा ।
| लभ्यते चन्द्रतीक्ष्णास्वोस्ताराणां वाऽपि तत्वतः ॥१९॥
मरूयादिकमरहितामिति । इष्टमजाचापभाक्‌ षटारशिभगेभ्यो बिशोभ्य
शिष्टेन भृजाचपिभागान्‌ निहत्य प्रथक्तेस्थाप्य तयोरेक खभ्रेषु छाभ्धिभ्पो
विशोष्य रिष्टाभ्वतुर्भभ॑क्तं हारको भवाति । प्रथक्‌ स्थितिगुण्यो भवति । तें
गुप्यराि ग्रहस्यान्त्फटेन निहत्य हारकेण हरेत्‌ । तत्र रम्ं प्रहस्य भना-
श्रीपति. स्फुटा. १७, ब्राह्म. स्फृटगत्यु. २२४, महापव. उपसंहर ५. स श्रीपति. स्फुट. १७, ब्रह्म. स्फटगत्यु. २३-४, ग्रहलाघवे, उपसंहारे. ४, रीटा-
नया. क्षतव्यव, २१०, करणदुःतृहङ. तप्रश्न. १२

मेके

<४ कर्मदीपिकामहितं- )

छं भवेति । अथवा गृण्यरारि ज्यया विहृत्य हारेण हरत्‌ । तत्न ठम्धं
भुनस्या भवशि | तथा पराधरफर रत्वा ऽन्त्पफृदट संयम्‌ । उत्क्रम उत्करम्‌.
भागान्‌... विमानेभ्यो विद्ध्य रोषेण जीवाफलमानीयान्त्यफलादिशोष-
येत्‌ । वदुत्करमफकटं मवति । उत्करमज्या च तद्रत्साध्या ॥ १७॥ शद
॥. १९ ॥ ह
। भभाक् यकक्ष्यमिाह- ` #

|
#॥2
प.
4
षा
८६
2

# 4 क[ र कक्पा भवान्त । आकाशकुक्ष्यामृष्मरहुस्य भगगेहरेत्‌ |. तजर रण्यं.

तिश्हस्य कक्ष्या मवति ॥ २०५ | 1

ए्वमोदयिकं विषिमुक्तवाऽधरा तकं, तत्वान्तरमथोष्यत इत्याह-- `
निबन्धः कर्मणां प्रोक्तो योऽसावौदयिको विभिः। ` `
अधरात्रेस्त्वयं सर्वोयो विहाषः स कथ्यते ॥२१॥..-.
निबन्ब इति ॥ २१॥ श
प्रौ दयिकविधेर्यौ विरेषस्तदाह--
अिशती भदिने क्षेप्याऽप्यवमेम्यो विध्यते ।
लगवाभगणभ्योऽपि विहातश्च तदोऽग्धयः॥२२॥
त्रिशती म्‌दरिन इत्यादिश्छोकेः । मृदिन शतत्रयं केप्यम्‌ । अवमेभ्पर
दात्यं दिशोभ्यम्‌ । ज्ञगृवमिगणेम्यो विशतिश्वत्वारश्च विशोभ्याः ॥२२॥
+-भष्टिङातगणो व्यासो योजनानां भवो रवेः।
खाष्टाश्ध्यङ्कानि &४८ ° सीतां शोः इान्यवस्वन्ध यस्तथा ४८ ०।॥२३॥
ब स्विन्द्रियगणच्छिद्रवस्वङ्गानि विभावसोः।
अङ्गगङ्गप्वेक मृतानि ' ५५६६ चन्द्रकणः प्रकोतितः ॥ २४ ॥ ।
अष्टिरष्ट जिना सुद्राबिरहातिंद्धय धिकाः क्रमात्‌ ।
द्राघ्रा गुरुडाक्राकेभामज्ञाधिस्वमन्दजाः ॥ २५ ॥
। "श्रीपति मध्यमा. ६०, अय. दक्चणी. ४, ठह. मध्य. १३, बाह्य, गांडा. १९१,
वृ. पष्य. ६०. श्रापात. मध्य. १०१, टह, चन्द्र, ई-५४,

महाभास्करीयप्‌ । ८५

, -खाद्रयां कसुदस्चाः स्यः सीघ्रवत्तान्यथाकरभात्‌ ॥२६४॥
दद्यः खाङ्नेज्ाणि खान्धयाऽस्ध्याभिदस्काः।
दवय द्रीन्दवो रवेर्भन्दङ़ाकरवद्वत्तमेव च ॥ २५७ ॥
एकञ्चिरातक्षपामतरधंराते विधीयत ।
तेषां भागाश्च विज्ञेयाः पण्डिते: परिकल्पिताः ।
मन्दङ्ीघ्रोचयोः क्षप्ये चक्राघ बुधशुक्रणोः।
रारिच्रयं त हाषाणां पात्यते पातामेद्धये ॥ २९ ॥
कुजाकिंदेवपुञ्यानां भागौ विव कीर्तितौ ।
मन्दपाताच्च रीघाचात्माधारिस्तु भशृन्नयोः॥
विबधानां च सवर्षां हीघ्रपाताः प्रकीर्तिताः|
राोधयित्वा करमात्पातात्‌ विक्षपांशात्मसाधयेत्‌ ॥ ;; |

-. योग विश्छषनिष्पात्तेरेकानकस्वदिग्वरात्‌ । ˆ
विक्षेपः स स्फटो ज्ञेयो अ्रहस्येकस्य कीर्तितः ॥ ३२ ॥
अन्यंस्याप्येवमेव स्याच्छेषाः प्रागक्तकल्पनाः।
एतत्सर्व समासेन तन्त्रान्तरमदाहतम्‌ ॥ ३२ ॥

जिशान्भनवः षष्टः । खाद्रयो वसुदा हति । अथ शीषवत्तानि दच-
दयः खाङ्कनेाणि खानम्धयः अन्यानि( योऽन )दस्लकाः । इयम्नी( री `न्दष
इति । रषेरकेन्द्रो [रु]च्चं । वत्तं च दाक्रवत्‌ । चन्द्रस्य वृत्तमेकर्दात्‌ । बुध-
दाकयोः पराताधं चक्राथ( ध ) मन्दोच्चरीधोच्चयोः क्षेप्यम्‌ | तत्र बुधस्य
मन्दोच्चे एव रोषाणां चक्रपाद्‌(त); राध्यः । दाकरार्किदेवपुज्यानां मन्द्पातश्च
~+ लह. स्पष्ट. २८) आर्य. गीति. ८, म्‌. स्पष्टा. २४-५, बाह्म, स्पष्टा. ३४-९,
श्रापति. स्पष्ट, २३२५-८, ग्रह. स्पष्टा. २२

नज

ि कर्मदीपिकासहितं-

भागद्ुयसयुतः स्यात्‌ । कृजन्ञयेमन्दपावः साधदायुक्तः । बुधस्य हीष-
[ नास्ब | एवं पातद्यमुक्तं तत्र परथक्पृथक्पातं षिशोष्य विक्षेपे साभ-
| । पनस्तपोयागे वियेगि वा दिग्वशाल्ट्ते स्फुटविक्षेपो भवति । वदुकते
वयित्वा क्रमातातानिीत ॥२६॥ २७॥ २८ ॥२९ ॥ ३०॥
६५.॥ ३२॥३३॥
स्फृटे विदाषमाह--
इीध्रमन्दोचचचापार्धं संस्शछतात्स्वीयमन्दतः
फटमध्यद्हाः र्वं वश्ये भ सष: #6 रिकीर्तित

गुभाकाशकक्षयमाह- _ ५ ` च
, बेदाभ्विरामगरणितान्ययुतराहतानि . ` १
चन्द्रस्य शन्यरहितंन्यिथ भण्डलानि ।
स्वैः स्वेहतानि मगणः करमो बहाणां |
कक्ष्या भवन्ति खल योजनमानरष्या ॥ ३५ ॥
हात महामास्करीये सप्तमोऽध्यायः ॥७॥

५
~

वेदाश्चिरामगृणितानिति । ग्रहकक्ष्यामाह~स्वैः सेहंतानीवि । हन्यरबि-
(हि)ता देक. . .न्यस्थानवार्जतानि ॥ ३५ ॥

© ® क

हति परमेश्वररूतवायां कमदीपिकायां सप्णोऽऽयायः ॥*७॥
अथ चन्द्रार्क विना तिथ्यानयनमाह--
रांरिवत्सरताडिते गणेश्व
यगभवासरभाजिते तथा ।
अधिकान्धगणे तथेव विया-
दुभयोरन्तरभकंवषपूर्वम॒ ॥ १॥
"श्रीपति, मध्यमा. ६०, आर्य. दक. ४, लट. मध्य. १३. बाह्म. गोला. १९ , सुय.
म. १२, श्टछो, ८०-र, गीला. भुवन. द७-&, प्रह. कक्षाध्या, !{-)

---~--*

(द
@&

प + 7 . 9 . : > च्करीयष्‌ ८ |.
‹ ` हाभास्करीयम ।
५८९ ^ ॥ ध कुः (१ कः ॥ ५
त <. ; ४1 ।

विपरीतं तु पनणंमिन्द्रहषु ।
हारिकेन््रजमप्यथाऽऽगु चेवं

ङारिवत्तनिहि वासरेषु कायम्‌ ॥ ३॥
परिनिष्ठितनाडिकाऽप्यतीता

रारहिनो यादिवसविहीनस्त्यषष्टिनिग्नाः |
स्फुटभागविरोषसूयभागेः

भजितास्ताः स्फुटनाङिकास्तदाप्ताः ॥ ४ ॥

दा शिवत्सरोति । शरिवत्संरेण द्युगणं निहत्य युगमूदिवसोर्देभजेत्‌ । ष*

वर्भादिफरं मवति । तस्चान््रं च भवति । पुन(रधिकाब्दगुणितादृद्गणाईभ-
दिनैश्च वर्षादिफटं भवति । अधिकवषादिकं चन्द्रवकौदिकादिशोभ्य
शिष्टं सोरव्षादिकं भवति । तत्र वर्षनविशोध्य शिष्टान्पासदयमष्टादग
दिनानि च विशधयेत्‌ । राशिद्वयमष्टादशा भागाश्रेत्पथंः । रेष
भजायाः सुयभजाफटमानीय वद्िप्ताभ्यो द्वादशा रासमानवटिकां चान्द्रादुषादि-
कात्त~+दूभजफटस्य धनत्वे विदोधयेत्‌ । तस्थ कणत प्रक्षिपेत्‌ । पुनरूपायविशे-
वेण चन्द्रकेन्रं॑विदित्वाऽस्मादाद्धबाहुफर ददद शांमपि वद्भुजावभ्वान्-
घटिकायाः कुयात्‌ । तदा तस्मिन्दिवसाः शक क्र)पतिपदाद्याक्तथयो. .. . ..
तथ वर्तमानाई्वसस्य या अतीता..-कास्तष्ष,.. निहत्य सु्यन्दरोगत्यन्तरक-
छाभ्यो द्रादशशिन विभज्य उन्धा स्फुटा नाडिका भवति । चान्वदिनाग्ड-
रिकेन्रं स्वराङ्ककुहरेः खखान्धिनिहतान्‌(त्‌)स्पात्‌ ‹ शोध्या गक्षी(कषि)त्यङकू- .
क्माभिमांगयुते तकाः; ) इत्यनन शङिकन्द्र ज्ञेयम्‌ ॥१॥२।।३॥ ४॥

स्फटाकान्मध्यमाकानयनमाह--

#
[1 निवा रि न न ० 9 न ०
` अजन ~~~

+र. स्पष्टा. ३८, श्रीपति. स्फटा. ९८-४१, बाह्म. स्पष्टा. ४१-२, आर्य, काठ,
द२-५, प्रह. स्पष्टा. ३५७, सूय. स्पष्टा. ४७-४, ष्वाय, स्पष्टः, १५

कर प॑दुपिकासाष्टत-

न मध्यच्छायाकादुच्चविङाद्धभजाफलं यत्स्यात्‌ ।

ततक्षयधनापेपराताद्‌पि हईषविधेरवेमध्यप्‌ ॥ ५॥

छयति । पथ्यदिनच्छायासिद्धो हि स्फटः स्यात्‌ । तस्मात्‌ स्फृटाक[-

-णभ्य भृजाफम।नीय तदृभुजाफलमूणघनस्य स्फुटाके कृ्थात्‌ ।
1; भुय।फटमानय पथमस्फरकि तद्ूत्कृयात्‌ ¦ एवं विदेवना
खौऽक। मध्यमाकां मवति ॥५॥

८ चापीकरगमाह--

ञ्यासंकलितात्कमरशः होधितजीवामालिर्मखेः हषभ्‌ ।
मध्याहतमन्त्याप्तं पूर्वयतं भवति तञ्च वाप , ५०५ व

प ` साधाराकोऽक्ष्टकलाविहीत्र- |
शछायाद्नाधं समभूमिम मभा गि `
। पञ्चाङ्ल द्वादशकस्य इङ्कखी- '
राप्ता तस्मिद्दिनमध्ययातः॥ ७ ॥

अष्टो लवाः षोडङटिम्तिकोना

वल (ठव)प्रवा( मा )ण प्रवदन्ति यस्मिन्‌ ।
छायादिना्धर्घचतर्थसख्या

तज्राऽऽश्ु वाच्यः सविता नभस्थः॥ < ॥
पञथाधिका विंशातिरक्षमागा

जिहाच यस्मिन्विहिता फलस्र

छाया तयोः शङ्न्समा दिनाधं

क्षिप्रे समाचक्ष्व तयोः स्फुटाकन्‌ ॥ ९ ॥
अक्षाहकाः पञ्चदशैव यस्मिन्‌
छाया रवेः पथ्चममागसक्ता

"श्रीपति. स्फुटा. १६१ बाह्म, स्पष्टा. १९१; सूर्य. स्पष्टा. ३३; कछ. स्पष्ट. १
गोटा. स्पष्टा. १ १-२, लघुभाक्कर, २-२६)

2 = ॥॥
छ ` ३. + ^
~ ¢ कीहक “. 2

2 + । वषव्यो + "च्च. 8 -्ः
व :"
न ४ ¢ 44 ल 94. , .\: ¶
भु । सच्तननिराच्छाया व ङ द ^ ज "= "नर.
४० 4 न +" ० > ण "९
9 भ
# ॥ पि 0 । |
च
ड

स न ..

जगत्पवीपः सममण्डलसंस्थितः सविता ॥ 4१ ॥
छाया षोड प्रागपरसमायता समदेशो ।
सार्धाः सप्त पलटांश्ास्तज विषस्वान्कियान्धाच्यः॥ १२॥
नीता रबेबेटवता मरुता समस्ता
[ह्याद्योऽज गणिताः सहतत्पराभिः ।
शेषो मया परिगत ¦ खल्ट तत्पराणां
सेकं ₹हातं कथय भानुमहर्गणं च ॥ १३ ॥
राशिभागसहिताः शरिलिप्ता
वाटहस्तपरिय्टविनषशः ।
पथवगविकलाः खट दष -
स्ताभिराथदिनरािश राङ्क ॥ १४ ॥
राऽ्यंशका हता वात्या मागशेषतिसप्तमिः ।
, षाच्यो भोमः कियांस्तत्न कीरो वाऽप्यहर्गणः ॥ १५ ॥
रारित्रय पश्चदशांशायक्तं
किप्ता निश्ञानाथश्तस्य पथ ।
एतत्समीक्ष्याक्गत्-रहानि
यातानि तस्येव च मण्डलानि ॥ १६ ॥
मघवद्गरूराशिभागकिप्ताः
रिष्ाना चपलेन नाहितास्ताम्‌ ।
मव तन्न लिप्तिकास्तु दृष्टा
. दिनरारि गुरुमध्यमाक्षतािः ॥ १७ ॥

, कर्मदीपिकासदहितं-

मण्डलादि भगुजस्थ -सलिप्तौ
नष्ठमत्र विकला द दृष्टाः ।
मयजस्य दक सप्तरमेता
दहि ते दिनिमणावय शीघ्रम ॥ १८ ॥
पव प्रहविषयं गणितक. बहूधा पद्र्यायना पूरवपदृदीतकदा(कुष्टा)कारा,..
द हरभान्सुद्रत्रार्फस्य ५शदास्ण कहवा प्दृदयात । तत्र साधारशकोक्ष
॥ परभाः । पध्यदिनिच्छायाक्षाम्यामकानयने्षाच( क्षाणः)
वाद्यः | सममण्डरच्छायाक्षाभ्य।मकानयन नीता रवैरित्य।दयः ॥ ७ ॥
< ' ९॥१०॥११।१२॥१३॥ १४॥१५।१६॥१४७॥१८॥
कृह(कारेणाऽऽह- |

देवमन्निरुधिरौ च हि क्ियन्मौ
सूर्याचन्द्रमसौ तुलाधारगतौ दृष्टौ मया तत्वतो ^
मागेद्धादशमिद्ेयेन च यतो स्य॑स्य वारोदये ।
छिप्ताभिः शादिङ्ान्यसागर य॒तो जीवस्य वारे पुनः
हाकस्याथ रानैश्चरस्य दिवसे तुल्यो दिन किय) द्धिर्दिनेः॥२१
विकिप्ताभिरधिकोऽ्को बिज्ञेयो श्धरेन्दाभे
रोधयेच्च निरानाथाद्विलिप्ता ` घतिसंमताः.॥ २२ ॥
नाडीभिरम्युफगतादहनां ` गणा -भागतस्तीक्ष्णां .
शभगणादेकेऽज् निचेते नीतेऽधूना बात्यथा। `

पविः ॥ [| स्षष्टा

अकाङ्ारकवासरेरपहतः कथिदिनानां गणो

लङ र ~ | व, ८ ।
व्धो तत्र न वेदनेव च तयोः हेषो मया लक्षितौ |

यो तो मण्डलताडितावथ पुनर्भक्ते स्वर्हटो पथकः

त्ाऽऽप्तं मधनाऽपनीतमधुना चाप्र तयास्तिष्ठतः ॥२६५॥।

भास्करे मिथनपयवसाने
रावरी अिगणसप्तघटी स्यात्‌ ।
अक्षचापगरण(णि)त वद्‌ तस्मिन्‌
लम्बकेन सहितं विगणय्य ॥ २५ ॥

। , 7 4. |
१ | न 2 मैः“ ९ १
[ क ५ ^
: 4 ऋः ~" >~
~ ~ र
८
1

3:
॥

श्च ये(या)नाडिक॥२३॥

.. .णाद्यानयने प्ञ् सप्तेत्ययं मोमरशाङ्न्योयोगविषयः । मैमवाक-
गर्वित्ययं भोमजीवयो्षिरेषविषमः । सूर्या चन्द्रमसा वित्ययं वारकुदकारिषपः ।
भास्करे भिथुनेत्यक्षविषयः ॥ १९॥ २०॥ २१॥ २२॥ २३।२४।२५॥

भास्करेण परिधिन्त्य तोऽयं
मन्दबुद्धिपरिबोधसम्थः ।

सम्पगायभरटकरमंनिबद्धः

स्पष्टवाक्यकरणेः समवेतः ॥ २६ ॥

भास्करेण परिविन्त्य कृतोऽयमित्यनेनास्य तन्वस्य प्रयोजनमागमरू्वकता

ख प्रदुशर्यते ॥ २६.॥
स्पष्टा(स्वा)थंनेककरणेरछेयकेन्द्रगणे रवेः ।
यदिहास्ति तदन्य यन्नेहास्ति. . . तत्‌ ॥२५७॥

इति महाभास्करीयेऽष्टमोऽध्यायः ॥ ८॥
इति 'महाभास्करीयं समाप्तम्‌ ॥

बकवभ

{1
श
र

९६ कर्मदीपिकासदितं-

सवरयोति । स्वांथानामहमंणमध्यमण्ठायाकृमादीनामनेकषा [क]रणं यासि-
चलन्त असिस्तन्त्े यदपराहकमसि तदेवान्यतन्त्रेषु विधीयते । रेभ-
इणे छेद्ये चत्र यरिस्थत्यधोदेः स्वरूप शिवं तदेष तन्न्रान्वरेषु पद्‌-
कोकेन तरनव स्तूयते ॥ २७ ॥ द
। अविकारो न येषां स्यादस्य मौ्ष्यनिरीकणे । =
¦ करममकपरनोषारथं तेषा व््ाख्येरषमीरिता ॥
महताष्टकाकेान्तवाकंयभान्याककमणाम्‌ १

दीपिकां गोटमटयेश्वाकरोत्रमेश्वरः ॥

इति परेश्वररूतायां करमदीपिकायामष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

महामास्कशयगतर्लोकायचरणानामकारादिवणां
नक्रमेणानुक

(>

श्ल °
अ.

भक्षकणेहतः °
सभक्षज्ययपा हरेत्‌ °
शष्षतोऽधेकतरा °
क्षारकः १०
अङ्गपुष्कर्‌
भवचटहतनवाशा ०
भथव[ऽकोंद्ये °
भथ(तो मध्यलप्न
शटृष्टमन्येः ००
अद्भिः समत्वमाथे°
अध्वानं गणितविण
अन्पस्याप्येव °
भन्त्यजवाऽथवा °

न्त्यजीवाधन्‌ °
अनपे भवमन्ति०...
अपवर्तितपासरा०
भअम्वरोरुपरि

की

ककर उय्‌] भवेत्‌ *
अकोङ्गमरक °
शकोग्राश््स्कमरे
भकन्ुमध्य* ,..

भरकेन्दुविधर ९,,,

ए 9

मणिका ।
वो ०
अवमाख्यो ° ...

२९ । अविकार्यो भि °
३१ | अष्टम्याः प्रत; °

९५.

€

ग्‌
१९
€ ~+
४१
४२
६७

| अष्टाहते शरय ०

अ्टिर्टगुणा ०...
अष्टिरातग्‌ 6.33
अष्टो मानि ज्रियिण
अष्टो साधांत्नि°

| अशे खवाः षाह ०
©

अस्तगे धनम्‌ °
अस्ताद्िमस्त °
अस्तारूृढे रवा °

| अहनः रोषो गतो
अशेरन्तारेतः १...

८,18.8

१५ | आदित्यलभ्रबि °

`

आद्यन्तयोः फक °
३६ [आदये षे चतुर्थे
९१ | आरा मां त°

३.२ भाशामृजकोटि ्

भ

११

आसनो स्वाभि 9
अ।हार्ययावदफं 0

इ्शुष्खस्य न्‌ ब
इन्दोगृण ख +
हरक न्तिक्षिति*
इदण्छायप्तरा°
इएणीबाहतः 9
हृएण्यां मुनिरन्ध ०
इष दयषेस्वु °
इष्टहीनेन युके°

इष्टा सुम्यश्ररा

ष सभ्यो बिहो °
इन रेषमाभे 9

सज 9
डश्वभकतिविहीनाण
उत्तरेण शते 9
शर सयुतिः 9
इत्पाद्य तश्र ॥ि
उदकार्जेशाष्‌ *
शवदकृपराध °
घद्ग्रसास्तथा ०
० |
इद्यस्य गा "
इद रिषान्पाद्धग °

प @
. हकथिरास्षपा 9
९कुपश्च दाक
९कयुक्त दिबसे *
एको ऽगम्भीन्दुसि *

र
दव र्पटर्वः° .

एदभारा किवी ®

| ` ९.४६ ~
एवमाशाम्‌खा०
एवमास्वमपि

एव प्रहाणं स्फ

११ नृक्षीत्रतररा °

एव पुनः पुनः

एव सुरेभ्पाकंण
क्‌

` | कक्पामिद्‌[ स्च °
। कणैकोटचग्रसेपा ०

कृण । ॥॥ ₹ ्
ण [ख्यः स्ववि
कृणनान्त्पफड °

कर्मद शशिन्‌;०
कर कणंहतवा ०

कुरां बिभर्ति°

कृटीषूतं मास °

काटमागः कण
काटेनाऽऽहत्य °

। किर्‌।ठहाएमकर 9
कीठकाम्रगुण ^
कृनादेषप्‌°

-कूम्‌द्‌दनसुबन्ध °

एव [वदोष्‌ °

त्वा देशान्तर >

क _ =
हृत्वंबमेव [दक्‌ °
कृतदुभ्यष्टतु °
केन्र त्पद्विभागे°

श्लो.
कोटेरन्त्यफरं °

कोट्योः पद्वत्‌ ०

कमोक्रमफटः०
कियामात्र प्रसि °
शपोऽभिकद्यषी °
कषितिभ्य युद °

कण्णा स्थित्यर् *

ख
सवनगरसक्ा 9
न्मरामानिघ्रान्‌°

' 168,
गसगम्तभ्यना °
गन्तव्य मिष्ट °
गन्तम्ययातं +
गम्तभ्पं रविणा ०
गरुपरसादसं °
प्रहण भास्वतो 9
ग्रहयो रन्वर °
ग्रहस॒यान्त °
प्रहोदयो यदा
प्रहोपरागवत्‌ °
ग्रततादिमीक्षकाण

प्राक्षस्य शषण्डिता>

प्ाघ्यङ्गुखा°
ग्रवासमां भग

| ६ |

चन्क्रोदयोप०

यग्म पमाकाष्ट्‌

षन्दरादोद पिका ®
दरपराणहता °
1.81

छायया मभि °
छएायाप्रवेश °

छ पाथस्फुट °
छायायां याम्य
छयाभनींत *

| छायाहतं त्रिभ °
छायषोहरा०
छिन्प्राद्मुक्ति °

छदभास्यापव *
ल ९
लपन्ति भानोः०

जिना दशघ्रा°
जीव भोमाकं 9
जीवाः कमोत्करमा

न्यां खसप्ताश्चि ®
म्पासकटितात्‌०
\ त्‌ @

ततो भषेमाचं°

ततो दिखिद्‌*
तत्छापीरग्धेष *

मक

४९
६१

देष फेवद्ं °
-वद्गुणास्तु षटि
तदृगुणेन गृ°
हद्षटमिग *
हद्ाहूवगस्ते °
श्धिन्दु्रप ण”
धैद्विश्धेषो हतः

ह द्विहीनफलो °
हन्पन्द्भोर्वी *
पन्मध्यकेदि°

तृस्न {हिकानु
तैपोभिरापि *
पस्मिन्मन्दफर
ताहितो-याजन्‌ः°
तातातयास्तु° ...
तिर्मा दाकेन्तरु ० ,..
तिथिप्रणाश्ापि °
तिथिवञ्चन्द्रती *
तिध्यधंहार्‌ °

तैन क्षण्णां छा्यां०
तेनाह °
तेनेव सवेण ,..
हैम्याऽधिकाहान्‌
तेष्वहमौन °
चैयोद्‌राध्नात्‌ °
षयोद्‌राहता० ,,.
तरिश्यया सित

` ¢ \9

०१ ¦ । नन्वा भूदृनर
८ दु 9
१६ दकषिणामिमृखरी °

७६ दक्षिणोत्तरदि °
दिग्वेदसागरा०...
७२. | दिनादिरभ्य० ,,.

५७ | दिनार्धं प्रहु

५१. | दिनिमभ्यनच्छाया
११ | टृर्यचन्व्र इति°
७६ हेयतेऽमलनि°
४ | दियुक्तकला °

४७ | दाशत ...

६६ | दिकनिष्ने शर °

५९ | द्वियमघरे म्रहु०,..

४६ | दथव्रयः खाङ्गः०

ब्‌ | ध
५८ | धन्वन्याः श ०

१३ ` नत्या सयुक्त *..

१६ नमसः पश्चिमे°

३२ , नबाद्रूपाभि °
७ | नवांशाः प्च

७६ ¦ नडीभिरमभ्युप °

४ नाइयोऽन्तरा°
४४ नानायने ग्यती°
७० नित्यं वा श्चन

दशके पक्षेपयो ० ,,,

८ ठ

ष्टो
निबन्धः कमं °
निशाकरे वा°
नीता रेट ०"
नीता रवेर ०...
नष्छायरृति °
म्यस्ताषन्दुत्रप9

प
पृक्षान्तात्रत*9
पशसप्नव 9
धृ श्वैस्‌प्तनव्‌ण
पथ्चाधेका०
पश्चटिरन्धमण

पश्चहतेा रवे५,..

९२निष्ठित °
दातभाग०
एद्‌ाङ्गरखक °

पवंकाटेनते ...

पूवं तः कणं सू°
पृष्रखावेध °

पलपन सचक्रा
पृंसकत्ि ० , ..
पूवापर ततत° ,.

पृवाह्ि सूर्य
प्रक्षिप्यावनते °

प्रतिपण्डटक०.,.

। के

|,
| + 8, आ १ ए. ¢ ए. |

८४ प्राणा द्विख०
३ परिश्रय
१४ | प्राक्तमेतदव ०
८९ ब°
२३ | बाहुकोदी क्र

६ बाहुकाटयोः क
बाहुज्याद्य० ...

७ | बाह्यमण्डरण०
१८ भिन्दुतः केन््र*

९० विन्दु्रयस्य० ...

८८ | बिन्दुभिशिभि°

०० ९

५३ बृधमगवो; पुर...

६७ | ुधास्क्‌ जेब °
८७ . भण

,७५ (भागाः खाय *
¢ | भान॒चन्द्रविष्‌ ०

| भवन्ति ठब्धा१ °
बा०,,.,

३२ |भानोमृजाम ० ...

९९ भाज्योऽधिको °
१२ भाज्य न्यसेत्‌ 0
६२ | भस्करस्य षिण
५४ मस्कराप्रगु°
६५ [भास्करेण १
४८ | भास्करे मिथुन°

१५५४ फे °
्‌दनष्टगणा°
भूसृघ्रामहूवा °
ष णिते*
नेम वैस्थिष्ट |
मग 9

॥ +++

४४४५ ४
भरह्याद्रहिवं
मधुरीतारि० |
प्रण्डरादि
म्यकान्विवि°
भष्यभ्ययोर ©
मध्यापध्यन्त °
मध्यविनदुसव °
क निन्दुशि ~
भभ्यं रवेभू °
पथ्यदटग्रस ०
भ 9
(न कर्ण 0
्दीभ्विय्‌"
मन्दवृत्तानि 9
मन्द्‌ शीषोच्च +

म

प्रर 4
दरीधोच्चयो

मासाभि माजन

ब्र ग्राहक °

यश

युगाधिमासे 6

४ यागमागक ०

योगेषु तेष °

प्‌
वा स्य दूबि 9

र्‌9

। | र 9
र क्यप
०४५४६ |

४9 पेगणे *
रव सहत१्‌ ०

| रह्ययः क *

| राशितरयं पअ
॥

र्‌[ष्पशक्ट9

` रः सुह 9
हपमेकम°
[रोहिणी शकट °

ट

र दिक्‌ ^

7 इर ©
पीरतो भ

स्बनईपवुमम

2,

वु9

श्टो०
विक्षेपः शरिनः°
विक्षिपांश्ला कमे °

& ०

विक्षिपाशेस्तयोः°

(रि

विक्षेपस्य पदात्‌

विधि रहण म०
विना द्विराश्चेः°
विबधानां च
विमदाधकटा °
विट्क्रान्ति °
विटिप्ताभि°

®

| व दा ति : उर 9

विष्काम्भाधहता ®
विष्कम्भा्हतो °
बेदाध्षिराम°
व्वत्ययो दक्षिणे ©
व्याख्याने भास्क ०
प्यास्षखण्डगुणि
व्यासृखण्डनिच °

ध्यास्चवगनिच °

हक्राा जता ९९१

णि कक "गरीयां

श्लो ` पृ

दाङ्कय दूदा °
रद्खस्तत्वम °
शतमष्टोत्तर *
रतेन सार्धं °
रावर्था राङ्क °
रा शाष्टभाते *
राशिरृतश शि 9
रारिवत्सर 9
शिखामृखाश्र ०
शीघमम्दोश्च्‌ 9
रीघ्रस्थावाप्त °
र घोष्वभक्तेः *
री धो ष्च [दध्‌ 9
दीघो च्च त्स्कृर9
शीषे केन्धुकङा °
दाङ्को ज तिमती °
रोष भ दात्छम्‌ 9
शोष विवस्व 9
षृ
पट्‌ राियुक्त °

. | षण्मबा्टरस॒ °

पृषिशषषव *

प१्याऽऽहृत्यान्ब ०

स्‌ 9

® ॐ र.

स॒परत्या दिवस°
सप्ततरिशच्छ। ०
सप्रति रदुदक्‌ °
समटिपेन्दु °
समटिषो त्‌ ©
समास मासीर०
स रीधोच्चात्‌ ०
सागर षटिषु°
साधादाकोऽक्षा०
सुष्धकष्णवेण °
सूर्थागतसम °
सूया चन्दमसोः०

९
< ९.
३८ .
७२

सृयाद्याम्धोत्तरे °
सय चन्द्रमसो °

सूथबाहृहता°
सूयदुयगे ` `

सर्यन्दोररूत °

४ [सेहिकेयविही०

४९,
८१ ।

स्पष्टथानिक ०
ह्‌ ©

८ - हत्वाऽधेमासैः °

६५ |. . .हनिन्दुद्रयं वि°

३० | हरिण भाज्यो °
५४ |द्यस्तनाद्यतन ०

समापय ोकाद्यचरणानामनृक्रमणिका ।

कः पविः रसवदेव द-प को

ए
® ® @

। +

भहामास्करीयतदध्याश्यागतपारिमापिकविषयशाब्दानामङरी-
दिवर्णानु्मेण पृष्ठाङ्कसाहिता शची.

राष्द्‌ाः
अक्षानयनम्‌
अभिमासाः

अन्त्यफलम्‌ कक

अपकरमक्षितिञ्याम्यामक्षामयनम्‌

अयनवटनम्‌
अकाथा

अकाभ्रानयनं सममण्डटशङ्क। -

मथन च

अरकन्द्रोरबनाषिटिप्रानयनम्‌ ,.
अर्फेन्दरोः समाईक्ीकरणम्‌ ,.

अधराभिकम्‌
अवमशेषम्‌
अवमाः
सवः
अस्तटग्नम्‌
आक (दक्षा
भक्षकमं
आक्षवरनम्‌
भायनं कमं

| 8 -
१8्प्रहकाटः

_ # 8 ९9९९1 8। » ¢ „ # 1 #~ ~ ++ ॥

® @ ¢

हब्दाः ` र| हृष्दाः +

द्‌.

३४.

४१
३५

ककटकम्‌

शष्वाः
रह,

उवुग्दलनम्‌

उद्यटम्नम्‌
पन

एष्यकालः
ओ (1

ओजपद्म्‌

ओदयिकबिधिः

अंशाः
क

कणानयनम्‌

कमान्तरं चन्र दित्यषोः

कृटाः
कारपध्यरुम्बकानयनम्‌

कृट्टाकारकमं

कुजमध्यमानयनम्‌
कुणादीनां स्फरिषिः
कोणसुषम्‌

किविण्पा

18,

राष्दाः
ग्रहणस्य सदसद्धावः
धरहाणां विशषः

करारधन्यतीपातस्य रक्षणम्‌...
शरद्टज्या कित

व्रदखपाणानयनम्‌

शरद्रभोगस्य फलम्‌ ,..

चरसस्कारः
चरानयने कर्मान्तरम्‌

चन्द्रतुङ्गगानयनम्‌ अ

शन्द्रपातानयनम्‌
अन्त्रुमध्यमानयनम्‌

सन्दर रङ्कानयने गतगन्तग्यप्रा-
णा एव्‌ साध्याः 8

अन्द्रस्यापमाद्यानयनम्‌
अन्द्रुस्य मध्यमज्यानयनम्‌

चन्दस्य मध्यमप्र साम्यानयनम्‌

चन्द्रस्य. विधिः
चन्द्रस्य विशेषः
चन्द्रस्य सितमानाद्यानयनम्‌ ..

चन्द्रस्य स्फटकृमं कित
चन्द्रस्य स्फटयोजनकणः ,,.
शन््रस्योद्यकार ६ श
अन्द्रस्योदयज्या ॥
धन्द्र स्चपातयेप्रवोऽहगणे हष-
बपश्च 1 ध
9,
छथ .

छयाप्रपणरेखनप्‌ ९१,

०,,५६१७०

\9 9

प०| शाब्दाः
५९ | त
७८ | तिथ्यवगमनम्‌

कि

४४ । ठु9

„ | इक्षिणवछनम्‌

; | दृशनसंस्कारदयम्‌

२४ | दिनापिपत्यवगमनम्‌

१९ दिगिभागः

९. | दिग्विषिः

)) | दिनम्‌
दृकृक्षेपश्ब्देनावनतिः

७३ | दकृकषेपज्या

दक्दयय॒तश्वन्दो दृश्यः

५५५ | ट्ग्ज्या

५७६ टृरयकाटः

४२ |देशान्तरकाटः

५६ [देशान्तरम्‌
देशान्तरविधिः

४^ | दय॒गणानयनम्‌

६५७ ` ध
५ |भ४र्वका
+^ | न्‌ °

| नक्षत्राणां विकषेपमागाः
११ | न॒तिन्या
नत्यन्त्रानयनम्‌
३) िमीनोीनकारः
२५ | प

दाब्दः
पारमाधिकी
परतिमण्डटस्फृटम्‌
ब्‌
बाहुफडं कोटिफलम्‌
बाह्यवृत्तान्तम्‌
मिम्बकलानयनम्‌
निम्बष्यासकणादनां वनि
त स्वरूपम्‌
बिम्बर्प्तानां स्फुरीकरणम्‌...
बुध दा घोच्चानयनम्‌
भ
भगणरोषः
भगणादिफसम्‌
भृजफम्‌
भुज विवर॑संस्क।रः वि
भृछायेया देष्यानयनम्‌ ,..
भूृपरिधियोजनानिं
भर
भ्या ति
मर्या दकम
परस्य 4
मध्यज्य।. 0
मध्यमानयमम्‌ प

ध्यत

निम्बवटनादिटिप्तानामङ्कुरमानम्‌

४०
६३
ज
६१

९५
८०
१०

१३.

३
८३
४५
६६

१९

४१

#

मध्यवरनम्‌

मन्द्कणंः ५,
पध्याहछायाक्षाभ्यामादित्यानयनम्‌ `

मव्याहनसयङ्कूः
अहच्छाया
मक्षिटम्बनम्‌
मोक्षवखनम्‌
य°
य॒न्ब शङ्कुः
४0 युगभगणाः
युगमपदम्‌
₹०.
रषिजदिवसः

`| र्विमध्यमः
र्वीन्द्रो्मध्ययोजनकर्णंः = ,,.

रवेरुदयज्यानथनम्‌
राशिः
। क
ट्मरविभ्पां दयगतकाडनयनम्‌
| खद्कोदयपमाणानयनम्‌ `
म्बकः
| छम्बनटिप्ठानयनम्‌ `

टेखनप्रकारः

ब्‌9

राब्द्ाः

` 8 चै =

समापेयं पारिमागिकबिषयशब्दसची.

ए युवशा सकन्ये

१ ६१ ~
बिष्दच्छाया ५ | सपकाख्यं वृत्तम्‌ ... ६३
विष्कम्भाधेस्याऽऽनयनम्‌ २६ | सममण्डलशङ्कुः ,., ३१
बेराकृटटाकारः .,. ` ` १६ सूर्न्दोर्िम्बकडानयनम्‌ . ... ५३
वैशरलाका ,.. ३४ सदोमोक्षकाठयोटेम्बनानयनम्‌ ५९
व्यतीपातः 0 | स्पदाउम्बनम्‌ ,,, ६०
शा | स्परास्थित्यधंम्‌ ६८
धङ्कुटक्षणम्‌ ॥4 | स्थित्पधकाङानयनम्‌ ,„ ५९
दाह्कुस्थापनप्रकारः ... | सममण्डटपवेशकारमध्याहूनका-
शङ्क्ृग्रानयनम्‌ .« ३५ | खयोरम्तराठकारानयनम्‌ ३१
शा ङ्क्वानयनम्‌ स्प राषखनम्‌ ६१
शाठाक २२ |स्फुटकर्मपरकारः ४९
शशिनो विकषपानयनम्‌ ५८ स्ृट्मुक्त्यानयनम्‌ ,..४१,५१
रीषिः , -- ४९ टमः ` ५३
1 '"" ^" |स्कृटमभ्यमर्ञम्‌ ४७
[नखम्‌ ००९ ११ ^~
शङ्गोनतिकल्पना क "क ( १9१ ४
शृक्गोजतिपरिटेखनाय शङ्क्वा- = | षवपखतातपनम्‌ ९१
ध्ानयनम्‌ ,, ७१ = ,., ८७
परिखेखनपरकारश्च =... ७२ |स्फृटाषनत्यानषनम्‌ ५
शकर भोचानयनम्‌ “ ... १० |स्वेशमूवृत्तोजनानै ९१
स ° | स्ववेशोद्याः २५
स्कारः ७ (स्वाहोरात्रा्ज्वा २६४